Тұлғаның акцентуациялық мінез бітісі, оның суицидтік жүріс-тұрысқа қатері
КІРІСПЕ: ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...7
1.СУИЦИДТІКЖҮРІС . ТҰРЫС МӘСЕЛЕСІНІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ.
ӘДІСНАМАЛЫҚ ТҰРҒЫДА ЗЕРТТЕЛІНУІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...13
1.1Суицид мәселесінің шет ел және отандық ғылымдардағы жай күйі ... ... ... 13
1.2.Суицидалды жүріс.тұрыстың эпидемиологиялық аспектілері ... ... ... ... ...21
1.3Жасөспірім кезеңіндегі акцентуациялық мінез ерекшеліктеріжәне суицидтік жүріс. тұрыспен байланысы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .27
Теориялық бөлім бойынша тұжырым ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...41
2. ТҰЛҒАНЫҢ АКЦЕНТУАЦИЯЛЫҚ МІНЕЗ БІТІСІ, ОНЫҢ СУИЦИДТІК ЖҮРІС. ТҰРЫСҚА ҚАТЕРІ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІН ЭКСПЕРИМЕНТТІК ЗЕРТТЕУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 43
2.1 Зерттеудің мақсаты, міндеттері, объектісі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...43
2.2.Тұлғаның акцентуациялық мінез бітісі, оныңсуицидтік жүріс.тұрысқа
қатерін эксперименттік зерттеудің мазмұндалуы және әдістемелердің талдануы мен қолдану барысы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..51
2.3. Жасөпірімдердің акцентуациялық мінез бітісі және суицидтік жүріс.тұрысқа қатерін зерттеу мәліметтерін сандық өңдеу мен сапалық талдау.
2.4. Жасөспірімдердің акцентуациялық мінез бітісі суицид жағдайына
бейімділіктің алдын.алу және психотүзету жұмыстары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..71
Эксперименттікзерттеу бойынша тұжырым ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...87
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...88
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .89
ҚОСЫМША ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...94
1.СУИЦИДТІКЖҮРІС . ТҰРЫС МӘСЕЛЕСІНІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ.
ӘДІСНАМАЛЫҚ ТҰРҒЫДА ЗЕРТТЕЛІНУІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...13
1.1Суицид мәселесінің шет ел және отандық ғылымдардағы жай күйі ... ... ... 13
1.2.Суицидалды жүріс.тұрыстың эпидемиологиялық аспектілері ... ... ... ... ...21
1.3Жасөспірім кезеңіндегі акцентуациялық мінез ерекшеліктеріжәне суицидтік жүріс. тұрыспен байланысы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .27
Теориялық бөлім бойынша тұжырым ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...41
2. ТҰЛҒАНЫҢ АКЦЕНТУАЦИЯЛЫҚ МІНЕЗ БІТІСІ, ОНЫҢ СУИЦИДТІК ЖҮРІС. ТҰРЫСҚА ҚАТЕРІ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІН ЭКСПЕРИМЕНТТІК ЗЕРТТЕУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 43
2.1 Зерттеудің мақсаты, міндеттері, объектісі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...43
2.2.Тұлғаның акцентуациялық мінез бітісі, оныңсуицидтік жүріс.тұрысқа
қатерін эксперименттік зерттеудің мазмұндалуы және әдістемелердің талдануы мен қолдану барысы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..51
2.3. Жасөпірімдердің акцентуациялық мінез бітісі және суицидтік жүріс.тұрысқа қатерін зерттеу мәліметтерін сандық өңдеу мен сапалық талдау.
2.4. Жасөспірімдердің акцентуациялық мінез бітісі суицид жағдайына
бейімділіктің алдын.алу және психотүзету жұмыстары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..71
Эксперименттікзерттеу бойынша тұжырым ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...87
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...88
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .89
ҚОСЫМША ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...94
Зерттеу өзектілігі. Қазақстан Республикасында қазіргі таңда жүріп жатқан әлеуметтік, экономикалық, мәдени өзгерістер жас ұрпақ өмірінің барлық жақтарын әлеуметтендіру үрдісіне ықпал етеді. Бұл мәселеге байланысты елбасымыз Н.Назарбаев: «...жаңа жағдайларға сай біздің бәрімізді алаңдататын мәселе - білімді, кәсіби даярлығы бар адам тәрбиелеу ғана емес, қоғамдық өмірдің барлық саласында ұлттық және дүниежүзілік құндылықтарды қабылдауға қабілетті, рухани және әлеуметтік-адамгершілік мүмкіндігі мол тұлғаны қалыптастыру болып табылады» - деп атап көрсетті.[1, 7 б.]
1. Қазақстан Республикасының Президент Н.Ә.Назарбаевтың халыққа Жолдауы, 2011 жылғы 28 қаңтар
2. Зотов М.В.Суицидальное поведение: механизмы развития,диагностика, коррекция.-СПб, Речь,2006, Ефремов В.С. Основы суицидалогии.- СПб.: «Диалект»,- 2004
3.Қарақұлова З.Ш. Изучение зависимости суицидального поведения личности от системы семейного воспитания: Учебное пособие.-Алматы: КазНПУ имени Абая,2007.-68с
4.Аванесов С.С. Самоубийство как философская проблема: Дисс. Исследование.- Минск: Коллегиум,- 2009 160 с.
5. Каракулова З.Ш. Исследование зависимости суицидального поведения личности от системы семейного воспитания.Автореферат.-Алматы,1999,31 с.
6.Изменяющиеся модели поведения, ведущего к самоубийству. //Отчет о совещании ВОЗ, Афины, 1981.-Копенгаген,1984,с.57.7. Билле-Браге У.Глоссарий суицидиологическиx терминов. -М.,2000 14 с. 8. Аванесов С.С. Самоубийство как философская проблема:Дисс.исследование -М.,1995 -75 с.
9.Xорошко В.Г. Самоубийство детей.// Росс.Псиxиатрический журнал,1998,№3,70-80 с.
2. Зотов М.В.Суицидальное поведение: механизмы развития,диагностика, коррекция.-СПб, Речь,2006, Ефремов В.С. Основы суицидалогии.- СПб.: «Диалект»,- 2004
3.Қарақұлова З.Ш. Изучение зависимости суицидального поведения личности от системы семейного воспитания: Учебное пособие.-Алматы: КазНПУ имени Абая,2007.-68с
4.Аванесов С.С. Самоубийство как философская проблема: Дисс. Исследование.- Минск: Коллегиум,- 2009 160 с.
5. Каракулова З.Ш. Исследование зависимости суицидального поведения личности от системы семейного воспитания.Автореферат.-Алматы,1999,31 с.
6.Изменяющиеся модели поведения, ведущего к самоубийству. //Отчет о совещании ВОЗ, Афины, 1981.-Копенгаген,1984,с.57.7. Билле-Браге У.Глоссарий суицидиологическиx терминов. -М.,2000 14 с. 8. Аванесов С.С. Самоубийство как философская проблема:Дисс.исследование -М.,1995 -75 с.
9.Xорошко В.Г. Самоубийство детей.// Росс.Псиxиатрический журнал,1998,№3,70-80 с.
ӘЛ-ФАРАБИ АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
ФИЛОСОФИЯ ЖӘНЕ САЯСАТТАНУ ФАКУЛЬТЕТІ
Жалпы және этникалық психология кафедрасы
МАГИСТІРЛІК ДИССЕРТАЦИЯ
Тұлғаның акцентуациялық мінез бітісі, оның суицидтік
жүріс-тұрысқа қатері
.
Орындаған
магистрант, 2 курс _______ Кудушева Н.А. "______" ________ 2013 ж.
Ғылыми жетекші
Психол. ғ. докторы,
Профессор:. ___ Тоқсанбаева Н.Қ "_____" ________ 2013 ж..
Қорғауға жіберілді:
Жалпы және этникалық
психология кафедраcының
меңгерушісі,
психол.ғ.к., доцент ___________Қалымбетова Э.К. "______" _______ 2013 ж.
Алматы, 2013
Түйін
Жұмыс тақырыбы: Тұлғаның акцентуациялық мінез бітісі, оның жүріс-тұрысқа қатері
Жұмыстың мақсаты: Жасөспірімдердің кейбір акцентуациялық мінез бітісінің басым көрінуі өз өзіне қол жұмсаудағы себептердің бірі болатындығын нақтылау. Акцентуациялық мінез бітісі, оның суицидтік жүріс-тұрысқа қатері динамикасының ерекшелегін эмпирикалық зерттеу.
Зерттеу міндеттері:
1. Акцентуациялық мінез бітісі мен суицид мәселесіне қатысты және оның философиялық, психологиялық, медициналық әдебиеттерде қарастырылу жай-күйіне ғылыми талдау.
2. Суицид және акцентуациялы мінезге қатысты әдебиеттерді сараптау және оның ерекшеліктері жайындағы мәліметтерді топтастыру, талдау, оның өлшемдері мен көрсеткіштерін айқындау.
3. Мінез акцентуациясы мен суицид мәселесіне қатысты маңыздылығын көрсететін әдістемелерді таңдау, модификациялау.
4. Жасөспірімдердің акцентуациялық мінез құлқына эмпирикалық зерттеу жүргізу және алынған нәтижелерге талдау жасау.
Зерттеу нысаны (объектісі): Тұлғаның акцентуациялық мінез бітіс ерекшеліктері
Зерттеу пәні: Тұлғаның акцентуациялық мінез бітістерін жасерекшелік психологиясы және қалыптасуына байланысты әлеуметтік психология, түзету психологиясы зерттеледі.
Зерттеудің негізгі жорамалы: егер тұлғаның акцентуациялық мінез
бітісітерімен мектепте, отбасында үнемі ағартушылық, психологиялық
жұмыстар жүргізілсе, яғни алдын - алу жұмыстары тиімді болса, онда
суицидтік жүріс-тұрысқа қатері ерекшеліктерін болдырмаудың алдын алуға
болады.
Зерттеуде қолданылған әдістемелер мен әдістер
1. Мінездің акцентуацияларын зерттеу сұрақнамасы.(К.Леонгард)
2. Тұлғаның жүйелік-мінездік қатынастарының экспресс-диагностикасы
3. В.А.Жмуровтың дифференциалды диагностикасының (ажыратып тексерудің) әдістемесі
4. Реактивті және тұлғалық мазасыздықтың деңгейін анықтау әдістемесі
(Ч. Д. Спилбергер - Ю. Л. Ханин)
5. Филипстің мектеп мазасыздығын диагностикалау әдістемесі.
Қосымша социометрия, әңгімелесу және сұрақтама жүргізілді.
Жалпы беттер саны: 107
Кестелер саны: 8
Суреттер саны: 10
Графиктер саны: 3
Пайдаланылған әдебиеттер саны: 89
Қосымша: 4
Резюме
Тема исследования: Влияние акцентуации характера личности на суицидальное поведение.
Цель работы: Обоснование того, что некоторые черты акцентуации характера у подростков могут быть причиной их суицидального поведения. Эмпирическое исследование особенностей динамики влияния акцентуации характера личности на суицидальное поведение.
Задачи исследования:
1. Осуществить научный анализ философской, психологической и медицинской литературы по п проблемам акцпентуации характера и суицидального поведения.
2. Сбор материалов и анализ особенностей суицидального поведения и акцпентуации характера, определение их литературы по суициду и акцентуации характера, определение их параметров и показателей.
3. Отбор и модификация методик по исследованию существенных признаков акцпентуации характера и суицидального поведения.
4. Проведение эмпирического исследования по исследованию акцентуации характера у подростков , обработка и анализ результатов исследования.
Объект исследования: особенности акцентуации черт характера личности.
Предмет исследования: проведено социально-психологическое исследование и психокоррекционная работа акцентуации характера личности в связи с возрастными особенностями их развития.
Основная гипотеза исследования: если регулярно проводить просвещенческую, психологическую работу в школе и в семье с личностями, имеющими акцентуацию черт характера, то есть эффективно проводить психопрофилактическую работу то можно предотвратить риск суицидального поведения.
Методы и методики использованные в исследовании
1. Опросник исследования акцентуаций характера (К. Леонгард) 2. Экспресс диагностика системно - характерологических отношений личности. 3. Методика дифференциальной диагностики В.А. Жмурова (сравнительный анализ). 4. Методика определения уровня реактивной и личностной тревожности (Ч.Д.Спилбергер,Ю.Л.Ханин). 5. Методика Филипса диагностика школьной тревожности. Дополнительно была проведена социометрия, беседа и анкетирование.
Всего объем страниц: 107
Количество таблицы: 8
Количество рисунки : 10
Количество графики: 3
Количество используемых источников: 89
Приложение: 4
Summary
Research topic: Impact of character accentuation of personality on suicidal behavior.
Objective: The rationale that some traits of character accentuation in adolescents may be the cause of their suicidal behavior. Empirical Study of the features of the dynamics of character accentuation effect of personality on suicidal behavior.
Research objectives:
1. Carry out a scientific analysis of the philosophical, psychological and medical literature on the problems of n aktspentuatsii nature and suicidal behavior.
2. Collection of materials and analysis features of suicidal behavior and aktspentuatsii character, determination of the literature on suicide and accentuation of character.
3. Selection and modification techniques for the study of the essential features aktspentuatsii nature and suicidal behavior, to determine the influence of the formative experiment.
4. Empirical research on the study of character accentuation in adolescents, processing and analysis of the study results.
Object of study: features accentuation of personality traits.
Subject of research: conducted socio-psychological research and psycho-correctional work accentuation of character of the individual in relation to the age characteristics of their development.
The main hypothesis of the research: if regular Enlightenment, psychological work at school and at home with the personalities that have accentuation of character traits, that is, to effectively carry out the work psychoprophylactic you can prevent the risk of suicidal behavior.
Methods and techniques used in the study
1. Questionnaire survey character accentuations (K.Leongard)
2. Rapid tests of character systemic relationship between the individual technique of differential diagnosis V.A.Zhmurova (benchmarking)
3. Method of determining the level of reactive and personal anxiety (Ch.D.Spilberger, Yu.L.Hanin)
4. Methodology Phillips diagnostics school anxiety
5. Additionally was held sociometry, conversation and questioning.
Work volume: 107 pages
Tables: 8
List of used sources: 89
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ: ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..7
1. СУИЦИДТІК ЖҮРІС - ТҰРЫС МӘСЕЛЕСІНІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ-
ӘДІСНАМАЛЫҚ ТҰРҒЫДА ЗЕРТТЕЛІНУІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 13
1.1 Суицид мәселесінің шет ел және отандық ғылымдардағы жай күйі ... ... ... 13
1.2. Суицидалды жүріс-тұрыстың эпидемиологиялық аспектілері ... ... ... ... ...21
1.3 Жасөспірім кезеңіндегі акцентуациялық мінез ерекшеліктері және суицидтік жүріс- тұрыспен байланысы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..27
Теориялық бөлім бойынша тұжырым ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 41
2. ТҰЛҒАНЫҢ АКЦЕНТУАЦИЯЛЫҚ МІНЕЗ БІТІСІ, ОНЫҢ СУИЦИДТІК ЖҮРІС - ТҰРЫСҚА ҚАТЕРІ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІН ЭКСПЕРИМЕНТТІК ЗЕРТТЕУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..43
2.1 Зерттеудің мақсаты, міндеттері, объектісі ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... .43
2.2. Тұлғаның акцентуациялық мінез бітісі, оның суицидтік жүріс - тұрысқа
қатерін эксперименттік зерттеудің мазмұндалуы және әдістемелердің талдануы мен қолдану барысы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..5 1
2.3. Жасөпірімдердің акцентуациялық мінез бітісі және суицидтік жүріс-тұрысқа қатерін зерттеу мәліметтерін сандық өңдеу мен сапалық талдау.
2.4. Жасөспірімдердің акцентуациялық мінез бітісі суицид жағдайына
бейімділіктің алдын-алу және психотүзету жұмыстары ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... 71
Эксперименттік зерттеу бойынша тұжырым ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 87
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...88
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... 89
ҚОСЫМША ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .94
АНЫҚТАМАЛАР
Мінез акцентуациясы - бұл оның нормасының шеткі варианттары, бұл жерде мінездің жеке белгілері қатты күшейген жекелеген мінез сипаттары ерекше күшейіп байқалған және дамыған мінез ерекшелігі
Интропунитивті реакциялар- аутоагрессия жолымен аффектінің байқалуы.
Аутоагрессия деген - өзіне зиян келтіру, өз-өзін өлімге итеру.
Экстропунитивті реакциялар - сыртқы агрессия түрінде байқалады. Мысалы, ренжіткендерге тарпа бас салу. Бұл реакциялар гипертимді, лабильді, эпилептоидті акцентуацияларға тән.
Импунитивті реакциялар- тұрақсыз және шизоидті акцентуацияда кездеседі.
Демонстративті реакциялар- спектакль ойнау сияқты, яғни өзін-өзі өлтіру сияқты көрініс көрсетеді және т.б.
Суицид- (ағылшын тіліндегі suіcіde сөзінен шыққан, өзіне-өзі қол жұмсау) - бұл мақсатқа бағытталған өз бетімен өмірден кету, саналы түрде жоспарланып, іске асатын адамның өзіне-өзі қол жұмсау әрекеті.
Суицидті жүріс-тұрыс - тұлғаның маңызды қажеттіліктерін қанағаттандыру жолында кездесетін кедергілерге қарсылық көрсетуге қабілетсіздіктің нәтижесінде туындайтын әрекет
Суицид әрекеті дегеніміз - саналы түрде өз өмірін қандайда бір жолдармен қиюға бағытталған, бірақ соны өліммен аяқталмаған іс - әрекет. Өз өмірін қиюға немесе басқа мақсатқа бағытталған әрекет қайтымды немесе қайтымсыз болуы мүмкін.
Аяқталған суицид деп - тұлғаның өлімге әкеліп соққан әрекетін айтамыз.
Суицидалдық ниет -түпкі ойға ерік компоненті қосылған кезде шығады, яғни, шешім сыртқы мінез - құлық әрекетіне көшуге дайын болу кезеңі
Жасөспірімдік кезең - психикалық дамудың спецификалық қиын кезеңі, ол жасөспірім үшін ғана емес, сонымен қатар ересек адам үшін де қиын
Антивитальды күйлер - өмірдің қиындықтарына деген шағымдар
Пассивті суицидті ойлар - өзінің өлімі туралы фантазиялар
Суицидті толғаулар - өзін-өзі өлтіру жоспарын құру
Пресуицид -күшті және созылмалы, суицид алдындағы әрекеттер.
Депрессия - (лат. depressio -- көңілсіздік, жабыраңқылық) - жабығу, торығу, күйзелу секілді ұғымдарына балама ұғым. Депрессия - көпке созылмайтын, бірақ созылып кетсе невроз немесе психоздың бастауына айналатын түнілу мен пессимизм арқылы бейнеленетін көніл-күи жағдайы.
КІРІСПЕ
Зерттеу өзектілігі. Қазақстан Республикасында қазіргі таңда жүріп жатқан әлеуметтік, экономикалық, мәдени өзгерістер жас ұрпақ өмірінің барлық жақтарын әлеуметтендіру үрдісіне ықпал етеді. Бұл мәселеге байланысты елбасымыз Н.Назарбаев: ...жаңа жағдайларға сай біздің бәрімізді алаңдататын мәселе - білімді, кәсіби даярлығы бар адам тәрбиелеу ғана емес, қоғамдық өмірдің барлық саласында ұлттық және дүниежүзілік құндылықтарды қабылдауға қабілетті, рухани және әлеуметтік-адамгершілік мүмкіндігі мол тұлғаны қалыптастыру болып табылады - деп атап көрсетті.[1, 7 б.]
Суицидтік жүріс-тұрыс әлеуметтік мөлшерді бұзушы ретінде көрініп, қазіргі кезде жалпы алаңдатушылық туғызып отырған философ, психологтар, әлеуметтанушылар, дәрігерлер, құқық қорғаушы бөлімдері және т.б мамандардың назарында тұрған өткір мәселе болып отыр. Жасөспірімдер арасында суицидке баруға бейім балалар қатары көптеп көрінуде. Дәл осы кезеңде акцентуациялық мінез бітісінің суицидтік жүріс тұрысқа қатері қаншалықты екендігі бүгінгі күннің өзекті мәселелерінің бірі болуда. Осыған байланысты жасөспірімдердің акцентуациялық мінез бітісінің көрінісі өз - өзіне қол жұмсаудағы себептердің бірі болатындығын нақтылау қажеттілігі туындауда. Жастар арасында суицидке бару жолының себептерін түсіндірген ғалымдар А.А.Лопатин, А.Н. Корнетов, И.Г.Дорохова , Т.Б.Дмитриева, Б.С.Положий, С.Ю.Циркин, В.Ф.Войцех , К.Помро, М.Делорм , S. Hаrt-Hester, P. Smіth P, D .Wаssermаn және т.б болды. Суицид мәселелерін И.С.Кон, Ф.Райс, Е.М.Вроно, Н.А.Ратинова сынды ғалымдар зерттеген. Аса үлкен үлес қосқан, көптеген еңбектерін арнаған А.Г.Амбрумова болды. А.Г.Абрумованың, Е.М.Врононың, А.В.Боенконың, А.Л.Галиннің, Ц.П.Короленконың, Н.В. Конанчуктың, В.А. Тихоненконың, С.Сафуановтың және тағы басқа да ғалымдардың еңбектерінде жасөспірімдер арасындағы аутодеструктивті әрекеттің психологиялық детерминанттары зерттелген, яғни олардың зерттеулері әрекеттің аталған түріне бейім тұлғаның жеке-психологиялық ерекшеліктерін анықтауға арналған [2,16 б.].
Бүкіл әлемдік Денсаулықты сақтау Ұйымы мәліметтері бойынша бүгінде Қазақстан әлем деңгейінде суицид саны бойынша үшінші орынды алады екен, бұл жасөспірімдер арасындағы 15-19 жас , Ресейден кейін .Егер де әлем деңгейінде әр 40 секунд сайын бір өзін-өзі өлтіру болса, ал Қазақстанда әр сағат сайын бір адам өмірмен қоштасады екен.
Кейінгі жылдары біздің елімізде қазіргі саяси жағдайлар мәселелеріне арналған көптеген ғылыми конференциялар өтіліп жатыр. Солардың ішінде жасөспірімдік және жеткіншектік шақтағы аутодеструктивті мінез-құлық, оларды превентивті түзету жолдары мен болашағы, суицидтік жүріс-тұрыстың алдын-алу шаралары т.б өткір мәселелерді қарастыратын конференциялар қатарыда көрінуде. Алайда, өзіне-өзі қол жұмсау мәселесі әлі де зерттеу қажеттілігін көрсетуде. Суицидалдық жүріс-тұрыс әр түрлі ғылым салаларының негізгі бір аспектілерінде оқып-танылуда - медициналық, социологиялық, философиялық, криминалогиялық, сонымен қатар психологиялық.
Біршама жылдар бойы өзіне-өзі қол жұмсау мәселесі,негізінде медициналық тұрғыда қарастырылады,оның себебі өзіне-өзі қол жұмсауды психиканың бұзылуы себебі байланысты деп түсіндірілуде болды. Бұл тұрғыда шет елдік зерттеулерден отандық және кеңес психология мектептерінің суицид және суицидалдық жүріс-тұрысты зерттеулерінің қалыс қалғандығы байқалынады. Бірақ, өкінішке орай қаншалықты зерттеулер жүргізілініп жатса да суицидтік жүріс-тұрысқа бейім жеткіншектердің, жалпы өмірден өз еркімен өтіп жатқандардың өмірін сақтап қала алмай жатқандығы тағы байқалынады. Керісінше, әлемде күннен-күнге өзіне-өзі қол жұмсау көрінісі ұшқындап бара жатыр. Қазіргі таңдағы суицидалогиялық зерттеулер өзіне-өзі қол жұмсаушылардың 20-30 пайызы психикалық патологиядағы жандар болса, ал қалғандары кәдімгі сап-сау адамдар болып табылатынын дәлелдейді. [3, 8 б.]
Батыс зерттеушілерінің психоаналитикалық бағытқа негізделген суицидалдық жұмыстарында (суицид-өз-өзіне бағытталған агрессияның актісі), суицидалдық жүріс-тұрыстың жауластыққа бағытталуы тұлға бітісімен корреляциясы жүргізілді [4,56 б.] Мұнда сондай-ақ, суицид қорғансыздықтың ізі ретінде (А.Покорни, Г.Копмен, 1976), әлеуметтік шектелген ретінде (Л.Анжель, М.Толичани, М.Шокэ, Н.Куртякис, 1978),өз-өзіне жиіркенішті қарау ретінде (Р.Мейер, И.Осборн, 1992) деп қарастырған жұмыстар қатары да орын алды.
Қазіргі психологиялық зерттеулер адамдардың өмірде кездесетін қиыншылықтарды өзіне-өзі қол жұмсаумен шешуге бейім тұратындығын, әрі бұл мәселе генетикамен байланысты екендігін айқындайды. Біздің елімізде алғаш рет өзіне-өзі қол жұмсау мәселесіне қатысты 1999 ждылы Қарақұлова.З.Ш., Суицидал мінез-құлықты жеке адамның отбасылық тәрбие жүйесіне байланыстылығын зерттеу ( ғылыми жетекшісі - психология ғылымдарының докторы, профессор С.М. Жақыпов) тақырыбында кандидаттық диссертация қорғады. Диссертациялық зерттеудің негізі болып Қазақстан, Ресей және кеңестік психологтардың суицидалды мінез-құлқының дәрігерлік және әлеуметтік тұжырымдамалары, атап айтқанда Б.Г.Ананьев, Л.И.Божович, Л.С.Выготский, С.Л.Рубинштейн, К.А.Абульханова-Славская, С.М.Жақыпов, А.Н.Леонтьев, С.Л.Рубинштейн, В.К.Шабельниковтердің қоғамның тіршілік әрекетіне тұлғаның ендірілуін зерттеудегі функционалды-әрекеттік тәсілі, суицидал мінез-құлықты және оның пайда болуының себептерін түсіндіруде А.Г.Амбрумова, Л.И.Постовалова, В.П.Тихоненко және т.б зерттеулері саналды. З. Ш. Қарақұлованың зерттеуінде суициденттер отбасы тәрбиесінің ерекшеліктері көрсетіліп,оның жасөспірім жүріс-тұрысыныа әсері анықталған. Суициденттің ақыл-парасатының, құндылықтарының ерекшеліктерін эксперименттік тұрғыдан зерттеген [5,27 б.].
Балалардың өмірден кетуі - бұл БӘРІМІЗ үшін ең қауіпті сигнал! Кәмелетке жасы тола қоймаған балалардың суицидалдық әрекеттерге баруы, көп жағдайларда өмірге деген осындай қатынастарының көрініс беру- бұл жаңа көкейтесті және бәрімізді алаңдататын маңызды мәселенің бірі емес бірегейі.
Суицид (ағылшын тіліндегі suіcіde сөзінен шыққан, өзіне-өзі қол жұмсау) - бұл мақсатқа бағытталған өз бетімен өмірден кету, саналы түрде жоспарланып, іске асатын адамның өзіне-өзі қол жұмсау әрекеті. Суицидті жүріс-тұрыс - тұлғаның маңызды қажеттіліктерін қанағаттандыру жолында кездесетін кедергілерге қарсылық көрсетуге қабілетсіздіктің нәтижесінде туындайтын әрекет. Күшті эмоционалды дағдарыс қарқынды сипат алған кезде тұлға жағдайдан шығатын жолды дұрыс таба алмайды. Ол үшін өмір маңызын жояды. Суицидті жүріс-тұрыс ауқымды ұғым. Оның құрамына суицид әрекетімен қатар өліммен аяқталмаған суицидті талпыныстар, өзіне-өзі қол жұмсауға даярлықты білдіретін пікірлер, ойлар, ниеттер енеді. Бұл барлық мәдениетке тән құбылыс. Қазіргі таңда суицид дүние жүзінде өлімнің басты себебінің бірі ретінде қарастырылады. Өзін-өзі өлтірудің себептері әр түрлі. Көп жағдайда өзін-өзі өлтіруге себеп болатын нәрсе өмір жағдайының шынайы қиындылығы және өмір оңалмайды деп есептеу.
Суицид термині итальян психологы Г. Дэзен 1947 жылы енгізіп, оны "өзін-өзі өлтіруге әрекет ету" - деп түсіндіреді. Қазіргі кезде Суицидалогия деп аталатын үлкен бір ғылыми бағыт бар, ол социология, психология, медицина, демография, психиатрия тоғысында пайда болып осындай әрекетке баратын тұлғалардың ерекшелігін, әрекетін, себептерін зерттеуге тырысты.
Суицидалды жүріс-тұрыс - адамның саналы түрде өзін-өзі өлтіргісі келетін тұлғаның мінез-құлқының бір түрі деп есептеді. Қазіргі қоғамның әлеуметтік-экономикалық даму дәрежесінде адамның суицидтік көріністерін зерттеу және профилактикалық шараларды жасау мақсатында суицидтік тәуекелдің факторларын анықтау үшін суицидтік жүріс-тұрыстың мотивтерін, жағдайларын және себептеріне терең жан-жақты ғылыми негізде әлеуметтік- педагогикалық, психологиялық талдау жасап, жинақтау аса өзекті болып отыр.
Сондықтан да саяси тұрақсыздық және әлемдік экономикалық дағдарыс жағдайларында жалпы адамдар арасындағы әлеуметтік-психологиялық атмосфераның ерекшеліктерін ескере отырып, суицидалды адамдармен әлеуметтік-профилактикалық және әлеуметтік-терапевтік іс-шараларды ұйымдастыру туралы жауапкершіліктерді арттыруда. Адамдардың осындай психикалық күйіне әлеуметтік әсер етулердің елеулі екендігі туралы өзін-өзі өлтірумен аяқталған көрсеткіштер бойынша пікір айтуға болады. Соңғы жылдары өзін-өзі өлтірулердің күн санап таралғандығы, бүкіл әлемдік қауымдастық үшін маңызды әлеуметтік және қоғамдық мәселенің өзектілігін көрсетіп отыр.
Зерттеу мақсаты: Жасөспірімдердің кейбір акцентуациялық мінез бітісінің басым көрінуі өз өзіне қол жұмсаудағы себептердің бірі болатындығын нақтылау. Акцентуациялық мінез бітісі, оның суицидтік жүріс-тұрысқа қатері динамикасының ерекшелегін эмпирикалық зерттеу. Соның негізінде жасөспірімдердің кейбір акцентуациялық мінез бітісінің қалыптасуын тежеп, суицидтік жүріс-тұрыстың алдын алу.
Зерттеу міндеттері:
1. Акцентуациялық мінез бітісі мен суицид мәселесіне қатысты және оның философиялық, психологиялық, медициналық әдебиеттерде қарастырылу жай-күйіне ғылыми талдау.
2. Суицид және акцентуациялы мінезге қатысты әдебиеттерді сараптау және оның ерекшеліктері жайындағы мәліметтерді топтастыру, талдау, оның өлшемдері мен көрсеткіштерін айқындау.
3. Мінез акцентуациясы мен суицид мәселесіне қатысты маңыздылығын көрсететін әдістемелерді таңдау, модификациялау және қалыптастырушы эксперименттің әсер ететіндігін анықтау.
4. Жасөспірімдердің акцентуациялық мінез құлқына эмпирикалық зерттеу жүргізу және алынған нәтижелерге талдау жасау;
Зерттеу нысаны (объектісі): Тұлғаның акцентуациялық мінез бітіс ерекшеліктері
Зерттеу пәні: Тұлғаның акцентуациялық мінез бітістерін жасерекшелік психологиясы және қалыптасуына байланысты әлеуметтік психология, түзету психологиясы зерттеледі.
Зерттеудің негізгі жорамалы: егер тұлғаның акцентуациялық мінез
бітісітерімен мектепте, отбасында үнемі ағартушылық, психологиялық
жұмыстар жүргізілсе, яғни алдын - алу жұмыстары тиімді болса, онда
суицидтік жүріс-тұрысқа қатері ерекшеліктерін болдырмаудың алдын алуға
болады.
Негізгі жорамал төменгі жанама жорамалдармен нақтыланады:
бірінші жеке болжам: егер тұлғаның акцентуациялық мінез
бітісітерімен арнайы ұйымдастырылған түзету және диагностикалық
жұмыстар жүргізілсе, онда жасөспірімдердің мінез-құлықты тәрбиесіне игі
әсер етуге болады.
екінші жеке болжам: егер тұлғаның жоғары өмірлік белсенділігін,
қозғыш акцентуациясын, зерттелушінің эмоционалдық өмірінің тереңдігін,
педантизмге бейімділігін, көңіл - күйдің өзгермелілігін, жүріс - тұрыстың
тұрақсыздығын, шаршағандық деңгейін, демонстративті жүріс - тұрысын,
жоғарғы уайымдықты анықтап отырса, онда суицидтік жүріс-тұрысқа
қатердің алдын алып отыруға болады.
үшінші жеке болжам: егер суицид әрекеті дегеніміз- саналы түрде өз
өмірін қандайда бір жолдармен қиюға бағытталған іс -әрекет болса, онда оны
арнайы ұйымдастырылған эмпирикалық - психологиялық зерттеулердің
нәтижесінде алдын алып отыруға болады.
Зерттеуде қолданылған әдістемелер мен әдістер. Тұлғаның
акцентуациялық мінез бітісі, оның суицидтік жүріс-тұрысқа қатері зерттеу
арқылы философиялық, психологиялық, социологиялық, педагогикалық
және ғылыми-әдістемелік әдебиеттерге теориялық талдау жасау; оқу-
әдістемелік құралдар, бағдарламалар, озат психологтардың тәжірибесі,
автордың өзінің психологиялық іс-тәжірибесін қолдану.
1. Мінездің акцентуацияларын зерттеу сұрақнамасы.(К.Леонгард)
2. Тұлғаның жүйелік-мінездік қатынастарының экспресс-диагностикасы
3. В.А.Жмуровтың дифференциалды диагностикасының (ажыратып тексерудің) әдістемесі
4. Реактивті және тұлғалық мазасыздықтың деңгейін анықтау әдістемесі (Ч.Д. Спилбергер - Ю. Л. Ханин)
5. Филипстің мектеп мазасыздығын диагностикалау әдістемесі.
6. Қосымша социометрия, әңгімелесу және сұрақтама жүргізілді.
Зерттеудің теориялық және практикалық маңыздылығы:
Зерттеудің теоретикалық маңыздылығы акцентуациялық мінез бітісі, суицидтік жүріс тұрыс мәселесіне қатысты шет елдік және отандық психологтардың негізгі ойларын кешенді тұрғыда талдауға негізделеді, бұл ретте акцентуациялық мінез бітісінің жасөспірімдер суицидтік жүріс - тұрысына қауіп-қатері зерттелініп анықталады.
Феномонологиялық тұрғыдан қарау (Н.Бердяев, Ю.Вагин, Э.Дюркгейм, В.Розин, Л.Трегубов, Н. Фарберроу, Хиллмен, Э.Шнейдман, Г.Шпет), тұлғаның қайталанбас, уникальдыдылығын, сондай-ақ суицидуалды көрінулерді қарастырды.
Экзистенциалды тұрғыдан қарау (Г.Гордон, А.Камю, С.Кьеркегер, С.Франк, В.Франкл, Б.Херсонский, Л.Шестов, А.Шопенгауэр), адамның қайғыру мәселесіне, өмірдің мәні мен өлім мәселесіне, жалғыздық және сонымен байланысты суицид феномені, өмірдің мағынасын іздеу мәселесіне қатысты ой-пікірлерді қарастырады
Суициденттер тұлғасына қатысты теориялар (А.Адлер, Р. Мэй, Ахте, К.Меннигер, К. Роджерс, Г.Салливен, К.Хорни, З.Фрейд, Э.Шнейдман, Г. Чхартишвили, Э.Шнейдман, К.Юнг, К. Ясперс)
Сонымен қатар, суицид мәселесіне қатысты біз өз зерттеуімізде мынандай ғалымдардың зерттеулеріне сүйендік: А.Амбрумова, Н.Баженова, Л.Бергельсон, Э.Гроллман, М.Занадворов, В.Кандинский, Н.Конанчук, С.Корсаков, В.Красенков, Л.Магурдумова және т.б
Қорғауға ұсынылатын тұжырымдар.
1. Акцентуациялық мінез бітісітерінің қалыптасу ерекшеліктерін анықтау арқылы, оның жасөспірімдердің бойындағы суицидтік жүріс-тұрысқа қатерінінің алдын алуға психологиялық жұмыстардың тигізетін әсерін теориялық және практикалық тұрғыда зерттелді .
2. Тұлғаның акцентуациялық мінез бітісі, оның суицидтік жүріс-тұрысқа қатері эксперименттік және эмпирикалық тұрғыда дәлелденді.
3. Қоршаған орта, өзінің жағдайы, өткен өмірі мен болашаққа деген көзқарасына немқұрайлылықпен қарау және аффективті (көңілсіздік түріндегі тұнжырау, бір нәрседен (біреуден) айырылумен болатын жабырқаңқылық, түңілу, өмірге бейімделуінің әлсіреуі) деңгейлері анықталынып, арнайы ұйымдастырылған психологиялық тренингтердің модулі құрастырылды.
4. Тұлғаның акцентуациялық мінез бітісі, оның суицидтік жүріс-тұрысқа қатерінің алдын алуға арнайы қалыптастырушы авторлық жұмыстың бағдарламасы құрастырылып, оның дәлелдену нәтижесі психологиялық практикаға табысты енгізілді.
Зерттеу нәтижелерінің дәлелдігі мен негізділігі талапқа сай әдіснамалық және теориялық қағидалармен, зерттеу пәніне сәйкес әдістерді қолданумен, эксперимент бағдарламасының психологиялық мақсатқа сәйкестігімен, теориялық тұжырымдардың тәжірибеден алынған нәтижелерімен үйлесімділігі және олардың тиімділігін тәжірибе жүзінде тексерумен, оны іс-жүзіне енгізумен, алынған мәліметтердің сандық және сапалық талдау жүйесінің өзара байланыстығымен және стандартты математикалық-статистика әдістерін қолданумен қамтамасыз етіледі. Зерттеу нәтижелерін математикалық-статистикалық өңдеу әдістері: Розенбаум корреляциялық коэффициент критерийі, Фишер, Спирменнің корреляциялық рангілеу коэффициенті.
Магиcтрлік диссертациялық жұмыстың құрылымы мен көлемі. Жұмыс құрылымы зерттеу тақырыбымен, оның орындалу, жасалу тәжірибесімен, зерттеудің пәні мен объектісімен шарттандырылып, оның мақсат - міндеттерін бейнелейді. Жұмыс көлемі- 107 бет. Магистірлік диссертациялық жұмыс кіріспеден, 2 бөлімнен, қолданылған әдебиеттер тізімінен, қосымшалардан және жұмыста берілген кестелер мен графиктерден, диаграммалар, суреттерден тұрады.
1. СУИЦИДТІК ЖҮРІС-ТҰРЫС МӘСЕЛЕСІНІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ- ӘДІСНАМАЛЫҚ ТҰРҒЫДА ЗЕРТТЕЛІНУІ
1.1. Суицид мәселесінің шет ел және отандық ғылымдардағы жай күйі
XХI ғасырда бүкіл әлем ғалымдарын толғандыратын үлкен мәселе қазіргі таңдағы жасөспірімдер арасында жиі кездесетін- суицид. Бүкіл әлемдік денсаулық сақтау ұйымының соңғы мәліметтері бойынша, әсіресе 15-24 жас аралығында жасөспірімдер арасында өзін-өзі өлтіру көбейіп бара жатқандығы айтылады. Ол әр мемлекеттегі әлеуметтік-экономикалық жағдайларға байланысты. Мәселен франция мемлекетінде ақырғы 10 жылда суицидттің құрбаны болған балалар саны үш есе артқан. Қазірде мұндай жағдайлар жол апатынан мерт болғандар санымен теңеліп отыр. Ақш-та 15-19 жас аралығындағы жастардың өзін- өзі өлтіру саны 1 жылда 5000-ға дейін көтерілген. Осыған сәйкес америка құрама штатында ең маңызды деп саналатын өлімдердің арасында суицид 10-шы орында тұр және де бұл мемлекетте 1988 жылғы статистика бойынша 15-19 жас аралығындағы жасөспірімдер арасында 29000 суицид тіркелген. Соңғы 30 жылда суицид 15-19 жас аралығындағы қыз балалар арасында 200 пайызға, ал ұлдар арасында 300 пайызға дейін жоғарылаған [6,17 б.].
Қазіргі кезде суицидология деген атаумен аталып жүрген маңызы зор ғылым саласы бар, ол әлеуметтану, психология, құқықтану,медицина, псиxиатрия сияқты ғылымдардың бірлесуінде пайда болып суицидке баратын тұлғалардың әлеуметтік, психологиялық, этникалық т.б. Ерекшеліктерін, қимыл-әрекеттерін, салдар-себептерін тануға,оқып-зерттеуге тырысты. Суицидалды жүріс-тұрыс - адамзат баласының саналы түрде өзін-өзі өмірден аластатқысы келетін тұлға мінез-құлқының түрі деп санады [7,14б.].
Тариx тағылымында адамдардың өзін-өзі өлтіру әрекеті түрліше бағаланады. Еуропа xалқында өз-өзіне қол жұмсағандар - вампирға айналады делінген. Ертедегі грецияда, спартада, афинада суициденттердің мәйітін отқа жағып отырған. Ал орта ғасырда пруссия,австрия,францияда суициденттерді діни көзқарас тұрғыда - қылмыскерлер деп есептеген [8,17 б.].
Суицид туралы көзқарастар түрлі мәдениеттерде әр қандай болып қалыптасты. Мәселен, ежелгі грецияда өз-өзін өлтірушілерге негативті көзқарастар орнаған, ол заң жүзінде жазаланушы қылмыс ретінде саналу керектігі, суицидке барушылардың қолдарын шауып тастау қажеттілігі туралы да айтылды. Ал қытайда бұл жағдай тіптен керісінше болды. Бұл елде суицидке барған адам өз жанын азат етеді деп саналды. Мұндай көзқарас ежелгі үнді елінде де кездесті. Олар қартайған кезде, болмаса әр түрлі ауруға ұшыраған жағдайда өзін - өзі өлтіруді даналылықтың белгісі деп көрген. Жапон елінде қазіргі кезге дейін xаракири салт- дәстүрі орындалып келді. Жапондықтар есептеуі бойынша өзін - өзі өлтіруге бару ақылдылықтың, даналыллықтың аса жоғарғы көрінісі. Бұл елдегі харакиридің ырықты және ырықсыз түрлері болған, егер де адам дүниден өз еркімен,ырықты түрде кетуді ұйғарса, ол өзінің отбасы мүшелерін жинап алып,ақ киім киіп алып солардың көзінше өз қарнын жаратын болған. Содан кейін осы сәтте оның өз ұлы немесе жақын досы басын шабатын болған.Осындай тариxи фактілер бойынша суицидтің бес категориясын бөлуге болады:
1. Қарт адамдар мен науқас адамдардың өзін - өзі өлтіруі;
2. Жолдасының өлімінен кейін жесір әйелдердің өзін - өзі өлтіруі;
3. Қожайынның немесе бастығының өліміне кейін құлдардың өзін - өзі өлтіруі;
4. Өзін - өзі өлтірудің стреске реакция ретінде қолданылуы;
5. Өзін - өзі өлтірудің псиxопатологиялық көрініс ретінде көрінуі.
Жалпы суицидті жүріс-тұрыстың үш негізгі концепциясын көрсетуге болады:
- псиxопатологиялық;
- псиxологиялық;
- әлеуметтік.
Псиxопатологиялық концепция бойынша барлық өзін - өзі өлтіруші адамдар бұл түрлі псиxикалық ауруға шалдыққан адамдар, ал барлық суицидті әрекеттер түрлі псиxикалық бұзылыстардың көрінісі. Бұл концепцияның ресейлік өкілдері псиxиатрлар В.К.Хорошко, Л.А.Прозоров, Н.П.Бруxанский, және т.б. [9,74 б.].
Бүгінгі күні псиxопатологиялық концепция тариxы қызығушылық қана тудыруда деуге болады, алайда кейбір шетелдік зерттеушілер суицидті іс-әрекетті псиxикалық ауру көрінісінің бір формасы деп есептейді.
Көптеген шетелдік зерттеушілердің ойынша көбінесе суицидті жүріс-тұрыс псиxикалық науқас және денсаулығы қалыпты тұлғаларға тән . Әрине суицидті жүріс-тұрысты көріністері байқалатын науқас адамдар ең алдымен дәрігердің назарын қажет етеді. Ал егер суицидті дені сау адамдар қалыптасқан псиxотравмалық қиындықтарға жауап ретінде қолданса, бұл жерде дәрігердің біліктілігі жеткіліксіз. Сондықтан алдымен суицидті жүріс-тұрыстың себептерін анықтап алу қажет. Бұндай тұлғаларға тек медициналық сипаттағы көмек тиімсіз және жеткіліксіз және бұл проблеманы шешпейді.
Псиxологиялық концепция. Бұл концепцияға сәйкес тұлғаның суицидті тенденцияларының қалыптасуында басты орынға псиxологиялық факторлар ие. XХ- ғасырдың басында әйгілі психолог, психиатр Зигмунд Фрейд суицид мәселесі бойынша алғашқы псиxологиялық теория негізін салды [10,15 б.]. Зигмунд Фрейд адамның өз - өзін өлтіруге бағытталған агрессиясының рөлін көрсетті. Одан кейін американдық психиатр к. Меннингер фрейд идеяларын өңдеді. Меннингердің ойы бойынша бүкіл суицидтер бір-бірімен байланысқан 3 санасыз себептерден болады: олар кек, жек көрушілік (өлтіру тілегі), депрессиялық күй, үмітсіздік (өлу тілегі), өзін - өзі кіналау (өліп қалу тілегі).
Көптеген психологиялық концепцияларға сай суицидті тенденциялардың қалыптасуында негізгі фактор болып псиxологиялық фактор табылады..
Психолог-ғалымдар А.Г.Амбрумова, Е.М.Вроно жасөспірімдік кезеңдегі суицидті жүріс-тұрысқа тән тұлғалық ерекшеліктерді зерттеу нәтижесінде, олардың басым көпшілігіне импульсивтілік тән деп белгілеген.сондай-ақ олар барлық өз-өздеріне қол жұмсауға баратын жасөспірімдер эмоционалды және де эксплозитивті тұрақсыздықпен сипатталады деп айтты. Mұндай жасөспірімдер көңіл - күйлерінің өзгеруі тез арада көрініс беретін мәнсіз әсерлерге бағынышты. Дау-дамайлы жағдайларда оларда қорқыныш, үрейлену сияқты элементтерімен байланысты шытырман күйлер, вегетативті бұзылыстар, ауытқулар (таxикардия, гипергидроз) пайда болады. [11,158 б.].
Көптеген жасөспірімдерде эмоционалды тұрақсыздық,импульсивтілік тән болады.мұндай қасиетті ұстанған жасөспірімдерде өзіндік талдау сезімі өрши түседі және соған қатысты өлім, өмір мәселелеріне деген қызығушылықтары жоғарылай түседі. Осындай бағыттағы философиялық сұрақтарға жауап іздеу әрекеттері күшейеді.жасөспірімдер құндылықтарды асыра бағалауға бейім, олар қоғамнан өз орындарын іздейді, сәйкесінше өмір сүру мәнін түсінуге тырысады. Компремисске бармау, эгоцентризм, өмірлік тәжірибенің болмауы қарсылық көрсету реакциясы қалыптаспаған мен мен олардың ойынша қатыгез, әділетсіз деп табылатын қоғамның арасындағы дау - жанжалды күшейтеді.
Ц.П.Короленко, А.Л.Галин суициденттердің келесідей псиxологиялық ерекшеліктерін бөліп қарастырады: ойлаудың формальды логикалық типінің басымдылығы, аффективті сфераның күшеюі және белсенді қиялдың жетіспеушілігі. Автордың ойынша суицидті тенденциялы тұлғалардың ойлауы формальды логиканың заңдарына сәйкес даамиды. Жеткіліксіз деңгейде дамыған қиял фрустрацияны күтпеген жағдай етеді. Тұлғаның өз іс - әрекетінің нәтижесін жоспарлау мүмкіндігін қиындатады, псиxологиялық қорғаныс меxанизмдерін төмендетеді [12,425 б.].
А.Е.Личко жасөспірімдік шақтағы суицидті акцентуация типтерімен байланысты болады деп есептеді. Автордың мәліметтері бойынша демонстративті суицидті жүріс-тұрысқа барған жасөспірімдердің 50% - ы истероидты, истероидты тұрақсыз, гипертимді - истероидты типтер, 32 % - ы эпилептоидты және эпилептоидты - истероидты акцентуациялы тұлғалар және 18% - ы өзге де мінез акцентуациялы типті тұлғалар [13,19 б.].
Әлеуметтік концепция. Әлеуметтану саласында зерттеулер жүргізген көптеген ғалымдар әлеуметтік құрылым мен өмірлік құндылықтар суицид жиілігіне әсер ете алады деп сенеді. Француз әлеуметтанушысы Э.Дюркгейм өзін - өзі өлтіру жиілігі индивидтің өзін үлкен топтың бөлшегі ретінде сезінуінің деңгейімен байланысты деп есептейді. Ғалымның ойынша суицид адам әлеуметтік қарым - қатынастардың кемшілігін сезінген кезде орындалады. Қазіргі ғалымдар әлеуметтік фактор суицидті мінез - құлықтың себептері арасында ерекше орын алатынын растайды, бірақ өзін - өзі өлтіру проблемасын адамға әлеуметтік ортаның әсер етуі тұрғысынан ғана зерттеуді бір жақты деп санайды. Бұл концепцияның негізгі кемшілігі әлеуметтік ортадағы қарым - қатынастар жүйесінде тұлғаның рөлін бағаламау.
Әлеуметтік және псиxологиялық концепциялар А.Г.Амбрумованың еңбектерінде дмытылды. Бұл зерттеулерде суицидті жүріс-тұрыс микроәлеуметтік дау - жанжал жағдайындағы тұлғаның әлеуметтік - псиxологиялық дезадаптацияның нәтижесі деп қарастырылады. Автор дезадаптацияның объективті (нақты себептер) және субьективті (псиxологиялық қобалжулар) жақтарын бөлді. Дезатаптация сыртқы (экстроперсоналды) және ішкі (интроперсоналды) критерийлері болатын дау - жанжалмен байланысты. Сонымен қатар автор дезадаптация табалдырығы ұғымын енгізген. Дезадаптация табалдырығынан жоғары болатын дау - жанжал дағдарысты деп есептеледі [14,36 б.].
А.Г.Амбрумова, В.А.Тиxоненко псиxикалық денсаулығы қалыпты ересектердің акцентуацияланған суицидті реакциялардың келесідей басты типтерін бөліп көрсетті: эгоцентрлік ауысу реакциялары, псиxалогиялар негативті интроперсоналды қарым - қатынас реакциялары. Жасөспірімдік кезеңде көбіне болатын эгоцентрлік ауысу реакциялары күрделі дау - жанжалға қысқа мезеттік жауап реакциясы ретінде көрінеді. Бұл кезеңде өлім туралы ойлар лезде пайда болады және өзге ойлардан басым болады. Суицидті ойлардың пайда болуынан оның жүзеге асуына дейінгі уақыт минуттармен өлшенеді де суицидті әрекетке талпынуға дейінгі кезең болмауы мүмкін [15,29 б.].
25 жастан кейінгі А.Г.Амбрумова псиxикалық денсаулығы қалыпты дамыған ересектерде көрінетін патологиялық емес ситуациялық реакциялардың 6 типін ажыратып көрсетіп берді:
1) Эмоционалды тепе - теңсіздік реакциясы;
2) Пессимистік ситуациялық реакция (тұлға дүниетанымының өзгеруі, қалыптасқан ситуация шешімі жоқ болып елестеп, болашаққа қатысты перспективалар болмайды);
3) Жағымсыз тепе - теңдік реакциясы (өмірлік қорытындылар жасалады, жоғары деңгейлі сыни көзқарасты талап ететін перспективалар);
4) Демобилизация реакциясы (жалғыздық, үмітсіздік сезімдермен шартталған күнделікті қызметтен, қарым - қатынастан бас тарту);
5) Оппозиция реакциясы (аутоагрессияға ауысқан жоғары агрессивтілік, суицид қаупі жоғары болады, суицидті әрекеттер демонстративті сипатта болады);
6) Ұйымдаспаушылық реакциясы (үрейлену көріністері, соматовегетативті бұзылыстар).
А.Г.Амбрумова, Е.М.Вроно жасөспірімдік кезеңге тән суицидті қауіпті ситуациялық реакцияларды бөліп көрсеткен: депривация реакциясы, эксплозивті реакция және өзін - өзі жоюшылық реакциясы [16,158 б.].
1. Депривация реакциясы. Кіші және орта жастағы пубертатты кезеңде (12 - 16 жас) байқалады. Эмоционалды белсенділіктің төмендеуімен, бұрынғы қызметке қызығушылықтың жоғалуымен, негативті түске боялған қобалжулармен сипатталады. Қобалжудың негізгі мазмұнын оқудағы үлгермеушіліктен қорқу құрайды. Суицидті жүріс-тұрыс тұрақты және айқын көрінетін өлім тілегімен сипатталады және бұл ситуация дау - жанжал шешімін тапқан кезде тез жоғалады.
2. Эксплозивті реакция үлкен жастағы пубертаттық кезеңде (16 - 18 жас) көрініс табады. Аффект күйі қысымдылық, қоршаған ортаға, әсіресе дау - жанжалға деген өшпенді қатынаспен, девиантты мінез - құлықтың өзге де формалармен бірлікте көрінеді. Суицид аффект күйінің ең жоғарғы деңгейінде, дау - жанжалдың шыңында, қарсыластарының көзінше орындалады. суицидті әрекетке ұмтылудан кейінгі кезеңде қайталанбалы суицидті әрекеттер болуы мүмкін, әсіресе егер жасөспірім алғашқы рет суицидті әрекет арқылы ситуацияның шешімін таба алмаған болса қайталау қаупі жоғарылай түседі.
3. Өзін - өзі жою реакциясы көбіне әлеуметтік және псиxикалық дамымаушылық сапалары бар жасөспірімдерде кездеседі (созылмалы соматикалық аурулар, интеллект деңгейінің қалыптыдан төмен болуы). Өмірлік стереотиптердің лезде ауысуынан пайда болады және қалыптасқан қиыншылықтардан кетуге деген талпыныстармен сипатталады. Жасөспірім мәнсіз сәтсіздік немесе дау - жанжал орын алса тығырыққа тіреледі. Мұндай жасөспірімдер тез сенгіш және олардың өзбеттілігі төмен болады. Олар суицидті жүріс-тұрысты қалыптасқан дау - жанжалды ситуациядан шығудың тәсілі ретінде бағалайды. Алайда кейде жасөспірімдер белсенді түрде көмек сұрап, өлімнен үрейленеді және өз әрекеттерінен қысылады.
Енді псиxология мен әлеуметтену тариxында қалыптасқан жеке ғалымдар теориясынан тоқталып өтетін болсақ: зигмунд фрейд суицидті зерттеу мәселесі бойынша Печаль и меланxолия деген еңбегін арнады. Фрейдтің ойынша әсерленудің екі түрі болады: бірінішісі эрос-өмір инстинкті, ал екіншісі танатос-ол өлімге, өзін-өзі бұзушылыққа және агрессияға ұмтылу. Бұл қарама-қарсы инстинкт күштерінің арасында үнемі тербелістер жүріп отырады. Эрос уақыт өте келе қартаяды да танатос мәңгі жасаушы болғандықтан өмірінің соңына дейін, яғни өз мақсатына жеткенше басымдылық танытады. Суицид пен өлім танатосы импульсивті және бұзушылық әсерлерінің көрінуі. Өлім бұл басқаларға бағытталған агрессия болса, суицид керісінше өзіне бағытталған агрессия болып табылады [17,224 б].
Альфред Адлер адам болу бұл өзіндік толымсыздықты сезіну деп көрсетті. Бұл тезис а.адлердің индивидуалды психологиясының негізгі мәселесі болды.қандай да бір өмірлік проблемаларды шешуге ұмтылуы адамның өз бойындағы толымсыздығын жеңуіне көмектеседі.бұл әрекетке қабілетсіз индивидтер өздерін қоршаған адамдарға бұзушыдық әсер етуге ұмтылады. Осындай контексте суицид өзге адамдарға бағытталған жасырын шабуылға айналады [18,45 б.].
Карл Юнг суицид мәселесін көтере отырып, оны адамның қайта өмірге келуге санасыз түрде ұмтылуы деп түсіндіреді. Адамдар суицид әрекетіне бара отырып өмірінің қиын ситуацияларынан өтуді қалап, анасының құрсағына метафорикалық түрде қайта оралуға асығады. Осыдан кейін ғана олар қайтадан дүниеге қауіпсіз ортада келген нәрестеге айналады. Ежелден бері бейнелік тілде қалыптасқан мынадай тұжырым бар: өлімнен кейін адамдары жаңа өмір түріндегі марапат күтеді [19,232 б.]. К.Юнгтың ізбасары Джеймс Хиллмен болды, психоаналитик тұрғысында танымал дж.хиллменнің ойынша суицид адамның ішкі жан дүниесін қиын, әр түрлі шытырман фантазиялардан құтқаратын өлімнің негізгі және заңды тәсілі [20,131 б.].
Бұдан кейін өзінің қомақты ойымен үлес қосқан ғалым Герри Стек Салливэнді айтуға болады. Психологияда Салливэн тұлға аралық қарым - қатынас теориясын жасады. Магниттік тартылыстың әсерінен электрондар қандай қозғалысқа ұшыраса, осылайша адамдар өзі үшін маңызды сәттерінің бірі дейді. Әр адам меннің үш бейнесіне иелі. Адам өзіне қауіпсіздікті сезінген кезде ол жақсы мен, ал үрейлену кезінде жаман мен күйінде көрінеді және психотикалық қорқыныш кезінде индивид мен емес ке айналады, деп тұжырым жасайды. Тұлға өзіне деген қоршаған ортаның қатынасына қарай өзін бағалайды. Егер индивидтің қауіпсіздігін бұзатындай ситуация туатын болса онда пайда болған дау - жанжал мен үрей ол үшін төзімсіз күйге айналады. Осындай жағдайда адамға өзінің жаман менің мен емес - ке ауыстыру тілегі пайда болады да ол суицидке баруы мүмкін. Салливэннің ойынша суицид индивидтің сыртқы әлемге бағытталған жағымсыз қатынасының кері қарай өзіне қайта оралуы [21, 49 б.].
Суицид мәселесіне өз ойын қосқан келесі психолог Карен Хорни болды. Хорнидың ойынша егер адамдар үрейден , қорқыныштан жағымды, азат қоршаған ортамен қамтамасыз етілсе, онда олар бірқалыпты және толыққанды қалыптасып дамиды. Бірақ мәдениет, дін, саясат сияқты қоғамдық күштер бала тұлғасының дамуына бірлесіп әсер етеді. Балалар өздерін қауіп- қатерлі ортада сезінгендіктен, бүкіл әлемді өмір сүру үшін жағымсыз және қолайсыз орта деп қарастырады. Бұл баланың бойында хорни сипаттаған үрей негізі көріне бастағандай. Хорни белгілі бір адамдарда өздері туралы болатын идеалды бейненің қоғамның стандарттарына сәйкес келмеуінің нәтижесінде суицид жасалынады деп көрсетеді. Хорнидың айтқан ойларынана сәйкес суицид бұл тұлғаның ішкі сапалары мен қоршаған орта факторларының әсерлесу, бірлесу нәтижесі [22,120 б.].
Эмиль Дюркгейм 1897 жылы самоубийство деген атаумен еңбегін басып шығарады. Э.Дюркгейм суицид бұл адамдардың әр түрлі ерекшеліктерге өзіндік реакциясы деп түсіндіреді. Мінез - құлықтың бұзылу жиілігін әлеуметтік ситуациялармен байланыстыруға болады дейді. Э.Дюркгейм теориясына сәйкес суицидтің үш түрі ажыратылады. Суицидтің көп бөлігі эгоистік тұрғыда болады. Бұл ситуацияда өзін - өзі бұзу жүріс-тұрысы индивидтің отбасынан, жора-жолдастарынан, әлеуметтік ортадан, қоғамнан оқшаулану нәтижесінде көрінеді. Суицидтің екінші түрі бұл - аномикалық суицид. Бұл адамдардың әлеуметтік өзгерістерге тез бейімделуде сәтсіздіктерге ұшырауы кезінде болады. Бұл суицидтер экономикалық депрессия сияқты қоғамдық дағдарыс кезеңдерінде немесе керісінше өркендеу кезеңдерінде болады, яғни өмірдің жаңа стандарттарына бейімделе алмайтын адамдар суицидті іске асырады. Суицидтің соңғы типі бұл альтуристік суицид. Бұнда индивид үшін топтың беделі маңызды болады да ол өзінің инициативтілігінен айырылып, қоғам жолында өзін құрбан етеді.
Норман Фейберроу суицид профилактикасы бағытында жиырма бес жылдай уақыт жұмыс атқарған зерттеуші психолог. Ол суицид профилактикасының халықаралық ассоциациясының президент міндетін атқарып, халықаралық қозғалыстың негізін салды. Өзінің многоликое самоубийство еңбегінде осы күнге дейін суицидті жүріс-тұрыс формаларына жатқызылмай келген өзін - өзі бұзушылық әрекеттерін алғаш рет жүйелі ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ФИЛОСОФИЯ ЖӘНЕ САЯСАТТАНУ ФАКУЛЬТЕТІ
Жалпы және этникалық психология кафедрасы
МАГИСТІРЛІК ДИССЕРТАЦИЯ
Тұлғаның акцентуациялық мінез бітісі, оның суицидтік
жүріс-тұрысқа қатері
.
Орындаған
магистрант, 2 курс _______ Кудушева Н.А. "______" ________ 2013 ж.
Ғылыми жетекші
Психол. ғ. докторы,
Профессор:. ___ Тоқсанбаева Н.Қ "_____" ________ 2013 ж..
Қорғауға жіберілді:
Жалпы және этникалық
психология кафедраcының
меңгерушісі,
психол.ғ.к., доцент ___________Қалымбетова Э.К. "______" _______ 2013 ж.
Алматы, 2013
Түйін
Жұмыс тақырыбы: Тұлғаның акцентуациялық мінез бітісі, оның жүріс-тұрысқа қатері
Жұмыстың мақсаты: Жасөспірімдердің кейбір акцентуациялық мінез бітісінің басым көрінуі өз өзіне қол жұмсаудағы себептердің бірі болатындығын нақтылау. Акцентуациялық мінез бітісі, оның суицидтік жүріс-тұрысқа қатері динамикасының ерекшелегін эмпирикалық зерттеу.
Зерттеу міндеттері:
1. Акцентуациялық мінез бітісі мен суицид мәселесіне қатысты және оның философиялық, психологиялық, медициналық әдебиеттерде қарастырылу жай-күйіне ғылыми талдау.
2. Суицид және акцентуациялы мінезге қатысты әдебиеттерді сараптау және оның ерекшеліктері жайындағы мәліметтерді топтастыру, талдау, оның өлшемдері мен көрсеткіштерін айқындау.
3. Мінез акцентуациясы мен суицид мәселесіне қатысты маңыздылығын көрсететін әдістемелерді таңдау, модификациялау.
4. Жасөспірімдердің акцентуациялық мінез құлқына эмпирикалық зерттеу жүргізу және алынған нәтижелерге талдау жасау.
Зерттеу нысаны (объектісі): Тұлғаның акцентуациялық мінез бітіс ерекшеліктері
Зерттеу пәні: Тұлғаның акцентуациялық мінез бітістерін жасерекшелік психологиясы және қалыптасуына байланысты әлеуметтік психология, түзету психологиясы зерттеледі.
Зерттеудің негізгі жорамалы: егер тұлғаның акцентуациялық мінез
бітісітерімен мектепте, отбасында үнемі ағартушылық, психологиялық
жұмыстар жүргізілсе, яғни алдын - алу жұмыстары тиімді болса, онда
суицидтік жүріс-тұрысқа қатері ерекшеліктерін болдырмаудың алдын алуға
болады.
Зерттеуде қолданылған әдістемелер мен әдістер
1. Мінездің акцентуацияларын зерттеу сұрақнамасы.(К.Леонгард)
2. Тұлғаның жүйелік-мінездік қатынастарының экспресс-диагностикасы
3. В.А.Жмуровтың дифференциалды диагностикасының (ажыратып тексерудің) әдістемесі
4. Реактивті және тұлғалық мазасыздықтың деңгейін анықтау әдістемесі
(Ч. Д. Спилбергер - Ю. Л. Ханин)
5. Филипстің мектеп мазасыздығын диагностикалау әдістемесі.
Қосымша социометрия, әңгімелесу және сұрақтама жүргізілді.
Жалпы беттер саны: 107
Кестелер саны: 8
Суреттер саны: 10
Графиктер саны: 3
Пайдаланылған әдебиеттер саны: 89
Қосымша: 4
Резюме
Тема исследования: Влияние акцентуации характера личности на суицидальное поведение.
Цель работы: Обоснование того, что некоторые черты акцентуации характера у подростков могут быть причиной их суицидального поведения. Эмпирическое исследование особенностей динамики влияния акцентуации характера личности на суицидальное поведение.
Задачи исследования:
1. Осуществить научный анализ философской, психологической и медицинской литературы по п проблемам акцпентуации характера и суицидального поведения.
2. Сбор материалов и анализ особенностей суицидального поведения и акцпентуации характера, определение их литературы по суициду и акцентуации характера, определение их параметров и показателей.
3. Отбор и модификация методик по исследованию существенных признаков акцпентуации характера и суицидального поведения.
4. Проведение эмпирического исследования по исследованию акцентуации характера у подростков , обработка и анализ результатов исследования.
Объект исследования: особенности акцентуации черт характера личности.
Предмет исследования: проведено социально-психологическое исследование и психокоррекционная работа акцентуации характера личности в связи с возрастными особенностями их развития.
Основная гипотеза исследования: если регулярно проводить просвещенческую, психологическую работу в школе и в семье с личностями, имеющими акцентуацию черт характера, то есть эффективно проводить психопрофилактическую работу то можно предотвратить риск суицидального поведения.
Методы и методики использованные в исследовании
1. Опросник исследования акцентуаций характера (К. Леонгард) 2. Экспресс диагностика системно - характерологических отношений личности. 3. Методика дифференциальной диагностики В.А. Жмурова (сравнительный анализ). 4. Методика определения уровня реактивной и личностной тревожности (Ч.Д.Спилбергер,Ю.Л.Ханин). 5. Методика Филипса диагностика школьной тревожности. Дополнительно была проведена социометрия, беседа и анкетирование.
Всего объем страниц: 107
Количество таблицы: 8
Количество рисунки : 10
Количество графики: 3
Количество используемых источников: 89
Приложение: 4
Summary
Research topic: Impact of character accentuation of personality on suicidal behavior.
Objective: The rationale that some traits of character accentuation in adolescents may be the cause of their suicidal behavior. Empirical Study of the features of the dynamics of character accentuation effect of personality on suicidal behavior.
Research objectives:
1. Carry out a scientific analysis of the philosophical, psychological and medical literature on the problems of n aktspentuatsii nature and suicidal behavior.
2. Collection of materials and analysis features of suicidal behavior and aktspentuatsii character, determination of the literature on suicide and accentuation of character.
3. Selection and modification techniques for the study of the essential features aktspentuatsii nature and suicidal behavior, to determine the influence of the formative experiment.
4. Empirical research on the study of character accentuation in adolescents, processing and analysis of the study results.
Object of study: features accentuation of personality traits.
Subject of research: conducted socio-psychological research and psycho-correctional work accentuation of character of the individual in relation to the age characteristics of their development.
The main hypothesis of the research: if regular Enlightenment, psychological work at school and at home with the personalities that have accentuation of character traits, that is, to effectively carry out the work psychoprophylactic you can prevent the risk of suicidal behavior.
Methods and techniques used in the study
1. Questionnaire survey character accentuations (K.Leongard)
2. Rapid tests of character systemic relationship between the individual technique of differential diagnosis V.A.Zhmurova (benchmarking)
3. Method of determining the level of reactive and personal anxiety (Ch.D.Spilberger, Yu.L.Hanin)
4. Methodology Phillips diagnostics school anxiety
5. Additionally was held sociometry, conversation and questioning.
Work volume: 107 pages
Tables: 8
List of used sources: 89
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ: ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..7
1. СУИЦИДТІК ЖҮРІС - ТҰРЫС МӘСЕЛЕСІНІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ-
ӘДІСНАМАЛЫҚ ТҰРҒЫДА ЗЕРТТЕЛІНУІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 13
1.1 Суицид мәселесінің шет ел және отандық ғылымдардағы жай күйі ... ... ... 13
1.2. Суицидалды жүріс-тұрыстың эпидемиологиялық аспектілері ... ... ... ... ...21
1.3 Жасөспірім кезеңіндегі акцентуациялық мінез ерекшеліктері және суицидтік жүріс- тұрыспен байланысы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..27
Теориялық бөлім бойынша тұжырым ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 41
2. ТҰЛҒАНЫҢ АКЦЕНТУАЦИЯЛЫҚ МІНЕЗ БІТІСІ, ОНЫҢ СУИЦИДТІК ЖҮРІС - ТҰРЫСҚА ҚАТЕРІ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІН ЭКСПЕРИМЕНТТІК ЗЕРТТЕУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..43
2.1 Зерттеудің мақсаты, міндеттері, объектісі ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... .43
2.2. Тұлғаның акцентуациялық мінез бітісі, оның суицидтік жүріс - тұрысқа
қатерін эксперименттік зерттеудің мазмұндалуы және әдістемелердің талдануы мен қолдану барысы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..5 1
2.3. Жасөпірімдердің акцентуациялық мінез бітісі және суицидтік жүріс-тұрысқа қатерін зерттеу мәліметтерін сандық өңдеу мен сапалық талдау.
2.4. Жасөспірімдердің акцентуациялық мінез бітісі суицид жағдайына
бейімділіктің алдын-алу және психотүзету жұмыстары ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... 71
Эксперименттік зерттеу бойынша тұжырым ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 87
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...88
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... 89
ҚОСЫМША ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .94
АНЫҚТАМАЛАР
Мінез акцентуациясы - бұл оның нормасының шеткі варианттары, бұл жерде мінездің жеке белгілері қатты күшейген жекелеген мінез сипаттары ерекше күшейіп байқалған және дамыған мінез ерекшелігі
Интропунитивті реакциялар- аутоагрессия жолымен аффектінің байқалуы.
Аутоагрессия деген - өзіне зиян келтіру, өз-өзін өлімге итеру.
Экстропунитивті реакциялар - сыртқы агрессия түрінде байқалады. Мысалы, ренжіткендерге тарпа бас салу. Бұл реакциялар гипертимді, лабильді, эпилептоидті акцентуацияларға тән.
Импунитивті реакциялар- тұрақсыз және шизоидті акцентуацияда кездеседі.
Демонстративті реакциялар- спектакль ойнау сияқты, яғни өзін-өзі өлтіру сияқты көрініс көрсетеді және т.б.
Суицид- (ағылшын тіліндегі suіcіde сөзінен шыққан, өзіне-өзі қол жұмсау) - бұл мақсатқа бағытталған өз бетімен өмірден кету, саналы түрде жоспарланып, іске асатын адамның өзіне-өзі қол жұмсау әрекеті.
Суицидті жүріс-тұрыс - тұлғаның маңызды қажеттіліктерін қанағаттандыру жолында кездесетін кедергілерге қарсылық көрсетуге қабілетсіздіктің нәтижесінде туындайтын әрекет
Суицид әрекеті дегеніміз - саналы түрде өз өмірін қандайда бір жолдармен қиюға бағытталған, бірақ соны өліммен аяқталмаған іс - әрекет. Өз өмірін қиюға немесе басқа мақсатқа бағытталған әрекет қайтымды немесе қайтымсыз болуы мүмкін.
Аяқталған суицид деп - тұлғаның өлімге әкеліп соққан әрекетін айтамыз.
Суицидалдық ниет -түпкі ойға ерік компоненті қосылған кезде шығады, яғни, шешім сыртқы мінез - құлық әрекетіне көшуге дайын болу кезеңі
Жасөспірімдік кезең - психикалық дамудың спецификалық қиын кезеңі, ол жасөспірім үшін ғана емес, сонымен қатар ересек адам үшін де қиын
Антивитальды күйлер - өмірдің қиындықтарына деген шағымдар
Пассивті суицидті ойлар - өзінің өлімі туралы фантазиялар
Суицидті толғаулар - өзін-өзі өлтіру жоспарын құру
Пресуицид -күшті және созылмалы, суицид алдындағы әрекеттер.
Депрессия - (лат. depressio -- көңілсіздік, жабыраңқылық) - жабығу, торығу, күйзелу секілді ұғымдарына балама ұғым. Депрессия - көпке созылмайтын, бірақ созылып кетсе невроз немесе психоздың бастауына айналатын түнілу мен пессимизм арқылы бейнеленетін көніл-күи жағдайы.
КІРІСПЕ
Зерттеу өзектілігі. Қазақстан Республикасында қазіргі таңда жүріп жатқан әлеуметтік, экономикалық, мәдени өзгерістер жас ұрпақ өмірінің барлық жақтарын әлеуметтендіру үрдісіне ықпал етеді. Бұл мәселеге байланысты елбасымыз Н.Назарбаев: ...жаңа жағдайларға сай біздің бәрімізді алаңдататын мәселе - білімді, кәсіби даярлығы бар адам тәрбиелеу ғана емес, қоғамдық өмірдің барлық саласында ұлттық және дүниежүзілік құндылықтарды қабылдауға қабілетті, рухани және әлеуметтік-адамгершілік мүмкіндігі мол тұлғаны қалыптастыру болып табылады - деп атап көрсетті.[1, 7 б.]
Суицидтік жүріс-тұрыс әлеуметтік мөлшерді бұзушы ретінде көрініп, қазіргі кезде жалпы алаңдатушылық туғызып отырған философ, психологтар, әлеуметтанушылар, дәрігерлер, құқық қорғаушы бөлімдері және т.б мамандардың назарында тұрған өткір мәселе болып отыр. Жасөспірімдер арасында суицидке баруға бейім балалар қатары көптеп көрінуде. Дәл осы кезеңде акцентуациялық мінез бітісінің суицидтік жүріс тұрысқа қатері қаншалықты екендігі бүгінгі күннің өзекті мәселелерінің бірі болуда. Осыған байланысты жасөспірімдердің акцентуациялық мінез бітісінің көрінісі өз - өзіне қол жұмсаудағы себептердің бірі болатындығын нақтылау қажеттілігі туындауда. Жастар арасында суицидке бару жолының себептерін түсіндірген ғалымдар А.А.Лопатин, А.Н. Корнетов, И.Г.Дорохова , Т.Б.Дмитриева, Б.С.Положий, С.Ю.Циркин, В.Ф.Войцех , К.Помро, М.Делорм , S. Hаrt-Hester, P. Smіth P, D .Wаssermаn және т.б болды. Суицид мәселелерін И.С.Кон, Ф.Райс, Е.М.Вроно, Н.А.Ратинова сынды ғалымдар зерттеген. Аса үлкен үлес қосқан, көптеген еңбектерін арнаған А.Г.Амбрумова болды. А.Г.Абрумованың, Е.М.Врононың, А.В.Боенконың, А.Л.Галиннің, Ц.П.Короленконың, Н.В. Конанчуктың, В.А. Тихоненконың, С.Сафуановтың және тағы басқа да ғалымдардың еңбектерінде жасөспірімдер арасындағы аутодеструктивті әрекеттің психологиялық детерминанттары зерттелген, яғни олардың зерттеулері әрекеттің аталған түріне бейім тұлғаның жеке-психологиялық ерекшеліктерін анықтауға арналған [2,16 б.].
Бүкіл әлемдік Денсаулықты сақтау Ұйымы мәліметтері бойынша бүгінде Қазақстан әлем деңгейінде суицид саны бойынша үшінші орынды алады екен, бұл жасөспірімдер арасындағы 15-19 жас , Ресейден кейін .Егер де әлем деңгейінде әр 40 секунд сайын бір өзін-өзі өлтіру болса, ал Қазақстанда әр сағат сайын бір адам өмірмен қоштасады екен.
Кейінгі жылдары біздің елімізде қазіргі саяси жағдайлар мәселелеріне арналған көптеген ғылыми конференциялар өтіліп жатыр. Солардың ішінде жасөспірімдік және жеткіншектік шақтағы аутодеструктивті мінез-құлық, оларды превентивті түзету жолдары мен болашағы, суицидтік жүріс-тұрыстың алдын-алу шаралары т.б өткір мәселелерді қарастыратын конференциялар қатарыда көрінуде. Алайда, өзіне-өзі қол жұмсау мәселесі әлі де зерттеу қажеттілігін көрсетуде. Суицидалдық жүріс-тұрыс әр түрлі ғылым салаларының негізгі бір аспектілерінде оқып-танылуда - медициналық, социологиялық, философиялық, криминалогиялық, сонымен қатар психологиялық.
Біршама жылдар бойы өзіне-өзі қол жұмсау мәселесі,негізінде медициналық тұрғыда қарастырылады,оның себебі өзіне-өзі қол жұмсауды психиканың бұзылуы себебі байланысты деп түсіндірілуде болды. Бұл тұрғыда шет елдік зерттеулерден отандық және кеңес психология мектептерінің суицид және суицидалдық жүріс-тұрысты зерттеулерінің қалыс қалғандығы байқалынады. Бірақ, өкінішке орай қаншалықты зерттеулер жүргізілініп жатса да суицидтік жүріс-тұрысқа бейім жеткіншектердің, жалпы өмірден өз еркімен өтіп жатқандардың өмірін сақтап қала алмай жатқандығы тағы байқалынады. Керісінше, әлемде күннен-күнге өзіне-өзі қол жұмсау көрінісі ұшқындап бара жатыр. Қазіргі таңдағы суицидалогиялық зерттеулер өзіне-өзі қол жұмсаушылардың 20-30 пайызы психикалық патологиядағы жандар болса, ал қалғандары кәдімгі сап-сау адамдар болып табылатынын дәлелдейді. [3, 8 б.]
Батыс зерттеушілерінің психоаналитикалық бағытқа негізделген суицидалдық жұмыстарында (суицид-өз-өзіне бағытталған агрессияның актісі), суицидалдық жүріс-тұрыстың жауластыққа бағытталуы тұлға бітісімен корреляциясы жүргізілді [4,56 б.] Мұнда сондай-ақ, суицид қорғансыздықтың ізі ретінде (А.Покорни, Г.Копмен, 1976), әлеуметтік шектелген ретінде (Л.Анжель, М.Толичани, М.Шокэ, Н.Куртякис, 1978),өз-өзіне жиіркенішті қарау ретінде (Р.Мейер, И.Осборн, 1992) деп қарастырған жұмыстар қатары да орын алды.
Қазіргі психологиялық зерттеулер адамдардың өмірде кездесетін қиыншылықтарды өзіне-өзі қол жұмсаумен шешуге бейім тұратындығын, әрі бұл мәселе генетикамен байланысты екендігін айқындайды. Біздің елімізде алғаш рет өзіне-өзі қол жұмсау мәселесіне қатысты 1999 ждылы Қарақұлова.З.Ш., Суицидал мінез-құлықты жеке адамның отбасылық тәрбие жүйесіне байланыстылығын зерттеу ( ғылыми жетекшісі - психология ғылымдарының докторы, профессор С.М. Жақыпов) тақырыбында кандидаттық диссертация қорғады. Диссертациялық зерттеудің негізі болып Қазақстан, Ресей және кеңестік психологтардың суицидалды мінез-құлқының дәрігерлік және әлеуметтік тұжырымдамалары, атап айтқанда Б.Г.Ананьев, Л.И.Божович, Л.С.Выготский, С.Л.Рубинштейн, К.А.Абульханова-Славская, С.М.Жақыпов, А.Н.Леонтьев, С.Л.Рубинштейн, В.К.Шабельниковтердің қоғамның тіршілік әрекетіне тұлғаның ендірілуін зерттеудегі функционалды-әрекеттік тәсілі, суицидал мінез-құлықты және оның пайда болуының себептерін түсіндіруде А.Г.Амбрумова, Л.И.Постовалова, В.П.Тихоненко және т.б зерттеулері саналды. З. Ш. Қарақұлованың зерттеуінде суициденттер отбасы тәрбиесінің ерекшеліктері көрсетіліп,оның жасөспірім жүріс-тұрысыныа әсері анықталған. Суициденттің ақыл-парасатының, құндылықтарының ерекшеліктерін эксперименттік тұрғыдан зерттеген [5,27 б.].
Балалардың өмірден кетуі - бұл БӘРІМІЗ үшін ең қауіпті сигнал! Кәмелетке жасы тола қоймаған балалардың суицидалдық әрекеттерге баруы, көп жағдайларда өмірге деген осындай қатынастарының көрініс беру- бұл жаңа көкейтесті және бәрімізді алаңдататын маңызды мәселенің бірі емес бірегейі.
Суицид (ағылшын тіліндегі suіcіde сөзінен шыққан, өзіне-өзі қол жұмсау) - бұл мақсатқа бағытталған өз бетімен өмірден кету, саналы түрде жоспарланып, іске асатын адамның өзіне-өзі қол жұмсау әрекеті. Суицидті жүріс-тұрыс - тұлғаның маңызды қажеттіліктерін қанағаттандыру жолында кездесетін кедергілерге қарсылық көрсетуге қабілетсіздіктің нәтижесінде туындайтын әрекет. Күшті эмоционалды дағдарыс қарқынды сипат алған кезде тұлға жағдайдан шығатын жолды дұрыс таба алмайды. Ол үшін өмір маңызын жояды. Суицидті жүріс-тұрыс ауқымды ұғым. Оның құрамына суицид әрекетімен қатар өліммен аяқталмаған суицидті талпыныстар, өзіне-өзі қол жұмсауға даярлықты білдіретін пікірлер, ойлар, ниеттер енеді. Бұл барлық мәдениетке тән құбылыс. Қазіргі таңда суицид дүние жүзінде өлімнің басты себебінің бірі ретінде қарастырылады. Өзін-өзі өлтірудің себептері әр түрлі. Көп жағдайда өзін-өзі өлтіруге себеп болатын нәрсе өмір жағдайының шынайы қиындылығы және өмір оңалмайды деп есептеу.
Суицид термині итальян психологы Г. Дэзен 1947 жылы енгізіп, оны "өзін-өзі өлтіруге әрекет ету" - деп түсіндіреді. Қазіргі кезде Суицидалогия деп аталатын үлкен бір ғылыми бағыт бар, ол социология, психология, медицина, демография, психиатрия тоғысында пайда болып осындай әрекетке баратын тұлғалардың ерекшелігін, әрекетін, себептерін зерттеуге тырысты.
Суицидалды жүріс-тұрыс - адамның саналы түрде өзін-өзі өлтіргісі келетін тұлғаның мінез-құлқының бір түрі деп есептеді. Қазіргі қоғамның әлеуметтік-экономикалық даму дәрежесінде адамның суицидтік көріністерін зерттеу және профилактикалық шараларды жасау мақсатында суицидтік тәуекелдің факторларын анықтау үшін суицидтік жүріс-тұрыстың мотивтерін, жағдайларын және себептеріне терең жан-жақты ғылыми негізде әлеуметтік- педагогикалық, психологиялық талдау жасап, жинақтау аса өзекті болып отыр.
Сондықтан да саяси тұрақсыздық және әлемдік экономикалық дағдарыс жағдайларында жалпы адамдар арасындағы әлеуметтік-психологиялық атмосфераның ерекшеліктерін ескере отырып, суицидалды адамдармен әлеуметтік-профилактикалық және әлеуметтік-терапевтік іс-шараларды ұйымдастыру туралы жауапкершіліктерді арттыруда. Адамдардың осындай психикалық күйіне әлеуметтік әсер етулердің елеулі екендігі туралы өзін-өзі өлтірумен аяқталған көрсеткіштер бойынша пікір айтуға болады. Соңғы жылдары өзін-өзі өлтірулердің күн санап таралғандығы, бүкіл әлемдік қауымдастық үшін маңызды әлеуметтік және қоғамдық мәселенің өзектілігін көрсетіп отыр.
Зерттеу мақсаты: Жасөспірімдердің кейбір акцентуациялық мінез бітісінің басым көрінуі өз өзіне қол жұмсаудағы себептердің бірі болатындығын нақтылау. Акцентуациялық мінез бітісі, оның суицидтік жүріс-тұрысқа қатері динамикасының ерекшелегін эмпирикалық зерттеу. Соның негізінде жасөспірімдердің кейбір акцентуациялық мінез бітісінің қалыптасуын тежеп, суицидтік жүріс-тұрыстың алдын алу.
Зерттеу міндеттері:
1. Акцентуациялық мінез бітісі мен суицид мәселесіне қатысты және оның философиялық, психологиялық, медициналық әдебиеттерде қарастырылу жай-күйіне ғылыми талдау.
2. Суицид және акцентуациялы мінезге қатысты әдебиеттерді сараптау және оның ерекшеліктері жайындағы мәліметтерді топтастыру, талдау, оның өлшемдері мен көрсеткіштерін айқындау.
3. Мінез акцентуациясы мен суицид мәселесіне қатысты маңыздылығын көрсететін әдістемелерді таңдау, модификациялау және қалыптастырушы эксперименттің әсер ететіндігін анықтау.
4. Жасөспірімдердің акцентуациялық мінез құлқына эмпирикалық зерттеу жүргізу және алынған нәтижелерге талдау жасау;
Зерттеу нысаны (объектісі): Тұлғаның акцентуациялық мінез бітіс ерекшеліктері
Зерттеу пәні: Тұлғаның акцентуациялық мінез бітістерін жасерекшелік психологиясы және қалыптасуына байланысты әлеуметтік психология, түзету психологиясы зерттеледі.
Зерттеудің негізгі жорамалы: егер тұлғаның акцентуациялық мінез
бітісітерімен мектепте, отбасында үнемі ағартушылық, психологиялық
жұмыстар жүргізілсе, яғни алдын - алу жұмыстары тиімді болса, онда
суицидтік жүріс-тұрысқа қатері ерекшеліктерін болдырмаудың алдын алуға
болады.
Негізгі жорамал төменгі жанама жорамалдармен нақтыланады:
бірінші жеке болжам: егер тұлғаның акцентуациялық мінез
бітісітерімен арнайы ұйымдастырылған түзету және диагностикалық
жұмыстар жүргізілсе, онда жасөспірімдердің мінез-құлықты тәрбиесіне игі
әсер етуге болады.
екінші жеке болжам: егер тұлғаның жоғары өмірлік белсенділігін,
қозғыш акцентуациясын, зерттелушінің эмоционалдық өмірінің тереңдігін,
педантизмге бейімділігін, көңіл - күйдің өзгермелілігін, жүріс - тұрыстың
тұрақсыздығын, шаршағандық деңгейін, демонстративті жүріс - тұрысын,
жоғарғы уайымдықты анықтап отырса, онда суицидтік жүріс-тұрысқа
қатердің алдын алып отыруға болады.
үшінші жеке болжам: егер суицид әрекеті дегеніміз- саналы түрде өз
өмірін қандайда бір жолдармен қиюға бағытталған іс -әрекет болса, онда оны
арнайы ұйымдастырылған эмпирикалық - психологиялық зерттеулердің
нәтижесінде алдын алып отыруға болады.
Зерттеуде қолданылған әдістемелер мен әдістер. Тұлғаның
акцентуациялық мінез бітісі, оның суицидтік жүріс-тұрысқа қатері зерттеу
арқылы философиялық, психологиялық, социологиялық, педагогикалық
және ғылыми-әдістемелік әдебиеттерге теориялық талдау жасау; оқу-
әдістемелік құралдар, бағдарламалар, озат психологтардың тәжірибесі,
автордың өзінің психологиялық іс-тәжірибесін қолдану.
1. Мінездің акцентуацияларын зерттеу сұрақнамасы.(К.Леонгард)
2. Тұлғаның жүйелік-мінездік қатынастарының экспресс-диагностикасы
3. В.А.Жмуровтың дифференциалды диагностикасының (ажыратып тексерудің) әдістемесі
4. Реактивті және тұлғалық мазасыздықтың деңгейін анықтау әдістемесі (Ч.Д. Спилбергер - Ю. Л. Ханин)
5. Филипстің мектеп мазасыздығын диагностикалау әдістемесі.
6. Қосымша социометрия, әңгімелесу және сұрақтама жүргізілді.
Зерттеудің теориялық және практикалық маңыздылығы:
Зерттеудің теоретикалық маңыздылығы акцентуациялық мінез бітісі, суицидтік жүріс тұрыс мәселесіне қатысты шет елдік және отандық психологтардың негізгі ойларын кешенді тұрғыда талдауға негізделеді, бұл ретте акцентуациялық мінез бітісінің жасөспірімдер суицидтік жүріс - тұрысына қауіп-қатері зерттелініп анықталады.
Феномонологиялық тұрғыдан қарау (Н.Бердяев, Ю.Вагин, Э.Дюркгейм, В.Розин, Л.Трегубов, Н. Фарберроу, Хиллмен, Э.Шнейдман, Г.Шпет), тұлғаның қайталанбас, уникальдыдылығын, сондай-ақ суицидуалды көрінулерді қарастырды.
Экзистенциалды тұрғыдан қарау (Г.Гордон, А.Камю, С.Кьеркегер, С.Франк, В.Франкл, Б.Херсонский, Л.Шестов, А.Шопенгауэр), адамның қайғыру мәселесіне, өмірдің мәні мен өлім мәселесіне, жалғыздық және сонымен байланысты суицид феномені, өмірдің мағынасын іздеу мәселесіне қатысты ой-пікірлерді қарастырады
Суициденттер тұлғасына қатысты теориялар (А.Адлер, Р. Мэй, Ахте, К.Меннигер, К. Роджерс, Г.Салливен, К.Хорни, З.Фрейд, Э.Шнейдман, Г. Чхартишвили, Э.Шнейдман, К.Юнг, К. Ясперс)
Сонымен қатар, суицид мәселесіне қатысты біз өз зерттеуімізде мынандай ғалымдардың зерттеулеріне сүйендік: А.Амбрумова, Н.Баженова, Л.Бергельсон, Э.Гроллман, М.Занадворов, В.Кандинский, Н.Конанчук, С.Корсаков, В.Красенков, Л.Магурдумова және т.б
Қорғауға ұсынылатын тұжырымдар.
1. Акцентуациялық мінез бітісітерінің қалыптасу ерекшеліктерін анықтау арқылы, оның жасөспірімдердің бойындағы суицидтік жүріс-тұрысқа қатерінінің алдын алуға психологиялық жұмыстардың тигізетін әсерін теориялық және практикалық тұрғыда зерттелді .
2. Тұлғаның акцентуациялық мінез бітісі, оның суицидтік жүріс-тұрысқа қатері эксперименттік және эмпирикалық тұрғыда дәлелденді.
3. Қоршаған орта, өзінің жағдайы, өткен өмірі мен болашаққа деген көзқарасына немқұрайлылықпен қарау және аффективті (көңілсіздік түріндегі тұнжырау, бір нәрседен (біреуден) айырылумен болатын жабырқаңқылық, түңілу, өмірге бейімделуінің әлсіреуі) деңгейлері анықталынып, арнайы ұйымдастырылған психологиялық тренингтердің модулі құрастырылды.
4. Тұлғаның акцентуациялық мінез бітісі, оның суицидтік жүріс-тұрысқа қатерінің алдын алуға арнайы қалыптастырушы авторлық жұмыстың бағдарламасы құрастырылып, оның дәлелдену нәтижесі психологиялық практикаға табысты енгізілді.
Зерттеу нәтижелерінің дәлелдігі мен негізділігі талапқа сай әдіснамалық және теориялық қағидалармен, зерттеу пәніне сәйкес әдістерді қолданумен, эксперимент бағдарламасының психологиялық мақсатқа сәйкестігімен, теориялық тұжырымдардың тәжірибеден алынған нәтижелерімен үйлесімділігі және олардың тиімділігін тәжірибе жүзінде тексерумен, оны іс-жүзіне енгізумен, алынған мәліметтердің сандық және сапалық талдау жүйесінің өзара байланыстығымен және стандартты математикалық-статистика әдістерін қолданумен қамтамасыз етіледі. Зерттеу нәтижелерін математикалық-статистикалық өңдеу әдістері: Розенбаум корреляциялық коэффициент критерийі, Фишер, Спирменнің корреляциялық рангілеу коэффициенті.
Магиcтрлік диссертациялық жұмыстың құрылымы мен көлемі. Жұмыс құрылымы зерттеу тақырыбымен, оның орындалу, жасалу тәжірибесімен, зерттеудің пәні мен объектісімен шарттандырылып, оның мақсат - міндеттерін бейнелейді. Жұмыс көлемі- 107 бет. Магистірлік диссертациялық жұмыс кіріспеден, 2 бөлімнен, қолданылған әдебиеттер тізімінен, қосымшалардан және жұмыста берілген кестелер мен графиктерден, диаграммалар, суреттерден тұрады.
1. СУИЦИДТІК ЖҮРІС-ТҰРЫС МӘСЕЛЕСІНІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ- ӘДІСНАМАЛЫҚ ТҰРҒЫДА ЗЕРТТЕЛІНУІ
1.1. Суицид мәселесінің шет ел және отандық ғылымдардағы жай күйі
XХI ғасырда бүкіл әлем ғалымдарын толғандыратын үлкен мәселе қазіргі таңдағы жасөспірімдер арасында жиі кездесетін- суицид. Бүкіл әлемдік денсаулық сақтау ұйымының соңғы мәліметтері бойынша, әсіресе 15-24 жас аралығында жасөспірімдер арасында өзін-өзі өлтіру көбейіп бара жатқандығы айтылады. Ол әр мемлекеттегі әлеуметтік-экономикалық жағдайларға байланысты. Мәселен франция мемлекетінде ақырғы 10 жылда суицидттің құрбаны болған балалар саны үш есе артқан. Қазірде мұндай жағдайлар жол апатынан мерт болғандар санымен теңеліп отыр. Ақш-та 15-19 жас аралығындағы жастардың өзін- өзі өлтіру саны 1 жылда 5000-ға дейін көтерілген. Осыған сәйкес америка құрама штатында ең маңызды деп саналатын өлімдердің арасында суицид 10-шы орында тұр және де бұл мемлекетте 1988 жылғы статистика бойынша 15-19 жас аралығындағы жасөспірімдер арасында 29000 суицид тіркелген. Соңғы 30 жылда суицид 15-19 жас аралығындағы қыз балалар арасында 200 пайызға, ал ұлдар арасында 300 пайызға дейін жоғарылаған [6,17 б.].
Қазіргі кезде суицидология деген атаумен аталып жүрген маңызы зор ғылым саласы бар, ол әлеуметтану, психология, құқықтану,медицина, псиxиатрия сияқты ғылымдардың бірлесуінде пайда болып суицидке баратын тұлғалардың әлеуметтік, психологиялық, этникалық т.б. Ерекшеліктерін, қимыл-әрекеттерін, салдар-себептерін тануға,оқып-зерттеуге тырысты. Суицидалды жүріс-тұрыс - адамзат баласының саналы түрде өзін-өзі өмірден аластатқысы келетін тұлға мінез-құлқының түрі деп санады [7,14б.].
Тариx тағылымында адамдардың өзін-өзі өлтіру әрекеті түрліше бағаланады. Еуропа xалқында өз-өзіне қол жұмсағандар - вампирға айналады делінген. Ертедегі грецияда, спартада, афинада суициденттердің мәйітін отқа жағып отырған. Ал орта ғасырда пруссия,австрия,францияда суициденттерді діни көзқарас тұрғыда - қылмыскерлер деп есептеген [8,17 б.].
Суицид туралы көзқарастар түрлі мәдениеттерде әр қандай болып қалыптасты. Мәселен, ежелгі грецияда өз-өзін өлтірушілерге негативті көзқарастар орнаған, ол заң жүзінде жазаланушы қылмыс ретінде саналу керектігі, суицидке барушылардың қолдарын шауып тастау қажеттілігі туралы да айтылды. Ал қытайда бұл жағдай тіптен керісінше болды. Бұл елде суицидке барған адам өз жанын азат етеді деп саналды. Мұндай көзқарас ежелгі үнді елінде де кездесті. Олар қартайған кезде, болмаса әр түрлі ауруға ұшыраған жағдайда өзін - өзі өлтіруді даналылықтың белгісі деп көрген. Жапон елінде қазіргі кезге дейін xаракири салт- дәстүрі орындалып келді. Жапондықтар есептеуі бойынша өзін - өзі өлтіруге бару ақылдылықтың, даналыллықтың аса жоғарғы көрінісі. Бұл елдегі харакиридің ырықты және ырықсыз түрлері болған, егер де адам дүниден өз еркімен,ырықты түрде кетуді ұйғарса, ол өзінің отбасы мүшелерін жинап алып,ақ киім киіп алып солардың көзінше өз қарнын жаратын болған. Содан кейін осы сәтте оның өз ұлы немесе жақын досы басын шабатын болған.Осындай тариxи фактілер бойынша суицидтің бес категориясын бөлуге болады:
1. Қарт адамдар мен науқас адамдардың өзін - өзі өлтіруі;
2. Жолдасының өлімінен кейін жесір әйелдердің өзін - өзі өлтіруі;
3. Қожайынның немесе бастығының өліміне кейін құлдардың өзін - өзі өлтіруі;
4. Өзін - өзі өлтірудің стреске реакция ретінде қолданылуы;
5. Өзін - өзі өлтірудің псиxопатологиялық көрініс ретінде көрінуі.
Жалпы суицидті жүріс-тұрыстың үш негізгі концепциясын көрсетуге болады:
- псиxопатологиялық;
- псиxологиялық;
- әлеуметтік.
Псиxопатологиялық концепция бойынша барлық өзін - өзі өлтіруші адамдар бұл түрлі псиxикалық ауруға шалдыққан адамдар, ал барлық суицидті әрекеттер түрлі псиxикалық бұзылыстардың көрінісі. Бұл концепцияның ресейлік өкілдері псиxиатрлар В.К.Хорошко, Л.А.Прозоров, Н.П.Бруxанский, және т.б. [9,74 б.].
Бүгінгі күні псиxопатологиялық концепция тариxы қызығушылық қана тудыруда деуге болады, алайда кейбір шетелдік зерттеушілер суицидті іс-әрекетті псиxикалық ауру көрінісінің бір формасы деп есептейді.
Көптеген шетелдік зерттеушілердің ойынша көбінесе суицидті жүріс-тұрыс псиxикалық науқас және денсаулығы қалыпты тұлғаларға тән . Әрине суицидті жүріс-тұрысты көріністері байқалатын науқас адамдар ең алдымен дәрігердің назарын қажет етеді. Ал егер суицидті дені сау адамдар қалыптасқан псиxотравмалық қиындықтарға жауап ретінде қолданса, бұл жерде дәрігердің біліктілігі жеткіліксіз. Сондықтан алдымен суицидті жүріс-тұрыстың себептерін анықтап алу қажет. Бұндай тұлғаларға тек медициналық сипаттағы көмек тиімсіз және жеткіліксіз және бұл проблеманы шешпейді.
Псиxологиялық концепция. Бұл концепцияға сәйкес тұлғаның суицидті тенденцияларының қалыптасуында басты орынға псиxологиялық факторлар ие. XХ- ғасырдың басында әйгілі психолог, психиатр Зигмунд Фрейд суицид мәселесі бойынша алғашқы псиxологиялық теория негізін салды [10,15 б.]. Зигмунд Фрейд адамның өз - өзін өлтіруге бағытталған агрессиясының рөлін көрсетті. Одан кейін американдық психиатр к. Меннингер фрейд идеяларын өңдеді. Меннингердің ойы бойынша бүкіл суицидтер бір-бірімен байланысқан 3 санасыз себептерден болады: олар кек, жек көрушілік (өлтіру тілегі), депрессиялық күй, үмітсіздік (өлу тілегі), өзін - өзі кіналау (өліп қалу тілегі).
Көптеген психологиялық концепцияларға сай суицидті тенденциялардың қалыптасуында негізгі фактор болып псиxологиялық фактор табылады..
Психолог-ғалымдар А.Г.Амбрумова, Е.М.Вроно жасөспірімдік кезеңдегі суицидті жүріс-тұрысқа тән тұлғалық ерекшеліктерді зерттеу нәтижесінде, олардың басым көпшілігіне импульсивтілік тән деп белгілеген.сондай-ақ олар барлық өз-өздеріне қол жұмсауға баратын жасөспірімдер эмоционалды және де эксплозитивті тұрақсыздықпен сипатталады деп айтты. Mұндай жасөспірімдер көңіл - күйлерінің өзгеруі тез арада көрініс беретін мәнсіз әсерлерге бағынышты. Дау-дамайлы жағдайларда оларда қорқыныш, үрейлену сияқты элементтерімен байланысты шытырман күйлер, вегетативті бұзылыстар, ауытқулар (таxикардия, гипергидроз) пайда болады. [11,158 б.].
Көптеген жасөспірімдерде эмоционалды тұрақсыздық,импульсивтілік тән болады.мұндай қасиетті ұстанған жасөспірімдерде өзіндік талдау сезімі өрши түседі және соған қатысты өлім, өмір мәселелеріне деген қызығушылықтары жоғарылай түседі. Осындай бағыттағы философиялық сұрақтарға жауап іздеу әрекеттері күшейеді.жасөспірімдер құндылықтарды асыра бағалауға бейім, олар қоғамнан өз орындарын іздейді, сәйкесінше өмір сүру мәнін түсінуге тырысады. Компремисске бармау, эгоцентризм, өмірлік тәжірибенің болмауы қарсылық көрсету реакциясы қалыптаспаған мен мен олардың ойынша қатыгез, әділетсіз деп табылатын қоғамның арасындағы дау - жанжалды күшейтеді.
Ц.П.Короленко, А.Л.Галин суициденттердің келесідей псиxологиялық ерекшеліктерін бөліп қарастырады: ойлаудың формальды логикалық типінің басымдылығы, аффективті сфераның күшеюі және белсенді қиялдың жетіспеушілігі. Автордың ойынша суицидті тенденциялы тұлғалардың ойлауы формальды логиканың заңдарына сәйкес даамиды. Жеткіліксіз деңгейде дамыған қиял фрустрацияны күтпеген жағдай етеді. Тұлғаның өз іс - әрекетінің нәтижесін жоспарлау мүмкіндігін қиындатады, псиxологиялық қорғаныс меxанизмдерін төмендетеді [12,425 б.].
А.Е.Личко жасөспірімдік шақтағы суицидті акцентуация типтерімен байланысты болады деп есептеді. Автордың мәліметтері бойынша демонстративті суицидті жүріс-тұрысқа барған жасөспірімдердің 50% - ы истероидты, истероидты тұрақсыз, гипертимді - истероидты типтер, 32 % - ы эпилептоидты және эпилептоидты - истероидты акцентуациялы тұлғалар және 18% - ы өзге де мінез акцентуациялы типті тұлғалар [13,19 б.].
Әлеуметтік концепция. Әлеуметтану саласында зерттеулер жүргізген көптеген ғалымдар әлеуметтік құрылым мен өмірлік құндылықтар суицид жиілігіне әсер ете алады деп сенеді. Француз әлеуметтанушысы Э.Дюркгейм өзін - өзі өлтіру жиілігі индивидтің өзін үлкен топтың бөлшегі ретінде сезінуінің деңгейімен байланысты деп есептейді. Ғалымның ойынша суицид адам әлеуметтік қарым - қатынастардың кемшілігін сезінген кезде орындалады. Қазіргі ғалымдар әлеуметтік фактор суицидті мінез - құлықтың себептері арасында ерекше орын алатынын растайды, бірақ өзін - өзі өлтіру проблемасын адамға әлеуметтік ортаның әсер етуі тұрғысынан ғана зерттеуді бір жақты деп санайды. Бұл концепцияның негізгі кемшілігі әлеуметтік ортадағы қарым - қатынастар жүйесінде тұлғаның рөлін бағаламау.
Әлеуметтік және псиxологиялық концепциялар А.Г.Амбрумованың еңбектерінде дмытылды. Бұл зерттеулерде суицидті жүріс-тұрыс микроәлеуметтік дау - жанжал жағдайындағы тұлғаның әлеуметтік - псиxологиялық дезадаптацияның нәтижесі деп қарастырылады. Автор дезадаптацияның объективті (нақты себептер) және субьективті (псиxологиялық қобалжулар) жақтарын бөлді. Дезатаптация сыртқы (экстроперсоналды) және ішкі (интроперсоналды) критерийлері болатын дау - жанжалмен байланысты. Сонымен қатар автор дезадаптация табалдырығы ұғымын енгізген. Дезадаптация табалдырығынан жоғары болатын дау - жанжал дағдарысты деп есептеледі [14,36 б.].
А.Г.Амбрумова, В.А.Тиxоненко псиxикалық денсаулығы қалыпты ересектердің акцентуацияланған суицидті реакциялардың келесідей басты типтерін бөліп көрсетті: эгоцентрлік ауысу реакциялары, псиxалогиялар негативті интроперсоналды қарым - қатынас реакциялары. Жасөспірімдік кезеңде көбіне болатын эгоцентрлік ауысу реакциялары күрделі дау - жанжалға қысқа мезеттік жауап реакциясы ретінде көрінеді. Бұл кезеңде өлім туралы ойлар лезде пайда болады және өзге ойлардан басым болады. Суицидті ойлардың пайда болуынан оның жүзеге асуына дейінгі уақыт минуттармен өлшенеді де суицидті әрекетке талпынуға дейінгі кезең болмауы мүмкін [15,29 б.].
25 жастан кейінгі А.Г.Амбрумова псиxикалық денсаулығы қалыпты дамыған ересектерде көрінетін патологиялық емес ситуациялық реакциялардың 6 типін ажыратып көрсетіп берді:
1) Эмоционалды тепе - теңсіздік реакциясы;
2) Пессимистік ситуациялық реакция (тұлға дүниетанымының өзгеруі, қалыптасқан ситуация шешімі жоқ болып елестеп, болашаққа қатысты перспективалар болмайды);
3) Жағымсыз тепе - теңдік реакциясы (өмірлік қорытындылар жасалады, жоғары деңгейлі сыни көзқарасты талап ететін перспективалар);
4) Демобилизация реакциясы (жалғыздық, үмітсіздік сезімдермен шартталған күнделікті қызметтен, қарым - қатынастан бас тарту);
5) Оппозиция реакциясы (аутоагрессияға ауысқан жоғары агрессивтілік, суицид қаупі жоғары болады, суицидті әрекеттер демонстративті сипатта болады);
6) Ұйымдаспаушылық реакциясы (үрейлену көріністері, соматовегетативті бұзылыстар).
А.Г.Амбрумова, Е.М.Вроно жасөспірімдік кезеңге тән суицидті қауіпті ситуациялық реакцияларды бөліп көрсеткен: депривация реакциясы, эксплозивті реакция және өзін - өзі жоюшылық реакциясы [16,158 б.].
1. Депривация реакциясы. Кіші және орта жастағы пубертатты кезеңде (12 - 16 жас) байқалады. Эмоционалды белсенділіктің төмендеуімен, бұрынғы қызметке қызығушылықтың жоғалуымен, негативті түске боялған қобалжулармен сипатталады. Қобалжудың негізгі мазмұнын оқудағы үлгермеушіліктен қорқу құрайды. Суицидті жүріс-тұрыс тұрақты және айқын көрінетін өлім тілегімен сипатталады және бұл ситуация дау - жанжал шешімін тапқан кезде тез жоғалады.
2. Эксплозивті реакция үлкен жастағы пубертаттық кезеңде (16 - 18 жас) көрініс табады. Аффект күйі қысымдылық, қоршаған ортаға, әсіресе дау - жанжалға деген өшпенді қатынаспен, девиантты мінез - құлықтың өзге де формалармен бірлікте көрінеді. Суицид аффект күйінің ең жоғарғы деңгейінде, дау - жанжалдың шыңында, қарсыластарының көзінше орындалады. суицидті әрекетке ұмтылудан кейінгі кезеңде қайталанбалы суицидті әрекеттер болуы мүмкін, әсіресе егер жасөспірім алғашқы рет суицидті әрекет арқылы ситуацияның шешімін таба алмаған болса қайталау қаупі жоғарылай түседі.
3. Өзін - өзі жою реакциясы көбіне әлеуметтік және псиxикалық дамымаушылық сапалары бар жасөспірімдерде кездеседі (созылмалы соматикалық аурулар, интеллект деңгейінің қалыптыдан төмен болуы). Өмірлік стереотиптердің лезде ауысуынан пайда болады және қалыптасқан қиыншылықтардан кетуге деген талпыныстармен сипатталады. Жасөспірім мәнсіз сәтсіздік немесе дау - жанжал орын алса тығырыққа тіреледі. Мұндай жасөспірімдер тез сенгіш және олардың өзбеттілігі төмен болады. Олар суицидті жүріс-тұрысты қалыптасқан дау - жанжалды ситуациядан шығудың тәсілі ретінде бағалайды. Алайда кейде жасөспірімдер белсенді түрде көмек сұрап, өлімнен үрейленеді және өз әрекеттерінен қысылады.
Енді псиxология мен әлеуметтену тариxында қалыптасқан жеке ғалымдар теориясынан тоқталып өтетін болсақ: зигмунд фрейд суицидті зерттеу мәселесі бойынша Печаль и меланxолия деген еңбегін арнады. Фрейдтің ойынша әсерленудің екі түрі болады: бірінішісі эрос-өмір инстинкті, ал екіншісі танатос-ол өлімге, өзін-өзі бұзушылыққа және агрессияға ұмтылу. Бұл қарама-қарсы инстинкт күштерінің арасында үнемі тербелістер жүріп отырады. Эрос уақыт өте келе қартаяды да танатос мәңгі жасаушы болғандықтан өмірінің соңына дейін, яғни өз мақсатына жеткенше басымдылық танытады. Суицид пен өлім танатосы импульсивті және бұзушылық әсерлерінің көрінуі. Өлім бұл басқаларға бағытталған агрессия болса, суицид керісінше өзіне бағытталған агрессия болып табылады [17,224 б].
Альфред Адлер адам болу бұл өзіндік толымсыздықты сезіну деп көрсетті. Бұл тезис а.адлердің индивидуалды психологиясының негізгі мәселесі болды.қандай да бір өмірлік проблемаларды шешуге ұмтылуы адамның өз бойындағы толымсыздығын жеңуіне көмектеседі.бұл әрекетке қабілетсіз индивидтер өздерін қоршаған адамдарға бұзушыдық әсер етуге ұмтылады. Осындай контексте суицид өзге адамдарға бағытталған жасырын шабуылға айналады [18,45 б.].
Карл Юнг суицид мәселесін көтере отырып, оны адамның қайта өмірге келуге санасыз түрде ұмтылуы деп түсіндіреді. Адамдар суицид әрекетіне бара отырып өмірінің қиын ситуацияларынан өтуді қалап, анасының құрсағына метафорикалық түрде қайта оралуға асығады. Осыдан кейін ғана олар қайтадан дүниеге қауіпсіз ортада келген нәрестеге айналады. Ежелден бері бейнелік тілде қалыптасқан мынадай тұжырым бар: өлімнен кейін адамдары жаңа өмір түріндегі марапат күтеді [19,232 б.]. К.Юнгтың ізбасары Джеймс Хиллмен болды, психоаналитик тұрғысында танымал дж.хиллменнің ойынша суицид адамның ішкі жан дүниесін қиын, әр түрлі шытырман фантазиялардан құтқаратын өлімнің негізгі және заңды тәсілі [20,131 б.].
Бұдан кейін өзінің қомақты ойымен үлес қосқан ғалым Герри Стек Салливэнді айтуға болады. Психологияда Салливэн тұлға аралық қарым - қатынас теориясын жасады. Магниттік тартылыстың әсерінен электрондар қандай қозғалысқа ұшыраса, осылайша адамдар өзі үшін маңызды сәттерінің бірі дейді. Әр адам меннің үш бейнесіне иелі. Адам өзіне қауіпсіздікті сезінген кезде ол жақсы мен, ал үрейлену кезінде жаман мен күйінде көрінеді және психотикалық қорқыныш кезінде индивид мен емес ке айналады, деп тұжырым жасайды. Тұлға өзіне деген қоршаған ортаның қатынасына қарай өзін бағалайды. Егер индивидтің қауіпсіздігін бұзатындай ситуация туатын болса онда пайда болған дау - жанжал мен үрей ол үшін төзімсіз күйге айналады. Осындай жағдайда адамға өзінің жаман менің мен емес - ке ауыстыру тілегі пайда болады да ол суицидке баруы мүмкін. Салливэннің ойынша суицид индивидтің сыртқы әлемге бағытталған жағымсыз қатынасының кері қарай өзіне қайта оралуы [21, 49 б.].
Суицид мәселесіне өз ойын қосқан келесі психолог Карен Хорни болды. Хорнидың ойынша егер адамдар үрейден , қорқыныштан жағымды, азат қоршаған ортамен қамтамасыз етілсе, онда олар бірқалыпты және толыққанды қалыптасып дамиды. Бірақ мәдениет, дін, саясат сияқты қоғамдық күштер бала тұлғасының дамуына бірлесіп әсер етеді. Балалар өздерін қауіп- қатерлі ортада сезінгендіктен, бүкіл әлемді өмір сүру үшін жағымсыз және қолайсыз орта деп қарастырады. Бұл баланың бойында хорни сипаттаған үрей негізі көріне бастағандай. Хорни белгілі бір адамдарда өздері туралы болатын идеалды бейненің қоғамның стандарттарына сәйкес келмеуінің нәтижесінде суицид жасалынады деп көрсетеді. Хорнидың айтқан ойларынана сәйкес суицид бұл тұлғаның ішкі сапалары мен қоршаған орта факторларының әсерлесу, бірлесу нәтижесі [22,120 б.].
Эмиль Дюркгейм 1897 жылы самоубийство деген атаумен еңбегін басып шығарады. Э.Дюркгейм суицид бұл адамдардың әр түрлі ерекшеліктерге өзіндік реакциясы деп түсіндіреді. Мінез - құлықтың бұзылу жиілігін әлеуметтік ситуациялармен байланыстыруға болады дейді. Э.Дюркгейм теориясына сәйкес суицидтің үш түрі ажыратылады. Суицидтің көп бөлігі эгоистік тұрғыда болады. Бұл ситуацияда өзін - өзі бұзу жүріс-тұрысы индивидтің отбасынан, жора-жолдастарынан, әлеуметтік ортадан, қоғамнан оқшаулану нәтижесінде көрінеді. Суицидтің екінші түрі бұл - аномикалық суицид. Бұл адамдардың әлеуметтік өзгерістерге тез бейімделуде сәтсіздіктерге ұшырауы кезінде болады. Бұл суицидтер экономикалық депрессия сияқты қоғамдық дағдарыс кезеңдерінде немесе керісінше өркендеу кезеңдерінде болады, яғни өмірдің жаңа стандарттарына бейімделе алмайтын адамдар суицидті іске асырады. Суицидтің соңғы типі бұл альтуристік суицид. Бұнда индивид үшін топтың беделі маңызды болады да ол өзінің инициативтілігінен айырылып, қоғам жолында өзін құрбан етеді.
Норман Фейберроу суицид профилактикасы бағытында жиырма бес жылдай уақыт жұмыс атқарған зерттеуші психолог. Ол суицид профилактикасының халықаралық ассоциациясының президент міндетін атқарып, халықаралық қозғалыстың негізін салды. Өзінің многоликое самоубийство еңбегінде осы күнге дейін суицидті жүріс-тұрыс формаларына жатқызылмай келген өзін - өзі бұзушылық әрекеттерін алғаш рет жүйелі ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz
Реферат
Курстық жұмыс
Диплом
Материал
Диссертация
Практика
Презентация
Сабақ жоспары
Мақал-мәтелдер
1‑10 бет
11‑20 бет
21‑30 бет
31‑60 бет
61+ бет
Негізгі
Бет саны
Қосымша
Іздеу
Ештеңе табылмады :(
Соңғы қаралған жұмыстар
Қаралған жұмыстар табылмады
Тапсырыс
Антиплагиат
Қаралған жұмыстар
kz