«компания капиталының құрылымын оңтайландыру»
Нормативтік сілтемелер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
Анықтамалар, белгілеулер мен қысқартулар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 4
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
1. Кәсіпорын капиталының құрылымының теориялық негіздері
1.1 Кәсіпорын капиталының түсінігі және жіктелуі ... ... ... ... ... ... ... ... ... 8
1.2 Капитал құрылымын қалыптастырушы факторлар мен басқару бағыттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 20
1.3 Капитал бағасының және капитал құрылымының өзара байланысы ... .30
2. «KEGOC» AҚ.ның капитал құрылымын талдау
2.1 «KEGOC» AҚ.ның қызметіне қаржы.экономикалық сипаттама ... ... ... ... ...40
2.2 Кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 50
2.3 Кәсіпорын капиталының құрылымын және оны қолдану тиімділігін талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..68
3. Кәсіпорында капиталдың оңтайлы құрылымын құру мәселелері
3.1 «KEGOC» AҚ.ның капитал құрылымын жетілдіру жолдары ... ... ... ... ... ... 80
3.2 «KEGOC» AҚ.ның капитал құрылымын оңтайландыру ... ... ... ... ... ... 90
3.3 Капитал құрылымын оңтайландырудың шетелдік тәжірибесі ... ... ... ...100
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..110
Пайдаланған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .113
Қосымшалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .116
Анықтамалар, белгілеулер мен қысқартулар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 4
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
1. Кәсіпорын капиталының құрылымының теориялық негіздері
1.1 Кәсіпорын капиталының түсінігі және жіктелуі ... ... ... ... ... ... ... ... ... 8
1.2 Капитал құрылымын қалыптастырушы факторлар мен басқару бағыттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 20
1.3 Капитал бағасының және капитал құрылымының өзара байланысы ... .30
2. «KEGOC» AҚ.ның капитал құрылымын талдау
2.1 «KEGOC» AҚ.ның қызметіне қаржы.экономикалық сипаттама ... ... ... ... ...40
2.2 Кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 50
2.3 Кәсіпорын капиталының құрылымын және оны қолдану тиімділігін талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..68
3. Кәсіпорында капиталдың оңтайлы құрылымын құру мәселелері
3.1 «KEGOC» AҚ.ның капитал құрылымын жетілдіру жолдары ... ... ... ... ... ... 80
3.2 «KEGOC» AҚ.ның капитал құрылымын оңтайландыру ... ... ... ... ... ... 90
3.3 Капитал құрылымын оңтайландырудың шетелдік тәжірибесі ... ... ... ...100
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..110
Пайдаланған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .113
Қосымшалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .116
Еліміз “Қазақстан – 2030” стратегиясында ұзақ мерзімді мақсат ретінде нарықтық экономиканың өркендеуіне негізделген экономикалық өсу, денсаулықты сақтау мен білім беру, халықтың әл-ауқаты мен жағдайын көтеру салаларын дамытуды алдына қойған. Президентіміз Н.Ә.Назарбаев 2012 жылы Қазақстан халқына арналған «Әлеуметтік-экономикалық жаңғырту – Қазақстан дамуының басты бағыты» деген Жолдауында «Қазақстан әлемдік тауарлар, еңбек ресурстары, қызметтер, капитал, осы заманғы идеялар мен технологиялар нарығының шын мәнінде ажырағысыз да серпінді бөлігіне айналуы үшін бірнеше міндеттерді шешуге тиіспіз. Осы міндеттердің бірі - экономиканың тұрлаулы дамуын жай қамтамасыз етіп, ұстап тұру емес, оның өсуін басқару. Экономиканың тұрақты дамуы бізге реформалардың әлеуметтік бағытталығын күшейтуге мүмкіндік береді» - деп атады.
Елімізде қабылданған экономикалық реформалар қаржылық және өндірістік қатынастар құрылымының түбегейлі өзгеруіне алып келді. Кәсіпорындардың дербестігі жоғарылап, олардың заң алдындағы және экономикалық жауапкершілігі артты. Шаруашылық жүргізуші субъектілердің қаржы тұрақтылығының, дербестігінің маңыздылығы жоғарлады. Бұл кәсіпорынның капиталын және оларды құру көздерін тиімді пайдалануды талап етеді.
Капитал кәсіпорынды құру мен дамытудың негізгі экономикалық базасы, себебі ол кәсіпорын активтеріне инвестицияланған материалдық, материалдық емес және ақшалай қаражаттардың жалпы құнын сипаттайды. Өндіріс барысында қызмет етуі арқылы капитал кәсіпорын иелерінің, сондай-ақ басшыларының, жұмысшыларының және де мемлекеттің мүдделерін қамтамасыз етеді. Осылайша ол кәсіпорынды басқарудың негізгі объектісі, ал оны барынша ұтымды қолдану қаржы менеджментінің негізгі міндеттерінің бірі болып табылады.
«Капитал» ұғымы экономиканы зерттеушілердің санасына уақыт өте тереңінен сіңіп келеді. Бұл ұғымды зерттеу шаруашылық субъектінің тиімді жұмысын қамтамасыз ету үшін өте маңызды. Капитал өнімдер мен қызметтерді өндіру үшін қажетті ресурс. Өзінің кең мағынасында капитал дегеніміз табыс алып келетін ақша қаражаттары мен мүлік деп қорытынды жасауға болады.
Елімізде қабылданған экономикалық реформалар қаржылық және өндірістік қатынастар құрылымының түбегейлі өзгеруіне алып келді. Кәсіпорындардың дербестігі жоғарылап, олардың заң алдындағы және экономикалық жауапкершілігі артты. Шаруашылық жүргізуші субъектілердің қаржы тұрақтылығының, дербестігінің маңыздылығы жоғарлады. Бұл кәсіпорынның капиталын және оларды құру көздерін тиімді пайдалануды талап етеді.
Капитал кәсіпорынды құру мен дамытудың негізгі экономикалық базасы, себебі ол кәсіпорын активтеріне инвестицияланған материалдық, материалдық емес және ақшалай қаражаттардың жалпы құнын сипаттайды. Өндіріс барысында қызмет етуі арқылы капитал кәсіпорын иелерінің, сондай-ақ басшыларының, жұмысшыларының және де мемлекеттің мүдделерін қамтамасыз етеді. Осылайша ол кәсіпорынды басқарудың негізгі объектісі, ал оны барынша ұтымды қолдану қаржы менеджментінің негізгі міндеттерінің бірі болып табылады.
«Капитал» ұғымы экономиканы зерттеушілердің санасына уақыт өте тереңінен сіңіп келеді. Бұл ұғымды зерттеу шаруашылық субъектінің тиімді жұмысын қамтамасыз ету үшін өте маңызды. Капитал өнімдер мен қызметтерді өндіру үшін қажетті ресурс. Өзінің кең мағынасында капитал дегеніміз табыс алып келетін ақша қаражаттары мен мүлік деп қорытынды жасауға болады.
1. Мадиярова Э.С., Суйеубаева С.Н.– «Қаржылық менеджмент» /Оқу құралы/ Алматы, 2009 ж.
2. Шеремет А.Д., – «Финансы предпиятий» – М.: ИНФРА-М, 2004 г.
3. Тұрғылова А.Қ., Әмірқанов Р.Ә. – «Қаржылық менеджменттің Қазақстан экономикасындағы дамуы: теориясы, практикасы және императивтері», Алматы, 2010
4. Кадерова Н.Н., – «Корпоративтік қаржы», Алматы, 2008 ж.
5. Өсербайұлы А., Тұрлыбекова А.Ж – «Корпоративтік қаржы», Алматы, 2009
6. И.А.Бланк «Основы финансового менеджмента» Киев, 2000,стр.306
7. Аленичева Е.Е.– «Қаржы менеджменті» /Оқу құралы/ Қарағанды, 2011ж.
8. Қуатова Д.Я., – «Кәсіпорын экономикасы», Алматы, 2006 ж.
9. Үмбетәлиев А., – «Кәсіпорын экономикасы және кәсіпкерлік», Алматы, 2002
10. Стоянова Е.С. //Финансовый менеджмент. -М.: Перспектива, 2004 – 193б
11. Шим Джей К., – «Финансовый менеджмент», Москва, 2006г
12. Ібрішов Н.Н., – «Корпоративтік қаржы», Қарағанды, 2004ж.
14. Жакулина Э., – Толковый экономический словарь – А.: Мұратас, 2005ж.
15. Ковалев В.В.. Финансовый анализ: методы и процедуры. –М.: финансы и статистика, 2007.-343-349б
16. Мейірбеков А.Қ., – «Кәсіпорын экономикасы», Алматы, 2003
17. Крейнина М.Н. – «Финансовое состояние предприятия. Методы
18. Селезнева В.Г., – «Финансовый анализ. Управление финансами», Москва, 2003г.
19. Бочаров В.В., – «Корпоративные финансы», Санкт-Петербург, 2002
20. Назарбаев Н.Ә. Қазақстан халқына Жолдауы «Әлеуметтік-экономикалық жаңғырту – Қазақстан дамуының басты бағыты». Астана, 2012ж. 28 ақпан // Егемен Қазақстан, 1 наурыз 2012ж
21. Ефимова О.В. –Анализ оборотных активов организации.// Бухгалтерский учет – 2000г. - №10 – б.47-53.
22. Дүйсенбаев К.Ш., Төлегенов Э.Т., Жұмағалиева Ж.Г. – Кәсіпорыннң қаржылық жағдайын талдау //Оқу құралы. –Алматы: Экономика. 2009– 230 б.
23. Савицская Г.В. –Анализ хозяйственной деятельности //Учебное пособие. Москва: Инфра – М, 2005
24. Павлова Л.Н. –//Финансовый менеджмент в предприятиях и коммерческих организациях. Управление денежным оборотом. - М.: ИНФРА-М, 2007. – 392б
25. Ковалев В.В. –Финансовый анализ. Управление капиталом. Анализ отчетности.-М.: Финансы и статистика, 2008.– б34 - 38.
26. Нестеров В.О. , Карпенко С.Н. Финансовый анализ и учет.-М.: Финансы и статистика, 2010.- 180б
27. Фащевский В.М. Об анализе оборотных средств //Бухгалтерский учет. - 2012г - N2 – б 80 - 81.
28. Сейдахметова Ф.С. Современный бухгалтерский учет. // Учебное пособие. Алматы: Экономика, 2000г.
29. С.Құлпыбаев, С.Ж.Ынтықбаева, В.Д.Мельников//Қаржы.-Алматы: «Экономика» баспасы ЖШС, 2011ж.
30. «KEGOC» АҚ 2009-2011 жылдардағы қаржылық есептілігі
31. Верещака В.В. Привлечение оборотных средств //Главбух.-2009.-N 21.б.19
32. Парушина Н. В. Анализ собственного и привлечённого капитала// Бухгалтерский учёт. – 2006. - № 3.- с. 72 – 78.
33. Попов Е.М. Финансы предприятий: Учебник. – Мн.: Выш. шк., 2005. – 573с.
34. Райзберг Б.А., Лозовский Л.Ш., Стародубцева Е.Б. Современный экономический словарь.-5-е изд., перераб. и доп.-М., 2006.
35. Роберт Н. Энтони. Учет: ситуации и примеры. - М.: Сирин, 2003 – 288с.
36. Снитко Л.Т., Висторобская Е.Н., Бугаева Т.Ю. Управление капиталом торговой организации: Экономический аспект М.: РДЛ, 2004г, 319с.
37. Стоянова Е.С., ред. Теория финансового менеджмента. Теория и практика М.: Перспектива, 2005г, 655с.
38. Теплова Т.В. Финансовый менеджмент: управление капиталом и инвестициями Учебник для вузов. – М.: ГУ ВШЭ, 2000г.
39. Козлова Е.П., Галинина Е.Н.// Финансовый анализ и аудит. –М.: Финансы и статистика, 2008.– 432б.
40. Литвин.И.И Как определять плановую потребность предприятия в оборотных средствах // Финансы. - 2007. - N 10. - б.10-13.
41. Рубченко М., Агеев С. и др. Искусство управлять деньгами // Эксперт. - 2011г - N6 - б 17 - 29.
42. Стоянова Е.С., Быков Е.В., Бланк А.И. //Управление оборотным капиталом//. - М.: Изд-во "Перспектива", 2010. - 128с.
43. Стоянова Е.С. //Финансовый менеджмент. -М.: Перспектива, 2004 – 193б
44. Қазақстандағы өндіріс тиімділігін арттыруда материалдық ынталандыру жүйесін дамытудың бағыттары // Қаржы-қаражат журналы. –Астана: 2011, №3-4. – 0,46 б.т.
45. Управление собственным капиталом // TOP-MANAGER [журнал для руководителей] от 31.01.2005г.
46. Управление финансами: Учебник. / А.А. Володин, Н.Ф. Самсонов. − М.: ИНФРА-М, 2004. − 503с.
47. Уткин Э.А. Финансовое управление. - М.: ЭКМОС, 2005. - 208 с.
48. Финансы. Учебник / Под ред. проф. В. В. Ковалева. М.: Проспект, 2006
49. Бригхем Ю., Гапенски Л. Финансовый менеджмент: Полный курс. Пер. с английского. 1 Т. М.: Экономическая школа, 2004г, 497с.
50. Владимирова М.П. Управление финансовыми ресурсами и оптимизация налогообложения на предприятии. М.: КноРус, 2005г, 132с
51. Баканов М.И. Экономический анализ в торговле. – М., 2004.
52. Балабанов И.Т. Основы финансового менеджмента: Учеб. Пособие. -3-
2. Шеремет А.Д., – «Финансы предпиятий» – М.: ИНФРА-М, 2004 г.
3. Тұрғылова А.Қ., Әмірқанов Р.Ә. – «Қаржылық менеджменттің Қазақстан экономикасындағы дамуы: теориясы, практикасы және императивтері», Алматы, 2010
4. Кадерова Н.Н., – «Корпоративтік қаржы», Алматы, 2008 ж.
5. Өсербайұлы А., Тұрлыбекова А.Ж – «Корпоративтік қаржы», Алматы, 2009
6. И.А.Бланк «Основы финансового менеджмента» Киев, 2000,стр.306
7. Аленичева Е.Е.– «Қаржы менеджменті» /Оқу құралы/ Қарағанды, 2011ж.
8. Қуатова Д.Я., – «Кәсіпорын экономикасы», Алматы, 2006 ж.
9. Үмбетәлиев А., – «Кәсіпорын экономикасы және кәсіпкерлік», Алматы, 2002
10. Стоянова Е.С. //Финансовый менеджмент. -М.: Перспектива, 2004 – 193б
11. Шим Джей К., – «Финансовый менеджмент», Москва, 2006г
12. Ібрішов Н.Н., – «Корпоративтік қаржы», Қарағанды, 2004ж.
14. Жакулина Э., – Толковый экономический словарь – А.: Мұратас, 2005ж.
15. Ковалев В.В.. Финансовый анализ: методы и процедуры. –М.: финансы и статистика, 2007.-343-349б
16. Мейірбеков А.Қ., – «Кәсіпорын экономикасы», Алматы, 2003
17. Крейнина М.Н. – «Финансовое состояние предприятия. Методы
18. Селезнева В.Г., – «Финансовый анализ. Управление финансами», Москва, 2003г.
19. Бочаров В.В., – «Корпоративные финансы», Санкт-Петербург, 2002
20. Назарбаев Н.Ә. Қазақстан халқына Жолдауы «Әлеуметтік-экономикалық жаңғырту – Қазақстан дамуының басты бағыты». Астана, 2012ж. 28 ақпан // Егемен Қазақстан, 1 наурыз 2012ж
21. Ефимова О.В. –Анализ оборотных активов организации.// Бухгалтерский учет – 2000г. - №10 – б.47-53.
22. Дүйсенбаев К.Ш., Төлегенов Э.Т., Жұмағалиева Ж.Г. – Кәсіпорыннң қаржылық жағдайын талдау //Оқу құралы. –Алматы: Экономика. 2009– 230 б.
23. Савицская Г.В. –Анализ хозяйственной деятельности //Учебное пособие. Москва: Инфра – М, 2005
24. Павлова Л.Н. –//Финансовый менеджмент в предприятиях и коммерческих организациях. Управление денежным оборотом. - М.: ИНФРА-М, 2007. – 392б
25. Ковалев В.В. –Финансовый анализ. Управление капиталом. Анализ отчетности.-М.: Финансы и статистика, 2008.– б34 - 38.
26. Нестеров В.О. , Карпенко С.Н. Финансовый анализ и учет.-М.: Финансы и статистика, 2010.- 180б
27. Фащевский В.М. Об анализе оборотных средств //Бухгалтерский учет. - 2012г - N2 – б 80 - 81.
28. Сейдахметова Ф.С. Современный бухгалтерский учет. // Учебное пособие. Алматы: Экономика, 2000г.
29. С.Құлпыбаев, С.Ж.Ынтықбаева, В.Д.Мельников//Қаржы.-Алматы: «Экономика» баспасы ЖШС, 2011ж.
30. «KEGOC» АҚ 2009-2011 жылдардағы қаржылық есептілігі
31. Верещака В.В. Привлечение оборотных средств //Главбух.-2009.-N 21.б.19
32. Парушина Н. В. Анализ собственного и привлечённого капитала// Бухгалтерский учёт. – 2006. - № 3.- с. 72 – 78.
33. Попов Е.М. Финансы предприятий: Учебник. – Мн.: Выш. шк., 2005. – 573с.
34. Райзберг Б.А., Лозовский Л.Ш., Стародубцева Е.Б. Современный экономический словарь.-5-е изд., перераб. и доп.-М., 2006.
35. Роберт Н. Энтони. Учет: ситуации и примеры. - М.: Сирин, 2003 – 288с.
36. Снитко Л.Т., Висторобская Е.Н., Бугаева Т.Ю. Управление капиталом торговой организации: Экономический аспект М.: РДЛ, 2004г, 319с.
37. Стоянова Е.С., ред. Теория финансового менеджмента. Теория и практика М.: Перспектива, 2005г, 655с.
38. Теплова Т.В. Финансовый менеджмент: управление капиталом и инвестициями Учебник для вузов. – М.: ГУ ВШЭ, 2000г.
39. Козлова Е.П., Галинина Е.Н.// Финансовый анализ и аудит. –М.: Финансы и статистика, 2008.– 432б.
40. Литвин.И.И Как определять плановую потребность предприятия в оборотных средствах // Финансы. - 2007. - N 10. - б.10-13.
41. Рубченко М., Агеев С. и др. Искусство управлять деньгами // Эксперт. - 2011г - N6 - б 17 - 29.
42. Стоянова Е.С., Быков Е.В., Бланк А.И. //Управление оборотным капиталом//. - М.: Изд-во "Перспектива", 2010. - 128с.
43. Стоянова Е.С. //Финансовый менеджмент. -М.: Перспектива, 2004 – 193б
44. Қазақстандағы өндіріс тиімділігін арттыруда материалдық ынталандыру жүйесін дамытудың бағыттары // Қаржы-қаражат журналы. –Астана: 2011, №3-4. – 0,46 б.т.
45. Управление собственным капиталом // TOP-MANAGER [журнал для руководителей] от 31.01.2005г.
46. Управление финансами: Учебник. / А.А. Володин, Н.Ф. Самсонов. − М.: ИНФРА-М, 2004. − 503с.
47. Уткин Э.А. Финансовое управление. - М.: ЭКМОС, 2005. - 208 с.
48. Финансы. Учебник / Под ред. проф. В. В. Ковалева. М.: Проспект, 2006
49. Бригхем Ю., Гапенски Л. Финансовый менеджмент: Полный курс. Пер. с английского. 1 Т. М.: Экономическая школа, 2004г, 497с.
50. Владимирова М.П. Управление финансовыми ресурсами и оптимизация налогообложения на предприятии. М.: КноРус, 2005г, 132с
51. Баканов М.И. Экономический анализ в торговле. – М., 2004.
52. Балабанов И.Т. Основы финансового менеджмента: Учеб. Пособие. -3-
Т.Рысқұлов атындағы Қазақ Экономикалық Университеті
Қаржы кафедрасы
Шаймолдаева Акерке Талгатовна
Компания капиталының құрылымын оңтайландыру
6М050900, Қаржы
ДИССЕРТАЦИЯ
Экономика және бизнес магистрі академиялық дәрежесін алу үшін дайындалған
Ғылыми жетекші: э.ғ.к., профессор
Ілиясов Қадыр Қалиұлы
Алматы, 2013
Мазмұны
Нормативтік сілтемелер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
Анықтамалар, белгілеулер мен қысқартулар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 4
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .5
1. Кәсіпорын капиталының құрылымының теориялық негіздері
1.1 Кәсіпорын капиталының түсінігі және жіктелуі ... ... ... ... ... ... ... ... ... .8
1.2 Капитал құрылымын қалыптастырушы факторлар мен басқару бағыттары ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 20
1.3 Капитал бағасының және капитал құрылымының өзара байланысы ... .30
2. KEGOC AҚ-ның капитал құрылымын талдау
2.1 KEGOC AҚ-ның қызметіне қаржы-экономикалық сипаттама ... ... ... ... ...40
2.2 Кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ...50
2.3 Кәсіпорын капиталының құрылымын және оны қолдану тиімділігін талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...68
3. Кәсіпорында капиталдың оңтайлы құрылымын құру мәселелері
3.1 KEGOC AҚ-ның капитал құрылымын жетілдіру жолдары ... ... ... ... ... ... 80
3.2 KEGOC AҚ-ның капитал құрылымын оңтайландыру ... ... ... ... ... ... .90
3.3 Капитал құрылымын оңтайландырудың шетелдік тәжірибесі ... ... ... ...100
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .110
Пайдаланған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... 113
Қосымшалар ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .116
Нормативтік сілтемелер
Бұл диссертацияда келесі стандарттарға сілтемелер қолданылған:
oo Бухгалтерлік есеп пен қаржылық есептілік туралы Қазақстан Республикасының 2007 жылғы 28-ақпанның, № 234 - III Заңы;
oo Акционерлік қоғамдар туралы Қазақстан Республикасының 2003 жылғы 13 мамырдағы № 415-ІІ Заңы;
oo KEGOC АҚ 2025 жылға дейінгі кезеңге арналған ұзақ мерзімді даму стратегиясы;
oo СТ KEGOC 00-101-07 Ұйым стандарты. Құжаттаманы басқару;
oo СТ KEGOC 00-509-10 Ұйым стандарты. KEGOC АҚ-да жоспарлауды басқару;
oo Е KEGOC 00-315-10 KEGOC АҚ-ның Даму жоспары мен бюджетін әзірлеу, келісу, бекіту, түзету, оларды орындау және орындалуын мониторингілеу ережесі;
oo Н KEGOC 00-201-09 Сезгіштікке талдау жүргізу әдістемесі.
Анықтамалар, белгілеулер мен қысқартулар
Осы диссертацияны жазуда мына қысқартулар қолданылды:
- KEGOC АҚ - Электр желілерін басқару жөніндегі Қазақстан компаниясы (Kazakhstan Electricity Grid Operating Company) KEGOC акционерлік қоғамы;
oo ҚҚС- қосылған құн салығы;
oo ТМҚ-тауарлы-материалдық қорлар;
oo ТМД - Тәуелсіз Мемлекеттер Достатығы;
oo ЕБҰ - еншілес бағынышты ұйымдар;
oo БЭЖ - бiртұтас электр энергетикалық жүйесi;
oo ҰЭТ- Ұлттық электр торабы;
oo БЭК - Бүкіләлемдік энергетикалық кеңістік;
oo ЕурАзЭҚ - Еуразия экономикалық қауымдастығы.
Осы диссертацияны жазуда мына анықтамалар қолданылды:
Капитал (capital) - кəсіпкерлік қызметті жүргізу үшін ең алдымен өндіріс пен коммерциялық қызметті ұйымдастыру жəне жүзеге асыру үшін қажет қаражат жиынтығы. Капиталдың үш қызметтік түрі бар: ақшалай, өндірістік, тауарлық. Капитал бір түрден екінші түрге көшіп жəне бұрынғы қалпына қайтып келетін үдерістегі қозғалыс капиталдың айналымы деп аталады.
Капитал құрылымы (capital structure,gearing) - компанияны қаржыландырудың меншік жəне несиелік қаражаты үлесінің ара қатынасы. Капитал құрылымына қаржыландыру əдісі мен оларды бағалау бойынша капиталдың үш құрамдас бөлігі кіреді.: қарапайым акциялар мен жинақталған пайда түріндегі меншік капитал, айрықша акцияларды сату есебінен тартылған ақша сомасы, ұзақмерзімді банк несиесі мен облигация шығару түріндегі несие капиталы.
Қаржылық леверидж (financial leverage) - ұзақмерзімді пассивтердің мөлшері мен құрылымын өзгерту арқылы фирманың пайдасына əсер ету мүмкіндігі. Ол пайыздар мен салықтар төленгенге дейінгі таза пайда мен кіріс мөлшері арасындағы өзара байланысты сипаттайды. Қаржылық леверидж əдетте акцияға деген күтілетін кірісті арттырады. Бірақ сонымен қатар қарыз-активке қатысты акциялар мен облигациялар тəуекелі өсетіндіктен фирманың құнды қағаздар тəуекелі дəрежесі де өседі. Сондықтан қарыз бойынша пайыз мөлшерлемесі, акционерлік капитал бойынша пайданың талап етілетін нормасы да осылай болады. Тұрақты міндетті шығындармен келетін төлем пайыздарының сомасы неғұрлым жоғары болса, соғұрлым таза пайда аз бола түседі.
Капитал құны (cost of capital) - капитал нарығынан тартылған ресурстар мөлшерін пайдаланғаны үшін төленетін, мөлшері пайызбен есептелінетін қаражаттардың жалпы сомасы.
Капитал бағасы - негізінде капиталдың өзіндік құнын білдіреді.Капитал бағасы абсолютті көрсеткіш, ақша бірлігімен өлшенеді.
Кіріспе
Тақырыбымның өзектілігі. Еліміз "Қазақстан - 2030" стратегиясында ұзақ мерзімді мақсат ретінде нарықтық экономиканың өркендеуіне негізделген экономикалық өсу, денсаулықты сақтау мен білім беру, халықтың әл-ауқаты мен жағдайын көтеру салаларын дамытуды алдына қойған. Президентіміз Н.Ә.Назарбаев 2012 жылы Қазақстан халқына арналған Әлеуметтік-экономикалық жаңғырту - Қазақстан дамуының басты бағыты деген Жолдауында Қазақстан әлемдік тауарлар, еңбек ресурстары, қызметтер, капитал, осы заманғы идеялар мен технологиялар нарығының шын мәнінде ажырағысыз да серпінді бөлігіне айналуы үшін бірнеше міндеттерді шешуге тиіспіз. Осы міндеттердің бірі - экономиканың тұрлаулы дамуын жай қамтамасыз етіп, ұстап тұру емес, оның өсуін басқару. Экономиканың тұрақты дамуы бізге реформалардың әлеуметтік бағытталығын күшейтуге мүмкіндік береді - деп атады.
Елімізде қабылданған экономикалық реформалар қаржылық және өндірістік қатынастар құрылымының түбегейлі өзгеруіне алып келді. Кәсіпорындардың дербестігі жоғарылап, олардың заң алдындағы және экономикалық жауапкершілігі артты. Шаруашылық жүргізуші субъектілердің қаржы тұрақтылығының, дербестігінің маңыздылығы жоғарлады. Бұл кәсіпорынның капиталын және оларды құру көздерін тиімді пайдалануды талап етеді.
Капитал кәсіпорынды құру мен дамытудың негізгі экономикалық базасы, себебі ол кәсіпорын активтеріне инвестицияланған материалдық, материалдық емес және ақшалай қаражаттардың жалпы құнын сипаттайды. Өндіріс барысында қызмет етуі арқылы капитал кәсіпорын иелерінің, сондай-ақ басшыларының, жұмысшыларының және де мемлекеттің мүдделерін қамтамасыз етеді. Осылайша ол кәсіпорынды басқарудың негізгі объектісі, ал оны барынша ұтымды қолдану қаржы менеджментінің негізгі міндеттерінің бірі болып табылады.
Капитал ұғымы экономиканы зерттеушілердің санасына уақыт өте тереңінен сіңіп келеді. Бұл ұғымды зерттеу шаруашылық субъектінің тиімді жұмысын қамтамасыз ету үшін өте маңызды. Капитал өнімдер мен қызметтерді өндіру үшін қажетті ресурс. Өзінің кең мағынасында капитал дегеніміз табыс алып келетін ақша қаражаттары мен мүлік деп қорытынды жасауға болады.
Капиталдың әрбір элементі табыс алуға септігін тигізуі керек, ал жекелеген түрлері тауар өндірісінің активтері болып табылады.
Жоғарыда айтылғанның барлығы кәсіпорынның капитал құрылымын оңтайландырудың қажеттілігін және өзектілігін тағы да растайды. Кәсіпорынның капиталын оңтайландыру, оның кәсіпорынның өндірістік қызметімен үйлесуі мәселелеріне А. Ковалев, В. Привалов, В.И. Макарьева, И.Зелинченко, Р. Карагедов, Г.Лоусон, М.Лычагин, М.Миллер, Н.Мироносецкий, В.Перламутров, М.Портер, М.Солопенко, Л.Соколовский, П.Темников, В.Титов, К.Томкинск, Дж.Уэстон, Д.Фрэйзер, А. Шеремет, Е. Негашев, Дж.Форрестер, А.Хакс, Р,Хингинс, С.Хэйли, Э.Хэлферт, Л.Эми т.б. зерттеушілердің еңбектерінің нәтижелері қарастырылды.
Кәсіпорынның капитал құрылымын оңтайландырудың әдіснамасы, сонымен қатар оның әртүрлі айрықша жағдайларда қолданылуының ерекшеліктері Ф.Блэк, Дж.Бреннап, А.Дамодаран, М.Гордон, Т.Гранди, Р.Каплан, Т.Кеплэнд, К. Дүйсембаев, А.К.Тұргұлова, С.С.Арыстанбаева, Р.Ә.Әмірханов, К.Саттарова т.б. еңбектеріне негізделген, бұл ғалымдардың зерттеулерінің нәтижесі бүгінгі күні кәсіпорынның төлем қабілеттілігін басқару әдістемесінің негізін құрайды. Аталған ғалымдардың осы зерттелетін проблемаға қосатын үлесін жоғары бағалай отырып, алынған нәтижелердің нақтылығын жоққа шығармай, кәсіпорынның капитал құрылымын оңтайландырудың бірегей, үйлесімді, қарама-қайшы емес әдіснамасының зерттеме үдерісінде есепке алынады.
Зерттеудің мақсаты мен міндеті. Кәсіпорындардың капитал құрылымын оңтайландырудың теориялық және әдістемелік негіздеріне сүйене отырып, оңтайлы капитал құрылымын қалыптастыру жолдарын іздестіру болып табылады. Диccертациялық жұмыстың алға қойылған мақсатына жету үшін келесідей міндеттерді шешу көзделеді.
Кәсіпорын капиталының теориялық негіздерін қарастыру;
Кәсіпорын капиталының құрылымын және оны қолдану тиімділігін талдау талдау әдістемелерін игеру;
капиталдың оңтайлы құрылымын қалыптастырудың қазіргі таңдағы мәселелері мен оларды жетілдіру жолдарын қарастыру;
KEGOC AҚ-ның капитал құрылымын оңтайландыру мәселелері
Зерттеу объектісі. Электр желілерін басқару жөніндегі Қазақстан компаниясы (Kazakhstan Electricity Grid Operating Company) KEGOC АҚ
Зерттеу пәні. Кәсіпорынның капитал құрылымын оңтайландыру мәселелері жөніндегі қаржылық қатынастар.
Зерттеудің теориялық-әдістемелік негіздері. Отандық және шетелдік ғалымдардың ғылыми еңбектеріндегі материалдар, заңнамалық актілер, үкімет қаулылары, корпорацияның қызмет етуінің тиімділігін арттыру бойынша ғылыми-практикалық конференциялардың материалдары, кәсіпорынның қаржылық есеп берулері, кәсіпорынның ішкі ақпараты болып табылады.
Зерттеудің ақпараттық базасы диссертациялық жұмыста талдаудың экономикалық-математикалық және статистикалық әдістері, жүйелі тәсілді, сыни талдау мен синтез әдістері, сапалық және сандық талдаулардың бірлігі, зерттеудің арнайы экономикалық, сараптамалық әдістерін қолдануды қарастыратын ұстанымдар қолданылды.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы кәсіпорынның капитал құрылымын оңтайландыру жөніндегі түрлі авторлардың көзқарастары қарастырылады;
- кәсіпорынның қаржылық жағдайын салыстырмалы көрсеткіштер арқылы талдау жүргізіледі;
- Кәсіпорын капиталының құрылымын және оны қолдану тиімділігін талдау;
- кәсіпорынның KEGOC AҚ-ның капитал құрылымын оңтайландыру жолдары ұсынылады
Диссертациялық жұмыстың құрылымы: Бұл диссертациялық жұмыстың құрылымы титулдық бет, мазмұны, нормативтік сілтемелер, анықтамалар , белгілеулер мен қысқартулар, кіріспе, негізгі бөлім, қорытынды, пайдаланылған әдебиеттер тізімі мен қосымшалардан тұрады.
Негізгі бөлім үш бөлімнен құралады. Жұмыстың бірінші бөлімде кәсіпорын капиталының құрылымының теориялық негіздері қарастырылған. Екінші бөлімінде KEGOC АҚ-ның қызметіне қаржы-экономикалық сипаттама беріледі, қаржылық жағдайды сипаттайтын негізгі көрсеткіштер талданған. Соның ішінде кәсіпорынның жылдық балансы, пайдасы мен шығындары, рентабелділігі, қаржылық тұрақтылық коэффиценттері мен өтімділік көрсеткіштері, төлем қабілеттілігі анықталған. Талдау барысында капитал құрылымының өзгерісі қандай себептерге байланысты екендігі қарастырылған.Үшінші бөлімде екінші бөлімде пайда болған негізгі мәселелерді шешу жолдары ұсынылған. Сонымен қатар бұл бөлімде кәсіпорынның капитал құрылымын оңтайландыруды жетілдіру мәселесі қарастырылғанған.
Жұмыстың практикалық маңыздылығы және апробациясы - мұндағы зерттеу нәтижелері мен қорытындылары кәсіпорындардың оңтайлы капитал құрылымын қалыптастыру мәселелерін шешу барысында қолданыла алады.
Диссертациялық жұмыстың тақырыбы бойынша жалпы көлемі 3 б.т. болатын 2 мақала жас ғалымдар мен магистранттардың ғылыми-практикалық конференциясында жарияланды
1. Кәсіпорын капиталының құрылымының теориялық негіздері
1.1 Кәсіпорын капиталының түсінігі және жіктелуі
Кәсіпорынның өндірістік үдерісті дамытуға бағытталған қаржы ресурстары оның ақшалай нысанындағы капиталы болып табылады. Қаржы ресурстары кәсіпорынның жалпы қаражаттарының жиынтығы, ал капитал - осы қаражаттардың өндіріс барысына салынған бөлігі. Осыдан келе, кәсіпорын капиталы дегеніміз - кәсіпорынның өндірістік айналымына салынған және де осы айналымнан табыстар алып келетін ақша қаражаттары болып табылады.
Қаржы ресурстары және капитал арасындағы негізгі айырмашылық - кәсіпорынның қалыптасқан қаржы ресурстары оның капиталынан көп немесе тең болады. Қаржы ресурстары мен капиталдың тең болуы кәсіпорынның барлық қаржы ресурстары өндіріске инвестицияланғанын, сонымен қатар оның ешқандай қаржылық міндеттемелерінің жоқтығын білдіреді. Сәйкесінше, егер қаржы ресурстары капитал көлемінен үлкен болса, онда кәсіпорынның тартылған қаражаттары өндіріс барысында толығымен қолданылмай жатқандығының куәсі болады. [1]
Капитал табиғи және еңбек ресурстары сияқты өндірістің факторы болып табылады. Капитал деп келешек игілікті өндіруді молайту үшін пайдаланатын қазіргі бар игілікті айтуға болады. Капитал латын сөзінен басты мүлік ұғымын білдіреді. Ол пайда табу мақсатындағы өндіріске авансыланған құн. Бір жағынан, капитал ұғымында акционерлік капитал сомасын, эмиссиялық пайда мен бөлінбеген табысты түсіндірсе; екінші жағынан - капитал ұғымында барлық ұзақ мерзімді құрал көздерін айтады.
Капитал терминiнiң түсiнiгi мен мағынасын экономика ғылымдарының барлық iрi мектептері, бағыттарының өкiлдерi түсiндiруге тырысты. Капитал теориясының қалыптасуының ұзақ тарихы бар.
Жалпы, капитал - бұл өндiрiске ресурс ретінде қолданылатын материалдық және ақшалай түрдегi интелектуалдық құралдар. Капитал ұғымына экономистер түрлі анықтама бередi.
Шетелдік әдебиеттерде капитал түсінігінде барлық қаржы көздері түсіндіріледі. А. Смит капиталды зат не болмаса ақшаның жинақталған қоры деп сипаттайды, ал Д. Рикардо оны өндiрiс құралы ретiнде қарастырады: ертедегi адамның қолындағы таяғы, тасы оған қазiргi машина мен зауыт сияқты капитал элементi болып көрiнедi дейдi.
Капиталдың мәнін толыққанды етіп К. Маркс ашқан. К. Маркс өзiнiң алдындағыларына қарағанда капиталды әлеуметтiк сипаттағы категория ретiнде түсiндiредi. Ол капитал - бұл қосымша құнды тудыратын, өз-өзiнен өсетiн құн дейдi. Өсу құны ол тек ғана жалдамалы жұмысшылар деп есептеледi. Сондықтан Маркс капиталды ең алдымен қоғамның әр түрлi қабаттары арасындағы белгiлi қарым-қатынас, соның iшiнде жалдамалы жұмысшылар мен капиталистер арасындағы деп қарастырады.
К. Маркс былай деп жазған: сырттай капитал түрлі формада өндіріс құрал-жабдығында (тұрақты капитал), адамдар (өзгермелі капитал), ақшалай капитал (ақша капиталы) болып келеді. К. Маркс осыдан соң капиталды күрделі ұғым деп санаған. Барлық аталған материалдық игіліктер өз бетінше капитал болмайды, олар капиталға айнала алады, егер иегерлері оларды құнды еселеу үшін немесе қосымша құнды жасауға қолданылса.
Өзінің негізгі еңбегі Капиталда К.Маркс капиталдың бірқатар анықтамасын берген. Бұл бекер емес. "Капиталдың" бірінші томында, капитал - бұл құн, бұл өзін-өзі өсіретін құн деп жазылған. "Капиталдың" екінші томында: "капитал бұл қозғалыс" екенін дәлелдеген. Капиталдың мәні толыққанды "Капиталдың" үшінші томында ашылған. Онда капиталды заттар жиынтығы (өндіріс кұрал-жабдығы) ретінде қарастыруды жоққа шығарып, капитал - бұл зат еместігін, ол адамдар арасындағы белгілі коғамдық катынастар екенін жазған. [2]
Америкалық экономист Ирвинг Фишердiң (1867-1947) айтуы бойынша, капитал табыс ағымына айналатын қызмет ағымын тудырады. Қандай да бiр капиталдың қызметi қаншалықты жоғары бағаланған сайын, ол соншалықты табыс алып келеді. Сондықтан капитал деңгейiн алынған табыс деңгейi негiзiнде бағалау керек.
"Капитал" терминін сонымен қатар ұйым активтерінің сипаттамасы ретінде қарастырады, яғни оларда негізгі (ұзақ мерзімді активтер, соның ішінде аяқталмаған өндіріс) және айналымдағы (ұйымның барлық айналымдағы құралдары) капитал деп бөледі. Бұл қаржыгерлер арасында кең тараған.
Қаржылық менеджментте бойынша кәсіпорынның капиталы, оның активінің құрылуында инвестицияланған, материалдық, материалдық емес, ақшалай формадағы қордың жалпы құнын сипаттайды.
Кәсіпорын капиталының экономикалық мағынасын қарастыра отырып, оған мынандай сипаттама береді:
- кәсіпорынның капиталы өндірістің негізгі факторы;
oo капитал табыс әкелетін кәсіпорынның қаржылық ресурстарын сипаттайды;
- капитал меншік иелерінің қаржылық жағдайын құрудың негізгі көздері болып есептеледі;
- кәсіпорынның капиталы, оның нарықтық құнының өлшемі;
oo кәсіпорындағы капиталдың динамикасы оның шаруашылық қызыметіндегі тиімділік деңгейінің маңызды өлшеуіші болып табылады.[3]
Корпоративтік қаржы көзқарасынан қарастырғанда капитал корпорация мен басқа да шаруашылық жүргізуші субъектісінің арасында оны қалыптастыру мен пайдалануда туындайтын ақшалай (қаржы) қатынасын білдіреді. Осындай ақша қарым-қатынасы заңды тұлға ретіндегі корпорация (акционерлік қоғам) және оның акционерлері (инвестор), кредитор, жеткізуші, өнім (қызмет) сатып алушы, қор нарығына мемлекеттік қатысушы және мемлекет арасында пайда болады. Кәсіпорынның жалпы капиталы деп оның қолындағы барлық қаржы ресурстарының түрлерін қарастырады. Сондықтан кәсіпорын капиталын түрлі белгілері бойынша жіктеу керек. Капитал түрлерінің жіктемесі келесі 1-кестеде берілген.
Кесте 1 Капитал түрлерінің жіктемесі
Кәсіпорын меншігіне байланысты
Меншікті капитал
Қарыз капиталы
Қолдану мақсатына қарай
Өндірістік капитал
Ссудалық капитал
Инвестициялау нысанына байланысты
Қаржылық нысандағы капитал
Материалдық нысандағы капитал
Материалдық емес нысандағы капитал
Инвестициялау объектісіне байланысты
Негізгі капитал
Айналым капиталы
Айналым үрдісіндегі нысаны
Ақшалай нысандағы капитал
Материалдық нысандағы капитал
Тауарлық нысандағы капитал
Меншік нысанына байланысты
Жеке капитал
Мемлекеттік капитал
Аралас капитал
Ұйымдастырушылық-құқық нысанына байланысты
Акционерлік капитал
Пайлық капитал
Жеке капитал
Меншік иелерінің қолдану сипатына қарай
Қолданыстағы капитал
Әрекетсіз капитал
Тарту көздеріне қарай
Ұлттық (отандық) капитал
Шетелдік капитал
Ескертпе: [2]
Меншік формасына қарай меншікті және қарыз капиталға бөліп көрсетеді. Меншікті капитал - бұл кәсіпорынның құрылу барысында қалыптасқан бастапқы капиталы мен қызмет етуі барысында ішкі қаржы ресурстарының есебінен қалыптасқан және оның жеке меншігінде қалатын қаражаттары болып табылады. Меншікті капитал құрамына жарғылық капиталын, резервтік капиталды, түрлі қорларды, бөлінбеген табысты жатқызуға болады. Меншікті капиталдың негізгі элементтерінің мінездемесі 2-кестеде берілген.
Жарғылық капитал компанияның қызмет атқаруына қаржылық негіз болып табылады. Акциялар шығару арқылы жарғылық капиталды құрудың мақсаты - компанияның қызмет етуіне қаражат жинау және өмірлік цикл шегінде үздіксіз қаржыландыру.
"Акционерлік қоғам туралы" ҚР заңына сәйкес акционерлік қоғамның жарғылық капиталының көлемі оның құрылтайшылық құжаттарында "акциялардың жиынтық номиналдық құны бойынша құрылтайшыларға тиісті болып тіркеледі".
Кесте 2 Меншікті капиталдың негізгі элементтерінің мінездемесі
Негізгі элементтер
Құрамдас
Қаржыландыру көздері
Қолдану бағыты
Жарғылық капитал
Жай және артықшылықты акция шығару негізінде тартылатын капитал
Акция эмиссиясы
Ұйымның негізгі қызметін қамтамасыз ету
Қосымша капитал
Еңгізілген қосымша капитал
Эмиссиялық табыс;
Қайтарымсыз негіздегі құндылықтар
Жарғылық капиталды өсіруге. шығыстарды жабуға, пайданы иеленушілер арасында орналастыруға жұмсау
Қайта бағалаудан капитал
Активтерді артық бағалау
Жинақталған капитал
Пайда
Резервтік капитал
Міндетті немесе ерікті түрде құрылатын капитал
Пайда
Шығыстарды, шығындарды жабу
Облигацияларды жабу
Акцияларды қайта рып, сатып алу
Бөлінбеген пайда
-
Пайда
Ұйымның негізгі қызметін жүзеге асыру
Ескертпе: [3]
Меншікті капитал келесідей жағымды ерекшеліктермен сипатталады:
oo Тартудың ыңғайлылығы, яғни меншікті капиталды ұлғайтуға байланысты шешімдер өзге шаруашылық субьектілердің келісімінсіз ұйымның меншік иелері мен басқарушылары арасында қабылданады.
oo Барлық қызмет түрінде пайданы қолдану, яғни оны қолдану барысында барлық нысандағы ссудалық пайыздарды төлеу қажет емес.
oo Ұзақ мерзімде кәсіпорынның дамуында қаржылық тұрақтылықты, оның төлем қабілеттілігін қазмтамасыз ету және сәйкесінше банкроттық болу қаупін төмендету.
Сонымен қатар меншікті капитал жағымсыз ерекшеліктерге де ие:
oo Тарту көлемінің шектеулілігі, рынок коньюктурасының жағымды кезінде кәсіпорынның операциялық және инвестициялық жағдайларды кеңейтудің мүмкіндігінің болмауы.
oo Капиталды қалыптастырудың басқа альтернативті заемдық көздермен салыстырғандағы жоғарғы құны.
oo Заемдық қаржылық ресурстарды қызықтыру арқылы меншікті капиталдың рентабельділігінің, өсім коэффициентінің қолданылмаған мүмкіндіктері.
Айта келе, тек өзінің меншікті капиталын қолданатын кәсіпорын ең жоғары қаржылық тұрақтылықты болып саналады, бірақ өзінің даму темпін шектейді және салынған капиталдан түскен пайданың қаржылық мүмкіндіктерін қолдана алмайды.[4]
Қарыз капиталы - бұл кәсіпорынның өндіріс барысына орналастырылған қаражаттарының сырттан тартылған түрлерін айтамыз. Қарыз капиталдың құрамына өндірісті қаржыландыру үшін қайтарымды негізде тартылған ақша қаражаттары және басқа да құндылықтар кіреді. Капиталдың барлық нысандары белгіленген мерзімде қайтаруды талап ететін кәсіпорынның міндеттемелері болып табылады. Қарыз капиталының қайнар көздерi келесідей:
- Рантьелердiң капиталы, бұл кәсiпкерлiк қызметпен айналыспай пайызға өмiр сүретiн адамдардың капиталдары;
oo Көпшiлiктiң жинақтары; кәсiпкерлiк қызмет бағытын өзгерткен адамдардың капиталдары; бюджетке аударымдар.
- Кәсiпорынның бос капиталы; тауарлық несие түрiнде бiр кәсiпорынның екiншiге көшiп отыратын капиталы;
- Банкнота немесе бағалы қағаздар эмиссиялау нәтижесiнде пайда болған капиталдар.
Несиенiң бар болуы өндiрiс үдерісінің үзiлмей жүруiне көмектеседi. Қысқа мерзiмдi қарыздар жалақыға, шикiзат алуға немесе дайын тауарларды сату үшiн, күнделiктi шығындарды өтеуге қолданылады. Қысқа мерзiмдiк несиелердiң жиi қолданылатындарына келесiлер:
- Коммерциялық несие - бұл жерде бiр кәсiпорын екiншi кәсiпорынға бередi;
- Қаржы институттарынан алынатын несие;
- Инвесторлардан алынатын несие.
Ұзақ мерзiмдi қаржыландырудың көзiне бөлiнбеген пайда, акциялар, облигацияларды сату және ұзақ мерзiмдi қарыздар жатқызылады. Ұзақ мерзiмдi заемдар - бiр жылдан артық пайдаланылатын қаржыларды айтамыз. Бұлар көбiнесе бағасы қымбат жабдықтар, ғимараттар сатып алу үшiн, зерттеу жұмыстарын жүргiзу үшiн қолданылады.
Iрi корпорациялар облигация шығарудан қосымша қаражаттар табады. Облигация - бағалы қағаз, яғни оның иесiнiң белгiлі көлемде ақша сомасын кәсiпорынға өткiзгенiн куәлайды. Бұл ақша иесiне белгiлi мерзiмде қайтарылуы керек және ол оған жылына бiр немесе екi рет пайыз түрiнде табыс алуына құқық бередi.Кәсіпорын үшiн облигацияларды сату инвестициялар тартудың қолайлы формасы. Бұның себептерi:
- Бұл да несиенiң түрi, бiрақ қоғамнан алынатын;
- Банкi сияқты, облигацияға пайыз жылына екi рет төленедi;
- Ұзақ мерзiм, көбінесе 10 жыл (кейде 20-30 жыл) өтеу мерзiмiне дейiнгi аралық.
Банк несиесiнiң облигация шығаруы ұнамды, бiрақ банкпен салыстырғанда оның пайызы жоғары болуға керек, өйткенi басқалай болса облигацияны ешкiм сатып алмайды.[4]
Қолдану мақсатына қарай капитал өндірістік және ссудалық болып бөлінеді. Өндірістік капитал негізінде корпорацияны басқару және табыс алу мақсатында реалды және материалдық активтерді аванстайды. Ссудалық капитал - несиені мерзімінде қайтарып беру мақсатында берілген ақша капиталы. Ссудалық капиталды өндірістік капиталмен салыстырғанда корпорацияға салынбайды, керісінше пайыз түрінде табу үшін уақытша қолдануға беріледі. Ссудалық капитал несие нарығында товар түрінде болады да, оның құны пайыз мөлшері болып табылады. Төмен пайызға алынған несие арзан ақша, ал жоғары пайызға алған несие қымбат ақша болып есептеледі. 15 күннен аз мерзімге алынған ақша қысқа ақша болып саналады. Капитал құны дегеніміз капиталға қандайда бір соманы тартқаны үшін төленетін ақша қаражытының мөлшері. Өзіндік капитал құны дегеніміз ақционерлік капитал үшін акциялар бойынша алынатын дивиденттер сомасы не болмаса шығаруға байланысты төленетін табыстар сомасы білдіреді. Заемдық капитал құны болса, ол несие немесе облигациялық заемға байланысты төленетін шығындарға пайыз сомасы.
Тартылатын капитал құны дегеніміз бұл несиелік бережақ мөлшері. Ол 3 ай ішінде төленетін не болмаса келісім шартта белгіленген мерзімде төленбеген несие сомасы.[5]
Инвестициялау нысаны бойынша шаруашылық серіктестік пен қоғамның жарғылық капиталын қалыптастыру үшін пайдаланылатын қаржылық, материалдық және материалдық емес нысандағы капитал болып жіктеледі.
Ал инвестициялау объектілері бойынша негізгі және айналым капиталын қарастыруға болады. Капиталды салу қорытындысында негізгі және айналым капиталы пайда болады. Қызмет барысында негізгі капитал - айналымнан тыс активтердің нысанына, айналым капиталы - айналым активтер нысанына ауысады. Айналым активтеріне салынған кәсіпорынның ақша қаражаттарының қорлары айналым қаражаттары болып табылады.
Кәсiпорынның негiзгi өндiрiстiк қоры, кез-келген өндiрiстiк кәсiпорынның материалдық техникалық базасын сипаттайды. Кәсiпорынның өндiрiстiк қуаты, еңбектiк техникалық жарақаттану деңгейi олардың көлемiне байланысты. Негiзгi құралдардың жиынтығы және еңбектiң жоғарғы техникалық жарақаттану деңгейi олардың көлемiне байланысты. Негізгі капитал деп кәсіпорынның негізгі құралдар мен материалдық емес активтеріне салынған қаржы ресурстарын айтамыз. Негiзгi құралдар - өндiрiс үрдісінде жасалған, тауар өндiру, нарықтық және нарықтық емес қызметтер көрсету үшiн өзгермейтiн табиғи заттай нысанда уақыттық ұзақ кезеңi iшiнде бiрнеше рет немесе үнемi қолданылып, бiртiндеп өз құнын жасалынатын өнiмдер мен қызметтерге көшiретiн кәсiпорын байлығының аса маңызды бөлiгi. Негiзгi қорларды есептеу, бағалау, талдау үшiн оларды түрлi белгiлерiне байланысты жiктеп қарастырады,1-суретке сәйкес.
Кәсіпорын мен басқа да әр турлі салалардың негізгі қор құрылымы мынадай факторлармен анықталады:
oo өндірілген өнімнің көлемі және сипаты
oo өндірістің техникалық деңгейі, т.б.
Негiзгi капиталдың түрлеріне келесi экономикалық белгiлер тән: негiзгi капиталдың барлық түрi өндiрiске қатысып, құнын еңбек өнiмiне өзiнiң табиғи түрiнде бермейдi, негiзгi капиталдың түрлерi ұзақ уақыт кезеңiнде көптеген өндiрiстiк циклға қатысып, негiзгi капиталдың барлық түрi өндiрiс процесiнде бiртiндеп тозып отырады және де оның құны бөлшектеп, тозу шегiнде байланысты дайын өнiмге құнын бередi.
Негiзгi өндiрiстiк қорлар
Негiзгi өндiрiстiк қорлар
Қызмет ету саласы бойынша:
* өндiрiстiк;
* өндiрiстiк емес
Экономика секторы бойынша:
* тауар өндiрушi сала
* нарықтық және нарықтық емес қызмет көрсететiн сала
Ұлттық экономика саласы бойынша:
* өнеркәсiп;
* ауыл шаруашылығы;
* құрылыс;
* байланыс;
* тасымалдау;
* тұрғын үй шаруашылығы;
* денсаулық сақтау;
* мәдениет;
* ғылым.
Функционалдық белгiленуi және заттық құрамы бойынша:
* материалды емес негiзгi қорлар;
компьютерлiк программалар;
мәлiметтер базасы;
ғылыми сиымды программалық технологиялар;
* материалдық негiзгi қорлар;
үйлер, ғимараттар;
машина және құрал жабдықтар;
өлшеуiш және реттегiш приборлар мен қондырғылар;
есептегiш техника және оргтехника;
тасымалдау құралдары;
өндiрiстiк инструменттер мен шаруашылық инвентарлар;
жұмысшы, азық түлiктiк мақсаттағы малдар;
көпжылдық егiстер;
басқа да материалдық негiзгi құралдар.
Пайдалану дәрежесi бойынша:
* пайдаланудағы;
* қордағы;
* қайта құру стадиясы немесе бiртiндеп жою стадиясындғы;
* консервациядағы.
Қызмет ету саласы бойынша:
* өндiрiстiк;
* өндiрiстiк емес
Экономика секторы бойынша:
* тауар өндiрушi сала
* нарықтық және нарықтық емес қызмет көрсететiн сала
Ұлттық экономика саласы бойынша:
* өнеркәсiп;
* ауыл шаруашылығы;
* құрылыс;
* байланыс;
* тасымалдау;
* тұрғын үй шаруашылығы;
* денсаулық сақтау;
* мәдениет;
* ғылым.
Функционалдық белгiленуi және заттық құрамы бойынша:
* материалды емес негiзгi қорлар;
компьютерлiк программалар;
мәлiметтер базасы;
ғылыми сиымды программалық технологиялар;
* материалдық негiзгi қорлар;
үйлер, ғимараттар;
машина және құрал жабдықтар;
өлшеуiш және реттегiш приборлар мен қондырғылар;
есептегiш техника және оргтехника;
тасымалдау құралдары;
өндiрiстiк инструменттер мен шаруашылық инвентарлар;
жұмысшы, азық түлiктiк мақсаттағы малдар;
көпжылдық егiстер;
басқа да материалдық негiзгi құралдар.
Пайдалану дәрежесi бойынша:
* пайдаланудағы;
* қордағы;
* қайта құру стадиясы немесе бiртiндеп жою стадиясындғы;
* консервациядағы.
Cурет 1 - Негiзгi капиталдың жiктелінуі [15]
Атқаратын қызметіне байланысты өндiрiстiк, өндiрiстiк емес болып жіктелінедi. Өндiрiстiк негiзгi капиталдар өндiрiстiк үрдіске үнемi қатысады және оған тiкелей қызмет көрсетедi. Өндiрiстiк емес негiзгi капиталдар - бұлар өнiмнiң қалыптасуына қатыспайды, өндiрiстiк үдерістiң жүруiне тек ғана жанама түрде әсер ететiн, ұзақ уақыт бойы пайдаланылатын қорлар. Олар тұрғын пәтерлер, коммуналдық-тұрмыстық мақсаттағы ғимараттар, құрылыстар, балабақшалар, мектептер және т.б.[6]
Негiзгi өндiрiстiк қорларды еңбек пәнiне әсер ету дәрежесiне байланысты актив және пассив деп бөлудiң маңызы зор. Өндiрiстiк процесте негiзгi қорлар тобы әр түрлi рольдер атқарады. Жұмыс машиналары мен құрал-жабдықтар, өлшеуiш приборлар мен қондырғылар техникалық ғимараттар.Өндiрiс процесiне үнемi қатысып отырады, өнiм көлемiнiң өсуiне тiкелей әсер ететiндiктен бұлар негiзгi қордың актив бөлiгiне жатады. Негiзгi қорлардың басқа элементтерi (өндiрiстiк үйлер, инвентар және т.б.) өнiм өндiруге тек қана жанама әсер ететiндiктен олар негiзгi қордың пассив бөлiгi деп аталады. Негiзгi өндiрiстiк қордағы актив бөлiгiнiң үлесi кәсiпорынның өндiрiстiк мүмкiндiгiн, техникалық жарақаттану дәрежесiн және өндiрiстiк қуат деңейiн көрсетедi. Негiзгi қорлардың өндiрiстiк құрылымы олардың жалпы құнындағы негiзгi қорлардың әрбiр тобының үлесiмен сипатталады. Негiзгi өндiрiстiк қор құрамындағы машина, құрал-жабдықтар және актив бөлiгiнiң басқа да элементтнрiнiң үлесi жоғары болған сайын, сонша өнiм негiзгi қордың 1 теңгесiне шығарылады деп есептеледi. Негізгі өндірістік қордың пассивті бөлігі негізгі кордың ғимарат, құрылыс және өндірістік қажетті жақтарын құрайды. Кәсіпорын негізгі өндірістік қорлар бойынша шаруашылық айналымын жүргізу үшін мынадай сатылардан тұрады : негізгі қордың тозуы, амортизация, негізгі қорды толық қалпына келтіру үшін жинақталған қаражаттар, капитал салымдарын жузеге асыру жолдары.[7]
Айналым капиталы кәсіпорынның қаржы ресурстарының айналым қаражаттарына салынған бөлігі. Жоспарлау, есеп, талдау тәжірибесінде айналым капиталы келесідей жіктеледі:
oo өндіріс үрдісіндегі функциясына байланысты: өндірістік айналым қорлары, айналыс қорлары;
oo бақылау, жоспарлау мен басқару тәжірибесіне байланысты: нормаланатын айналым қорлары, нормаланбайтын айналым қорлары;
oo айналым капиталдарының қалыптасу көздеріне байланысты: жеке меншік және қарыздық айналым капиталы;
oo Өтімділік деңгейіне байланысты: абсолютті өтімді айналым капиталы: тез өтімді және баяу өтімді айналым капиталы;
oo капитал салымының тәуекеліне байланысты: салымның минималды аз орташа жоғары деңгейімен айналым капиталы;
oo кәсіпорынның балансындағы көрінісі мен есеп стандарттарына байланысты: запастардағы айналым қорлары, есеп айырысулар мен басқа да активтер;
oo материалды-заттық мазмұнына қарай: еңбек заттары (шикізат, материалдар, аяқталмаған өндіріс және т.б.), дайын өнім мен тауарлар, ақша қаражаттары және есеп айырысу қорлары. 3-кестеге сәйкес
Кесте 3 - Кәсіпорын балансы бойынша айналым капиталының жіктелінуі
Айналым капиталының топтары
Баланс активінің бөлімдері
1.Материалды айналым капиталдары (запастар)
Өндірістік запастар
Өсіріліп жатқан жануарлар
Аз құнды және тез тозатын заттар. (қалдық құны)
Аяқталмаған өндіріс
Болашақ кезең шығындары
Дайын өнім
Тауарлар
ҚҚС және алынған құндылықтар бойынша арнайы салық
2. Дебиторлық қарыз
Тиелген тауарлар
Тауарлар мен қызметтер үшін дебиторлар мен есеп айырысу
Еншілес кәсіпорындармен есеп айырысу
Алынған вексельдер бойынша дебиторлармен есеп айырысу
басқа да дебиторлармен есеп айырысу
Жабдықтаушылар мен мердігерлермен берілген аванстар
Басқа да айналыс капиталдары
3.Ақша қаражаттары
Қысқа мерзімді қаржылық салымдар
Кассадағы ақша қаражттары
есеп айырысу шотындағы қаржаттары
Валюталық шоттардағы ақша қаражаттары
Басқа да ақша қаражаттары
4.Айналым капиталының жалпы сомасы
(п.1.+п.2+п.3)
Ескертпе: [6]
Кәсіпорын балансында көрсету әдісі бойынша айналым капиталдары келесі топтар бойынша жіктелінеді:
- Запас формасындағы материалды ақша қаражаттары Е3. Бұл жерге баланс активінің ІІ бөлімінің баптарының барлығы кіреді. Өндірістік запастар аз құнды, тез тозатын заттар, аяқталмаған өдіріс, болашақ кезең шығындары, дайын өнім, тауар, басқа да запастар.
- Дебиторлық қарыз - ЕДҚ. Дебиторлық қарызға баланс акитивінің ІІІ бөлімінің келесі баптары кіреді. Тиелген тауарлар мен дебиторлармен есеп айырысу (тауарлар, қызмет пен жұмыс үшін алынған вексельдер бойынша, еншілес кәсіпорындармен, бюджетттен басқа да операциялр бойынша ұжыммен, басқа да дебиторлармен), жабдықтаушылар мен мердігерлерден берілген аванстар, басқа айналым активтері.
- Ақша қаражаттары ЕА. Ал ақша қаражаттары құрамына баланс активінің ІІІ бөлімінің келесі баптары кіреді: касса, есеп айырысу шоты, ваоюталық шот,басқа да ақша қаражаттары, қысқа мерзімд қаржылық салымдар. Айналым капиталының жалпы сомасы
Е=Е3+ЕДҚ+ЕА (1)
Өтімділік және қаржылық тәуекел бойынша айналым капиталының жіктелінуі кәсіпорынның айналымдағы құралдарының сапасын көрсетеді. Мұндағы жіктеудің міндеті өткізу мүмкіндігі аз мөлшерде болатын ағымдағы активтерді көрсету болып табылады. Кәсіпорынның айналым капиталдарын тиімді басқару тек қаржыландырудың қосымша көздерін табу мен тартуды ғана емес, сонымен қатар оларды кәсіпорын активтеріне, әсіресе ағымдағы активтерге дұрыс орналастыруды қарастырады.
Ағымдағы активтердің өтімділігі айналым қаржаттарына салынған капиталының салымының тәуекел деңгейін анықтайтын басты фактор болып табылады. Ұзақ уақыт кезеңінде қандай да бір айналым қаражатының өткізілімінің жинақталған бағалары бұл активтерге салымның мүмкін тәуекелін анықтауға мүмкіндік береді.4-кестеге сәйкес
Кесте 4 - Өтімділік деңгейі бойынша айналым капиталының жіктелінуі
Айналым капиталы тобы
Баланс активінің баптары
1. Ең өтімді активтер
1.1. Ақша қаражаттары
- касса
- есеп айырысу шоты
- валюталық шот
1.2. Қысқа мерзмді қаржылық салымдар
2. Тез өтімді активтер
2.1. Тиелген тауарлар
2.2. Дебиторлық қарыз
- тауарлар, қызметтер, жұмыс үшін
- алынған вексельдер бойынша
- еншілес кәсіпорындармен
- бюджетпен
- басқа да операциялар бойынша ұжыммен
2.3. Басқа да айналым активтері
3.Баяу өтімді активтер
3.1.Запастар - болашақ кезең шығындары мен алынған құндылықтар бойынша ҚҚС-ты алып тастағадағы баланс активінің ІІ бөлімінің нәтижесі
4.Айналым капиталының жалпы сомасы
п.1+п.2+п.3
Ескертпе: [6]
5-кестеде айналым капиталының капитал салымының тәуекел деңгейі бойынша жіктелінуі көрсетілген. Мұндағы айналым капиталының жіктелінуі капиталды ағымдағы активтерге дұрыс орналастыруға бақылау жасау. [6]
Кесте 5 - Капитал салымының тәуекел деңгейі бойынша айналым капиталының жіктелінуі
Айналым капиталының топтары
Баланс активінің бөлімдері
1. Салымның минималды
тәуекелімен айналым
капиталдары
1.1. Ақша қаражаттары
- касса
- есеп айырысу шоттары
- валюталық шот
- басқа да ақша қаражаттары
1.2. қысқа мерзімді қаржылық салымдар
2. Салымның аз тәуекелімен
айналым капиталдары
2.1. Дебиторлық қарыз
2.2. Өндірісті запастар
2.3. Дайын өнім мен тауарлар
3. Салымның орташа тәуеклімен
айналым капиталдары
3.1. Аз құнды және тез тозатын заттар
(қалдық құны бойынша)
3.2. Аяқталмаған өндіріс
3.3. Болашақ шығын кезеңдері
4.Салымың жоғары тәуекелімен айналым капиталдары
4.1. Үмітсіз дебиторлық қарыз
4.2. Жатып қалған өндірістік запастар
4.3. Жоғары нормативті аяқталмаған өн-діріс
4.4. Сұранысы жоқ дайын өнім мен тауарлар
Ескертпе: [6]
Қолдану мақсаттарына қарай капитал келесідей жіктелінеді: өндірістік, несиелік және спекулятивтік капитал. Өндірістік капитал кәсіпорынның өндірістік активтеріне салынған қаражаттарын сипаттайды. Несиелік капитал кәсіпорынның инвестициялық қызметі барысында қолданылатын қаражаттарын сипаттайды. Спекулятивтік капитал кәсіпорынның сатып алу - сату операцияларында, яғни баға айырмасына негізделген операцияларында қолданылады.
Ел экономикасына тарту көзі бойынша - отандық және шетелдік капитал болады. Шетелдік инвестицияның ауқымды ағынына бейімделу келесі проблемалардың пайда болуына себеп болады:
oo Шетелдік капитал экономиканың нақты секторына салынбайды және салым, әдетте, қысқа мерзімді болады;
oo Шетелдік капиталдан тәуелділіктің ұлғаю салдарынан валюта қаражаты тұрақты түрде айтарлықтай мөлшерде кетеді;
oo Шетелдік инвестор капитал салынатын бағытты белгілегенде өзінің мүддесі мен пайдасын ойластырады, сондықтан көптеген жағдайда жаңартылмайтын баламасы жоқ табиғи ресурсты алып кетеді. [8]
Айналым үрдісіне қатысуына қарай капиталдың жіктелу механизмі түсінікті түрде 2-суретте берілген. Өндірістік процестің бірінші кезеңінде ақша нысанындағы капитал кәсіпорынның ұзақ мерзімді және айналым активтеріне инвестицияланады, осылайша ол өндірістік нысанға ауысады. Екінші кезеңде өндірістік капитал өнім өндіру барысында тауарлық нысанға ауысады. Үшінші кезең - өнімді сатуға байланысты тауар нысанындағы капиталдың ақша нысанындағы капиталға ауысу кезеңі болып табылады. Сонымен қатар капитал қозғалысының нысандары өзгерген сайын оның құны өзгеріске ұшырап отырады.
Ақша нысанындағы капитал
Тауар нысанындағы капитал
Өндірістік (материалдық) нысандағы капитал
Сурет 2 - Капиталдың өндірістік үрдіске қатысуы [14]
Ақша нысанындағы капитал
Тауар нысанындағы капитал
Өндірістік (материалдық) нысандағы капитал
Сурет 2 - Капиталдың өндірістік үрдіске қатысуы [14]
Ел экономикасына тарту көзі бойынша - отандық және шетелдік капитал болады. Шетелдік инвестицияның ауқымды ағынына бейімделу келесі проблемалардың пайда болуына себеп болады:
oo Шетелдік капитал экономиканың нақты секторына салынбайды және салым, әдетте, қысқа мерзімді болады;
oo Шетелдік капиталдан тәуелділіктің ұлғаю салдарынан валюта қаражаты тұрақты түрде айтарлықтай мөлшерде кетеді;
oo Шетелдік инвестор капитал салынатын бағытты белгілегенде өзінің мүддесі мен пайдасын ойластырады, сондықтан көптеген жағдайда жаңартылмайтын баламасы жоқ табиғи ресурсты алып кетеді. [8]
Нарықтық экономика жағдайларында кез-келген кәсіпорын үшін өзінің шаруашылық-қаржылық қызметін қажетті қаржы ресурстарымен қамтамасыз ету мәселесі маңызды басқару объектісі болып табылады. Қаржы ресурстары кәсіпорынның жалпы қаражаттарының жиынтығы болса, капитал - осы қаражаттардың өндіріс барысына салынған бөлігі. Осыдан келе, кәсіпорын капиталы дегеніміз - бұл кәсіпорынның өндірістік айналымына салынған және осы айналымнан табыстар алып келетін ақша қаражаттары болып табылады. Капитал құрылымын талдауды онтайландыруға байланысты, кәсіпорын капиталы түрлі белгілері бойынша жіктелінеді.
Капитал кәсіпорынды құрудың және дамытудың басты экономикалық базасы болып табылады, өйткені ол кәсіпорын активтеріне инвестицияланған материалдық, материалдық емес және ақшалай қаражаттардың жалпы құнын сипаттайды. Өндіріс барысында қызмет етуі арқылы капитал кәсіпорын иелерінің, басшыларының, жұмысшыларының, сондай-ақ мемлекеттің мүдделерін қамтамасыз етеді. Сол себепті де ол кәсіпорынды басқарудың негізгі объектісі болып табылады, ал оны барынша тиімді қолдану қаржы
менеджментінің ең маңызды міндеттерінің бірі болып табылады қорытындылауға болады.
1.2 Капитал құрылымын қалыптастырушы факторлар мен басқару бағыттары
Капитал термині экономиканы зерттеушілердің санасына уақыт өте тереңінен сіңіп келеді. Бұл ұғымды зерттеу шаруашылық субъектінің тиімді жұмысын қамтамасыз ету үшін маңызды. Капитал өнімдер, қызметтерді өндіру үшін қажетті ресурстар болып табылса, өзінің кең мағынасында капитал - табыс алып келетін ақша қаражаттары мен мүлік деп қорытынды жасауға болады.
Кәсіпорын капиталының әрбір элементі табыс алып келуге септігін тигізуі тиіс, ал жекелеген түрлері тауар өндірісінің активтері болып табылады.
Капитадың категориясына өндірістік процеске салынған қаражаттарды да жатқызамыз. Оның құны тұрақты капиталдың өндірістік процесте қолданылған бөлігіне және шикізатқа, материалдарға және еңбек күшіне жұмсалған айнымалы капиталды қамтиды. [9]
Қоғамда тауарлар өндірілуі және дайын түрде тұтынушыға ұсынылуы керек. Тауарлардың өндірісі ресурстардың үш түрі қолданылғанда ғана мүмкін болады: еңбек ресурстары, табиғи ресурстар және капитал.
Бірінші ретті өндіріс факторларының (еңбек және табиғи ресурстарының) қосындысынан өндірістік фактор мен капитал қалыптасты. Кәсіпкерлер өндірістік мақсатқа қол жеткізу үшін өндіріс үрдісінде өндірістік үш факторды да қолданады. Бұл жерде ресурстардың көптеген түрлерінен оларды баланс баптарының қалыптасу прициптеріне сәйкес топтастырамыз. Бұл принципке сәйкес негізгі және айналым капиталын, меншікті және қарыз капиталды бөліп көрсетеді. Айналым капиталына салынған капитал өнімді өткізгеннен кейін толықтай кәсіпкерге қайтады. Негізгі капиталға жұмсалған шығындар мұндай жылдамдықпен қайтуы мүмкін емес. [10]
Кәсіпорын балансы шаруашылық субъектісінің мезеттік қаржылық жағдайының көрінісі болып табылады. Баланс кәсіпорынның қарамағында бар мүлігі мен оның міндеттемелерін қорытындылайтын қолайлы құрал. Кәсіпорын қолындағы активтерден міндеттемелердің айырмасы оның есепті кезеңдегі меншікті капиталы болып есептеледі. Схемалық түрде баланс екі бөлімнен тұрады:
1) активтер - кәсіпорынның ұзақ мерзімді активтері мен ағымды қаражаттарының баптарын қамтиды.
2) меншікті капитал және міндеттемелер - меншікті қаражаттардан, ұзақ мерзімді және қысқа мерзімді міндеттемелерден тұрады.
Баланстағы активтер меншікті капитал мен қарыздық міндеттемелердің қосындысына тең болады. Баланстың актив бөлігі кәсіпорын қаражаттарының орналастыру объектілерін көрсетеді, пассивтер осы қаражаттардың қалыптасу көздерін сипаттайды. Арналымы немесе қолдану саласы тұрғысынан, материалдық негізгі құралдар сауда, өндірісі және тағы сол секілді түрлі салаларда кәсіпкерлік қызметті жүзеге асырумен байланысты болса, өндірістік емес активтер негізінен тұрғын үй және коммуналдық шаруашылықта, спорт саласында, әлеуметтік қамтамасыз ету саласында қолданылады.
Кәсіпорынның барлық ресурстарының жалпы құны олардың қалыптасу көздерінің құнына тең. Қаражат көздерінің әрбір түріне баланстық есеп пассивінің жеке бабы қарастырылады. Бұл жағдайда мүліктің құрамы ағымды және ұзақ мерзімді қаражаттар түрінде көрініс табады, осы мүліктерді жабу көздері ретінде баланстың пассивтер құрамында ұзақ мерзімді және қысқа мерзімді қарыз капитал мен меншікті капитал көрініс табады. [11]
Ресурстардың жиынтығы ретінде нақты капитал негізгі және айналым құралдарын қамтид жыне оларды бөліп тұрған шеңбер қарастырылып отырған экономикалық қызметтің сипатына байланысты өзгеруі мүмкін. Осы айырмашылықтардың өсуі нақты капиталды дұрыс қолдануға тікелей тәуелді болып келетін кәсіпорындар үшін маңызды. Өндірістік активтер рентабельділігі айналым жылдамдығына байланысты анықталса, негізгі құралдардың рентабельділігі оларды пайдалануына қарай анықталады. Қазіргі таңда экономиканы дамытуға негізгі құралдардың үлесі басым, олардың өтімділігінің деңгейі төмен болғанда экономиканың икемсіздігі орын алады. Баланста нақты капитал актив түрінде көрсетіледі, олар келесідей баптарға бөлінеді: ғимараттар, құралдар, шикізат, материалдар мен басқа да өндірістік мақсаттағы айналым қаражаттары, оңай өткізілетін мүліктер, өтімді запастар. [12]
Ақшалай несиелер, материалдық несиелер капитал категориясына жатады. Олар меншікті қаражаттарға жатпайды, бірақ табыс әкелуде маңызы зор, сондай-ақ кәсіпорынның өндірістік қызметінде қолданылады.
Кез келген кәсіпорын баланстық есепті құрғанда баланстың мүліктік жағдайы мен құрылымын бағалайды. Жағдай қалыпты болса мүліктік жағдайының жақсы болуы баланстағы келесі өзгерістерге байланысты туындауы мүмкін: меншікті капиталының үлесі айтарлықтай жоғары болса, соғұрлым сенімді ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Қаржы кафедрасы
Шаймолдаева Акерке Талгатовна
Компания капиталының құрылымын оңтайландыру
6М050900, Қаржы
ДИССЕРТАЦИЯ
Экономика және бизнес магистрі академиялық дәрежесін алу үшін дайындалған
Ғылыми жетекші: э.ғ.к., профессор
Ілиясов Қадыр Қалиұлы
Алматы, 2013
Мазмұны
Нормативтік сілтемелер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
Анықтамалар, белгілеулер мен қысқартулар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 4
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .5
1. Кәсіпорын капиталының құрылымының теориялық негіздері
1.1 Кәсіпорын капиталының түсінігі және жіктелуі ... ... ... ... ... ... ... ... ... .8
1.2 Капитал құрылымын қалыптастырушы факторлар мен басқару бағыттары ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 20
1.3 Капитал бағасының және капитал құрылымының өзара байланысы ... .30
2. KEGOC AҚ-ның капитал құрылымын талдау
2.1 KEGOC AҚ-ның қызметіне қаржы-экономикалық сипаттама ... ... ... ... ...40
2.2 Кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ...50
2.3 Кәсіпорын капиталының құрылымын және оны қолдану тиімділігін талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...68
3. Кәсіпорында капиталдың оңтайлы құрылымын құру мәселелері
3.1 KEGOC AҚ-ның капитал құрылымын жетілдіру жолдары ... ... ... ... ... ... 80
3.2 KEGOC AҚ-ның капитал құрылымын оңтайландыру ... ... ... ... ... ... .90
3.3 Капитал құрылымын оңтайландырудың шетелдік тәжірибесі ... ... ... ...100
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .110
Пайдаланған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... 113
Қосымшалар ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .116
Нормативтік сілтемелер
Бұл диссертацияда келесі стандарттарға сілтемелер қолданылған:
oo Бухгалтерлік есеп пен қаржылық есептілік туралы Қазақстан Республикасының 2007 жылғы 28-ақпанның, № 234 - III Заңы;
oo Акционерлік қоғамдар туралы Қазақстан Республикасының 2003 жылғы 13 мамырдағы № 415-ІІ Заңы;
oo KEGOC АҚ 2025 жылға дейінгі кезеңге арналған ұзақ мерзімді даму стратегиясы;
oo СТ KEGOC 00-101-07 Ұйым стандарты. Құжаттаманы басқару;
oo СТ KEGOC 00-509-10 Ұйым стандарты. KEGOC АҚ-да жоспарлауды басқару;
oo Е KEGOC 00-315-10 KEGOC АҚ-ның Даму жоспары мен бюджетін әзірлеу, келісу, бекіту, түзету, оларды орындау және орындалуын мониторингілеу ережесі;
oo Н KEGOC 00-201-09 Сезгіштікке талдау жүргізу әдістемесі.
Анықтамалар, белгілеулер мен қысқартулар
Осы диссертацияны жазуда мына қысқартулар қолданылды:
- KEGOC АҚ - Электр желілерін басқару жөніндегі Қазақстан компаниясы (Kazakhstan Electricity Grid Operating Company) KEGOC акционерлік қоғамы;
oo ҚҚС- қосылған құн салығы;
oo ТМҚ-тауарлы-материалдық қорлар;
oo ТМД - Тәуелсіз Мемлекеттер Достатығы;
oo ЕБҰ - еншілес бағынышты ұйымдар;
oo БЭЖ - бiртұтас электр энергетикалық жүйесi;
oo ҰЭТ- Ұлттық электр торабы;
oo БЭК - Бүкіләлемдік энергетикалық кеңістік;
oo ЕурАзЭҚ - Еуразия экономикалық қауымдастығы.
Осы диссертацияны жазуда мына анықтамалар қолданылды:
Капитал (capital) - кəсіпкерлік қызметті жүргізу үшін ең алдымен өндіріс пен коммерциялық қызметті ұйымдастыру жəне жүзеге асыру үшін қажет қаражат жиынтығы. Капиталдың үш қызметтік түрі бар: ақшалай, өндірістік, тауарлық. Капитал бір түрден екінші түрге көшіп жəне бұрынғы қалпына қайтып келетін үдерістегі қозғалыс капиталдың айналымы деп аталады.
Капитал құрылымы (capital structure,gearing) - компанияны қаржыландырудың меншік жəне несиелік қаражаты үлесінің ара қатынасы. Капитал құрылымына қаржыландыру əдісі мен оларды бағалау бойынша капиталдың үш құрамдас бөлігі кіреді.: қарапайым акциялар мен жинақталған пайда түріндегі меншік капитал, айрықша акцияларды сату есебінен тартылған ақша сомасы, ұзақмерзімді банк несиесі мен облигация шығару түріндегі несие капиталы.
Қаржылық леверидж (financial leverage) - ұзақмерзімді пассивтердің мөлшері мен құрылымын өзгерту арқылы фирманың пайдасына əсер ету мүмкіндігі. Ол пайыздар мен салықтар төленгенге дейінгі таза пайда мен кіріс мөлшері арасындағы өзара байланысты сипаттайды. Қаржылық леверидж əдетте акцияға деген күтілетін кірісті арттырады. Бірақ сонымен қатар қарыз-активке қатысты акциялар мен облигациялар тəуекелі өсетіндіктен фирманың құнды қағаздар тəуекелі дəрежесі де өседі. Сондықтан қарыз бойынша пайыз мөлшерлемесі, акционерлік капитал бойынша пайданың талап етілетін нормасы да осылай болады. Тұрақты міндетті шығындармен келетін төлем пайыздарының сомасы неғұрлым жоғары болса, соғұрлым таза пайда аз бола түседі.
Капитал құны (cost of capital) - капитал нарығынан тартылған ресурстар мөлшерін пайдаланғаны үшін төленетін, мөлшері пайызбен есептелінетін қаражаттардың жалпы сомасы.
Капитал бағасы - негізінде капиталдың өзіндік құнын білдіреді.Капитал бағасы абсолютті көрсеткіш, ақша бірлігімен өлшенеді.
Кіріспе
Тақырыбымның өзектілігі. Еліміз "Қазақстан - 2030" стратегиясында ұзақ мерзімді мақсат ретінде нарықтық экономиканың өркендеуіне негізделген экономикалық өсу, денсаулықты сақтау мен білім беру, халықтың әл-ауқаты мен жағдайын көтеру салаларын дамытуды алдына қойған. Президентіміз Н.Ә.Назарбаев 2012 жылы Қазақстан халқына арналған Әлеуметтік-экономикалық жаңғырту - Қазақстан дамуының басты бағыты деген Жолдауында Қазақстан әлемдік тауарлар, еңбек ресурстары, қызметтер, капитал, осы заманғы идеялар мен технологиялар нарығының шын мәнінде ажырағысыз да серпінді бөлігіне айналуы үшін бірнеше міндеттерді шешуге тиіспіз. Осы міндеттердің бірі - экономиканың тұрлаулы дамуын жай қамтамасыз етіп, ұстап тұру емес, оның өсуін басқару. Экономиканың тұрақты дамуы бізге реформалардың әлеуметтік бағытталығын күшейтуге мүмкіндік береді - деп атады.
Елімізде қабылданған экономикалық реформалар қаржылық және өндірістік қатынастар құрылымының түбегейлі өзгеруіне алып келді. Кәсіпорындардың дербестігі жоғарылап, олардың заң алдындағы және экономикалық жауапкершілігі артты. Шаруашылық жүргізуші субъектілердің қаржы тұрақтылығының, дербестігінің маңыздылығы жоғарлады. Бұл кәсіпорынның капиталын және оларды құру көздерін тиімді пайдалануды талап етеді.
Капитал кәсіпорынды құру мен дамытудың негізгі экономикалық базасы, себебі ол кәсіпорын активтеріне инвестицияланған материалдық, материалдық емес және ақшалай қаражаттардың жалпы құнын сипаттайды. Өндіріс барысында қызмет етуі арқылы капитал кәсіпорын иелерінің, сондай-ақ басшыларының, жұмысшыларының және де мемлекеттің мүдделерін қамтамасыз етеді. Осылайша ол кәсіпорынды басқарудың негізгі объектісі, ал оны барынша ұтымды қолдану қаржы менеджментінің негізгі міндеттерінің бірі болып табылады.
Капитал ұғымы экономиканы зерттеушілердің санасына уақыт өте тереңінен сіңіп келеді. Бұл ұғымды зерттеу шаруашылық субъектінің тиімді жұмысын қамтамасыз ету үшін өте маңызды. Капитал өнімдер мен қызметтерді өндіру үшін қажетті ресурс. Өзінің кең мағынасында капитал дегеніміз табыс алып келетін ақша қаражаттары мен мүлік деп қорытынды жасауға болады.
Капиталдың әрбір элементі табыс алуға септігін тигізуі керек, ал жекелеген түрлері тауар өндірісінің активтері болып табылады.
Жоғарыда айтылғанның барлығы кәсіпорынның капитал құрылымын оңтайландырудың қажеттілігін және өзектілігін тағы да растайды. Кәсіпорынның капиталын оңтайландыру, оның кәсіпорынның өндірістік қызметімен үйлесуі мәселелеріне А. Ковалев, В. Привалов, В.И. Макарьева, И.Зелинченко, Р. Карагедов, Г.Лоусон, М.Лычагин, М.Миллер, Н.Мироносецкий, В.Перламутров, М.Портер, М.Солопенко, Л.Соколовский, П.Темников, В.Титов, К.Томкинск, Дж.Уэстон, Д.Фрэйзер, А. Шеремет, Е. Негашев, Дж.Форрестер, А.Хакс, Р,Хингинс, С.Хэйли, Э.Хэлферт, Л.Эми т.б. зерттеушілердің еңбектерінің нәтижелері қарастырылды.
Кәсіпорынның капитал құрылымын оңтайландырудың әдіснамасы, сонымен қатар оның әртүрлі айрықша жағдайларда қолданылуының ерекшеліктері Ф.Блэк, Дж.Бреннап, А.Дамодаран, М.Гордон, Т.Гранди, Р.Каплан, Т.Кеплэнд, К. Дүйсембаев, А.К.Тұргұлова, С.С.Арыстанбаева, Р.Ә.Әмірханов, К.Саттарова т.б. еңбектеріне негізделген, бұл ғалымдардың зерттеулерінің нәтижесі бүгінгі күні кәсіпорынның төлем қабілеттілігін басқару әдістемесінің негізін құрайды. Аталған ғалымдардың осы зерттелетін проблемаға қосатын үлесін жоғары бағалай отырып, алынған нәтижелердің нақтылығын жоққа шығармай, кәсіпорынның капитал құрылымын оңтайландырудың бірегей, үйлесімді, қарама-қайшы емес әдіснамасының зерттеме үдерісінде есепке алынады.
Зерттеудің мақсаты мен міндеті. Кәсіпорындардың капитал құрылымын оңтайландырудың теориялық және әдістемелік негіздеріне сүйене отырып, оңтайлы капитал құрылымын қалыптастыру жолдарын іздестіру болып табылады. Диccертациялық жұмыстың алға қойылған мақсатына жету үшін келесідей міндеттерді шешу көзделеді.
Кәсіпорын капиталының теориялық негіздерін қарастыру;
Кәсіпорын капиталының құрылымын және оны қолдану тиімділігін талдау талдау әдістемелерін игеру;
капиталдың оңтайлы құрылымын қалыптастырудың қазіргі таңдағы мәселелері мен оларды жетілдіру жолдарын қарастыру;
KEGOC AҚ-ның капитал құрылымын оңтайландыру мәселелері
Зерттеу объектісі. Электр желілерін басқару жөніндегі Қазақстан компаниясы (Kazakhstan Electricity Grid Operating Company) KEGOC АҚ
Зерттеу пәні. Кәсіпорынның капитал құрылымын оңтайландыру мәселелері жөніндегі қаржылық қатынастар.
Зерттеудің теориялық-әдістемелік негіздері. Отандық және шетелдік ғалымдардың ғылыми еңбектеріндегі материалдар, заңнамалық актілер, үкімет қаулылары, корпорацияның қызмет етуінің тиімділігін арттыру бойынша ғылыми-практикалық конференциялардың материалдары, кәсіпорынның қаржылық есеп берулері, кәсіпорынның ішкі ақпараты болып табылады.
Зерттеудің ақпараттық базасы диссертациялық жұмыста талдаудың экономикалық-математикалық және статистикалық әдістері, жүйелі тәсілді, сыни талдау мен синтез әдістері, сапалық және сандық талдаулардың бірлігі, зерттеудің арнайы экономикалық, сараптамалық әдістерін қолдануды қарастыратын ұстанымдар қолданылды.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы кәсіпорынның капитал құрылымын оңтайландыру жөніндегі түрлі авторлардың көзқарастары қарастырылады;
- кәсіпорынның қаржылық жағдайын салыстырмалы көрсеткіштер арқылы талдау жүргізіледі;
- Кәсіпорын капиталының құрылымын және оны қолдану тиімділігін талдау;
- кәсіпорынның KEGOC AҚ-ның капитал құрылымын оңтайландыру жолдары ұсынылады
Диссертациялық жұмыстың құрылымы: Бұл диссертациялық жұмыстың құрылымы титулдық бет, мазмұны, нормативтік сілтемелер, анықтамалар , белгілеулер мен қысқартулар, кіріспе, негізгі бөлім, қорытынды, пайдаланылған әдебиеттер тізімі мен қосымшалардан тұрады.
Негізгі бөлім үш бөлімнен құралады. Жұмыстың бірінші бөлімде кәсіпорын капиталының құрылымының теориялық негіздері қарастырылған. Екінші бөлімінде KEGOC АҚ-ның қызметіне қаржы-экономикалық сипаттама беріледі, қаржылық жағдайды сипаттайтын негізгі көрсеткіштер талданған. Соның ішінде кәсіпорынның жылдық балансы, пайдасы мен шығындары, рентабелділігі, қаржылық тұрақтылық коэффиценттері мен өтімділік көрсеткіштері, төлем қабілеттілігі анықталған. Талдау барысында капитал құрылымының өзгерісі қандай себептерге байланысты екендігі қарастырылған.Үшінші бөлімде екінші бөлімде пайда болған негізгі мәселелерді шешу жолдары ұсынылған. Сонымен қатар бұл бөлімде кәсіпорынның капитал құрылымын оңтайландыруды жетілдіру мәселесі қарастырылғанған.
Жұмыстың практикалық маңыздылығы және апробациясы - мұндағы зерттеу нәтижелері мен қорытындылары кәсіпорындардың оңтайлы капитал құрылымын қалыптастыру мәселелерін шешу барысында қолданыла алады.
Диссертациялық жұмыстың тақырыбы бойынша жалпы көлемі 3 б.т. болатын 2 мақала жас ғалымдар мен магистранттардың ғылыми-практикалық конференциясында жарияланды
1. Кәсіпорын капиталының құрылымының теориялық негіздері
1.1 Кәсіпорын капиталының түсінігі және жіктелуі
Кәсіпорынның өндірістік үдерісті дамытуға бағытталған қаржы ресурстары оның ақшалай нысанындағы капиталы болып табылады. Қаржы ресурстары кәсіпорынның жалпы қаражаттарының жиынтығы, ал капитал - осы қаражаттардың өндіріс барысына салынған бөлігі. Осыдан келе, кәсіпорын капиталы дегеніміз - кәсіпорынның өндірістік айналымына салынған және де осы айналымнан табыстар алып келетін ақша қаражаттары болып табылады.
Қаржы ресурстары және капитал арасындағы негізгі айырмашылық - кәсіпорынның қалыптасқан қаржы ресурстары оның капиталынан көп немесе тең болады. Қаржы ресурстары мен капиталдың тең болуы кәсіпорынның барлық қаржы ресурстары өндіріске инвестицияланғанын, сонымен қатар оның ешқандай қаржылық міндеттемелерінің жоқтығын білдіреді. Сәйкесінше, егер қаржы ресурстары капитал көлемінен үлкен болса, онда кәсіпорынның тартылған қаражаттары өндіріс барысында толығымен қолданылмай жатқандығының куәсі болады. [1]
Капитал табиғи және еңбек ресурстары сияқты өндірістің факторы болып табылады. Капитал деп келешек игілікті өндіруді молайту үшін пайдаланатын қазіргі бар игілікті айтуға болады. Капитал латын сөзінен басты мүлік ұғымын білдіреді. Ол пайда табу мақсатындағы өндіріске авансыланған құн. Бір жағынан, капитал ұғымында акционерлік капитал сомасын, эмиссиялық пайда мен бөлінбеген табысты түсіндірсе; екінші жағынан - капитал ұғымында барлық ұзақ мерзімді құрал көздерін айтады.
Капитал терминiнiң түсiнiгi мен мағынасын экономика ғылымдарының барлық iрi мектептері, бағыттарының өкiлдерi түсiндiруге тырысты. Капитал теориясының қалыптасуының ұзақ тарихы бар.
Жалпы, капитал - бұл өндiрiске ресурс ретінде қолданылатын материалдық және ақшалай түрдегi интелектуалдық құралдар. Капитал ұғымына экономистер түрлі анықтама бередi.
Шетелдік әдебиеттерде капитал түсінігінде барлық қаржы көздері түсіндіріледі. А. Смит капиталды зат не болмаса ақшаның жинақталған қоры деп сипаттайды, ал Д. Рикардо оны өндiрiс құралы ретiнде қарастырады: ертедегi адамның қолындағы таяғы, тасы оған қазiргi машина мен зауыт сияқты капитал элементi болып көрiнедi дейдi.
Капиталдың мәнін толыққанды етіп К. Маркс ашқан. К. Маркс өзiнiң алдындағыларына қарағанда капиталды әлеуметтiк сипаттағы категория ретiнде түсiндiредi. Ол капитал - бұл қосымша құнды тудыратын, өз-өзiнен өсетiн құн дейдi. Өсу құны ол тек ғана жалдамалы жұмысшылар деп есептеледi. Сондықтан Маркс капиталды ең алдымен қоғамның әр түрлi қабаттары арасындағы белгiлi қарым-қатынас, соның iшiнде жалдамалы жұмысшылар мен капиталистер арасындағы деп қарастырады.
К. Маркс былай деп жазған: сырттай капитал түрлі формада өндіріс құрал-жабдығында (тұрақты капитал), адамдар (өзгермелі капитал), ақшалай капитал (ақша капиталы) болып келеді. К. Маркс осыдан соң капиталды күрделі ұғым деп санаған. Барлық аталған материалдық игіліктер өз бетінше капитал болмайды, олар капиталға айнала алады, егер иегерлері оларды құнды еселеу үшін немесе қосымша құнды жасауға қолданылса.
Өзінің негізгі еңбегі Капиталда К.Маркс капиталдың бірқатар анықтамасын берген. Бұл бекер емес. "Капиталдың" бірінші томында, капитал - бұл құн, бұл өзін-өзі өсіретін құн деп жазылған. "Капиталдың" екінші томында: "капитал бұл қозғалыс" екенін дәлелдеген. Капиталдың мәні толыққанды "Капиталдың" үшінші томында ашылған. Онда капиталды заттар жиынтығы (өндіріс кұрал-жабдығы) ретінде қарастыруды жоққа шығарып, капитал - бұл зат еместігін, ол адамдар арасындағы белгілі коғамдық катынастар екенін жазған. [2]
Америкалық экономист Ирвинг Фишердiң (1867-1947) айтуы бойынша, капитал табыс ағымына айналатын қызмет ағымын тудырады. Қандай да бiр капиталдың қызметi қаншалықты жоғары бағаланған сайын, ол соншалықты табыс алып келеді. Сондықтан капитал деңгейiн алынған табыс деңгейi негiзiнде бағалау керек.
"Капитал" терминін сонымен қатар ұйым активтерінің сипаттамасы ретінде қарастырады, яғни оларда негізгі (ұзақ мерзімді активтер, соның ішінде аяқталмаған өндіріс) және айналымдағы (ұйымның барлық айналымдағы құралдары) капитал деп бөледі. Бұл қаржыгерлер арасында кең тараған.
Қаржылық менеджментте бойынша кәсіпорынның капиталы, оның активінің құрылуында инвестицияланған, материалдық, материалдық емес, ақшалай формадағы қордың жалпы құнын сипаттайды.
Кәсіпорын капиталының экономикалық мағынасын қарастыра отырып, оған мынандай сипаттама береді:
- кәсіпорынның капиталы өндірістің негізгі факторы;
oo капитал табыс әкелетін кәсіпорынның қаржылық ресурстарын сипаттайды;
- капитал меншік иелерінің қаржылық жағдайын құрудың негізгі көздері болып есептеледі;
- кәсіпорынның капиталы, оның нарықтық құнының өлшемі;
oo кәсіпорындағы капиталдың динамикасы оның шаруашылық қызыметіндегі тиімділік деңгейінің маңызды өлшеуіші болып табылады.[3]
Корпоративтік қаржы көзқарасынан қарастырғанда капитал корпорация мен басқа да шаруашылық жүргізуші субъектісінің арасында оны қалыптастыру мен пайдалануда туындайтын ақшалай (қаржы) қатынасын білдіреді. Осындай ақша қарым-қатынасы заңды тұлға ретіндегі корпорация (акционерлік қоғам) және оның акционерлері (инвестор), кредитор, жеткізуші, өнім (қызмет) сатып алушы, қор нарығына мемлекеттік қатысушы және мемлекет арасында пайда болады. Кәсіпорынның жалпы капиталы деп оның қолындағы барлық қаржы ресурстарының түрлерін қарастырады. Сондықтан кәсіпорын капиталын түрлі белгілері бойынша жіктеу керек. Капитал түрлерінің жіктемесі келесі 1-кестеде берілген.
Кесте 1 Капитал түрлерінің жіктемесі
Кәсіпорын меншігіне байланысты
Меншікті капитал
Қарыз капиталы
Қолдану мақсатына қарай
Өндірістік капитал
Ссудалық капитал
Инвестициялау нысанына байланысты
Қаржылық нысандағы капитал
Материалдық нысандағы капитал
Материалдық емес нысандағы капитал
Инвестициялау объектісіне байланысты
Негізгі капитал
Айналым капиталы
Айналым үрдісіндегі нысаны
Ақшалай нысандағы капитал
Материалдық нысандағы капитал
Тауарлық нысандағы капитал
Меншік нысанына байланысты
Жеке капитал
Мемлекеттік капитал
Аралас капитал
Ұйымдастырушылық-құқық нысанына байланысты
Акционерлік капитал
Пайлық капитал
Жеке капитал
Меншік иелерінің қолдану сипатына қарай
Қолданыстағы капитал
Әрекетсіз капитал
Тарту көздеріне қарай
Ұлттық (отандық) капитал
Шетелдік капитал
Ескертпе: [2]
Меншік формасына қарай меншікті және қарыз капиталға бөліп көрсетеді. Меншікті капитал - бұл кәсіпорынның құрылу барысында қалыптасқан бастапқы капиталы мен қызмет етуі барысында ішкі қаржы ресурстарының есебінен қалыптасқан және оның жеке меншігінде қалатын қаражаттары болып табылады. Меншікті капитал құрамына жарғылық капиталын, резервтік капиталды, түрлі қорларды, бөлінбеген табысты жатқызуға болады. Меншікті капиталдың негізгі элементтерінің мінездемесі 2-кестеде берілген.
Жарғылық капитал компанияның қызмет атқаруына қаржылық негіз болып табылады. Акциялар шығару арқылы жарғылық капиталды құрудың мақсаты - компанияның қызмет етуіне қаражат жинау және өмірлік цикл шегінде үздіксіз қаржыландыру.
"Акционерлік қоғам туралы" ҚР заңына сәйкес акционерлік қоғамның жарғылық капиталының көлемі оның құрылтайшылық құжаттарында "акциялардың жиынтық номиналдық құны бойынша құрылтайшыларға тиісті болып тіркеледі".
Кесте 2 Меншікті капиталдың негізгі элементтерінің мінездемесі
Негізгі элементтер
Құрамдас
Қаржыландыру көздері
Қолдану бағыты
Жарғылық капитал
Жай және артықшылықты акция шығару негізінде тартылатын капитал
Акция эмиссиясы
Ұйымның негізгі қызметін қамтамасыз ету
Қосымша капитал
Еңгізілген қосымша капитал
Эмиссиялық табыс;
Қайтарымсыз негіздегі құндылықтар
Жарғылық капиталды өсіруге. шығыстарды жабуға, пайданы иеленушілер арасында орналастыруға жұмсау
Қайта бағалаудан капитал
Активтерді артық бағалау
Жинақталған капитал
Пайда
Резервтік капитал
Міндетті немесе ерікті түрде құрылатын капитал
Пайда
Шығыстарды, шығындарды жабу
Облигацияларды жабу
Акцияларды қайта рып, сатып алу
Бөлінбеген пайда
-
Пайда
Ұйымның негізгі қызметін жүзеге асыру
Ескертпе: [3]
Меншікті капитал келесідей жағымды ерекшеліктермен сипатталады:
oo Тартудың ыңғайлылығы, яғни меншікті капиталды ұлғайтуға байланысты шешімдер өзге шаруашылық субьектілердің келісімінсіз ұйымның меншік иелері мен басқарушылары арасында қабылданады.
oo Барлық қызмет түрінде пайданы қолдану, яғни оны қолдану барысында барлық нысандағы ссудалық пайыздарды төлеу қажет емес.
oo Ұзақ мерзімде кәсіпорынның дамуында қаржылық тұрақтылықты, оның төлем қабілеттілігін қазмтамасыз ету және сәйкесінше банкроттық болу қаупін төмендету.
Сонымен қатар меншікті капитал жағымсыз ерекшеліктерге де ие:
oo Тарту көлемінің шектеулілігі, рынок коньюктурасының жағымды кезінде кәсіпорынның операциялық және инвестициялық жағдайларды кеңейтудің мүмкіндігінің болмауы.
oo Капиталды қалыптастырудың басқа альтернативті заемдық көздермен салыстырғандағы жоғарғы құны.
oo Заемдық қаржылық ресурстарды қызықтыру арқылы меншікті капиталдың рентабельділігінің, өсім коэффициентінің қолданылмаған мүмкіндіктері.
Айта келе, тек өзінің меншікті капиталын қолданатын кәсіпорын ең жоғары қаржылық тұрақтылықты болып саналады, бірақ өзінің даму темпін шектейді және салынған капиталдан түскен пайданың қаржылық мүмкіндіктерін қолдана алмайды.[4]
Қарыз капиталы - бұл кәсіпорынның өндіріс барысына орналастырылған қаражаттарының сырттан тартылған түрлерін айтамыз. Қарыз капиталдың құрамына өндірісті қаржыландыру үшін қайтарымды негізде тартылған ақша қаражаттары және басқа да құндылықтар кіреді. Капиталдың барлық нысандары белгіленген мерзімде қайтаруды талап ететін кәсіпорынның міндеттемелері болып табылады. Қарыз капиталының қайнар көздерi келесідей:
- Рантьелердiң капиталы, бұл кәсiпкерлiк қызметпен айналыспай пайызға өмiр сүретiн адамдардың капиталдары;
oo Көпшiлiктiң жинақтары; кәсiпкерлiк қызмет бағытын өзгерткен адамдардың капиталдары; бюджетке аударымдар.
- Кәсiпорынның бос капиталы; тауарлық несие түрiнде бiр кәсiпорынның екiншiге көшiп отыратын капиталы;
- Банкнота немесе бағалы қағаздар эмиссиялау нәтижесiнде пайда болған капиталдар.
Несиенiң бар болуы өндiрiс үдерісінің үзiлмей жүруiне көмектеседi. Қысқа мерзiмдi қарыздар жалақыға, шикiзат алуға немесе дайын тауарларды сату үшiн, күнделiктi шығындарды өтеуге қолданылады. Қысқа мерзiмдiк несиелердiң жиi қолданылатындарына келесiлер:
- Коммерциялық несие - бұл жерде бiр кәсiпорын екiншi кәсiпорынға бередi;
- Қаржы институттарынан алынатын несие;
- Инвесторлардан алынатын несие.
Ұзақ мерзiмдi қаржыландырудың көзiне бөлiнбеген пайда, акциялар, облигацияларды сату және ұзақ мерзiмдi қарыздар жатқызылады. Ұзақ мерзiмдi заемдар - бiр жылдан артық пайдаланылатын қаржыларды айтамыз. Бұлар көбiнесе бағасы қымбат жабдықтар, ғимараттар сатып алу үшiн, зерттеу жұмыстарын жүргiзу үшiн қолданылады.
Iрi корпорациялар облигация шығарудан қосымша қаражаттар табады. Облигация - бағалы қағаз, яғни оның иесiнiң белгiлі көлемде ақша сомасын кәсiпорынға өткiзгенiн куәлайды. Бұл ақша иесiне белгiлi мерзiмде қайтарылуы керек және ол оған жылына бiр немесе екi рет пайыз түрiнде табыс алуына құқық бередi.Кәсіпорын үшiн облигацияларды сату инвестициялар тартудың қолайлы формасы. Бұның себептерi:
- Бұл да несиенiң түрi, бiрақ қоғамнан алынатын;
- Банкi сияқты, облигацияға пайыз жылына екi рет төленедi;
- Ұзақ мерзiм, көбінесе 10 жыл (кейде 20-30 жыл) өтеу мерзiмiне дейiнгi аралық.
Банк несиесiнiң облигация шығаруы ұнамды, бiрақ банкпен салыстырғанда оның пайызы жоғары болуға керек, өйткенi басқалай болса облигацияны ешкiм сатып алмайды.[4]
Қолдану мақсатына қарай капитал өндірістік және ссудалық болып бөлінеді. Өндірістік капитал негізінде корпорацияны басқару және табыс алу мақсатында реалды және материалдық активтерді аванстайды. Ссудалық капитал - несиені мерзімінде қайтарып беру мақсатында берілген ақша капиталы. Ссудалық капиталды өндірістік капиталмен салыстырғанда корпорацияға салынбайды, керісінше пайыз түрінде табу үшін уақытша қолдануға беріледі. Ссудалық капитал несие нарығында товар түрінде болады да, оның құны пайыз мөлшері болып табылады. Төмен пайызға алынған несие арзан ақша, ал жоғары пайызға алған несие қымбат ақша болып есептеледі. 15 күннен аз мерзімге алынған ақша қысқа ақша болып саналады. Капитал құны дегеніміз капиталға қандайда бір соманы тартқаны үшін төленетін ақша қаражытының мөлшері. Өзіндік капитал құны дегеніміз ақционерлік капитал үшін акциялар бойынша алынатын дивиденттер сомасы не болмаса шығаруға байланысты төленетін табыстар сомасы білдіреді. Заемдық капитал құны болса, ол несие немесе облигациялық заемға байланысты төленетін шығындарға пайыз сомасы.
Тартылатын капитал құны дегеніміз бұл несиелік бережақ мөлшері. Ол 3 ай ішінде төленетін не болмаса келісім шартта белгіленген мерзімде төленбеген несие сомасы.[5]
Инвестициялау нысаны бойынша шаруашылық серіктестік пен қоғамның жарғылық капиталын қалыптастыру үшін пайдаланылатын қаржылық, материалдық және материалдық емес нысандағы капитал болып жіктеледі.
Ал инвестициялау объектілері бойынша негізгі және айналым капиталын қарастыруға болады. Капиталды салу қорытындысында негізгі және айналым капиталы пайда болады. Қызмет барысында негізгі капитал - айналымнан тыс активтердің нысанына, айналым капиталы - айналым активтер нысанына ауысады. Айналым активтеріне салынған кәсіпорынның ақша қаражаттарының қорлары айналым қаражаттары болып табылады.
Кәсiпорынның негiзгi өндiрiстiк қоры, кез-келген өндiрiстiк кәсiпорынның материалдық техникалық базасын сипаттайды. Кәсiпорынның өндiрiстiк қуаты, еңбектiк техникалық жарақаттану деңгейi олардың көлемiне байланысты. Негiзгi құралдардың жиынтығы және еңбектiң жоғарғы техникалық жарақаттану деңгейi олардың көлемiне байланысты. Негізгі капитал деп кәсіпорынның негізгі құралдар мен материалдық емес активтеріне салынған қаржы ресурстарын айтамыз. Негiзгi құралдар - өндiрiс үрдісінде жасалған, тауар өндiру, нарықтық және нарықтық емес қызметтер көрсету үшiн өзгермейтiн табиғи заттай нысанда уақыттық ұзақ кезеңi iшiнде бiрнеше рет немесе үнемi қолданылып, бiртiндеп өз құнын жасалынатын өнiмдер мен қызметтерге көшiретiн кәсiпорын байлығының аса маңызды бөлiгi. Негiзгi қорларды есептеу, бағалау, талдау үшiн оларды түрлi белгiлерiне байланысты жiктеп қарастырады,1-суретке сәйкес.
Кәсіпорын мен басқа да әр турлі салалардың негізгі қор құрылымы мынадай факторлармен анықталады:
oo өндірілген өнімнің көлемі және сипаты
oo өндірістің техникалық деңгейі, т.б.
Негiзгi капиталдың түрлеріне келесi экономикалық белгiлер тән: негiзгi капиталдың барлық түрi өндiрiске қатысып, құнын еңбек өнiмiне өзiнiң табиғи түрiнде бермейдi, негiзгi капиталдың түрлерi ұзақ уақыт кезеңiнде көптеген өндiрiстiк циклға қатысып, негiзгi капиталдың барлық түрi өндiрiс процесiнде бiртiндеп тозып отырады және де оның құны бөлшектеп, тозу шегiнде байланысты дайын өнiмге құнын бередi.
Негiзгi өндiрiстiк қорлар
Негiзгi өндiрiстiк қорлар
Қызмет ету саласы бойынша:
* өндiрiстiк;
* өндiрiстiк емес
Экономика секторы бойынша:
* тауар өндiрушi сала
* нарықтық және нарықтық емес қызмет көрсететiн сала
Ұлттық экономика саласы бойынша:
* өнеркәсiп;
* ауыл шаруашылығы;
* құрылыс;
* байланыс;
* тасымалдау;
* тұрғын үй шаруашылығы;
* денсаулық сақтау;
* мәдениет;
* ғылым.
Функционалдық белгiленуi және заттық құрамы бойынша:
* материалды емес негiзгi қорлар;
компьютерлiк программалар;
мәлiметтер базасы;
ғылыми сиымды программалық технологиялар;
* материалдық негiзгi қорлар;
үйлер, ғимараттар;
машина және құрал жабдықтар;
өлшеуiш және реттегiш приборлар мен қондырғылар;
есептегiш техника және оргтехника;
тасымалдау құралдары;
өндiрiстiк инструменттер мен шаруашылық инвентарлар;
жұмысшы, азық түлiктiк мақсаттағы малдар;
көпжылдық егiстер;
басқа да материалдық негiзгi құралдар.
Пайдалану дәрежесi бойынша:
* пайдаланудағы;
* қордағы;
* қайта құру стадиясы немесе бiртiндеп жою стадиясындғы;
* консервациядағы.
Қызмет ету саласы бойынша:
* өндiрiстiк;
* өндiрiстiк емес
Экономика секторы бойынша:
* тауар өндiрушi сала
* нарықтық және нарықтық емес қызмет көрсететiн сала
Ұлттық экономика саласы бойынша:
* өнеркәсiп;
* ауыл шаруашылығы;
* құрылыс;
* байланыс;
* тасымалдау;
* тұрғын үй шаруашылығы;
* денсаулық сақтау;
* мәдениет;
* ғылым.
Функционалдық белгiленуi және заттық құрамы бойынша:
* материалды емес негiзгi қорлар;
компьютерлiк программалар;
мәлiметтер базасы;
ғылыми сиымды программалық технологиялар;
* материалдық негiзгi қорлар;
үйлер, ғимараттар;
машина және құрал жабдықтар;
өлшеуiш және реттегiш приборлар мен қондырғылар;
есептегiш техника және оргтехника;
тасымалдау құралдары;
өндiрiстiк инструменттер мен шаруашылық инвентарлар;
жұмысшы, азық түлiктiк мақсаттағы малдар;
көпжылдық егiстер;
басқа да материалдық негiзгi құралдар.
Пайдалану дәрежесi бойынша:
* пайдаланудағы;
* қордағы;
* қайта құру стадиясы немесе бiртiндеп жою стадиясындғы;
* консервациядағы.
Cурет 1 - Негiзгi капиталдың жiктелінуі [15]
Атқаратын қызметіне байланысты өндiрiстiк, өндiрiстiк емес болып жіктелінедi. Өндiрiстiк негiзгi капиталдар өндiрiстiк үрдіске үнемi қатысады және оған тiкелей қызмет көрсетедi. Өндiрiстiк емес негiзгi капиталдар - бұлар өнiмнiң қалыптасуына қатыспайды, өндiрiстiк үдерістiң жүруiне тек ғана жанама түрде әсер ететiн, ұзақ уақыт бойы пайдаланылатын қорлар. Олар тұрғын пәтерлер, коммуналдық-тұрмыстық мақсаттағы ғимараттар, құрылыстар, балабақшалар, мектептер және т.б.[6]
Негiзгi өндiрiстiк қорларды еңбек пәнiне әсер ету дәрежесiне байланысты актив және пассив деп бөлудiң маңызы зор. Өндiрiстiк процесте негiзгi қорлар тобы әр түрлi рольдер атқарады. Жұмыс машиналары мен құрал-жабдықтар, өлшеуiш приборлар мен қондырғылар техникалық ғимараттар.Өндiрiс процесiне үнемi қатысып отырады, өнiм көлемiнiң өсуiне тiкелей әсер ететiндiктен бұлар негiзгi қордың актив бөлiгiне жатады. Негiзгi қорлардың басқа элементтерi (өндiрiстiк үйлер, инвентар және т.б.) өнiм өндiруге тек қана жанама әсер ететiндiктен олар негiзгi қордың пассив бөлiгi деп аталады. Негiзгi өндiрiстiк қордағы актив бөлiгiнiң үлесi кәсiпорынның өндiрiстiк мүмкiндiгiн, техникалық жарақаттану дәрежесiн және өндiрiстiк қуат деңейiн көрсетедi. Негiзгi қорлардың өндiрiстiк құрылымы олардың жалпы құнындағы негiзгi қорлардың әрбiр тобының үлесiмен сипатталады. Негiзгi өндiрiстiк қор құрамындағы машина, құрал-жабдықтар және актив бөлiгiнiң басқа да элементтнрiнiң үлесi жоғары болған сайын, сонша өнiм негiзгi қордың 1 теңгесiне шығарылады деп есептеледi. Негізгі өндірістік қордың пассивті бөлігі негізгі кордың ғимарат, құрылыс және өндірістік қажетті жақтарын құрайды. Кәсіпорын негізгі өндірістік қорлар бойынша шаруашылық айналымын жүргізу үшін мынадай сатылардан тұрады : негізгі қордың тозуы, амортизация, негізгі қорды толық қалпына келтіру үшін жинақталған қаражаттар, капитал салымдарын жузеге асыру жолдары.[7]
Айналым капиталы кәсіпорынның қаржы ресурстарының айналым қаражаттарына салынған бөлігі. Жоспарлау, есеп, талдау тәжірибесінде айналым капиталы келесідей жіктеледі:
oo өндіріс үрдісіндегі функциясына байланысты: өндірістік айналым қорлары, айналыс қорлары;
oo бақылау, жоспарлау мен басқару тәжірибесіне байланысты: нормаланатын айналым қорлары, нормаланбайтын айналым қорлары;
oo айналым капиталдарының қалыптасу көздеріне байланысты: жеке меншік және қарыздық айналым капиталы;
oo Өтімділік деңгейіне байланысты: абсолютті өтімді айналым капиталы: тез өтімді және баяу өтімді айналым капиталы;
oo капитал салымының тәуекеліне байланысты: салымның минималды аз орташа жоғары деңгейімен айналым капиталы;
oo кәсіпорынның балансындағы көрінісі мен есеп стандарттарына байланысты: запастардағы айналым қорлары, есеп айырысулар мен басқа да активтер;
oo материалды-заттық мазмұнына қарай: еңбек заттары (шикізат, материалдар, аяқталмаған өндіріс және т.б.), дайын өнім мен тауарлар, ақша қаражаттары және есеп айырысу қорлары. 3-кестеге сәйкес
Кесте 3 - Кәсіпорын балансы бойынша айналым капиталының жіктелінуі
Айналым капиталының топтары
Баланс активінің бөлімдері
1.Материалды айналым капиталдары (запастар)
Өндірістік запастар
Өсіріліп жатқан жануарлар
Аз құнды және тез тозатын заттар. (қалдық құны)
Аяқталмаған өндіріс
Болашақ кезең шығындары
Дайын өнім
Тауарлар
ҚҚС және алынған құндылықтар бойынша арнайы салық
2. Дебиторлық қарыз
Тиелген тауарлар
Тауарлар мен қызметтер үшін дебиторлар мен есеп айырысу
Еншілес кәсіпорындармен есеп айырысу
Алынған вексельдер бойынша дебиторлармен есеп айырысу
басқа да дебиторлармен есеп айырысу
Жабдықтаушылар мен мердігерлермен берілген аванстар
Басқа да айналыс капиталдары
3.Ақша қаражаттары
Қысқа мерзімді қаржылық салымдар
Кассадағы ақша қаражттары
есеп айырысу шотындағы қаржаттары
Валюталық шоттардағы ақша қаражаттары
Басқа да ақша қаражаттары
4.Айналым капиталының жалпы сомасы
(п.1.+п.2+п.3)
Ескертпе: [6]
Кәсіпорын балансында көрсету әдісі бойынша айналым капиталдары келесі топтар бойынша жіктелінеді:
- Запас формасындағы материалды ақша қаражаттары Е3. Бұл жерге баланс активінің ІІ бөлімінің баптарының барлығы кіреді. Өндірістік запастар аз құнды, тез тозатын заттар, аяқталмаған өдіріс, болашақ кезең шығындары, дайын өнім, тауар, басқа да запастар.
- Дебиторлық қарыз - ЕДҚ. Дебиторлық қарызға баланс акитивінің ІІІ бөлімінің келесі баптары кіреді. Тиелген тауарлар мен дебиторлармен есеп айырысу (тауарлар, қызмет пен жұмыс үшін алынған вексельдер бойынша, еншілес кәсіпорындармен, бюджетттен басқа да операциялр бойынша ұжыммен, басқа да дебиторлармен), жабдықтаушылар мен мердігерлерден берілген аванстар, басқа айналым активтері.
- Ақша қаражаттары ЕА. Ал ақша қаражаттары құрамына баланс активінің ІІІ бөлімінің келесі баптары кіреді: касса, есеп айырысу шоты, ваоюталық шот,басқа да ақша қаражаттары, қысқа мерзімд қаржылық салымдар. Айналым капиталының жалпы сомасы
Е=Е3+ЕДҚ+ЕА (1)
Өтімділік және қаржылық тәуекел бойынша айналым капиталының жіктелінуі кәсіпорынның айналымдағы құралдарының сапасын көрсетеді. Мұндағы жіктеудің міндеті өткізу мүмкіндігі аз мөлшерде болатын ағымдағы активтерді көрсету болып табылады. Кәсіпорынның айналым капиталдарын тиімді басқару тек қаржыландырудың қосымша көздерін табу мен тартуды ғана емес, сонымен қатар оларды кәсіпорын активтеріне, әсіресе ағымдағы активтерге дұрыс орналастыруды қарастырады.
Ағымдағы активтердің өтімділігі айналым қаржаттарына салынған капиталының салымының тәуекел деңгейін анықтайтын басты фактор болып табылады. Ұзақ уақыт кезеңінде қандай да бір айналым қаражатының өткізілімінің жинақталған бағалары бұл активтерге салымның мүмкін тәуекелін анықтауға мүмкіндік береді.4-кестеге сәйкес
Кесте 4 - Өтімділік деңгейі бойынша айналым капиталының жіктелінуі
Айналым капиталы тобы
Баланс активінің баптары
1. Ең өтімді активтер
1.1. Ақша қаражаттары
- касса
- есеп айырысу шоты
- валюталық шот
1.2. Қысқа мерзмді қаржылық салымдар
2. Тез өтімді активтер
2.1. Тиелген тауарлар
2.2. Дебиторлық қарыз
- тауарлар, қызметтер, жұмыс үшін
- алынған вексельдер бойынша
- еншілес кәсіпорындармен
- бюджетпен
- басқа да операциялар бойынша ұжыммен
2.3. Басқа да айналым активтері
3.Баяу өтімді активтер
3.1.Запастар - болашақ кезең шығындары мен алынған құндылықтар бойынша ҚҚС-ты алып тастағадағы баланс активінің ІІ бөлімінің нәтижесі
4.Айналым капиталының жалпы сомасы
п.1+п.2+п.3
Ескертпе: [6]
5-кестеде айналым капиталының капитал салымының тәуекел деңгейі бойынша жіктелінуі көрсетілген. Мұндағы айналым капиталының жіктелінуі капиталды ағымдағы активтерге дұрыс орналастыруға бақылау жасау. [6]
Кесте 5 - Капитал салымының тәуекел деңгейі бойынша айналым капиталының жіктелінуі
Айналым капиталының топтары
Баланс активінің бөлімдері
1. Салымның минималды
тәуекелімен айналым
капиталдары
1.1. Ақша қаражаттары
- касса
- есеп айырысу шоттары
- валюталық шот
- басқа да ақша қаражаттары
1.2. қысқа мерзімді қаржылық салымдар
2. Салымның аз тәуекелімен
айналым капиталдары
2.1. Дебиторлық қарыз
2.2. Өндірісті запастар
2.3. Дайын өнім мен тауарлар
3. Салымның орташа тәуеклімен
айналым капиталдары
3.1. Аз құнды және тез тозатын заттар
(қалдық құны бойынша)
3.2. Аяқталмаған өндіріс
3.3. Болашақ шығын кезеңдері
4.Салымың жоғары тәуекелімен айналым капиталдары
4.1. Үмітсіз дебиторлық қарыз
4.2. Жатып қалған өндірістік запастар
4.3. Жоғары нормативті аяқталмаған өн-діріс
4.4. Сұранысы жоқ дайын өнім мен тауарлар
Ескертпе: [6]
Қолдану мақсаттарына қарай капитал келесідей жіктелінеді: өндірістік, несиелік және спекулятивтік капитал. Өндірістік капитал кәсіпорынның өндірістік активтеріне салынған қаражаттарын сипаттайды. Несиелік капитал кәсіпорынның инвестициялық қызметі барысында қолданылатын қаражаттарын сипаттайды. Спекулятивтік капитал кәсіпорынның сатып алу - сату операцияларында, яғни баға айырмасына негізделген операцияларында қолданылады.
Ел экономикасына тарту көзі бойынша - отандық және шетелдік капитал болады. Шетелдік инвестицияның ауқымды ағынына бейімделу келесі проблемалардың пайда болуына себеп болады:
oo Шетелдік капитал экономиканың нақты секторына салынбайды және салым, әдетте, қысқа мерзімді болады;
oo Шетелдік капиталдан тәуелділіктің ұлғаю салдарынан валюта қаражаты тұрақты түрде айтарлықтай мөлшерде кетеді;
oo Шетелдік инвестор капитал салынатын бағытты белгілегенде өзінің мүддесі мен пайдасын ойластырады, сондықтан көптеген жағдайда жаңартылмайтын баламасы жоқ табиғи ресурсты алып кетеді. [8]
Айналым үрдісіне қатысуына қарай капиталдың жіктелу механизмі түсінікті түрде 2-суретте берілген. Өндірістік процестің бірінші кезеңінде ақша нысанындағы капитал кәсіпорынның ұзақ мерзімді және айналым активтеріне инвестицияланады, осылайша ол өндірістік нысанға ауысады. Екінші кезеңде өндірістік капитал өнім өндіру барысында тауарлық нысанға ауысады. Үшінші кезең - өнімді сатуға байланысты тауар нысанындағы капиталдың ақша нысанындағы капиталға ауысу кезеңі болып табылады. Сонымен қатар капитал қозғалысының нысандары өзгерген сайын оның құны өзгеріске ұшырап отырады.
Ақша нысанындағы капитал
Тауар нысанындағы капитал
Өндірістік (материалдық) нысандағы капитал
Сурет 2 - Капиталдың өндірістік үрдіске қатысуы [14]
Ақша нысанындағы капитал
Тауар нысанындағы капитал
Өндірістік (материалдық) нысандағы капитал
Сурет 2 - Капиталдың өндірістік үрдіске қатысуы [14]
Ел экономикасына тарту көзі бойынша - отандық және шетелдік капитал болады. Шетелдік инвестицияның ауқымды ағынына бейімделу келесі проблемалардың пайда болуына себеп болады:
oo Шетелдік капитал экономиканың нақты секторына салынбайды және салым, әдетте, қысқа мерзімді болады;
oo Шетелдік капиталдан тәуелділіктің ұлғаю салдарынан валюта қаражаты тұрақты түрде айтарлықтай мөлшерде кетеді;
oo Шетелдік инвестор капитал салынатын бағытты белгілегенде өзінің мүддесі мен пайдасын ойластырады, сондықтан көптеген жағдайда жаңартылмайтын баламасы жоқ табиғи ресурсты алып кетеді. [8]
Нарықтық экономика жағдайларында кез-келген кәсіпорын үшін өзінің шаруашылық-қаржылық қызметін қажетті қаржы ресурстарымен қамтамасыз ету мәселесі маңызды басқару объектісі болып табылады. Қаржы ресурстары кәсіпорынның жалпы қаражаттарының жиынтығы болса, капитал - осы қаражаттардың өндіріс барысына салынған бөлігі. Осыдан келе, кәсіпорын капиталы дегеніміз - бұл кәсіпорынның өндірістік айналымына салынған және осы айналымнан табыстар алып келетін ақша қаражаттары болып табылады. Капитал құрылымын талдауды онтайландыруға байланысты, кәсіпорын капиталы түрлі белгілері бойынша жіктелінеді.
Капитал кәсіпорынды құрудың және дамытудың басты экономикалық базасы болып табылады, өйткені ол кәсіпорын активтеріне инвестицияланған материалдық, материалдық емес және ақшалай қаражаттардың жалпы құнын сипаттайды. Өндіріс барысында қызмет етуі арқылы капитал кәсіпорын иелерінің, басшыларының, жұмысшыларының, сондай-ақ мемлекеттің мүдделерін қамтамасыз етеді. Сол себепті де ол кәсіпорынды басқарудың негізгі объектісі болып табылады, ал оны барынша тиімді қолдану қаржы
менеджментінің ең маңызды міндеттерінің бірі болып табылады қорытындылауға болады.
1.2 Капитал құрылымын қалыптастырушы факторлар мен басқару бағыттары
Капитал термині экономиканы зерттеушілердің санасына уақыт өте тереңінен сіңіп келеді. Бұл ұғымды зерттеу шаруашылық субъектінің тиімді жұмысын қамтамасыз ету үшін маңызды. Капитал өнімдер, қызметтерді өндіру үшін қажетті ресурстар болып табылса, өзінің кең мағынасында капитал - табыс алып келетін ақша қаражаттары мен мүлік деп қорытынды жасауға болады.
Кәсіпорын капиталының әрбір элементі табыс алып келуге септігін тигізуі тиіс, ал жекелеген түрлері тауар өндірісінің активтері болып табылады.
Капитадың категориясына өндірістік процеске салынған қаражаттарды да жатқызамыз. Оның құны тұрақты капиталдың өндірістік процесте қолданылған бөлігіне және шикізатқа, материалдарға және еңбек күшіне жұмсалған айнымалы капиталды қамтиды. [9]
Қоғамда тауарлар өндірілуі және дайын түрде тұтынушыға ұсынылуы керек. Тауарлардың өндірісі ресурстардың үш түрі қолданылғанда ғана мүмкін болады: еңбек ресурстары, табиғи ресурстар және капитал.
Бірінші ретті өндіріс факторларының (еңбек және табиғи ресурстарының) қосындысынан өндірістік фактор мен капитал қалыптасты. Кәсіпкерлер өндірістік мақсатқа қол жеткізу үшін өндіріс үрдісінде өндірістік үш факторды да қолданады. Бұл жерде ресурстардың көптеген түрлерінен оларды баланс баптарының қалыптасу прициптеріне сәйкес топтастырамыз. Бұл принципке сәйкес негізгі және айналым капиталын, меншікті және қарыз капиталды бөліп көрсетеді. Айналым капиталына салынған капитал өнімді өткізгеннен кейін толықтай кәсіпкерге қайтады. Негізгі капиталға жұмсалған шығындар мұндай жылдамдықпен қайтуы мүмкін емес. [10]
Кәсіпорын балансы шаруашылық субъектісінің мезеттік қаржылық жағдайының көрінісі болып табылады. Баланс кәсіпорынның қарамағында бар мүлігі мен оның міндеттемелерін қорытындылайтын қолайлы құрал. Кәсіпорын қолындағы активтерден міндеттемелердің айырмасы оның есепті кезеңдегі меншікті капиталы болып есептеледі. Схемалық түрде баланс екі бөлімнен тұрады:
1) активтер - кәсіпорынның ұзақ мерзімді активтері мен ағымды қаражаттарының баптарын қамтиды.
2) меншікті капитал және міндеттемелер - меншікті қаражаттардан, ұзақ мерзімді және қысқа мерзімді міндеттемелерден тұрады.
Баланстағы активтер меншікті капитал мен қарыздық міндеттемелердің қосындысына тең болады. Баланстың актив бөлігі кәсіпорын қаражаттарының орналастыру объектілерін көрсетеді, пассивтер осы қаражаттардың қалыптасу көздерін сипаттайды. Арналымы немесе қолдану саласы тұрғысынан, материалдық негізгі құралдар сауда, өндірісі және тағы сол секілді түрлі салаларда кәсіпкерлік қызметті жүзеге асырумен байланысты болса, өндірістік емес активтер негізінен тұрғын үй және коммуналдық шаруашылықта, спорт саласында, әлеуметтік қамтамасыз ету саласында қолданылады.
Кәсіпорынның барлық ресурстарының жалпы құны олардың қалыптасу көздерінің құнына тең. Қаражат көздерінің әрбір түріне баланстық есеп пассивінің жеке бабы қарастырылады. Бұл жағдайда мүліктің құрамы ағымды және ұзақ мерзімді қаражаттар түрінде көрініс табады, осы мүліктерді жабу көздері ретінде баланстың пассивтер құрамында ұзақ мерзімді және қысқа мерзімді қарыз капитал мен меншікті капитал көрініс табады. [11]
Ресурстардың жиынтығы ретінде нақты капитал негізгі және айналым құралдарын қамтид жыне оларды бөліп тұрған шеңбер қарастырылып отырған экономикалық қызметтің сипатына байланысты өзгеруі мүмкін. Осы айырмашылықтардың өсуі нақты капиталды дұрыс қолдануға тікелей тәуелді болып келетін кәсіпорындар үшін маңызды. Өндірістік активтер рентабельділігі айналым жылдамдығына байланысты анықталса, негізгі құралдардың рентабельділігі оларды пайдалануына қарай анықталады. Қазіргі таңда экономиканы дамытуға негізгі құралдардың үлесі басым, олардың өтімділігінің деңгейі төмен болғанда экономиканың икемсіздігі орын алады. Баланста нақты капитал актив түрінде көрсетіледі, олар келесідей баптарға бөлінеді: ғимараттар, құралдар, шикізат, материалдар мен басқа да өндірістік мақсаттағы айналым қаражаттары, оңай өткізілетін мүліктер, өтімді запастар. [12]
Ақшалай несиелер, материалдық несиелер капитал категориясына жатады. Олар меншікті қаражаттарға жатпайды, бірақ табыс әкелуде маңызы зор, сондай-ақ кәсіпорынның өндірістік қызметінде қолданылады.
Кез келген кәсіпорын баланстық есепті құрғанда баланстың мүліктік жағдайы мен құрылымын бағалайды. Жағдай қалыпты болса мүліктік жағдайының жақсы болуы баланстағы келесі өзгерістерге байланысты туындауы мүмкін: меншікті капиталының үлесі айтарлықтай жоғары болса, соғұрлым сенімді ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz