Ұлттық ерекшеліктердің педагогика ғылымында зерттелуі
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
I.. ТАРАУ ҰЛТТЫҚ ЕРЕКШЕЛІКТЕРДІҢ ПЕДАГОГИКА ҒЫЛЫМЫНДА ЗЕРТТЕЛУІ.
1.1. Ұлттық ерекшеліктердің негізгі компанентері ... ... ... ... ... ... ... ... 6
1.2. Ұлттық сана сезiмдi қалыптастыру механизмi ... ... ... ... ... ... .14
1.3. Ұлттық ерекшеліктердің полиэтникалық аудиториядағы оқушлардың танымдылық іс .әрекеттеріне тигізер әсері ... ... ... ... ... 20
II.. ТАРАУ. ҰЛТТЫҚ ЕРЕКШЕЛІКТЕРДІҢ ҚАЛЫПТАСУ ЖҮЙЕЛЕРIН ЗЕРТТЕУГЕ СИПАТТАМА.
2.1 Зерттеу әдістеріне сипаттама ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .27
2.2 Педагогтар мен отбасы арақатынасының психологиялық .педагогикалық негіздері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .31
2.3 Құндылық бағдарәдісі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..35
2.4 Проективті жобалау әдісі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...38
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..42
ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .45
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
I.. ТАРАУ ҰЛТТЫҚ ЕРЕКШЕЛІКТЕРДІҢ ПЕДАГОГИКА ҒЫЛЫМЫНДА ЗЕРТТЕЛУІ.
1.1. Ұлттық ерекшеліктердің негізгі компанентері ... ... ... ... ... ... ... ... 6
1.2. Ұлттық сана сезiмдi қалыптастыру механизмi ... ... ... ... ... ... .14
1.3. Ұлттық ерекшеліктердің полиэтникалық аудиториядағы оқушлардың танымдылық іс .әрекеттеріне тигізер әсері ... ... ... ... ... 20
II.. ТАРАУ. ҰЛТТЫҚ ЕРЕКШЕЛІКТЕРДІҢ ҚАЛЫПТАСУ ЖҮЙЕЛЕРIН ЗЕРТТЕУГЕ СИПАТТАМА.
2.1 Зерттеу әдістеріне сипаттама ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .27
2.2 Педагогтар мен отбасы арақатынасының психологиялық .педагогикалық негіздері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .31
2.3 Құндылық бағдарәдісі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..35
2.4 Проективті жобалау әдісі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...38
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..42
ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .45
КІРІСПЕ
Тақырып өзектілігі: Көп ұлттық аудиториядағы оқушылардың танымдық іс-әрекеттерінің даму ерекшеліктерімен қатар ұлттық ерекшеліктерді зерттеу мәселесі - қазіргі практикалық педагогикадағы ең маңызды бағыттардың бірі. Осыған байланысты педагогика ғылымының алдында жеке адамның тұтастай құрылуының факторларын, заңдылықтарын ұғыну, оның ішкі және әлеуметтік белсенділігінің көздерін жеке адамның дамуының интегралдық компоненттері ретінде көп ұлттылық аудиториядағы оқушылардың танымдылық іс-әрекеттерінің даму ерекшеліктерін зерттеу міндеті тұр.
Зерттеу мақсаты: Ұлттық ерекшеліктердің педагогикалық негізін анықтау,этностар қарым-қатнасында бағыт мәселесінің орның анықтау,танымдық іс-әрекетте этникалық жансақ наным механизімдердің өзгеріске ұшырайтындығын қөрсету. Жалпы айтқанда біздің егеменді елімізде осы мәселе толық қарастырылып зерттелмеген. Ғылыми зерттеуіміздің өзектілігі көп ұлттылық көп ұлттылық аудиториядағы студенттердің этникааралық өзара әрекетінің тиімділігін арттыру және олардың танымдылық іс-әрекетінің нәтижелілігін көтеру мақсатымен анықталады.
Зерттеу объектісі: Ұлттық ерекшеліктердің оқу орнында оқытушылардың өзара қарым-қатынастары мен әрекеттерін қамтитын оқыту және тәрбиелеу процесі.
Зерттеу пәні: танымдық іс-әрекет барысындағы окушылардың ұлттық ерекшеліктерінің әлеуметтік-педагогикалық сипаттамалары.
Зерттеудің ғылыми болжамы: Көп ұлттық аудиториядағы оқушылардың бірікен танымдық іс-әрекеттін барысында ұлттық ерекшеліктерді тану карым –катнасты өзгерту механизімі .
Қойылған мақсат пен тағайындалған болжамдарға сәйкес зерттеудің міндеттері:
Ұлттық ерекшеліктердің танымдық іс-әрекет барысында көрнуін зерттеу.
Ұлттық нанымның қалыптасуына әсер ететін факторларды анықтау.
Ұлттық ерекшеліктердің қалыптасу механизімін белгілеу.
Ұлттық ерекшеліктер механизімі реттінде, жансақ наным бағытын механизмi ретiнде қажеттiлiгiн оның тиiмдiлiгiн және iс-әрекетiн нәтижесiнде өзара карым-қатынаста өзгерiске ұшырайтындығын көрсету қажет. Ұлттық жансақ нанымның қалыптасуы баланың жаратылыстануынан басталады, бiрекен iс-әрекет нәтижесiнде өзгерiске ұшырайды. Жансақ нанымдар қарым-қатынастан тыс уақытта да адам бойына аңғарылмай сiңiсуi мүмкiн. Мысалы: Әрбiр жеке адам жана ортаға түскенде, сол ортаның тұрмысын, әдет дағдыларын меңгередi. Сүйте отыра өзiне қосымша жансақ нанымдар иемденедi.
Тиленова. Ж.Қ.зерттеулерi республикадағы негiзгi екi этностық өзара етенесуiне байланысты бiртектiленген жансақ нанымдарды байқатты.
Қандай да болмасын қарым-қатынас жүйесiнде екi жақтық әрекет болады. Ол қарым-қатынастағы негiзгi роль-атқарушыда,екiншiсi-оның серiктесi. Қарым-қатынастың сәттi болуы осы екеуiне байланысты. Осыған орай алдында айтылған тұжырымдарға толықтыру енгiзбестен бүрын, Республикамызда өз ара ұштаса өмiр сүрiп келе жатқан, қазақ пен орыс ұлт өкiлдерiнiң, этникалық ерекшелiктерiн ескере отырып, олардың iшкi бағытын, жансақ нанымның, бiр-бiрiн қабылдау ерекшелiктерiн, олардың мәдениет тұрмыс-тiршiлiгiнiң тигiзетiн әсерiн анықтау қажет.
Мұғалім оқу материалын оқушылардың нақты қарапайымдылығы және өмірмен байланыстырылған күйінде ұсынды.
Оқу материалының тәрбиелік әсері моральдық.
Мұғалім оқушылардың сөз логикалық есіне назар аударып сабақта жеке оқушыларда қайта жаңғырту үрдіс көрініс берді. Үй тапсырмасын қалай орындалуына берілген мәліметтерді есте сақтау үшін мақсатты сақтауды қолданды. Оқушылардың қабылдауының нысанның мұғалімнің сөйлеуі, кітап мәтіні. Қабылдау материалының жақсы меңгеруі. Мұғалім оқушылардың түсініктері индуктивті жолмен келді. Мұғалім берілген түсініктемелерді меңгеру қажеттілігін оқушылармен өмірімен байланыстырды.
Сабақта оқушылардың ес көріністері шығармашылық қиялын белсеңдірілді.
Мұғалім оқушылардың жеке ерекшелігін есепке ала отырып тапсырма берді.
Жаңа материалды бекутуде кері байланысты ұйымдастырылды. Оқушылардың тақырыпты меңгеру жоғары. Алған бағаларына қанағаттанды. Оқушылардың сыртқы түрі, сөйлеу мәнері оқушыларға тәрбиелі әсер қалдырды. Оқушылар сабаққа қызығушылқпен жауап берді, көңіл-күйлері жоғары болды.
Мұғалім оқушылардан тәртәпті сөйлеу білуді, өз ойын дұрыс жеткізе және жазған жазуларды әдемі жазуға талап етті. Мұғалім оқу жұмысының кемшілігі жоқ.
Тақырып өзектілігі: Көп ұлттық аудиториядағы оқушылардың танымдық іс-әрекеттерінің даму ерекшеліктерімен қатар ұлттық ерекшеліктерді зерттеу мәселесі - қазіргі практикалық педагогикадағы ең маңызды бағыттардың бірі. Осыған байланысты педагогика ғылымының алдында жеке адамның тұтастай құрылуының факторларын, заңдылықтарын ұғыну, оның ішкі және әлеуметтік белсенділігінің көздерін жеке адамның дамуының интегралдық компоненттері ретінде көп ұлттылық аудиториядағы оқушылардың танымдылық іс-әрекеттерінің даму ерекшеліктерін зерттеу міндеті тұр.
Зерттеу мақсаты: Ұлттық ерекшеліктердің педагогикалық негізін анықтау,этностар қарым-қатнасында бағыт мәселесінің орның анықтау,танымдық іс-әрекетте этникалық жансақ наным механизімдердің өзгеріске ұшырайтындығын қөрсету. Жалпы айтқанда біздің егеменді елімізде осы мәселе толық қарастырылып зерттелмеген. Ғылыми зерттеуіміздің өзектілігі көп ұлттылық көп ұлттылық аудиториядағы студенттердің этникааралық өзара әрекетінің тиімділігін арттыру және олардың танымдылық іс-әрекетінің нәтижелілігін көтеру мақсатымен анықталады.
Зерттеу объектісі: Ұлттық ерекшеліктердің оқу орнында оқытушылардың өзара қарым-қатынастары мен әрекеттерін қамтитын оқыту және тәрбиелеу процесі.
Зерттеу пәні: танымдық іс-әрекет барысындағы окушылардың ұлттық ерекшеліктерінің әлеуметтік-педагогикалық сипаттамалары.
Зерттеудің ғылыми болжамы: Көп ұлттық аудиториядағы оқушылардың бірікен танымдық іс-әрекеттін барысында ұлттық ерекшеліктерді тану карым –катнасты өзгерту механизімі .
Қойылған мақсат пен тағайындалған болжамдарға сәйкес зерттеудің міндеттері:
Ұлттық ерекшеліктердің танымдық іс-әрекет барысында көрнуін зерттеу.
Ұлттық нанымның қалыптасуына әсер ететін факторларды анықтау.
Ұлттық ерекшеліктердің қалыптасу механизімін белгілеу.
Ұлттық ерекшеліктер механизімі реттінде, жансақ наным бағытын механизмi ретiнде қажеттiлiгiн оның тиiмдiлiгiн және iс-әрекетiн нәтижесiнде өзара карым-қатынаста өзгерiске ұшырайтындығын көрсету қажет. Ұлттық жансақ нанымның қалыптасуы баланың жаратылыстануынан басталады, бiрекен iс-әрекет нәтижесiнде өзгерiске ұшырайды. Жансақ нанымдар қарым-қатынастан тыс уақытта да адам бойына аңғарылмай сiңiсуi мүмкiн. Мысалы: Әрбiр жеке адам жана ортаға түскенде, сол ортаның тұрмысын, әдет дағдыларын меңгередi. Сүйте отыра өзiне қосымша жансақ нанымдар иемденедi.
Тиленова. Ж.Қ.зерттеулерi республикадағы негiзгi екi этностық өзара етенесуiне байланысты бiртектiленген жансақ нанымдарды байқатты.
Қандай да болмасын қарым-қатынас жүйесiнде екi жақтық әрекет болады. Ол қарым-қатынастағы негiзгi роль-атқарушыда,екiншiсi-оның серiктесi. Қарым-қатынастың сәттi болуы осы екеуiне байланысты. Осыған орай алдында айтылған тұжырымдарға толықтыру енгiзбестен бүрын, Республикамызда өз ара ұштаса өмiр сүрiп келе жатқан, қазақ пен орыс ұлт өкiлдерiнiң, этникалық ерекшелiктерiн ескере отырып, олардың iшкi бағытын, жансақ нанымның, бiр-бiрiн қабылдау ерекшелiктерiн, олардың мәдениет тұрмыс-тiршiлiгiнiң тигiзетiн әсерiн анықтау қажет.
Мұғалім оқу материалын оқушылардың нақты қарапайымдылығы және өмірмен байланыстырылған күйінде ұсынды.
Оқу материалының тәрбиелік әсері моральдық.
Мұғалім оқушылардың сөз логикалық есіне назар аударып сабақта жеке оқушыларда қайта жаңғырту үрдіс көрініс берді. Үй тапсырмасын қалай орындалуына берілген мәліметтерді есте сақтау үшін мақсатты сақтауды қолданды. Оқушылардың қабылдауының нысанның мұғалімнің сөйлеуі, кітап мәтіні. Қабылдау материалының жақсы меңгеруі. Мұғалім оқушылардың түсініктері индуктивті жолмен келді. Мұғалім берілген түсініктемелерді меңгеру қажеттілігін оқушылармен өмірімен байланыстырды.
Сабақта оқушылардың ес көріністері шығармашылық қиялын белсеңдірілді.
Мұғалім оқушылардың жеке ерекшелігін есепке ала отырып тапсырма берді.
Жаңа материалды бекутуде кері байланысты ұйымдастырылды. Оқушылардың тақырыпты меңгеру жоғары. Алған бағаларына қанағаттанды. Оқушылардың сыртқы түрі, сөйлеу мәнері оқушыларға тәрбиелі әсер қалдырды. Оқушылар сабаққа қызығушылқпен жауап берді, көңіл-күйлері жоғары болды.
Мұғалім оқушылардан тәртәпті сөйлеу білуді, өз ойын дұрыс жеткізе және жазған жазуларды әдемі жазуға талап етті. Мұғалім оқу жұмысының кемшілігі жоқ.
Әдебиеттер
1. Андреева Г.М Социальная педагогика. М.:Изд-во Моск. ун-та, 1980.
2. Архангельский Л.М Социально-этнические проблемы теории личности . М.,1974.
3. Әмірова Б.Ә. Оқу-танымдық процессіде жансақ нанымның өзгермелігі: Автореферат … канд. педагогика. наук. Алматы, 1997.
4. Бромлей В. Очерки теории-этноса Москва.1990.
5. Бараноев А. О. Основы этнической педагогика. Санкт-Питербург. 1991.
6. Бауэр О. Национальный вопрос и социал-демократия. Москва, 1990. 145 бет.
7. Гаджиева Р. Г. Изменение этнических стериотипов под влиянием культурных, политических и социально-демографических факторов. //Педагогика и практика. Яраславль, 1998. т.4., Вып 1. 39-40 бет.
9. Дашдамиров Л. Ф. К методологии исследования национально–педагогических проблем. //Советская этнография. №2. 1993.
10. Дробижева. Психологические аспекты национальных отношений. Т- 1967. 273 бет.
11. Джандильдин Н. Единство интерноционального и национального в педагогика советского народа. Алматы, 1990. 145 бет.
12. Иванова. Т. В. Изучение стериотипов с помощью проективных рисунков. //Вопросы психологии. №2, 1998. 71-82 бет.
13. Н. Елiкбаев. Ұлттық психология. Алматы, 1993.
14. K. Жүкеш. Ұлттық педагогиканың сипаты. Алматы, 1993.
15. Степанян Э.Х. Классовое и национальное сознание М., 1976.
17. Саракуев Л. М. Введение в этнопедагогику. М., 1996. 18. Сарсенбаев Н.С. Обычаи, традиций и общественная жизнь. Алматы,1974. 104бет.
19 Столович Л.М. Сто наций и народностей . М., Мысль. 1985.
20. Сульбах В. Ұлттық –сана –сезiм. Москва, 1987.
21.Сәрсенбаев.Т Ұлттыk сана -сезiм мен кадір-қасиет. Алматы. 1990. 39бет.
22.Сужиков.М.М. Сапаргалиев.Т.С Межнациональные отношения .
25. Психологические тесты. Москва, 1991.
27. Танкаев С. Д. Быть и нация. А, Қазақстан, 1977.
28. Уледов А. К. Общесвенная психология и идеология. И, 1985.
29.Уледов А .К. Стуктура общественного сознания.
30. Узнадзе Д. Н. Теория установки. Москва-Воронеж, 1997.
31. Философскии словарь. Политиздат ,1980.
34. Чебаксаров.Н.Н Проблемы типологии этнических общностей в трудах советских ученых. //Советская этнография ,1967.№4
35. Г.Шпет Введение в этническую психологию.
36. Шихерев П.Н. Проблемы исследования межгрупповых отношени. // Психологический журнал. 1992. №1 15-23 бет.
37 Этнические процессы национальных групп Средней Азии и Казахстана. М., Наука, 1980.
1. Андреева Г.М Социальная педагогика. М.:Изд-во Моск. ун-та, 1980.
2. Архангельский Л.М Социально-этнические проблемы теории личности . М.,1974.
3. Әмірова Б.Ә. Оқу-танымдық процессіде жансақ нанымның өзгермелігі: Автореферат … канд. педагогика. наук. Алматы, 1997.
4. Бромлей В. Очерки теории-этноса Москва.1990.
5. Бараноев А. О. Основы этнической педагогика. Санкт-Питербург. 1991.
6. Бауэр О. Национальный вопрос и социал-демократия. Москва, 1990. 145 бет.
7. Гаджиева Р. Г. Изменение этнических стериотипов под влиянием культурных, политических и социально-демографических факторов. //Педагогика и практика. Яраславль, 1998. т.4., Вып 1. 39-40 бет.
9. Дашдамиров Л. Ф. К методологии исследования национально–педагогических проблем. //Советская этнография. №2. 1993.
10. Дробижева. Психологические аспекты национальных отношений. Т- 1967. 273 бет.
11. Джандильдин Н. Единство интерноционального и национального в педагогика советского народа. Алматы, 1990. 145 бет.
12. Иванова. Т. В. Изучение стериотипов с помощью проективных рисунков. //Вопросы психологии. №2, 1998. 71-82 бет.
13. Н. Елiкбаев. Ұлттық психология. Алматы, 1993.
14. K. Жүкеш. Ұлттық педагогиканың сипаты. Алматы, 1993.
15. Степанян Э.Х. Классовое и национальное сознание М., 1976.
17. Саракуев Л. М. Введение в этнопедагогику. М., 1996. 18. Сарсенбаев Н.С. Обычаи, традиций и общественная жизнь. Алматы,1974. 104бет.
19 Столович Л.М. Сто наций и народностей . М., Мысль. 1985.
20. Сульбах В. Ұлттық –сана –сезiм. Москва, 1987.
21.Сәрсенбаев.Т Ұлттыk сана -сезiм мен кадір-қасиет. Алматы. 1990. 39бет.
22.Сужиков.М.М. Сапаргалиев.Т.С Межнациональные отношения .
25. Психологические тесты. Москва, 1991.
27. Танкаев С. Д. Быть и нация. А, Қазақстан, 1977.
28. Уледов А. К. Общесвенная психология и идеология. И, 1985.
29.Уледов А .К. Стуктура общественного сознания.
30. Узнадзе Д. Н. Теория установки. Москва-Воронеж, 1997.
31. Философскии словарь. Политиздат ,1980.
34. Чебаксаров.Н.Н Проблемы типологии этнических общностей в трудах советских ученых. //Советская этнография ,1967.№4
35. Г.Шпет Введение в этническую психологию.
36. Шихерев П.Н. Проблемы исследования межгрупповых отношени. // Психологический журнал. 1992. №1 15-23 бет.
37 Этнические процессы национальных групп Средней Азии и Казахстана. М., Наука, 1980.
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
Педагогика кафедрасы
Д И П Л О М Д Ы Қ Ж Ұ М Ы С
ҰЛТТЫҚ ЕРЕКШЕЛІКТЕРДІҢ ПЕДАГОГИКА ҒЫЛЫМЫНДА ЗЕРТТЕЛУІ.
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... .3
I.- ТАРАУ ҰЛТТЫҚ ЕРЕКШЕЛІКТЕРДІҢ ПЕДАГОГИКА ҒЫЛЫМЫНДА ЗЕРТТЕЛУІ.
1.1. Ұлттық ерекшеліктердің негізгі компанентері
... ... ... ... ... ... ... ... 6
1.2. Ұлттық сана сезiмдi қалыптастыру механизмi ... ... ... ... ... ... .14
1.3. Ұлттық ерекшеліктердің полиэтникалық аудиториядағы оқушлардың
танымдылық іс -әрекеттеріне тигізер әсері ... ... ... ... ... 20
II.- ТАРАУ. ҰЛТТЫҚ ЕРЕКШЕЛІКТЕРДІҢ ҚАЛЫПТАСУ ЖҮЙЕЛЕРIН ЗЕРТТЕУГЕ СИПАТТАМА.
2.1 Зерттеу әдістеріне
сипаттама ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... 27
2.2 Педагогтар мен отбасы арақатынасының психологиялық
-педагогикалық негіздері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
.31
2.3 Құндылық
бағдарәдісі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
.35
2.4 Проективті жобалау
әдісі ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..38
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... 42
ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ...45
КІРІСПЕ
Тақырып өзектілігі: Көп ұлттық аудиториядағы оқушылардың танымдық іс-
әрекеттерінің даму ерекшеліктерімен қатар ұлттық ерекшеліктерді зерттеу
мәселесі - қазіргі практикалық педагогикадағы ең маңызды бағыттардың бірі.
Осыған байланысты педагогика ғылымының алдында жеке адамның тұтастай
құрылуының факторларын, заңдылықтарын ұғыну, оның ішкі және әлеуметтік
белсенділігінің көздерін жеке адамның дамуының интегралдық компоненттері
ретінде көп ұлттылық аудиториядағы оқушылардың танымдылық іс-әрекеттерінің
даму ерекшеліктерін зерттеу міндеті тұр.
Зерттеу мақсаты: Ұлттық ерекшеліктердің педагогикалық негізін
анықтау,этностар қарым-қатнасында бағыт мәселесінің орның анықтау,танымдық
іс-әрекетте этникалық жансақ наным механизімдердің өзгеріске ұшырайтындығын
қөрсету. Жалпы айтқанда біздің егеменді елімізде осы мәселе толық
қарастырылып зерттелмеген. Ғылыми зерттеуіміздің өзектілігі көп ұлттылық
көп ұлттылық аудиториядағы студенттердің этникааралық өзара әрекетінің
тиімділігін арттыру және олардың танымдылық іс-әрекетінің нәтижелілігін
көтеру мақсатымен анықталады.
Зерттеу объектісі: Ұлттық ерекшеліктердің оқу орнында оқытушылардың
өзара қарым-қатынастары мен әрекеттерін қамтитын оқыту және тәрбиелеу
процесі.
Зерттеу пәні: танымдық іс-әрекет барысындағы окушылардың ұлттық
ерекшеліктерінің әлеуметтік-педагогикалық сипаттамалары.
Зерттеудің ғылыми болжамы: Көп ұлттық аудиториядағы оқушылардың
бірікен танымдық іс-әрекеттін барысында ұлттық ерекшеліктерді тану карым
–катнасты өзгерту механизімі .
Қойылған мақсат пен тағайындалған болжамдарға сәйкес зерттеудің
міндеттері:
Ұлттық ерекшеліктердің танымдық іс-әрекет барысында көрнуін зерттеу.
Ұлттық нанымның қалыптасуына әсер ететін факторларды анықтау.
Ұлттық ерекшеліктердің қалыптасу механизімін белгілеу.
Ұлттық ерекшеліктер механизімі реттінде, жансақ наным бағытын
механизмi ретiнде қажеттiлiгiн оның тиiмдiлiгiн және iс-әрекетiн
нәтижесiнде өзара карым-қатынаста өзгерiске ұшырайтындығын көрсету қажет.
Ұлттық жансақ нанымның қалыптасуы баланың жаратылыстануынан басталады,
бiрекен iс-әрекет нәтижесiнде өзгерiске ұшырайды. Жансақ нанымдар қарым-
қатынастан тыс уақытта да адам бойына аңғарылмай сiңiсуi мүмкiн. Мысалы:
Әрбiр жеке адам жана ортаға түскенде, сол ортаның тұрмысын, әдет дағдыларын
меңгередi. Сүйте отыра өзiне қосымша жансақ нанымдар иемденедi.
Тиленова. Ж.Қ.зерттеулерi республикадағы негiзгi екi этностық өзара
етенесуiне байланысты бiртектiленген жансақ нанымдарды байқатты.
Қандай да болмасын қарым-қатынас жүйесiнде екi жақтық әрекет болады.
Ол қарым-қатынастағы негiзгi роль-атқарушыда,екiншiсi-оның серiктесi. Қарым-
қатынастың сәттi болуы осы екеуiне байланысты. Осыған орай алдында айтылған
тұжырымдарға толықтыру енгiзбестен бүрын, Республикамызда өз ара ұштаса
өмiр сүрiп келе жатқан, қазақ пен орыс ұлт өкiлдерiнiң, этникалық
ерекшелiктерiн ескере отырып, олардың iшкi бағытын, жансақ нанымның, бiр-
бiрiн қабылдау ерекшелiктерiн, олардың мәдениет тұрмыс-тiршiлiгiнiң
тигiзетiн әсерiн анықтау қажет.
Мұғалім оқу материалын оқушылардың нақты қарапайымдылығы және өмірмен
байланыстырылған күйінде ұсынды.
Оқу материалының тәрбиелік әсері моральдық.
Мұғалім оқушылардың сөз логикалық есіне назар аударып сабақта жеке
оқушыларда қайта жаңғырту үрдіс көрініс берді. Үй тапсырмасын қалай
орындалуына берілген мәліметтерді есте сақтау үшін мақсатты сақтауды
қолданды. Оқушылардың қабылдауының нысанның мұғалімнің сөйлеуі, кітап
мәтіні. Қабылдау материалының жақсы меңгеруі. Мұғалім оқушылардың
түсініктері индуктивті жолмен келді. Мұғалім берілген түсініктемелерді
меңгеру қажеттілігін оқушылармен өмірімен байланыстырды.
Сабақта оқушылардың ес көріністері шығармашылық қиялын белсеңдірілді.
Мұғалім оқушылардың жеке ерекшелігін есепке ала отырып тапсырма берді.
Жаңа материалды бекутуде кері байланысты ұйымдастырылды. Оқушылардың
тақырыпты меңгеру жоғары. Алған бағаларына қанағаттанды. Оқушылардың сыртқы
түрі, сөйлеу мәнері оқушыларға тәрбиелі әсер қалдырды. Оқушылар сабаққа
қызығушылқпен жауап берді, көңіл-күйлері жоғары болды.
Мұғалім оқушылардан тәртәпті сөйлеу білуді, өз ойын дұрыс жеткізе және
жазған жазуларды әдемі жазуға талап етті. Мұғалім оқу жұмысының кемшілігі
жоқ.
I ТАРАУ. Ұлттық ерекшеліктердің педагогика ғылымында зерттелуi.
1.1. Ұлтық ерекшеліктердің негізгі компанентіері
Күнделiктi өмiрде адамдар бiр затты әртүрлi қабылдайды, заңды түрде
бiреуi қателесу керек. Бiрақ педагогика ғылымы бұл тұжырымға қарсы шығады.
Қарапайым обьектiнi қабылдаудың өзi жекелеген акт емес, күрделi процестiң
бөлiмi. Ол бiрiншiден қарастыратын зат жүйесiне, тәжiрибесiне,
қызығушылығына және субьектiнiң практикалық мақсатына байланысты. Мысалы:
пробранды қарапайым металдық конструкция ретiнде қабылдаса, ал инженер бiр
машинаның белгiлi бөлшегi деп қабылдайды.
Танымның әр актсы, қарым-қатынаста және еңбекте негiзi болатын бағыт-
дегенiмiз субьектiнiң бағытталуы динамикалық дайын болу жағдайы, белгiлi
iс-әрекетке тенденциясы, индивитiн белгiлi қажеттiлiгiн қанағаттандыру
қабылетi. Бағыт ырықсыз және субьектiнiң эзiмен танылмайды. Бiрақ ол
обьектiге қатынасын анықтайды және оның қабылдау тәсiлi. Индивид өзiн
қызықтыратын бөлшегiн ғана көредi, басқа бөлiмiн аңғармайды. Бағыт
жүйесiнде адамның өзiне белгiсiз.
Адамның бағыт жүйесiнiң қалыптасуы оның өмiр тәжiрибесi көңiл күйi
негiзiнде жинақталып өзiне аңғарылмай белгiлi әлеуметтiк орта арқылы
дамиды, ендеше ұлттық бағыт ұлт өкiлiнiң санасында жансақ наным ретiнде
қалыптасуы оның әлеуметтену процесiнде жүзеге асадыоқуда, ойында т.б
әрекете.
Белгiлi бiр тапқа, мамандыққа, ұлтқа жататын адаммен кездесе отырып
бiз олардан алдын-ала белгiлi мiнез құлықты күтемiз. Мысалы: жастық шақта
романтизм тән, сондықтан жастарды кездескенде олардан алдын-ала қонақжайлық
күтемiз.Бұндай жалпылама түсiнiктi психологияда таптаурын деп атаймыз.
Таптаурын-сананың бөлiнбес бөлшегi. Бiрде-бiр адам өмiрде кездесетiн
ситуацияларға өз бетiнше творчестволық түрде көңiл аударылмайды. Индивидтiк
барлық өмiрлiк тәжiрибесiнде, оқу процесiнде және басқа адамдармен қарым-
қатынасында таптаурын сенiмдерi қалыптасады.16
Индивидке өмiрде бағытталуына көмектеседi және белгiлi түрде түрiс
тұрсын бағыттайды. Таптаурын жалған немесе айқын болуы мүмкiн. Ол жағымды
және жағымсыз эмоция ттудырады. Оның негiзгi мәнi ,белгiлi әлеуметтiк топқа
белгiлi құбылысқа қатынасын көрсетедi.
Ұлттық педагогика да осы таптаурындар тән. Әрбiр этникалық топта
халық, ұлт, тайпа т.б өзiнiң топтық сана-сезiмi болуы, шынайы және қиял
спецификалық қасиеттi белгiлейдi. Әрбiр ұлт интуитивтi түрде белгiлi
бейнемен байланыстырылады. Жиi айтылатын Қазақтарға немесе орыстарға
осындай қасиеттер тән және олардың әрқайсын жағымды немесе жағымсыз
бағалайды.Студенттер арасында жансақ нанымды зерттеуде байқалғаны: қазақтар-
қонақжай, шыдамды, ынтымақшыл, қайырымды; терiс жағынан-ысырапшыл, жалқау,
дөрекi, пекимист. Орыстар: оң жағынан- тез сөйлесiп кете алатын, өздерiн
жоғары бағалайды,тәрбиелi,табысқа жетугеұмтылады; терiс жағынан- қырсық,
шаруаға епсiз,өркөкiрек,қонақ жәй емес. Жалпы айтқанда бұл зерттеу
студенттердiң таптаурындарын елестетедi. 3.
Ұлттық салтты және құлықтылықты бағалау күрделi. Оның бағалауы,
бағалап отырған адамның көзқарасына байланысты. Бұл жерде абайлау қажет.
Әрбiр халықта өз салт-дәстүр тәрбие көзқарасымен қарап бағалайды. Бұндай
қарастыру бөтен халықтың мәдениет құбылыстарын, өз халқының құндылықтарын
және мәдени дәстүр көзқарасымен қарастыру әлеуметтiк педагогика тiлiнде
этноцентризм деп атайды. Шынайы немесе қиял ерекшелiктерi ең басты сапаға
қойылса,этникалық топқа қатынасында дұшпандық педагогикалық бағытқа
айналады.
Халықтар арасында дискриминация саясаты қалыптасады этникалық
таптаурын дегенiмiз осы. Бұл түсiнiктi авторлар әртүрлi анықтайды. Б.
Берельсон, Г. Стейнер Адамдар мiнез-құлқы деген анықтама жанғақ наным
белгiлi этникалық топ қатынасында дұшпандық бағыт деп анықтайды. Әлеуметтiк
педагогика оқулығында жансақ нанымға келесi анықтама бердi. Объектiге
жағымсыз бағыт, таптаурындалуға тенденциясы бар, эмоциональды зарядталған
және қарама-қарсы ақпарат. Өзгерiс әсерiне түсе қоймайды ЮНЕСКО шығарған
жалпы ғылымдарға сөздiк. Жансақ наным бұл топқа немесе оның жеке
мүшелерiне жағымсыз бағыт, ол таптаурын сенiмдермен сипатталады, бағыт iшкi
процестерден шығады. Жансақ наным дегенiмiз-ақыл және саналы сенiмге дейiн;
бұл бағыт тұрақты және рациональды сенiм әсерiне түсiп жеңiл түрде
өзгермейдi. Белгiлi американ социологы Робин М. Уиль-ямс бұл анықтаманы
толықтырады, жансақ наным белгілі мәденитке сай нормалар құндылықтарға
қайшыкелетін бағыт. Гордон Олпорт айтуы бойынша жансақ наным бағыт пайда
болғанда ғана туындайды деп белгіледі. Жансақ наным зерттеуінде екі жол
бар.
1.Жансақ наным белгiлi педагогикалық феномен ретiнде белгiлi қозғаушы
күшi бар. Сондықтан жалған наным бастамасы мен механизмдерiн түсiнуi үшiн
адамдардың жансақ наным психикасын зерттеу керек.
2. Жансақ наным қоғам құбылысының әлеуметтiк фактісі, жеке индивид өз
этникалық көзқарастарын қоғамдық санадан игередi сондықтан этникалық жансақ
наным табиғатын түсiнуi үшiн алдымен сол индивидiн өмiр сүретiн қоғамын
ортасын зерттеу керек. Бiрiншi жолмен жүретiн психатрия және психология,
екiншi жолы -социологтар жолы. Кейбiр буржуазия социологтары айтуы бойынша
этникалық жалған нанымдар инивидтер арасындағы жеке ара қарым-қаынастан
туындайды. Адамдар қарым-қатынас арасында, жиi әртүрлi конфликтер түскен
индивидтер бiр этникалық топқа жатса, онда конфликт жеке аралық болып
қалады. Ал егер олар әртүрлi ұлтқа жататын болса, конфликтi ситуация
жалпыланады-бiр индивидтiк жағымсыз бағасы, этникалық топтың жағымсыз
таптаурынына айналады; барлық қазақтар осындай немесе барлық орыстар
осындай. Индивидтiк жеке тәжiрибесi жансақ наным себебi бола алмайды. Бұл
ттәжiрибенi көбiнесе алдын-ала таптаурын анықтайды. Адамдар мен қарым-
қатынаста өзiне бойына сiңген бағытпен қабылдайды және бағалайды сондықтан
кейбiр заттарды ескередi, кейбiреулерi ескермейдi. Орыс литвист Бодуэн де-
Куртене бұл ойларды өз байқауында жақсы бейнелейдi-оның сөздерiн. М.
Горький Жизнь Клима Самгина еңбегiнде көрсетедi; Орыс ұрласа, ұры
ұрлады дейдi, егер еврей ұрласа еврейұрлады дейдi. Бұл таптаурынға
байланысты еврей-жулики бұнда ұрлық фактысына назар аудара қоймайды,
ұрлық жасаған адамның ұлтына зейiн кояды. Жекелiк тәжiрибе таптаурынға
қайшы келсе, мысалы негр интеллектуальды қабылетсiз деп қабылдайтын адам,
профессор негрмен танысса, бұл фактiнi ерекше жағдай ретiнде қабылдайды.
Бiр жеке адамға жағымды баға беру, сол адамның этникалық тобына жағымсыз
қатынасын көрсетедi. Жалған наным иррациналдығы тек қана жеке тәжiрибеден
тәуелсiз өмiр сүретiндiгiнен ғана тұрмайды, яғни-цыгандарды көрген
емеспiн, бiрақ жаман екенiн бiлемiн қарама-қайшы келетiнiн көрсетедi.
Жалпы бағыт спецификалық қасиетпен тәуелсiз. Адамдар өзiнiң бiр белгiлi
этникалық топқа жағымсыз қатынасын түсiндiруiнде сол топқа тән белгiлi
жағымсыз қасиеттердi белгiлейдi. Сол қасиеттердi өз тобының арасында
көрiнсе жағымсыз бағаламайды. Сондықтан этникалық топтың жекелiк қасиеттерi
жағымсыз пiкiр тудырмайды, керiсiнше жалпы жағымсыз бағытқа байланысты. Бұл
пiкiрлер ауысуы мүмкiн кейде бiр-бiрiне қарама-қайшы болады, бiрақ жағымсыз
бағыт сақталып қалады.16
Сан жағынан кiшi ұлттарға, әрқашанда бiр стандарты айып тағады- бұл
адамдар топтық ынтымақтастықты жоғары деңгейде көрсетедi, әрқашанда бiр-
бiрiне тiрек болады, сондықтан бұлардан қауiптену керек. Бұл айтылған мәнiн
түсiндiруiне келсек. Этникалық кiшi топ, әсiресе дискриминацияға түскен,
басқа ұлттарға қарағанда ынтымақтастықтың жоғары деңгейiн көрсетедi.
Дискриминацияның өзi бұндай ынтымақтастыққа себеп болады. Бұл топ
мүшелерiнiң көпшiлiгiнде басқа ұлттардан ерекшемiз деген жансақ наным пайда
болады. Бұның өзi бiр-бiрiн жақындастырады. Бұл ешқандай психикалық немесе
расалық ерекшелiктерге байланысты емес. Этникалық жансақ наным түсiнiгiнде,
әрбiр дискриминация формасы кiшi ұлттарда национализм формасын
қалыптастырады. Бiр халықта қиындықтар туындағанда олар санасыз түрде өшiн
алатын адамдарды iздейдi әдетте бұл расалық немесе ұлттық топ болады.
Кейбiр зерттеулерде Д. Уизерли еңбегiнде адамдар бұл үшiнбiрiншi кездескен
обьектi емес, бұрын қалыптасқан белгiлi жағымсыз бағытқа байланысты.
Механизм вымещения жансақ наным кейбiр жақтарын түсiндiредi, оның
табиғатын емес. Бұған жауап беру үшiн әлеуметтiк ортасын зерттеу керек,
себебi жансақ наным сол ортаның нәтижесi.
Этникалық жансақ наным түсiндiруде психоаналитикалық түсiнiкке
жүгiнуге болады. Фрейд бойынша индивидумның психикасында санадан тыс
импульстар қалыптасқан және саналы қарсы келетiн және моральды нормаларға
жүгiнетiн.сверх Id'' ''Super Eqa Ega арасындағы конфликт шиеленiстiру
тудырады, адамның психикасының мазасыз кезенiн әлсiрету үшiн бiрнеше
санадан тыс қорғаныс механизмдер бар, осылардың көмегiмен керексiз ақпарат
санадан шығарылады. Бүл механизмдердiң бiр проекция: өзiнiң тартылыс
деңгейi және импульсы оның санасына және моральдықбағытына қайшы келетiн,
индивид санасыз түрде проекциялайды, басқаларға жүгiндiредi. Проекцияның
классикалық мысалы-адамдар өздерiне тән заты өзгелерге жүгiндiредi, сол
затын өзiне тән екенiн мойындамау үшiн. Бұл механизмдер этникалық жансақ
наным түсiндiруге пайдалануға болады. Яғни бiр ұлт өкiлi өзiне тән мiнез-
құлықты санасыз түрде басқа ұлт өкiлiне келтiрiп, сол қылықты өзi
мойындағысы келмейдi.32
Этникалық жансақ наным шешуi кiлтi қоғамдық сананың структурасында
және қоғам тарихында. Алғашқы қауымдық құрылыста адамдар өз руы мен тайпа
арасында ғана қарым-қатынас жасаған. Басқа тайпа адамдармен кездескенде
оларды бөтен дұшпандық күш деп қабылдаған жат адам дұшпан.
Тайпалар арасындағы байланыстың кеңейуi, айырбастың пайда болуы
адамдардың өзi туралы елестердi күшейттi. Өзiнiң этникалық тобын өзге
топтармен салыстыра анықтады. Топтық сана сезiм тайпаның бiрлiгiн
қалыптастырды. Этноцентризм өзiн белгiлi топқа жатқызу сезiмi, бастапқы
кезден ақ басқа топ арасында эзiн жоғары сезiну мазмұнда болады. Бұл идея
барлық салт-дәстүрде, халық эпостарында, легендаларда көрiнедi.
Әрбiр этникалық топ цивилизация қарсаңында әркiм өзiн өзгелерден
жоғары кою тән болады, әртүрлi ұлттар арасында қатынас бiрдей болған
жоқ,бұл әртүрлi стеротиптерде көрiндi. Бұндай таптаурындарды алғашқы
классификация жасаған американ социологымен психолог К.М. Кван жат
этникалық топ бейнесi халық санасында тарихи өзара қарым-қатынаспен
сипатталады. Егерде екi топ бiр бiрiмен өзара қызмет жасаса, бiр-бiрiне
жағымды бағыт тудырады, кейбiр өзгешелiктерге шыдамды қарайды. Ал егерде
топтар арасында алыс қатынас жасаса, ешқандай өмiрлiк қызығушылықтарға
әсерiн тигiзбесе, адамдар бiр-бiрiне жағымды немесе жағымсыз көзқараспен
қарамайды. Олардың бағытты әуесқұмарлықпен көрiнедi. Көпшiлiк зерттеулерде
жансақ наным балалық шақта игерiледiдейдi. Ф. Уэтси 12 еңбегiнде мектепке
дейiнгi және бастауыш класс оқушыларында анықталған таптаурындар болмайды.
Бiрақ үлкендер әсерiмен оларда белгiлi эмоционалды таңдау қалыптасады.
Тоғыз жастан жоғары- ересек адамдардың әсерiмен бұл таңдау белгiлi
таптаурын болып қалыптасады, бұларды кейiн өзгерту қиындыққа соғады.
Қазiргi адамдардың педагогикасы және этникалық бағыты өзбетiнше
қалыптаспайды, ол тәуелдiлiк жүргiзiп отырған идеологияға көрiнген
пропогандаға, өнерге, коммуникацияға байланысты радио,телевидение,
пресса. Расизм - бұл тек қана психология емес ол идеология.
Белгiлi психолог Гордон Олпорт өзiнен бақылауларымен тәжiрибелiк
зерттеулер нәтижесiнде жансақ наным топ аралық қарым-қатынас негiзiнде
әлсiрейтiнiн көрсетедi.
Қазақстан психологы. Тиленова.Ж.Қ. зерттеулер нәтижелерi, жаңсақ
нанымды топ аралық қарым-қатынас барысындағы ұлттық танымдарын қалыптасуы
негiзiнде өзгерiстерге ұшырайтынын көрсетедi.
Ендеше ұлтаралық қарым-қатынас барысында ұлт өкiлдерiнiң бiрiн-бiрi
тану процесiнде жалпы мағналық қор пайда болады дей аламыз. Қорыта келе
этникалық жаңсақ наным топ аралық қарым-қатынаста,бірікен іс-әрекете
өзгеріске ұшырасатындығы анықталып,оның танымдық іс-әрекетін дамуына әсер
етеді деп тұжырымдаймыз.
Энергиясын, энтузиазм, импульсивтілік танытатындай мақсат қояды,
ғажайып оқиғаларды жақсы көреді, шыншылдық, басқарушылықты ұнатады. Оған
практикалық еңбек және ақыл-ойлық әрекетті талап ететін білімге беймаза.
Басқарушылықпен байланысты, билік пен дәрежеге байланысты есептерді шешуге
ынтасын танытады. Агрессивті және талапты, пысық жақсы вербалдық
қабілеттерімен ерекшеленген, журналист, телеоператор, меңгеруші, директор,
дипломат, заңгер, т. б.
1.2 Ұлттық сана-сезiмдi қалыптастыру механизiмi.
Ұлттық сана-сезiм ұлттық педагогиканың құрылымдық күрделi
элементтерiнiң бiрi. Ұлттық сана-сезiм дегенiмiз өзiнiң ұлттық өкiлдiлiгiн
мойындай отырып ұлтына деген сүйiспеншiлiк, жанашырлық, халық мұраларын
мақтанышын бағалай бiлу.
Ұлттық сана-сезiм ұлттық педагогика ұғымынан гөрi шағындау түсiнiк.
Ол ұлттарды бiр-бiрiнен ажыратып тұратын айрықша белгiлi емес, тек
әлеуметтiк-педагогикалық құбылыс. Ұлттық педагогикадан тыс өмiр сүрмейдi.
Ұлттық сана-сезiм өз ұлтының әлеуметтiк-этникалық мәнiн түсiнуi ұлтаралық
қатынастарды қандай жағдайға ие екендiгiн, жалпы адамзат дамуына қандай
үлесi барын ұғыну, әрi өзге халықтармен бiрдей болатындықтан өмiр сүруiн
т.б жағдайларды жете түсiну болып табылады.20
Ұлттық сана-сезiмнiң пайда болуы халықтардың тарихи дамуының
ерекше кезеңдерiмен байланысты кейбiр халықтар үшiн феодалдық
шашыранқылықты жою үшiн көрсеткен Германия басқа бiреулерде ұлтазаттық
қозғалыстары т.б құрылыстармен сипатталады. Аталған тарихи дамудың
кезеңдерi халықтар өмiрiнiң барлық саласының нығаюына жалпы халықтық
мәдениетiн, әдебиет пен өнердiң дамуына және олардың ғана сезiмдерiнiң
қалыптасуына себепкер болады.
Ұлттардың сана-сезiмдерiнiң қалыптасуына рухани-мәдени шығармалар,
ұлттық рухани мұралар үлкен роль атқарады. Ондай шығармаларда халықтың сана-
сезiмнiң жетiлуiне ерекше әсер ететiн көңiл-күй оқиғалар бейнеленедi.
Мәдениеттiң белгiлi қайраткерлерi өз халықтарының тарихына үңiле отырып,
ондай шығармаларды өздерi дүниеге келтiредi. Сол тарихи көркем шығармалар
өз халқының тарихи процестердегi орны мен ролiн анықтайды, сүйте отырып
халық шығармашылығына көңiлл аудару арқылы патриоттық тәрбиеге баулу
мақсатын алға кояды.
Этнография ғылымдарында ұлттық сана сезiм белгiлi бiр өкiлiмiн деп
сезiну деген тұжырым бекiтiледi Ю. В. Бромлей бұл ұғымды ұлғайтқысы келедi.
Н.Н. Чебаксаров этникалық белгiлердiң өзара-әрекетi, олардың бiлiмге,
этникалық қауымға жалпы әсер етуi, этникалық сана-сезiм өзара әрекетiн
нәтижесi ретiнде көрiнедi.
Осыған орай этникалық сана сезiмнiң компонентi ретiнде, шынайы
қалыптасқан белгiлердi сезiну нәтижесiн және ұлттық қалыптастыру факторын
енгiзуге болады. В.С Мерлиннiң жеке адамның сана-сезiмiн зерттеу принципiне
сүйене отыра және осы проблемаға байланысты зерттеулерге сүйене келесi
этникалық сана-сезiмнiң көрiнулерiн белгiлеуге болады;
1 Этникалық қауымдастықпен этникалық мәдениет ерекшелiктерiн сезiну.
2 этникалық қауымдастықтың педагогикалық ерекшелiктерiн сезiну.
3 өзiне тән этнопедагогикалық ерекшелiктерiн сезiну.
4этникалық қауымдастықтың бiртектiлiгiн сезiну.
5 этникалық қауымның субьектiсi ретiнде өзiн сезiну.
6 әлеуметтiк ұлтқа- құлықтылық өзiндiк баға беру.
Адамдар қауымдастықтың субьективтi жағы, педагогикалық құбылыстың екi
жақтылығымен көрсетiледi, бiз және олар бiр қауымдастықты екiншiден
айыру жолы. Этностық этно - жiктелген белгiлерi арқылы, ерекшелену
функциясы орындалады.Оларға кiретiн сана-сезiмнiң этнонимi этнос
мүшелерiнiң шығу тегi және тарихы, тiл, дiн, мәдениет т.б.24
Этникалық мәдениеттiң аймағы антропологиялық және этнопедагогикалық
ерекшелiктерi. Бiр ұлтты сипаттайтын педагогикалық ерекшелiктер бiрлiгiне
кiретiн; психикалық құрылым, ұлттық мiнез-құлық, ұлттық темперамент, жеке
адам бағыттылық ерекшелiктерi моральды сенiмдер, құндылық бағыттары,
көзқарастары, идеалдары, қабылетi. Этнопедагогикалық ерекшелiктерiнiң
динамикалық жағын көрсететiн, ұлттық көңiл-күйi, сезiмi қызығушылықтар,
бағытты, ұлтаралық бағыты, автостерлотип және гетерестериотип. өз этносының
ерекшелiктерiн сезiну этникалық сана-сезiмдi қалыптастырады. Этникалық
өзiндiк идентификация деңгейi этникалық сана-сезiмнiң келесi
компоненттерiн енгiзедi. өз этносымен қатаро бiртектi сезiну, өз этникалық
ерекшелiктерiн сезiну. Өзiн өз этникалық қауым ретiнде сезiну, этникалық
анықталады және жеке адам ауқаттығы мен құрылады. Жүргiзiлген зерттеулерге
байланысты ғалымдар келесi тұжырымға келдi.
1. Этникалық сана-сезiмбiрлiк құрылым. Өзiн құрайтын екi деңгей
компоненттерiн енгiзедi.
2. Этникалық сана-сезiмнiң даму деңгейi оның құрылымының өзгеруiне
әкеледi, басқа компоненттер мен тығыз байланыстылығымен ерекшеленедi.
3. Этникалық сана-сезiм әрбiр жекеленген иерархия деңгейiне,
әртүрлi деңгейлiк детерминацияда жанама звено.
4. Этникалық сана-сезiм қалыптасуы және дамуы адамның бiрiккен iс-
әрекетiнiң анықтаушы оптимизация факторы, олардың жеке аралық қатынасы,
этникалық жекеленудiң гармонизация жағдайы.24
Ұлттық сана мен ұлттық санасын ажырата қарастыруда негiз жоқ емес.
Алдыңғы бапта көрсетiлгендей ұлттық ұғымы мемлекеттiк ұғымымен тең
қойылатын болса, онда ұлттық сана да мемлекеттiк санамен парапар болып
шығады. Ал ұлттық санасы бұл жерде нақты мәнге ие-қазақ ұлтының сапасын
көрсетедi. Қазақ халқының кәзiргi тарихи даму сатысындағы ұлттық ойын жетiп
тұрған баспалдағы-қазақ ұлтының сапасы болып шығады. Сонымен ұлттық сана
-қазiргi Қазақстанды мекендеген барлық халықтың сапасы, ал нақты ұлттық
сапасы бұл жерде қазақ ұлтының сапасы ұлттық сананың құрамдас бөлiгi
болып шығады. Мұның мемлекеттiк мүддемен парапар болып тұрған қазақ
ұлтының мүддесiмен айырмашылығы да сонда; мүдде-келешекте iске асырылатын
мақсат-мұраттардың жиынтығын көрсеткенде, сана-кәзiргi кездегi ұлттық ойдың
жеткен жерiн айқындайды.
Ал өзiндiк сана деп отырғанымыз-идивитiн өзi қайталанбау жүйе
ретiнде қабылдаған, тұтынған өзi туралы салыстырмалы тұрақты түсiнiгi,
өзiндiк тұтас бейнесi. Қазақ тiлiнiң түсiндiрме сөздiгiнде бұл тiркес
кездеспейдi. Орыс тiлiнiң түсiндiрме сөздiгi самосознание-полное
понимание самого себя, своего значения, своей роли в жизни, в обществе-
топтайды сол топ өкiлi болып табылатын индивитiң өзiндiк саналарының
жиынтығынан тұратыныншамамен қиын емес. Сонда өзiндiк сана дегенiмiз
әлеуметтiк педагогикада қолданылып жүрген, әлеуметтiк топтың санасын
бiлдiретiн, орыс тiлiнде самосознание деп қолданылып жүрген ұғымның
баламасы болып шығады. Ұлттық мүдденiң қойылуы, түсiнуi және
қанағаттандырылуы ұлттық өзiндiк ғана деңгейiн де айқындайды. Қазақтың
ұлттық зиялы қауымы болған кезде, олардың ұлттық мүдденi мемлекеттiк
деңгейде көтерiп жүрген кезде ұлттық өзiндiк сана деңгейi де жоғары болады.
Ал 1990 жылдардан кейiн ұлттың келещегiн күйттеген саяси-юридикалық
этникалық теориялар туындамады. Ұлттық философияның дамуына тосқауыл
қойылады. Халықтық моральдық тоқырауы дiннен безудiң белең алуы ұлттық
сананың да буалдырлануына алып келдi. Ақыры бұл процесс 1980 жылдардың
ортасына таман ұлттық өзiндiк сана деген ұғымның санадан мүлдем өшiрiлуiне
әкелiп соқтырады. Зиялы-қауым сүреңсiз уақ кадрмен толық монополия орнатты
келешекте ұлттар жойылады деген қағидаларды елпеңдей қабылдаған ұлт
кадрлары ендi осы принциптердi iске асыруға бел шешiп кiрiстi. Ұлттық
мемлекеттiң мүдделерiне қатысты қазақ кадрларының iстеп жүрген
әрекеттерiнен ұйымдасқан саяси құрылымның қоғамдық санасын емес, шашыраңқы
топтардың немесе жеке адамдардың қолтума санасының нышандары ғана
байқалды.Өздiгiнен туып жатқан, эмоция жетегiмен кеткен, әлде бiр топ
адамдардың, рудың шырқағанда жүздiң сойылын соғуға бағытталғанпiкiрлер мен
ұғыныстардың алға таратылуында кәсiпқой анализ, саяситалдау бола бермейдi.
Бастан кешiрген оқиғалар мен жеке тәжiрибелердiң түйiнi ғана жүрдi. Қолтума
сана иелердiң сөздерiмен әрекеттескенде кейде парасатты мағнаның,
практикалық талқының, халық даңғылының элементтерi жүргенiмен,бәрiбiр, олар
белсендi эмпиристiк деңгейде тұшынудан аса алмады. Мәселенi тамырынан
қозғай алмады, танымдық олқылықтың шырмауынан шыға алмады.
Соңғы 1995 жылдан бергi уақытта ғана қазақтардың ұлттық өздiк санасы
қайта оянып келедi. Бұған әлемдегi және бұрынғы социалистiк мемлекеттерде
болып жатқан революциялық қайта құрулар ықпал еттi. Республика өкiметiнiң
қаулысымен Алаш ордашылар партиясының ұйымдастырушылары мен белсендi
қайраткерлерi ақталып шықты. Соңғы 75 жыл iшiнде жүргiзiлген ұлт
саясатындағы бұрмалаушылықтар әшкерленуде. Алдыңғы мағлұматтарды ескере
отырып, этникалық жансақ наным ұлттық сана-сезiмдi қалыптастыру механизмiне
тоқтала кету мезгiлi келгендей. Этникалық сана-сезiм өз ұлтының әлеуметтiк-
этникалық мәнiн түсiну, ұлтаралық қатынастарында қандай жағдайға ие
екендiгiн, жалпы азамат дамуында, кандай үлесi барын ұғыну, әрi өзге
халықтармен бiрдей бостандықта өмiр сүрiп, өзiнiң салт санасын, дәстүрiн,
мәдениетiн т.б жағдайларды жете түсiну болса.20 Ал жансақ наным-
субьектiнiң жағдайы ол жеке адамның рухани дүниесiмен тығыз байланысты
болады, басқа сезiмдер мен қатар наным сезiмiне қосарланып, адамның мотивi,
стимулы, мақсаты бағытты құндылықтары болып табылады. Этникалық жансақ
нанымдар ана құрсағынан басталып өмiр бойы адам мен бiрге жүредi деп
қорытындыласа осы алдыңғы анықтамаларға қарап жансақ наным ұлттық сезiмiн
қалыптастыру механизмiн түсiндiре кету керек. Әрбiр ұлт өкiлiнде туғаннан
бастап белгiлi жансақ наным пайда болады. Ол жағымсыз бағыт ретiнде
қалыптасады. Яғни бiр ұлт өкiлi өз ұлтының өзге ұлттан айыратын белгiлермен
емес әлеуметтiк психологиялық құбылыс ретiнде қабылдау керек. Қарама-қарсы
түсiнiкте жансақ наным пайда болады. Бұл күнделiктi өмiрде адамдар өздерiн
өзге ұлттан ерекше көрiп өз мәртебесiн өзге халықтар алдында көтеретiн
адаммен жиi кездесемiз. Бұл адамда өзге ұлтқа деген қарсы пiкiр яғни жансақ
наным қалыптасқан. Бұл жансақ наным бiрiккен iс-әрекетi оқуда, ойында,
еңбекте өзге ұлт өкiлдерiмен қарым-қатынаста бiртiндеп өзгерiске ұшырайды.
Алдыңғы қалыптасқан жансақ наным өзге жағымды түсiнiктерге ұласады. Өзге
ұлт өкiлдер мен бiрiккен танымдық iс-әрекет нәтижесiнде,сол ұлттың сана-
сезiмiн яғни салт-дәстүрiн, тұрмыс тiршiлiгiнiң мән-мағнасын түсiнедi,
жалпы сол ұлттың адамзат дамуына қандай үлесi бар екенiн ұғынады.
Қорыта келгенде жансақ наным өзге этностық сана-сезiмiн түсiнуде,
оны толығынан ұғынуда өзгерiске ұшырайды деуге болады.
1.3. Ұлттық ерекшеліктердің полиэтникалық аудиториядағы студенттердің
танымдылық іс- әрекеттеріне тигізетін әсері.
Егеменді Қазақстан Республикасының өмірінде негізгі рольді қоғамның
белсенді бөлігінің бірі - окушылар қауымы алады. Ол жастардың кәсіби дамуы,
әсіресе қазіргі кездегі заманға сай жеке бастарының ерекшеліктерінің дамуы,
қоғамның әрі қарай дамуымен тікелей байланысты. Сондықтан да педагогикалық
зерттеудің маңыздылығы - полиэтникалық аудиториядағы студенттердің
танымдылық іс-әрекеттерінің ерекшеліктерін зерттей отырып, қоғамның болашақ
иелерін жеке адам ретінде дұрыс қалыптастыру.
Көп ұлттылық аудиторияда окушылардын танымдылық іс-әрекеті тек білімге,
оқуға ғана бағытталмай, өзімен бірге жүрген достарының өмір-салтын, өзіндік-
этностық ерекшелігін тануға, сөйтіп, өзінің зерделік, мәдениеттілік өрісін
кеңейтуге бағыттайды. Ұлттық намыс, ұлттық сезім, ұлттық санасы оянады.
Осыған орай оқу іс-әрекетінің мотивациялық өрісі де өзгереді. Оқудағы
меңгеру процесінің механизмдері: білім, дағды, шеберлік жүйелерінің
нәтижелік көрсеткіштері өзгеріске ұшырасады. Негізінен оқу түрткісі,
қажеттіліктері курстан курсқа өткен сайын анықтала түседі. (9.58).
Көп ұлттылық аудиториядағы басқарушының іс-әрекетінің негізгі
элементтерінің бірі - әр жақтық этникалық топтардың өкілдерінің
спецификасын білу. Басқарушы алдын ала оларды қызықтыратын халықтардың салт-
дәстүрлерімен танысады. Оларда осы сұрақтар жөнінде білімдері болып немесе
басқа ұлттардың қарым-қатынас тәжірибесі болғаны дұрыс.
Ұжымның мүшелерінің ұлттық-психологиялық ерекшеліктерін білмеуі,
ұлтаралық қақтығыстарға әкеліп соқтыруы мүмкін. Барлық ұлттардың өкілдеріне
бірдей тең қарым-қатынас болуы керек. Полиэтникалық аудиторияның
басқарушысы әрбір окушыға, оның ұлтына тәуелсіз сын көзбен қарау керек.
Әртүрлі ұлттың өкілдерінің арасындағы достықты нығайтуға бағытталған арнайы
жұмыстар жүргізілуі керек. Тағы бір айта кететін жай, бұл окушылардің
арасында қақтығыс жағдайларының болдырмау мәселесі. Себебі ұлттық негіздегі
қақтығыстар бір ұлттың өкілдерінің басқа ұлтқа деген кері қатынастарын
туғызады. Мұндай жағдайларда олардың себептерін мұқият ашып қарау керек.
Әртүрлі ұлттардың өкілдерінің қарым-қатынастарының тәжірибесі болмауы,
осындай түрдегі қарым-қатынастарды негативті эмоционалды қабылдау. Сол үшін
басқарушыларға тек қана топпен емес, әр студентпен жеке дара жұмыс жасау
қажет. Бұндай жағдайда қоршаған адамдардың ең бірінші жақсы жақтары мен
жоғары қасиеттерін көруге үйрету керек. Көп ұлттық аудиторияда окушылардің
арасында ұлтаралық қарым-қатынастың мәдениетін қалыптастыру керек.
Ұлтаралық қарым-қатынастың мәдениеті - бұл кең көлемдегі түсінік,
бірінші жағынан халықтардың қарым-қатынасының өткен тәжірибесін, ал екінші
жағынан осы тәжірибе жиналу процесінде қалыптасқан дәстүрлерді қамтиды.
Ұлтаралық қарым-қатынастың жоғары мәдениетіне ие болған адамдар, өз
елдірінің және басқа халықтардың діни құндылықтарына деген қызығушылықпен,
ұлттарына тәуелсіз бүкіл адамдарға бірдей достық көзқараспен, қиын жағдайда
көмек көрсетуге дайын тұратындарымен ерекшеленеді. Полиэтникалық жағдайда
басқарушылар және әлеуметтік қызметкерлер қандай ұлттың өкілдерімен жұмыс
жасаса, солардың ұлттық-педагогикалық ерекшеліктерімен, салттарымен,
құлықтылық және педагогикалық құндылықтарымен таныс болуы керек. Әр ұлттық
топтардың өкілдерінің ұлтаралық қарым-қатынас шеңберлерін кеңейту қажет.
Көп ұлттың аудиторияда ұлттарына тәуелсіз студенттер басқа құрыбыларындағы
өздерін олардан ерекшелейтін қасиеттерді бағалауға үйрену керек. Ұлтаралық
қарым-қатынастың мәдениеті ұлтаралық қарым-қатынастардың аумағындағы
қызметкерлердің іс-әрекеттерінің нәтижелігін және жемістілігін қамтамасыз
етеді. Бұның мазмұны әр ұлттық топтардың өкілдерінің арасында қарым-
қатынасты реттейтін ережелер мен нормаларды білу; ұлтаралық қарым-
қатынастың құрылған дәстүрлі және топтауырынды түрлерін сақтау; ұлтаралық
қарым-қатынастың қарама-қайшылықтарына қарсы тұру қабілеті. (22.39).
Өзіміздің егеменді елімізде көп ұжымдар өздерінің құрылымдары бойынша
көп ұлттылық болып келеді. Полиэтникалық жағдайда жеке адамдардың өзара
қарым-қатынастарына әсер ететін ұлттық ерекшеліктер, дәстүрлер, адамдардың
жүріс-тұрыс нормалары көрінеді. Көп ұлттылық аудиториялардағы студенттерге
этникааралық қарым-қатынастың бедсенділі сипатты. Ұлттық-педагогикалық
ерекшеліктер әрбір ұлттың өкілдерінің көп ұлттылық аудиторияның
жетекшілерінің талаптарына бейімделуіне қамтамасыз етеді, немесе кедергі
жасайды. Әртүрлі ұлттық өкілдерінің педагогикалық іс-әрекетке бейімделу
процесін 3 сатыға бөлуге болады:
а) бастапқы сатыда окушылардің ұлттық-психологиялық ерекшеліктері
жетекшілердің іс-әрекеттеріне кедергі жасайды, немесе әрі қарай жақсы
дамуына ықпалын тигізеді. Егерде олар жетекшінің мақсатына қарама-қайшы
келсе, онда жалпы педагогикалық іс-әрекеті, мазмұны мен қасиетін қайта құру
керек. Ұлттық-педагогикалық ерекшеліктердің спецификасын, олардың нақты
этникалық топтардың өкілдерінде қызмет ететін түрлерін анықтау үшін және
міндетті түрде ұжымдағы жағдайды мұқият білу үшін ұзақ уақыт қажет болады.
б) келесі сатысында жетекшілер мен окушылардің арасындағы қарым-
қатынастар тұрақталады, өзара тіл табысып бірін-бірі түсіне бастайды және
окушылар өз белсенділіктерін көрсетеді.
в) ең соңғы этапта бүкіл ұлттық өкілдерінің араларындағы потенциалдық
мүмкіндіктері ашылып бірін-бірімен өзара әрекеттене бастайды. Ендеше
окушылардің ұлттық-педагогикалық ерекшеліктері пән оқытушының
белсенділігінің ұйтқысы болады. Бұл кезеңде ұжымның ішінде қиыншылықтар
пайда болса, онда этникалық жалпылықтың өкілдері өздері-ақ жая алады,
полиэтникалық жағдайда окушылардің бір-біріне деген жанашырлық ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Педагогика кафедрасы
Д И П Л О М Д Ы Қ Ж Ұ М Ы С
ҰЛТТЫҚ ЕРЕКШЕЛІКТЕРДІҢ ПЕДАГОГИКА ҒЫЛЫМЫНДА ЗЕРТТЕЛУІ.
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... .3
I.- ТАРАУ ҰЛТТЫҚ ЕРЕКШЕЛІКТЕРДІҢ ПЕДАГОГИКА ҒЫЛЫМЫНДА ЗЕРТТЕЛУІ.
1.1. Ұлттық ерекшеліктердің негізгі компанентері
... ... ... ... ... ... ... ... 6
1.2. Ұлттық сана сезiмдi қалыптастыру механизмi ... ... ... ... ... ... .14
1.3. Ұлттық ерекшеліктердің полиэтникалық аудиториядағы оқушлардың
танымдылық іс -әрекеттеріне тигізер әсері ... ... ... ... ... 20
II.- ТАРАУ. ҰЛТТЫҚ ЕРЕКШЕЛІКТЕРДІҢ ҚАЛЫПТАСУ ЖҮЙЕЛЕРIН ЗЕРТТЕУГЕ СИПАТТАМА.
2.1 Зерттеу әдістеріне
сипаттама ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... 27
2.2 Педагогтар мен отбасы арақатынасының психологиялық
-педагогикалық негіздері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
.31
2.3 Құндылық
бағдарәдісі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
.35
2.4 Проективті жобалау
әдісі ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..38
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... 42
ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ...45
КІРІСПЕ
Тақырып өзектілігі: Көп ұлттық аудиториядағы оқушылардың танымдық іс-
әрекеттерінің даму ерекшеліктерімен қатар ұлттық ерекшеліктерді зерттеу
мәселесі - қазіргі практикалық педагогикадағы ең маңызды бағыттардың бірі.
Осыған байланысты педагогика ғылымының алдында жеке адамның тұтастай
құрылуының факторларын, заңдылықтарын ұғыну, оның ішкі және әлеуметтік
белсенділігінің көздерін жеке адамның дамуының интегралдық компоненттері
ретінде көп ұлттылық аудиториядағы оқушылардың танымдылық іс-әрекеттерінің
даму ерекшеліктерін зерттеу міндеті тұр.
Зерттеу мақсаты: Ұлттық ерекшеліктердің педагогикалық негізін
анықтау,этностар қарым-қатнасында бағыт мәселесінің орның анықтау,танымдық
іс-әрекетте этникалық жансақ наным механизімдердің өзгеріске ұшырайтындығын
қөрсету. Жалпы айтқанда біздің егеменді елімізде осы мәселе толық
қарастырылып зерттелмеген. Ғылыми зерттеуіміздің өзектілігі көп ұлттылық
көп ұлттылық аудиториядағы студенттердің этникааралық өзара әрекетінің
тиімділігін арттыру және олардың танымдылық іс-әрекетінің нәтижелілігін
көтеру мақсатымен анықталады.
Зерттеу объектісі: Ұлттық ерекшеліктердің оқу орнында оқытушылардың
өзара қарым-қатынастары мен әрекеттерін қамтитын оқыту және тәрбиелеу
процесі.
Зерттеу пәні: танымдық іс-әрекет барысындағы окушылардың ұлттық
ерекшеліктерінің әлеуметтік-педагогикалық сипаттамалары.
Зерттеудің ғылыми болжамы: Көп ұлттық аудиториядағы оқушылардың
бірікен танымдық іс-әрекеттін барысында ұлттық ерекшеліктерді тану карым
–катнасты өзгерту механизімі .
Қойылған мақсат пен тағайындалған болжамдарға сәйкес зерттеудің
міндеттері:
Ұлттық ерекшеліктердің танымдық іс-әрекет барысында көрнуін зерттеу.
Ұлттық нанымның қалыптасуына әсер ететін факторларды анықтау.
Ұлттық ерекшеліктердің қалыптасу механизімін белгілеу.
Ұлттық ерекшеліктер механизімі реттінде, жансақ наным бағытын
механизмi ретiнде қажеттiлiгiн оның тиiмдiлiгiн және iс-әрекетiн
нәтижесiнде өзара карым-қатынаста өзгерiске ұшырайтындығын көрсету қажет.
Ұлттық жансақ нанымның қалыптасуы баланың жаратылыстануынан басталады,
бiрекен iс-әрекет нәтижесiнде өзгерiске ұшырайды. Жансақ нанымдар қарым-
қатынастан тыс уақытта да адам бойына аңғарылмай сiңiсуi мүмкiн. Мысалы:
Әрбiр жеке адам жана ортаға түскенде, сол ортаның тұрмысын, әдет дағдыларын
меңгередi. Сүйте отыра өзiне қосымша жансақ нанымдар иемденедi.
Тиленова. Ж.Қ.зерттеулерi республикадағы негiзгi екi этностық өзара
етенесуiне байланысты бiртектiленген жансақ нанымдарды байқатты.
Қандай да болмасын қарым-қатынас жүйесiнде екi жақтық әрекет болады.
Ол қарым-қатынастағы негiзгi роль-атқарушыда,екiншiсi-оның серiктесi. Қарым-
қатынастың сәттi болуы осы екеуiне байланысты. Осыған орай алдында айтылған
тұжырымдарға толықтыру енгiзбестен бүрын, Республикамызда өз ара ұштаса
өмiр сүрiп келе жатқан, қазақ пен орыс ұлт өкiлдерiнiң, этникалық
ерекшелiктерiн ескере отырып, олардың iшкi бағытын, жансақ нанымның, бiр-
бiрiн қабылдау ерекшелiктерiн, олардың мәдениет тұрмыс-тiршiлiгiнiң
тигiзетiн әсерiн анықтау қажет.
Мұғалім оқу материалын оқушылардың нақты қарапайымдылығы және өмірмен
байланыстырылған күйінде ұсынды.
Оқу материалының тәрбиелік әсері моральдық.
Мұғалім оқушылардың сөз логикалық есіне назар аударып сабақта жеке
оқушыларда қайта жаңғырту үрдіс көрініс берді. Үй тапсырмасын қалай
орындалуына берілген мәліметтерді есте сақтау үшін мақсатты сақтауды
қолданды. Оқушылардың қабылдауының нысанның мұғалімнің сөйлеуі, кітап
мәтіні. Қабылдау материалының жақсы меңгеруі. Мұғалім оқушылардың
түсініктері индуктивті жолмен келді. Мұғалім берілген түсініктемелерді
меңгеру қажеттілігін оқушылармен өмірімен байланыстырды.
Сабақта оқушылардың ес көріністері шығармашылық қиялын белсеңдірілді.
Мұғалім оқушылардың жеке ерекшелігін есепке ала отырып тапсырма берді.
Жаңа материалды бекутуде кері байланысты ұйымдастырылды. Оқушылардың
тақырыпты меңгеру жоғары. Алған бағаларына қанағаттанды. Оқушылардың сыртқы
түрі, сөйлеу мәнері оқушыларға тәрбиелі әсер қалдырды. Оқушылар сабаққа
қызығушылқпен жауап берді, көңіл-күйлері жоғары болды.
Мұғалім оқушылардан тәртәпті сөйлеу білуді, өз ойын дұрыс жеткізе және
жазған жазуларды әдемі жазуға талап етті. Мұғалім оқу жұмысының кемшілігі
жоқ.
I ТАРАУ. Ұлттық ерекшеліктердің педагогика ғылымында зерттелуi.
1.1. Ұлтық ерекшеліктердің негізгі компанентіері
Күнделiктi өмiрде адамдар бiр затты әртүрлi қабылдайды, заңды түрде
бiреуi қателесу керек. Бiрақ педагогика ғылымы бұл тұжырымға қарсы шығады.
Қарапайым обьектiнi қабылдаудың өзi жекелеген акт емес, күрделi процестiң
бөлiмi. Ол бiрiншiден қарастыратын зат жүйесiне, тәжiрибесiне,
қызығушылығына және субьектiнiң практикалық мақсатына байланысты. Мысалы:
пробранды қарапайым металдық конструкция ретiнде қабылдаса, ал инженер бiр
машинаның белгiлi бөлшегi деп қабылдайды.
Танымның әр актсы, қарым-қатынаста және еңбекте негiзi болатын бағыт-
дегенiмiз субьектiнiң бағытталуы динамикалық дайын болу жағдайы, белгiлi
iс-әрекетке тенденциясы, индивитiн белгiлi қажеттiлiгiн қанағаттандыру
қабылетi. Бағыт ырықсыз және субьектiнiң эзiмен танылмайды. Бiрақ ол
обьектiге қатынасын анықтайды және оның қабылдау тәсiлi. Индивид өзiн
қызықтыратын бөлшегiн ғана көредi, басқа бөлiмiн аңғармайды. Бағыт
жүйесiнде адамның өзiне белгiсiз.
Адамның бағыт жүйесiнiң қалыптасуы оның өмiр тәжiрибесi көңiл күйi
негiзiнде жинақталып өзiне аңғарылмай белгiлi әлеуметтiк орта арқылы
дамиды, ендеше ұлттық бағыт ұлт өкiлiнiң санасында жансақ наным ретiнде
қалыптасуы оның әлеуметтену процесiнде жүзеге асадыоқуда, ойында т.б
әрекете.
Белгiлi бiр тапқа, мамандыққа, ұлтқа жататын адаммен кездесе отырып
бiз олардан алдын-ала белгiлi мiнез құлықты күтемiз. Мысалы: жастық шақта
романтизм тән, сондықтан жастарды кездескенде олардан алдын-ала қонақжайлық
күтемiз.Бұндай жалпылама түсiнiктi психологияда таптаурын деп атаймыз.
Таптаурын-сананың бөлiнбес бөлшегi. Бiрде-бiр адам өмiрде кездесетiн
ситуацияларға өз бетiнше творчестволық түрде көңiл аударылмайды. Индивидтiк
барлық өмiрлiк тәжiрибесiнде, оқу процесiнде және басқа адамдармен қарым-
қатынасында таптаурын сенiмдерi қалыптасады.16
Индивидке өмiрде бағытталуына көмектеседi және белгiлi түрде түрiс
тұрсын бағыттайды. Таптаурын жалған немесе айқын болуы мүмкiн. Ол жағымды
және жағымсыз эмоция ттудырады. Оның негiзгi мәнi ,белгiлi әлеуметтiк топқа
белгiлi құбылысқа қатынасын көрсетедi.
Ұлттық педагогика да осы таптаурындар тән. Әрбiр этникалық топта
халық, ұлт, тайпа т.б өзiнiң топтық сана-сезiмi болуы, шынайы және қиял
спецификалық қасиеттi белгiлейдi. Әрбiр ұлт интуитивтi түрде белгiлi
бейнемен байланыстырылады. Жиi айтылатын Қазақтарға немесе орыстарға
осындай қасиеттер тән және олардың әрқайсын жағымды немесе жағымсыз
бағалайды.Студенттер арасында жансақ нанымды зерттеуде байқалғаны: қазақтар-
қонақжай, шыдамды, ынтымақшыл, қайырымды; терiс жағынан-ысырапшыл, жалқау,
дөрекi, пекимист. Орыстар: оң жағынан- тез сөйлесiп кете алатын, өздерiн
жоғары бағалайды,тәрбиелi,табысқа жетугеұмтылады; терiс жағынан- қырсық,
шаруаға епсiз,өркөкiрек,қонақ жәй емес. Жалпы айтқанда бұл зерттеу
студенттердiң таптаурындарын елестетедi. 3.
Ұлттық салтты және құлықтылықты бағалау күрделi. Оның бағалауы,
бағалап отырған адамның көзқарасына байланысты. Бұл жерде абайлау қажет.
Әрбiр халықта өз салт-дәстүр тәрбие көзқарасымен қарап бағалайды. Бұндай
қарастыру бөтен халықтың мәдениет құбылыстарын, өз халқының құндылықтарын
және мәдени дәстүр көзқарасымен қарастыру әлеуметтiк педагогика тiлiнде
этноцентризм деп атайды. Шынайы немесе қиял ерекшелiктерi ең басты сапаға
қойылса,этникалық топқа қатынасында дұшпандық педагогикалық бағытқа
айналады.
Халықтар арасында дискриминация саясаты қалыптасады этникалық
таптаурын дегенiмiз осы. Бұл түсiнiктi авторлар әртүрлi анықтайды. Б.
Берельсон, Г. Стейнер Адамдар мiнез-құлқы деген анықтама жанғақ наным
белгiлi этникалық топ қатынасында дұшпандық бағыт деп анықтайды. Әлеуметтiк
педагогика оқулығында жансақ нанымға келесi анықтама бердi. Объектiге
жағымсыз бағыт, таптаурындалуға тенденциясы бар, эмоциональды зарядталған
және қарама-қарсы ақпарат. Өзгерiс әсерiне түсе қоймайды ЮНЕСКО шығарған
жалпы ғылымдарға сөздiк. Жансақ наным бұл топқа немесе оның жеке
мүшелерiне жағымсыз бағыт, ол таптаурын сенiмдермен сипатталады, бағыт iшкi
процестерден шығады. Жансақ наным дегенiмiз-ақыл және саналы сенiмге дейiн;
бұл бағыт тұрақты және рациональды сенiм әсерiне түсiп жеңiл түрде
өзгермейдi. Белгiлi американ социологы Робин М. Уиль-ямс бұл анықтаманы
толықтырады, жансақ наным белгілі мәденитке сай нормалар құндылықтарға
қайшыкелетін бағыт. Гордон Олпорт айтуы бойынша жансақ наным бағыт пайда
болғанда ғана туындайды деп белгіледі. Жансақ наным зерттеуінде екі жол
бар.
1.Жансақ наным белгiлi педагогикалық феномен ретiнде белгiлi қозғаушы
күшi бар. Сондықтан жалған наным бастамасы мен механизмдерiн түсiнуi үшiн
адамдардың жансақ наным психикасын зерттеу керек.
2. Жансақ наным қоғам құбылысының әлеуметтiк фактісі, жеке индивид өз
этникалық көзқарастарын қоғамдық санадан игередi сондықтан этникалық жансақ
наным табиғатын түсiнуi үшiн алдымен сол индивидiн өмiр сүретiн қоғамын
ортасын зерттеу керек. Бiрiншi жолмен жүретiн психатрия және психология,
екiншi жолы -социологтар жолы. Кейбiр буржуазия социологтары айтуы бойынша
этникалық жалған нанымдар инивидтер арасындағы жеке ара қарым-қаынастан
туындайды. Адамдар қарым-қатынас арасында, жиi әртүрлi конфликтер түскен
индивидтер бiр этникалық топқа жатса, онда конфликт жеке аралық болып
қалады. Ал егер олар әртүрлi ұлтқа жататын болса, конфликтi ситуация
жалпыланады-бiр индивидтiк жағымсыз бағасы, этникалық топтың жағымсыз
таптаурынына айналады; барлық қазақтар осындай немесе барлық орыстар
осындай. Индивидтiк жеке тәжiрибесi жансақ наным себебi бола алмайды. Бұл
ттәжiрибенi көбiнесе алдын-ала таптаурын анықтайды. Адамдар мен қарым-
қатынаста өзiне бойына сiңген бағытпен қабылдайды және бағалайды сондықтан
кейбiр заттарды ескередi, кейбiреулерi ескермейдi. Орыс литвист Бодуэн де-
Куртене бұл ойларды өз байқауында жақсы бейнелейдi-оның сөздерiн. М.
Горький Жизнь Клима Самгина еңбегiнде көрсетедi; Орыс ұрласа, ұры
ұрлады дейдi, егер еврей ұрласа еврейұрлады дейдi. Бұл таптаурынға
байланысты еврей-жулики бұнда ұрлық фактысына назар аудара қоймайды,
ұрлық жасаған адамның ұлтына зейiн кояды. Жекелiк тәжiрибе таптаурынға
қайшы келсе, мысалы негр интеллектуальды қабылетсiз деп қабылдайтын адам,
профессор негрмен танысса, бұл фактiнi ерекше жағдай ретiнде қабылдайды.
Бiр жеке адамға жағымды баға беру, сол адамның этникалық тобына жағымсыз
қатынасын көрсетедi. Жалған наным иррациналдығы тек қана жеке тәжiрибеден
тәуелсiз өмiр сүретiндiгiнен ғана тұрмайды, яғни-цыгандарды көрген
емеспiн, бiрақ жаман екенiн бiлемiн қарама-қайшы келетiнiн көрсетедi.
Жалпы бағыт спецификалық қасиетпен тәуелсiз. Адамдар өзiнiң бiр белгiлi
этникалық топқа жағымсыз қатынасын түсiндiруiнде сол топқа тән белгiлi
жағымсыз қасиеттердi белгiлейдi. Сол қасиеттердi өз тобының арасында
көрiнсе жағымсыз бағаламайды. Сондықтан этникалық топтың жекелiк қасиеттерi
жағымсыз пiкiр тудырмайды, керiсiнше жалпы жағымсыз бағытқа байланысты. Бұл
пiкiрлер ауысуы мүмкiн кейде бiр-бiрiне қарама-қайшы болады, бiрақ жағымсыз
бағыт сақталып қалады.16
Сан жағынан кiшi ұлттарға, әрқашанда бiр стандарты айып тағады- бұл
адамдар топтық ынтымақтастықты жоғары деңгейде көрсетедi, әрқашанда бiр-
бiрiне тiрек болады, сондықтан бұлардан қауiптену керек. Бұл айтылған мәнiн
түсiндiруiне келсек. Этникалық кiшi топ, әсiресе дискриминацияға түскен,
басқа ұлттарға қарағанда ынтымақтастықтың жоғары деңгейiн көрсетедi.
Дискриминацияның өзi бұндай ынтымақтастыққа себеп болады. Бұл топ
мүшелерiнiң көпшiлiгiнде басқа ұлттардан ерекшемiз деген жансақ наным пайда
болады. Бұның өзi бiр-бiрiн жақындастырады. Бұл ешқандай психикалық немесе
расалық ерекшелiктерге байланысты емес. Этникалық жансақ наным түсiнiгiнде,
әрбiр дискриминация формасы кiшi ұлттарда национализм формасын
қалыптастырады. Бiр халықта қиындықтар туындағанда олар санасыз түрде өшiн
алатын адамдарды iздейдi әдетте бұл расалық немесе ұлттық топ болады.
Кейбiр зерттеулерде Д. Уизерли еңбегiнде адамдар бұл үшiнбiрiншi кездескен
обьектi емес, бұрын қалыптасқан белгiлi жағымсыз бағытқа байланысты.
Механизм вымещения жансақ наным кейбiр жақтарын түсiндiредi, оның
табиғатын емес. Бұған жауап беру үшiн әлеуметтiк ортасын зерттеу керек,
себебi жансақ наным сол ортаның нәтижесi.
Этникалық жансақ наным түсiндiруде психоаналитикалық түсiнiкке
жүгiнуге болады. Фрейд бойынша индивидумның психикасында санадан тыс
импульстар қалыптасқан және саналы қарсы келетiн және моральды нормаларға
жүгiнетiн.сверх Id'' ''Super Eqa Ega арасындағы конфликт шиеленiстiру
тудырады, адамның психикасының мазасыз кезенiн әлсiрету үшiн бiрнеше
санадан тыс қорғаныс механизмдер бар, осылардың көмегiмен керексiз ақпарат
санадан шығарылады. Бүл механизмдердiң бiр проекция: өзiнiң тартылыс
деңгейi және импульсы оның санасына және моральдықбағытына қайшы келетiн,
индивид санасыз түрде проекциялайды, басқаларға жүгiндiредi. Проекцияның
классикалық мысалы-адамдар өздерiне тән заты өзгелерге жүгiндiредi, сол
затын өзiне тән екенiн мойындамау үшiн. Бұл механизмдер этникалық жансақ
наным түсiндiруге пайдалануға болады. Яғни бiр ұлт өкiлi өзiне тән мiнез-
құлықты санасыз түрде басқа ұлт өкiлiне келтiрiп, сол қылықты өзi
мойындағысы келмейдi.32
Этникалық жансақ наным шешуi кiлтi қоғамдық сананың структурасында
және қоғам тарихында. Алғашқы қауымдық құрылыста адамдар өз руы мен тайпа
арасында ғана қарым-қатынас жасаған. Басқа тайпа адамдармен кездескенде
оларды бөтен дұшпандық күш деп қабылдаған жат адам дұшпан.
Тайпалар арасындағы байланыстың кеңейуi, айырбастың пайда болуы
адамдардың өзi туралы елестердi күшейттi. Өзiнiң этникалық тобын өзге
топтармен салыстыра анықтады. Топтық сана сезiм тайпаның бiрлiгiн
қалыптастырды. Этноцентризм өзiн белгiлi топқа жатқызу сезiмi, бастапқы
кезден ақ басқа топ арасында эзiн жоғары сезiну мазмұнда болады. Бұл идея
барлық салт-дәстүрде, халық эпостарында, легендаларда көрiнедi.
Әрбiр этникалық топ цивилизация қарсаңында әркiм өзiн өзгелерден
жоғары кою тән болады, әртүрлi ұлттар арасында қатынас бiрдей болған
жоқ,бұл әртүрлi стеротиптерде көрiндi. Бұндай таптаурындарды алғашқы
классификация жасаған американ социологымен психолог К.М. Кван жат
этникалық топ бейнесi халық санасында тарихи өзара қарым-қатынаспен
сипатталады. Егерде екi топ бiр бiрiмен өзара қызмет жасаса, бiр-бiрiне
жағымды бағыт тудырады, кейбiр өзгешелiктерге шыдамды қарайды. Ал егерде
топтар арасында алыс қатынас жасаса, ешқандай өмiрлiк қызығушылықтарға
әсерiн тигiзбесе, адамдар бiр-бiрiне жағымды немесе жағымсыз көзқараспен
қарамайды. Олардың бағытты әуесқұмарлықпен көрiнедi. Көпшiлiк зерттеулерде
жансақ наным балалық шақта игерiледiдейдi. Ф. Уэтси 12 еңбегiнде мектепке
дейiнгi және бастауыш класс оқушыларында анықталған таптаурындар болмайды.
Бiрақ үлкендер әсерiмен оларда белгiлi эмоционалды таңдау қалыптасады.
Тоғыз жастан жоғары- ересек адамдардың әсерiмен бұл таңдау белгiлi
таптаурын болып қалыптасады, бұларды кейiн өзгерту қиындыққа соғады.
Қазiргi адамдардың педагогикасы және этникалық бағыты өзбетiнше
қалыптаспайды, ол тәуелдiлiк жүргiзiп отырған идеологияға көрiнген
пропогандаға, өнерге, коммуникацияға байланысты радио,телевидение,
пресса. Расизм - бұл тек қана психология емес ол идеология.
Белгiлi психолог Гордон Олпорт өзiнен бақылауларымен тәжiрибелiк
зерттеулер нәтижесiнде жансақ наным топ аралық қарым-қатынас негiзiнде
әлсiрейтiнiн көрсетедi.
Қазақстан психологы. Тиленова.Ж.Қ. зерттеулер нәтижелерi, жаңсақ
нанымды топ аралық қарым-қатынас барысындағы ұлттық танымдарын қалыптасуы
негiзiнде өзгерiстерге ұшырайтынын көрсетедi.
Ендеше ұлтаралық қарым-қатынас барысында ұлт өкiлдерiнiң бiрiн-бiрi
тану процесiнде жалпы мағналық қор пайда болады дей аламыз. Қорыта келе
этникалық жаңсақ наным топ аралық қарым-қатынаста,бірікен іс-әрекете
өзгеріске ұшырасатындығы анықталып,оның танымдық іс-әрекетін дамуына әсер
етеді деп тұжырымдаймыз.
Энергиясын, энтузиазм, импульсивтілік танытатындай мақсат қояды,
ғажайып оқиғаларды жақсы көреді, шыншылдық, басқарушылықты ұнатады. Оған
практикалық еңбек және ақыл-ойлық әрекетті талап ететін білімге беймаза.
Басқарушылықпен байланысты, билік пен дәрежеге байланысты есептерді шешуге
ынтасын танытады. Агрессивті және талапты, пысық жақсы вербалдық
қабілеттерімен ерекшеленген, журналист, телеоператор, меңгеруші, директор,
дипломат, заңгер, т. б.
1.2 Ұлттық сана-сезiмдi қалыптастыру механизiмi.
Ұлттық сана-сезiм ұлттық педагогиканың құрылымдық күрделi
элементтерiнiң бiрi. Ұлттық сана-сезiм дегенiмiз өзiнiң ұлттық өкiлдiлiгiн
мойындай отырып ұлтына деген сүйiспеншiлiк, жанашырлық, халық мұраларын
мақтанышын бағалай бiлу.
Ұлттық сана-сезiм ұлттық педагогика ұғымынан гөрi шағындау түсiнiк.
Ол ұлттарды бiр-бiрiнен ажыратып тұратын айрықша белгiлi емес, тек
әлеуметтiк-педагогикалық құбылыс. Ұлттық педагогикадан тыс өмiр сүрмейдi.
Ұлттық сана-сезiм өз ұлтының әлеуметтiк-этникалық мәнiн түсiнуi ұлтаралық
қатынастарды қандай жағдайға ие екендiгiн, жалпы адамзат дамуына қандай
үлесi барын ұғыну, әрi өзге халықтармен бiрдей болатындықтан өмiр сүруiн
т.б жағдайларды жете түсiну болып табылады.20
Ұлттық сана-сезiмнiң пайда болуы халықтардың тарихи дамуының
ерекше кезеңдерiмен байланысты кейбiр халықтар үшiн феодалдық
шашыранқылықты жою үшiн көрсеткен Германия басқа бiреулерде ұлтазаттық
қозғалыстары т.б құрылыстармен сипатталады. Аталған тарихи дамудың
кезеңдерi халықтар өмiрiнiң барлық саласының нығаюына жалпы халықтық
мәдениетiн, әдебиет пен өнердiң дамуына және олардың ғана сезiмдерiнiң
қалыптасуына себепкер болады.
Ұлттардың сана-сезiмдерiнiң қалыптасуына рухани-мәдени шығармалар,
ұлттық рухани мұралар үлкен роль атқарады. Ондай шығармаларда халықтың сана-
сезiмнiң жетiлуiне ерекше әсер ететiн көңiл-күй оқиғалар бейнеленедi.
Мәдениеттiң белгiлi қайраткерлерi өз халықтарының тарихына үңiле отырып,
ондай шығармаларды өздерi дүниеге келтiредi. Сол тарихи көркем шығармалар
өз халқының тарихи процестердегi орны мен ролiн анықтайды, сүйте отырып
халық шығармашылығына көңiлл аудару арқылы патриоттық тәрбиеге баулу
мақсатын алға кояды.
Этнография ғылымдарында ұлттық сана сезiм белгiлi бiр өкiлiмiн деп
сезiну деген тұжырым бекiтiледi Ю. В. Бромлей бұл ұғымды ұлғайтқысы келедi.
Н.Н. Чебаксаров этникалық белгiлердiң өзара-әрекетi, олардың бiлiмге,
этникалық қауымға жалпы әсер етуi, этникалық сана-сезiм өзара әрекетiн
нәтижесi ретiнде көрiнедi.
Осыған орай этникалық сана сезiмнiң компонентi ретiнде, шынайы
қалыптасқан белгiлердi сезiну нәтижесiн және ұлттық қалыптастыру факторын
енгiзуге болады. В.С Мерлиннiң жеке адамның сана-сезiмiн зерттеу принципiне
сүйене отыра және осы проблемаға байланысты зерттеулерге сүйене келесi
этникалық сана-сезiмнiң көрiнулерiн белгiлеуге болады;
1 Этникалық қауымдастықпен этникалық мәдениет ерекшелiктерiн сезiну.
2 этникалық қауымдастықтың педагогикалық ерекшелiктерiн сезiну.
3 өзiне тән этнопедагогикалық ерекшелiктерiн сезiну.
4этникалық қауымдастықтың бiртектiлiгiн сезiну.
5 этникалық қауымның субьектiсi ретiнде өзiн сезiну.
6 әлеуметтiк ұлтқа- құлықтылық өзiндiк баға беру.
Адамдар қауымдастықтың субьективтi жағы, педагогикалық құбылыстың екi
жақтылығымен көрсетiледi, бiз және олар бiр қауымдастықты екiншiден
айыру жолы. Этностық этно - жiктелген белгiлерi арқылы, ерекшелену
функциясы орындалады.Оларға кiретiн сана-сезiмнiң этнонимi этнос
мүшелерiнiң шығу тегi және тарихы, тiл, дiн, мәдениет т.б.24
Этникалық мәдениеттiң аймағы антропологиялық және этнопедагогикалық
ерекшелiктерi. Бiр ұлтты сипаттайтын педагогикалық ерекшелiктер бiрлiгiне
кiретiн; психикалық құрылым, ұлттық мiнез-құлық, ұлттық темперамент, жеке
адам бағыттылық ерекшелiктерi моральды сенiмдер, құндылық бағыттары,
көзқарастары, идеалдары, қабылетi. Этнопедагогикалық ерекшелiктерiнiң
динамикалық жағын көрсететiн, ұлттық көңiл-күйi, сезiмi қызығушылықтар,
бағытты, ұлтаралық бағыты, автостерлотип және гетерестериотип. өз этносының
ерекшелiктерiн сезiну этникалық сана-сезiмдi қалыптастырады. Этникалық
өзiндiк идентификация деңгейi этникалық сана-сезiмнiң келесi
компоненттерiн енгiзедi. өз этносымен қатаро бiртектi сезiну, өз этникалық
ерекшелiктерiн сезiну. Өзiн өз этникалық қауым ретiнде сезiну, этникалық
анықталады және жеке адам ауқаттығы мен құрылады. Жүргiзiлген зерттеулерге
байланысты ғалымдар келесi тұжырымға келдi.
1. Этникалық сана-сезiмбiрлiк құрылым. Өзiн құрайтын екi деңгей
компоненттерiн енгiзедi.
2. Этникалық сана-сезiмнiң даму деңгейi оның құрылымының өзгеруiне
әкеледi, басқа компоненттер мен тығыз байланыстылығымен ерекшеленедi.
3. Этникалық сана-сезiм әрбiр жекеленген иерархия деңгейiне,
әртүрлi деңгейлiк детерминацияда жанама звено.
4. Этникалық сана-сезiм қалыптасуы және дамуы адамның бiрiккен iс-
әрекетiнiң анықтаушы оптимизация факторы, олардың жеке аралық қатынасы,
этникалық жекеленудiң гармонизация жағдайы.24
Ұлттық сана мен ұлттық санасын ажырата қарастыруда негiз жоқ емес.
Алдыңғы бапта көрсетiлгендей ұлттық ұғымы мемлекеттiк ұғымымен тең
қойылатын болса, онда ұлттық сана да мемлекеттiк санамен парапар болып
шығады. Ал ұлттық санасы бұл жерде нақты мәнге ие-қазақ ұлтының сапасын
көрсетедi. Қазақ халқының кәзiргi тарихи даму сатысындағы ұлттық ойын жетiп
тұрған баспалдағы-қазақ ұлтының сапасы болып шығады. Сонымен ұлттық сана
-қазiргi Қазақстанды мекендеген барлық халықтың сапасы, ал нақты ұлттық
сапасы бұл жерде қазақ ұлтының сапасы ұлттық сананың құрамдас бөлiгi
болып шығады. Мұның мемлекеттiк мүддемен парапар болып тұрған қазақ
ұлтының мүддесiмен айырмашылығы да сонда; мүдде-келешекте iске асырылатын
мақсат-мұраттардың жиынтығын көрсеткенде, сана-кәзiргi кездегi ұлттық ойдың
жеткен жерiн айқындайды.
Ал өзiндiк сана деп отырғанымыз-идивитiн өзi қайталанбау жүйе
ретiнде қабылдаған, тұтынған өзi туралы салыстырмалы тұрақты түсiнiгi,
өзiндiк тұтас бейнесi. Қазақ тiлiнiң түсiндiрме сөздiгiнде бұл тiркес
кездеспейдi. Орыс тiлiнiң түсiндiрме сөздiгi самосознание-полное
понимание самого себя, своего значения, своей роли в жизни, в обществе-
топтайды сол топ өкiлi болып табылатын индивитiң өзiндiк саналарының
жиынтығынан тұратыныншамамен қиын емес. Сонда өзiндiк сана дегенiмiз
әлеуметтiк педагогикада қолданылып жүрген, әлеуметтiк топтың санасын
бiлдiретiн, орыс тiлiнде самосознание деп қолданылып жүрген ұғымның
баламасы болып шығады. Ұлттық мүдденiң қойылуы, түсiнуi және
қанағаттандырылуы ұлттық өзiндiк ғана деңгейiн де айқындайды. Қазақтың
ұлттық зиялы қауымы болған кезде, олардың ұлттық мүдденi мемлекеттiк
деңгейде көтерiп жүрген кезде ұлттық өзiндiк сана деңгейi де жоғары болады.
Ал 1990 жылдардан кейiн ұлттың келещегiн күйттеген саяси-юридикалық
этникалық теориялар туындамады. Ұлттық философияның дамуына тосқауыл
қойылады. Халықтық моральдық тоқырауы дiннен безудiң белең алуы ұлттық
сананың да буалдырлануына алып келдi. Ақыры бұл процесс 1980 жылдардың
ортасына таман ұлттық өзiндiк сана деген ұғымның санадан мүлдем өшiрiлуiне
әкелiп соқтырады. Зиялы-қауым сүреңсiз уақ кадрмен толық монополия орнатты
келешекте ұлттар жойылады деген қағидаларды елпеңдей қабылдаған ұлт
кадрлары ендi осы принциптердi iске асыруға бел шешiп кiрiстi. Ұлттық
мемлекеттiң мүдделерiне қатысты қазақ кадрларының iстеп жүрген
әрекеттерiнен ұйымдасқан саяси құрылымның қоғамдық санасын емес, шашыраңқы
топтардың немесе жеке адамдардың қолтума санасының нышандары ғана
байқалды.Өздiгiнен туып жатқан, эмоция жетегiмен кеткен, әлде бiр топ
адамдардың, рудың шырқағанда жүздiң сойылын соғуға бағытталғанпiкiрлер мен
ұғыныстардың алға таратылуында кәсiпқой анализ, саяситалдау бола бермейдi.
Бастан кешiрген оқиғалар мен жеке тәжiрибелердiң түйiнi ғана жүрдi. Қолтума
сана иелердiң сөздерiмен әрекеттескенде кейде парасатты мағнаның,
практикалық талқының, халық даңғылының элементтерi жүргенiмен,бәрiбiр, олар
белсендi эмпиристiк деңгейде тұшынудан аса алмады. Мәселенi тамырынан
қозғай алмады, танымдық олқылықтың шырмауынан шыға алмады.
Соңғы 1995 жылдан бергi уақытта ғана қазақтардың ұлттық өздiк санасы
қайта оянып келедi. Бұған әлемдегi және бұрынғы социалистiк мемлекеттерде
болып жатқан революциялық қайта құрулар ықпал еттi. Республика өкiметiнiң
қаулысымен Алаш ордашылар партиясының ұйымдастырушылары мен белсендi
қайраткерлерi ақталып шықты. Соңғы 75 жыл iшiнде жүргiзiлген ұлт
саясатындағы бұрмалаушылықтар әшкерленуде. Алдыңғы мағлұматтарды ескере
отырып, этникалық жансақ наным ұлттық сана-сезiмдi қалыптастыру механизмiне
тоқтала кету мезгiлi келгендей. Этникалық сана-сезiм өз ұлтының әлеуметтiк-
этникалық мәнiн түсiну, ұлтаралық қатынастарында қандай жағдайға ие
екендiгiн, жалпы азамат дамуында, кандай үлесi барын ұғыну, әрi өзге
халықтармен бiрдей бостандықта өмiр сүрiп, өзiнiң салт санасын, дәстүрiн,
мәдениетiн т.б жағдайларды жете түсiну болса.20 Ал жансақ наным-
субьектiнiң жағдайы ол жеке адамның рухани дүниесiмен тығыз байланысты
болады, басқа сезiмдер мен қатар наным сезiмiне қосарланып, адамның мотивi,
стимулы, мақсаты бағытты құндылықтары болып табылады. Этникалық жансақ
нанымдар ана құрсағынан басталып өмiр бойы адам мен бiрге жүредi деп
қорытындыласа осы алдыңғы анықтамаларға қарап жансақ наным ұлттық сезiмiн
қалыптастыру механизмiн түсiндiре кету керек. Әрбiр ұлт өкiлiнде туғаннан
бастап белгiлi жансақ наным пайда болады. Ол жағымсыз бағыт ретiнде
қалыптасады. Яғни бiр ұлт өкiлi өз ұлтының өзге ұлттан айыратын белгiлермен
емес әлеуметтiк психологиялық құбылыс ретiнде қабылдау керек. Қарама-қарсы
түсiнiкте жансақ наным пайда болады. Бұл күнделiктi өмiрде адамдар өздерiн
өзге ұлттан ерекше көрiп өз мәртебесiн өзге халықтар алдында көтеретiн
адаммен жиi кездесемiз. Бұл адамда өзге ұлтқа деген қарсы пiкiр яғни жансақ
наным қалыптасқан. Бұл жансақ наным бiрiккен iс-әрекетi оқуда, ойында,
еңбекте өзге ұлт өкiлдерiмен қарым-қатынаста бiртiндеп өзгерiске ұшырайды.
Алдыңғы қалыптасқан жансақ наным өзге жағымды түсiнiктерге ұласады. Өзге
ұлт өкiлдер мен бiрiккен танымдық iс-әрекет нәтижесiнде,сол ұлттың сана-
сезiмiн яғни салт-дәстүрiн, тұрмыс тiршiлiгiнiң мән-мағнасын түсiнедi,
жалпы сол ұлттың адамзат дамуына қандай үлесi бар екенiн ұғынады.
Қорыта келгенде жансақ наным өзге этностық сана-сезiмiн түсiнуде,
оны толығынан ұғынуда өзгерiске ұшырайды деуге болады.
1.3. Ұлттық ерекшеліктердің полиэтникалық аудиториядағы студенттердің
танымдылық іс- әрекеттеріне тигізетін әсері.
Егеменді Қазақстан Республикасының өмірінде негізгі рольді қоғамның
белсенді бөлігінің бірі - окушылар қауымы алады. Ол жастардың кәсіби дамуы,
әсіресе қазіргі кездегі заманға сай жеке бастарының ерекшеліктерінің дамуы,
қоғамның әрі қарай дамуымен тікелей байланысты. Сондықтан да педагогикалық
зерттеудің маңыздылығы - полиэтникалық аудиториядағы студенттердің
танымдылық іс-әрекеттерінің ерекшеліктерін зерттей отырып, қоғамның болашақ
иелерін жеке адам ретінде дұрыс қалыптастыру.
Көп ұлттылық аудиторияда окушылардын танымдылық іс-әрекеті тек білімге,
оқуға ғана бағытталмай, өзімен бірге жүрген достарының өмір-салтын, өзіндік-
этностық ерекшелігін тануға, сөйтіп, өзінің зерделік, мәдениеттілік өрісін
кеңейтуге бағыттайды. Ұлттық намыс, ұлттық сезім, ұлттық санасы оянады.
Осыған орай оқу іс-әрекетінің мотивациялық өрісі де өзгереді. Оқудағы
меңгеру процесінің механизмдері: білім, дағды, шеберлік жүйелерінің
нәтижелік көрсеткіштері өзгеріске ұшырасады. Негізінен оқу түрткісі,
қажеттіліктері курстан курсқа өткен сайын анықтала түседі. (9.58).
Көп ұлттылық аудиториядағы басқарушының іс-әрекетінің негізгі
элементтерінің бірі - әр жақтық этникалық топтардың өкілдерінің
спецификасын білу. Басқарушы алдын ала оларды қызықтыратын халықтардың салт-
дәстүрлерімен танысады. Оларда осы сұрақтар жөнінде білімдері болып немесе
басқа ұлттардың қарым-қатынас тәжірибесі болғаны дұрыс.
Ұжымның мүшелерінің ұлттық-психологиялық ерекшеліктерін білмеуі,
ұлтаралық қақтығыстарға әкеліп соқтыруы мүмкін. Барлық ұлттардың өкілдеріне
бірдей тең қарым-қатынас болуы керек. Полиэтникалық аудиторияның
басқарушысы әрбір окушыға, оның ұлтына тәуелсіз сын көзбен қарау керек.
Әртүрлі ұлттың өкілдерінің арасындағы достықты нығайтуға бағытталған арнайы
жұмыстар жүргізілуі керек. Тағы бір айта кететін жай, бұл окушылардің
арасында қақтығыс жағдайларының болдырмау мәселесі. Себебі ұлттық негіздегі
қақтығыстар бір ұлттың өкілдерінің басқа ұлтқа деген кері қатынастарын
туғызады. Мұндай жағдайларда олардың себептерін мұқият ашып қарау керек.
Әртүрлі ұлттардың өкілдерінің қарым-қатынастарының тәжірибесі болмауы,
осындай түрдегі қарым-қатынастарды негативті эмоционалды қабылдау. Сол үшін
басқарушыларға тек қана топпен емес, әр студентпен жеке дара жұмыс жасау
қажет. Бұндай жағдайда қоршаған адамдардың ең бірінші жақсы жақтары мен
жоғары қасиеттерін көруге үйрету керек. Көп ұлттық аудиторияда окушылардің
арасында ұлтаралық қарым-қатынастың мәдениетін қалыптастыру керек.
Ұлтаралық қарым-қатынастың мәдениеті - бұл кең көлемдегі түсінік,
бірінші жағынан халықтардың қарым-қатынасының өткен тәжірибесін, ал екінші
жағынан осы тәжірибе жиналу процесінде қалыптасқан дәстүрлерді қамтиды.
Ұлтаралық қарым-қатынастың жоғары мәдениетіне ие болған адамдар, өз
елдірінің және басқа халықтардың діни құндылықтарына деген қызығушылықпен,
ұлттарына тәуелсіз бүкіл адамдарға бірдей достық көзқараспен, қиын жағдайда
көмек көрсетуге дайын тұратындарымен ерекшеленеді. Полиэтникалық жағдайда
басқарушылар және әлеуметтік қызметкерлер қандай ұлттың өкілдерімен жұмыс
жасаса, солардың ұлттық-педагогикалық ерекшеліктерімен, салттарымен,
құлықтылық және педагогикалық құндылықтарымен таныс болуы керек. Әр ұлттық
топтардың өкілдерінің ұлтаралық қарым-қатынас шеңберлерін кеңейту қажет.
Көп ұлттың аудиторияда ұлттарына тәуелсіз студенттер басқа құрыбыларындағы
өздерін олардан ерекшелейтін қасиеттерді бағалауға үйрену керек. Ұлтаралық
қарым-қатынастың мәдениеті ұлтаралық қарым-қатынастардың аумағындағы
қызметкерлердің іс-әрекеттерінің нәтижелігін және жемістілігін қамтамасыз
етеді. Бұның мазмұны әр ұлттық топтардың өкілдерінің арасында қарым-
қатынасты реттейтін ережелер мен нормаларды білу; ұлтаралық қарым-
қатынастың құрылған дәстүрлі және топтауырынды түрлерін сақтау; ұлтаралық
қарым-қатынастың қарама-қайшылықтарына қарсы тұру қабілеті. (22.39).
Өзіміздің егеменді елімізде көп ұжымдар өздерінің құрылымдары бойынша
көп ұлттылық болып келеді. Полиэтникалық жағдайда жеке адамдардың өзара
қарым-қатынастарына әсер ететін ұлттық ерекшеліктер, дәстүрлер, адамдардың
жүріс-тұрыс нормалары көрінеді. Көп ұлттылық аудиториялардағы студенттерге
этникааралық қарым-қатынастың бедсенділі сипатты. Ұлттық-педагогикалық
ерекшеліктер әрбір ұлттың өкілдерінің көп ұлттылық аудиторияның
жетекшілерінің талаптарына бейімделуіне қамтамасыз етеді, немесе кедергі
жасайды. Әртүрлі ұлттық өкілдерінің педагогикалық іс-әрекетке бейімделу
процесін 3 сатыға бөлуге болады:
а) бастапқы сатыда окушылардің ұлттық-психологиялық ерекшеліктері
жетекшілердің іс-әрекеттеріне кедергі жасайды, немесе әрі қарай жақсы
дамуына ықпалын тигізеді. Егерде олар жетекшінің мақсатына қарама-қайшы
келсе, онда жалпы педагогикалық іс-әрекеті, мазмұны мен қасиетін қайта құру
керек. Ұлттық-педагогикалық ерекшеліктердің спецификасын, олардың нақты
этникалық топтардың өкілдерінде қызмет ететін түрлерін анықтау үшін және
міндетті түрде ұжымдағы жағдайды мұқият білу үшін ұзақ уақыт қажет болады.
б) келесі сатысында жетекшілер мен окушылардің арасындағы қарым-
қатынастар тұрақталады, өзара тіл табысып бірін-бірі түсіне бастайды және
окушылар өз белсенділіктерін көрсетеді.
в) ең соңғы этапта бүкіл ұлттық өкілдерінің араларындағы потенциалдық
мүмкіндіктері ашылып бірін-бірімен өзара әрекеттене бастайды. Ендеше
окушылардің ұлттық-педагогикалық ерекшеліктері пән оқытушының
белсенділігінің ұйтқысы болады. Бұл кезеңде ұжымның ішінде қиыншылықтар
пайда болса, онда этникалық жалпылықтың өкілдері өздері-ақ жая алады,
полиэтникалық жағдайда окушылардің бір-біріне деген жанашырлық ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz