Ақша оның қажеттілігі және функциялары
Ақша — бұл барлық тауарлардың құнын өлшейтін, жалпыға барша айырықша тауар. Ақшаның объективті қажеттігі тауар өндірісі және айналысының болуына сәйкес қалыптасты. Ақша - бұл тауар айналысының кұралы және оның ізбасары. Тауар мен ақша бір-бірінен бөлінбейді, себебі ақша айналысынсыз тауар айналысының да болуы мүмкін емес. Ақша тауардан бөлініп шыққанымен де ол, айырықша тауар ретінде қала береді. Ақшаның, жалпыға бірдей балама рөлін атқару алтынға жүктеледі. Ақша — өндіріс және бөлу үдерісіндегі адамдар арасындағы қатынасты бейнелейтін, тарихи түрде дамып келген экономикалық категория. Ақшаның экономикалық категория ретіндегі мәні, оның мынадай үш қасиетінің біртұтастығынан байқалады: жалпыға тікелей айырбасталу нысаны; айырбас құнының дербес нысаны; еңбек өлшемінің заттай нысаны. Жалпыға тікелей айырбасталу нысаны, оның кез келген материалдық бағалы затқа айырбасталатынын сипаттайды. Екіншісі тауарларды сатумен байланыссыз. Соңғы қасиеті, тауар өндіруге жұмсалған еңбектің ақша көмегімен өлшеуге болатын құнын сипаттайды. Айырбас құны — бұл бір тауардың басқа да бір тауарға белгілі сәйкестікте айырбасталу қабілетін білдіреді. Ақша функциялары:
1) құн өлшемі;
2) айналыс құралы;
3) төлем құралы;
4) қор және қазына жинау құралы;
5) дүниежүзілік ақша.
1) құн өлшемі;
2) айналыс құралы;
3) төлем құралы;
4) қор және қазына жинау құралы;
5) дүниежүзілік ақша.
1.Ақша оның қажеттілігі және функциялары
Ақша -- бұл барлық тауарлардың құнын өлшейтін, жалпыға барша айырықша тауар. Ақшаның объективті қажеттігі тауар өндірісі және айналысының болуына сәйкес қалыптасты. Ақша - бұл тауар айналысының кұралы және оның ізбасары. Тауар мен ақша бір-бірінен бөлінбейді, себебі ақша айналысынсыз тауар айналысының да болуы мүмкін емес. Ақша тауардан бөлініп шыққанымен де ол, айырықша тауар ретінде қала береді. Ақшаның, жалпыға бірдей балама рөлін атқару алтынға жүктеледі. Ақша -- өндіріс және бөлу үдерісіндегі адамдар арасындағы қатынасты бейнелейтін, тарихи түрде дамып келген экономикалық категория. Ақшаның экономикалық категория ретіндегі мәні, оның мынадай үш қасиетінің біртұтастығынан байқалады: жалпыға тікелей айырбасталу нысаны; айырбас құнының дербес нысаны; еңбек өлшемінің заттай нысаны. Жалпыға тікелей айырбасталу нысаны, оның кез келген материалдық бағалы затқа айырбасталатынын сипаттайды. Екіншісі тауарларды сатумен байланыссыз. Соңғы қасиеті, тауар өндіруге жұмсалған еңбектің ақша көмегімен өлшеуге болатын құнын сипаттайды. Айырбас құны -- бұл бір тауардың басқа да бір тауарға белгілі сәйкестікте айырбасталу қабілетін білдіреді. Ақша функциялары:
1) құн өлшемі;
2) айналыс құралы;
3) төлем құралы;
4) қор және қазына жинау құралы;
5) дүниежүзілік ақша.
Ақша құн өлшемі ретінде. Құнның өлшем қызметі тауар өндірісі жағдайында туындайды. Бұл ақшаның барлық тауарлар құнының өлшемі ретіндегі қабілеттілігін білдіреді, бағаны анықтауда делдал қызметін атқарады. Өзінің жеке құны бар тауар ғана құн өлшемі болады. Құн өлшеу қызметі жалпы эквивалент ретіндегі ақшаның тауарға деген қатынасын көрсетеді. Бірақ тауардың бағасын анықтау үшін баға масштабы қажет.Құн өлшемі және баға масштабы ретіндегі ақша қызметтірінің арасында едәуір айырмашылық бар. Құн өлшемі -- мемлекетке тәуелді емес ақшаның экономикалық қызметі болып табылады. Ол құн заңымен анықталады. Баға масштабы заңды сипатқа ие бола отырып, мемлекет билігіне тәуелді және құнды емес тауар бағасын көрсету үшін қызмет етеді.
Ақша айналыс құралы ретінде. Ақша айналыс құралы қызметінде тауарларды өткізудегі делдал болып табылады. Елімізде төлем құралдарының әр түрлері, оның ішінде төлем тапсырмасы, төлемдік талап-тапсырма және басқалары сияқты дәстүрлі төлем құралдары, сондай-ақ инновациялық төлем құралдарын қолдануға негізделген төлемдерді жүзеге асырудың аралық тәсілдері қолданылады.
Қорлану және қазына жинау құралы ретінде. Ақшаның төлем және айналыс құралы қызметтері ақшалай қорлардың құрылуын талап етеді. Ақшаның қорлануының қажеттігі Т-А-Т айналымының екі актілерге Т-А және А-Т айрылуымен байланысты. Тауар өндіріс жағдайында қорлану екі формада жүреді:
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
::кәсіпорындар мен ұйымдардың есеп айырысу және депозиттік шоттарындағы ақшалай қаражат қалдығы түрінде ұжымдық қорлану;
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
:: банктердегі салымдар, мемлекеттік облигациялар.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Дүниежүзілік ақша қызметі. Тауар шаруашылығының кеңеюі, шаруашылық байланыстардың интернационалдануы дүниежүзілік нарықтың пайда болуы дүниежүзілік ақшалар қызметінің пайда болуы дүниежүзілік ақшалар қызметінің пайда болуына себеп болды. Дүниежүзілік ақшалар интернационалдық құн өлшемі, халықаралық төлем және сатып алу құралы ретінде қызмет етеді.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Бұл қызметтің толық бағалы ақшалар, ал кейіннен нағыз ақшалар атқарды. 1867 жылы Париж келісімі дүниежүзілік ақша қызметін алтынға бекітті.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
2.Ақша айналымы оның құрылымы және анықтамасы.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
90-жылдардың орта шеніне дейін ТМД-ға мүше елдердің басылымдарында "ақша айналымы" және "ақша айналысы" деген ұғымдарға анықтама беріліп, олар бір-бірінен дәл ажыратылды. Ақша айналымы деп тек қолма-қол ақша емес ақшаның ақшаның қозғалысын білдіретін кең ұғым айтылды. Экономиканың әр үлгісі бұл ұғымдардың мәні мен құрлымын өзгертпей кейбір ерекшеліктер енгізді. Жоспарлы - орталықтанған экономика жағдайында ақша айналымының ерекшеліктері: қолма-қол ақша да, қолма-қол емес ақша да кәсіпорындардың шығаратын өнімдерін алдын ала бөлуге қызмет атқаратын. Барлық қоғамдық өнім өндіріс құралдары және тұтыну заттары түрінде, яғни бірінші жағдайда материалды-техникалық жабдықтау жүйесі арқылы, ал екінші жағдайда қоғам мүшелерінің сәйкес мемлекеттің сауда жүйесі арқылы бөлінді; мемлекет заңмен ақша айналымын: қолма-қол ақша және қолма-қол емес ақшаға бөліп, ақша айналымының қай түрі қандай бөлу жүйесіне қызмет атқаратынын белгіледі. Сөйтіп қолма-қол ақша қозғалысы халықтың ақшалай табысын бөлуді көрсетсе, ал қолма-қол емес ақша қозғалысы өндіріс құрал-жабдықтарын бөлуді көрсетті; ақша айналымы мемлекеттік жоспарлау жүйесінің объектісі ретінде директивалық заңдармен реттелді; ақша айналымы біртектес мемлекеттік меншік формасына қызмет көрсетті; ақша айналымының алғашқы және қорытынды кезеңдері мемлекеттік банкте шоғырланып, мемлекеттік банк бақылау жүргізді; мемлекеттік жүйелер алдын ала өнімге баға белгілеумен және көрсетілген қызметтерге тарифтер бекітумен де шұғылданды. КСРО негізінде құрылған ТМД елдерінің нарықтық қатынастарға өту кезінде жүргізген іс-шараларын кейін ақша айналымында пайда болды. Шын мәнінде ақша айналысы - ақша айналымының тек бір бөлігі, атап айтқанда "қолма-қол ақша айналысы". Нарықтық экономика үлгісі жағдайындағы ақша айналымына тән ерекшеліктер: ақша айналымы негізінен шаруашылықтағы нарықтық қатынастарға қызмет жасайды, ол бөлу қатынастарының тек аз ғана бөлшегін қамтиды; қолма-қол ақша және қолма-қол емес ақша айналымдарын заңмен ажырату жойылды; ақша айналымы мемлекеттің, коммерциялық банктердің, заңды және жеке тұлғалардың жоспарлы болжауының объектісі болып табылады; ақша айналымы әр түрлі меншік формасы жағдайында жүреді; ақша айналымының алғашқы және қорытынды кезеңдері орталықтанбаған, яғни олар әр түрлі коммерциялық және мемлекеттік банктерде шоғырланған; қолма-қол ақша және қолма-қол емес ақша айналымы бір-бірімен тығыз байланыста жүреді;қолма-қол ақша эмиссиясын Орталық банк жүргізіп, ал қолма-қол емес ақша белгілерін комерциялық банктер шығарады. Сонымен, ақша айналымы деп қолма-қол және қолма-қол емес түрінде үздіксіз қозғалыста жүретін ақша белгілерін айтады. Бұл анықтама ақша айналымының қазіргі мазмұны сай келеді, себебі айналымда тек ақша белгілері жүреді.Ал металл ақша жүйесінде әрі тауар, әрі ақша айналымы ретінде олардың құны айналымда жүрді. Себебі металл монетаның (алтын немесе күміс) өз құны өзінде көрсетілген (номинал) құнына сәйкес келгендіктен ақша құнының қозғалысы тауар құнының қозғалысымен бір уақытта жүрді. Сондықтан құн айналымы мен ақша айналымын біріктірді. Қазіргі ақша айналымын құн айналымы деп айтуға болмайды. Оған себеп - қолма-қол ақша және қолма-қол емес ақша белгілерінің өз құны көрсетілген құнымен салыстырғанда өте төмен, тіпті жоқ деуге болады. Демек қазір құн айналымы деп тек тауар айналымын айтуға толық негіз бар. Айналыста жүретін тек қолма-қол ақша, ол ақша айналымының тек бір бөлігі. Демек ақша айналысы деген белгілі бір мезгілде қолма-қол ақшамен өтелген барлық төлемдер сомасына тең ақша айналымының бөлігі.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
3.Вексель оның ерекшеліктері және артықшылықтары.
Вексель -айырбас - жазбаша түрде толтырылған ұзақ мерзімді борыш міндеттемесі. Жай және аударма вексель түрлері болады. Вексель беруші несие иесіне (вексель ұстаушыға) беретін, заң жүзінде нақты формада белгіленген жазба түріндегі борышқор қолхаты. Құнды қағаз; кредитке берілетін ақшаның бір түрі. Оның иесінің (вексель ұстаушының) белгілі бір уақыт мерзім өткенде, векселді берушіден ақша талап етуге даусыз құқық беруді куәландыратын жазбаша қарыз міндеттемесі. Вексель нарықтық экономика түріндегі елдердің коммерциялық және банкілік іс-тәжірибесінде, сонымен қатар сыртқы саудада және басқа да халықаралық есептесулерде барынша кеңінен қолданылады. Векселдік міндеттеменің мәні мен маңызы тек қана ақша (ұлттық түрдегі және шетелдік валюта түріндегі) болуы мүмкін. Вексельді операцияларды қолданудың ерекшеліктері: - төлем мерзімін кейінге қалдыру;қаржыландыру құнын төмендету; дебиторлық және кредиторлық берешекті оңтайландыру;айналым қаражатын босату;сондай-ақ қосымша пайда табу.
Қазақстан Республикасының вексельді айналым нарығы жыл сайын өзінің даму қарқынын арттыруда. Қазіргі уақытта вексель эмитенттері Қазатомпром ҰАК АҚ, Қазақстан темір жолы ҰК АҚ, Қазақтелеком АҚ, KazTransCom АҚ, Цесна корпорациясы АҚ және т.б. сияқты атаулы кәсіпорындары болып табылады. Вексельді есеп айырысулар құрылыста, энергетикада, теміржол тасымалдарында, телекоммуникация саласында, кен өнеркәсібінде, ауыл шаруашылығында қолданылады.Вексельдің келесідей өзіне тән ерекшелігі бар:дерексіздік, яғни вексельде мәміленің нақты түрінің көрсетілмеуі;даусыздық, яғни протесттуралы актіні нотариуспен жасағаннан кейін тиісті шара қолданылғанға дейінгі қарыздың міндетті түрде төленуге тиістігі;айналымдылық, яғни басқа бір тұлғаларға аударып
4.Ақша массасы және ақша базасы, олардың анықтамасы. Ақша айналысының негізгі сандық көрсеткіштерінің біріне ақша массасы мен ақша базасы жатады.Ақша массасы -- жеке тұлғаларға, кәсіпорындарға және мемлекетке тиісті және шаруашылық айналымына қызмет ететін сатып алу және төлем құралдарының жиынтығы.Белгілі бір күндегі және белгілі бір кезеңдегі ақша айналысының сандық өзгерісін талдау үшін, сондай-ақ ақша массасының өсуі мен көлемін реттеуге байланысты шараларды жасау үшін әртүрлі көрсеткіштер пайдаланылады. Ондай көрсеткіштерді ақша агрегаттары деп атайды.Өнеркәсібі жағынан дамыған елдердің қаржылық статистикасында ақша массасын анықтау барысында төмендегідей ақша агрегаттары қолданылады:Ml агрегаты, яғни ол айналыстағы нақты ақшаларды (банкноттар мен монеталарды) және банктегі ағымдық шоттардағы қаражаттарды камтиды;М2 агрегаты, ол Ml агрегаты қосылған коммерциялық банктердегі мерзімді және жинақ салымдарынан (төрт жылға дейінгі) тұрады;МЗ агрегаты, ол М2 агрегаты қосылған арнайы несиелік мекемелердегі жинақсалымдарын кұрайды;M4 агрегаты, ол МЗ агрегаты қосылған ірі коммерциялық банктердегі депозиттік сертификаттардан тұрады.АҚШ-та, ақша массасын анықтауда төрт ақша агрегатын, Жапония мен Германияда -- үш, Англия мен Францияда -- екеу, Ресейде -- үш ақша агрегаттары пайдаланылады.Қазақстанда ақша массасына Ұлттық Банк пен екінші деңгейдегі банкілердің баланстық шоттарын шоғырландыру негізіңде анықталады және оның құрамына айналыстағы қолма-қол ақша және резидент занды тұлғалар мен үй шаруашылығы (жеке тұлғалардың) депозиттері жатады.Қазақстан Республикасында Ұлттық Банктің 12.01.1995 жылы Директорлар кеңесінің № 2 хаттамасымен бекітілген Ақша массасын, ақша базасын анықтау әдісі және ішкі және сыртқы активтерді анықтау барысында баланстық шоттарды жіктеу туралы ережесіне сәйкес ақша базасы мен ақша массасы есептеледі.Аталған ережеге сәйкес, ақша базасы (MB) -- бұл міндеттемелерге жататын резервтік және бастапқы ақшаларды білдіреді.
ҚҰБ-нің соңғы жылдардағы есептеулеріне байланысты, ақша базасы (резервтік ақша) мыналардан тұрады:ҚҰБ-нің айналымға шығарған қолма-қол ақшаларынан; (ЕДБ-дің аудармалы және басқа депозиттерінен; банктік емес қаржылық ұйымдардың аудармалы депозиттерінен;ҚҰБ-гі мемлекеттік және мемлекеттік емес қаржылық емес ұйымдардың теңгедегі ағымдағы шоттарынан.Қазақстандағы негізгі ақша агрегаттарына, қазіргі кезде ақша несие статистикасын жасау және таддауда қолданылып жүрген, ақша базасы мен белгіленуі МЗ -- ақша массасы жатады. Ақша массасы құрылымына мынадай ақша агрегаттары жатады:М0 (айналыстағы қолма-қол ақша, немесе банк жүйесінен тыс ақша);Ml = М0 + банктік емес занды тұлғалар мен халықтың теңгедегі аудармалы депозиттері;М2 = М1 + теңгедегі басқа да депозиттер және банктік емес занды тұлғалар мен халықтың шетел валютасындағы аудармалы депозиттері;МЗ (ақша массасы) = М2 + банктік емес заңды тұлғалар мен халықтың шетел валютасындағы басқа да депозиттері.
Мұндағы,Аудармалы депозиттер -- 1) әрқашан айып-пұлсыз және шектеусіз атаулы құнымен ақшаға ауыстырылады; 2) чектің, траттаның немесе жиро-кепілдіктің көмегімен еркін айналады; 3) төлемдер жүргізуде кеңінен қолданылады. Аудармалы депозиттер қысқа ақша массасының бір бөлігін құрайды.Басқа депозиттер -- негізінен ол, белгілі уақыт аралығынан кейін ғана алынатындығы немесе әртүрлі шектеулері жай коммерциялық операцияларда біраз қолайсыздық туғызатын және жинақ тетігіне қойылатын талаптарға жоғары дәрежеде сай келетін жинақ және мерзімді депозиттер. Басқа депозиттер, сонымен қатар, шетел валютасында салынған басқа салымдар мен депозиттерді қамтиды.Ақша базасының ақша массасына ықпал етуі ақша мультипликаторы көмегімен мынадай формула арқылы есептеледі:Ам = МЗ (ақша массасы) MB (ақша базасы)
5.Қолма-қол және қолма қолсыз ақша олардың өзара байланысы мен мәні.
Ақша айналымының басым формасына сәйкес оны қолма - қол және қолма - қол емес ақша айналымдары деп бөледі.
Қолма - қол ақша айналымы - бұл қолма - қол ақша белгілерінің айналымы: қағаз ақшалардың, банкноталар, монеталар, тағы басқалары. Яғни, бұл - бір субъектінің екіншісіне тауарлар үшін, көрсетілген қызметтер үшін немесе заңмен қарастырылған басқа да жағдайлар үшін берілетін нақты ақша белгілерінің айналымы. Барлық елдерде монеталарды мемлекеттік қазына жасап шығарады, ал айналымға оларды банкноталармен бірге орталық банк жібереді. Қолма - қол есеп айырысуда орталық банкпен шығарылған және эмиссиялауға монополиялық құқығы бар банкноталар қолданылады. Қолма - қол ақшалар келесілер үшін қолданылады:-тауарлар мен қызметтер айналымын жүзеге асыру үшін;-жалақы төлеу бойынша есеп айырысу және соған сәйкес төлемдерді төлеу үшін;-бағалы қағаздарға төлем және олар бойынша табыстарды төлеу үшін;-коммуналдық және тағы басқалар қызметтерге төлем жасау үшін;
ҚР қолма - қол ақшаны Ұлттық Банк банкнота түрінде эмиссиялайды, ал екінші деңгейдегі банктер оның эквивалентін қолма - қол емес формада төлеп алады. Коммерциялық банктердің операциялық кассасынан қолма - қол ақшаның көп бөлігі клиенттерге беріледі. Яғни клиенттер заңды тұлғалар болатын болса, онда ақша кәсіпорындар мен ұйымдардың кассасына түседі , ал клиент жеке тұлға болатын болса, онда ақша тікелей халыққа беріледі.
Қолма - қол ақша, негізінен, халықтың ақшалы табысынан және оны жұмсаудан түседі. Бірақ ақшаның көп бөлігі жарна, сақтандыру төлемін, пәтер ақысы мен коммуналдық төлемін, қарызды өтеуге, тауар сатып алу мен көрсетілген қызметке ақы төлеуге, бағалы қағаздар мен лотерея сатып алуға, айып пұл және тағы сол сияқтыларды төлеуге жұмсалады.
Жалпы айтқанда, ақша коммерциялық банктердің төлем - кассалық бөлімдерінен клиенттер арқылы айналысқа түсіп, белгілі бір мерзімнен кейін клиенттердің кассасы арқылы айналыстан шығады. Сөйтіп, қолма - қол ақшаның қайталама айналысы аяқталады.
Ақша айналымын реттеудегі маңызды элемент- қолма- қол ақшаны пайдалану. Қазіргі кезде біздің елде кәсіпорындар арасындағы өзара есепке қолма- қол ақшаны тек төменгі жалақының төрт еселенген мөлшері көлемінде пайдаланумен және банктегі салым иелерінің бөлшек саудамен есеп айырысу үшін есептеуге чектерін енгізумен шектелуде.
Қолма - қол емес ақша айналымы ( төлем айналымы ) - ол банктегі шот иесінің жазбаша бұйрығы бойынша шоттағы ақша қалдығының өзгеруі немесе ақшаның төлем құралы ретінде қызметтің атқарылуы. Ол бүкіл ақша айналымының басымбөлігін құрайды. Төлем айналымы төлеушілері мен сатып алушылардың банктегі шотына немесе жазбаша түрде, сол сияқты олардың өзара талаптарын есептеу жолымен жүзеге асырылады.Ол көбінесе чектер арқылы, несие карточкалары төлем тапсырыстары арқылы, төлемнің электронды құралдары арқылы және тағы басқа есеп айырысу құжаттары арқылы ( қазыналық вексельдер, сертификаттар) қызмет етеді.Қолма - қол емес ақшаның төлем айналымын екі тобқа бөлуге болады: тауарлы операциялар бойынша және қаржылық міндеттемелері бойынша төлем айналымы. Бірінші топқа тауарлар және көрсетілген қызметтер бойынша есеп айырысулар жатады, ал екіншісіне бютжет төлемдер және бюджеттен тыс төлемдер, банк ссудаларын өтеу, несиенің пайызын төлеу, сақтандыру компанияларымен есеп айырысулар кіргізіледі.
Қолма - қол емес ақша айналысы - бұл белгілі бір уақыт аралығындағы клиенттердің шоттары бойынша несиелік ұйымдарға немесе келісімді есеп айырысуға, қолма - қол ақшаларды қолданбай, ақшалай қаражаттарды аудару.
Қолма - қол ақша және қолма - қол емес ақша айналымдары өзара тығыз байланысты және бір - біріне тәуелді.
6. Ақша, оның қажеттілігі және функциялары
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Ақша - жалпы бірдей эквивалент, ерекше тауар, онда барлық басқа тауардың құны бейнеленеді және оның делдал ретінде қатысуымен тауар өндірушілер арасында еңбек өнімдерінің айырбасы үздіксіз жасала береді.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Ақшаның өмір сүруіндегі объективтіқажеттілік ол тауар өндірісі және тауар айналысының болуына негізделеді. Кез келген тауар айналысында ақша айырбас құралы болып табылады. Тауар және ақша бір-бірінен бөлінбейді. Ақша айналысы болмаса, онда тауар айналысы да болмайды.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Ақша бес түрлі қызмет атқарады:
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
:: құн өлшемі,
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
:: айналыс құралы,
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
:: төлем құралы,
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
:: қор және қазына жинау құралы,
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
:: дүниежүзілік ақша.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Ақша құн өлшемі ретінде
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Құнның өлшем қызметі тауар өндірісі жағдайында туындайды. Ақша түрінде көрінетін тауардың құны, оның бағасы болып табылады. Ақшаның өз бағасы болмайды, олардың құны өздерімен анықталуы мүмкін емес. Бағаның орнына ақшалар, кез келген тауарлар санын сатып алу мүкіндігі бар. Сатып алу қасиетімен ерекшеленеді.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Ақша айналыс құралы
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Ақша айналыс құралы қызметінде тауарларды өткізудегі делдал болып табылады.Тауарлар бір қолдан екінші қолға ауыса отырып, өзінің тұтынушысын тапқанға дейін ақша үздіксіз қозғалыста болады.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Тауар айналысы ақша қозғалысымен байланысты. Бірақ ақша қозғалысы міндетті түрде тауар қозғалысымен бір уақытта тоғысуы тиіс емес. Ақша құнның еркін формасында көрінеді. Олар өткізу процесін еркін аяқтайды. Ақшаның қозғалысы тауар қозғалысынан ерте немесе кеш жүруі мүмкін.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Егер тауар мен ақшаның қарама - қарсы қозғалысы болмаса, яғни тауар төлем ақы түскенге дейін сатып алынған немесе керісінше болса, онда бұл жағдайда ақшалар төлем құралы қызметін атқарады.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Ақшалар төлем құралы ретінде тек қана тауар айналысына ғана емес, сонымен қатар қаржы - несие қатынастарына да қызмет етеді.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Барлық ақшалай төлемдерді төмендегідей етіп топтастыруға болады:
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
:: тауарларды және қызметтерді төлеуге байланысты міндеттемелер;
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
:: еңбек ақы төлеуге байланысты міндеттемелер;
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
:: мемлекетке қатысты қаржылық міндеттемелер;
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
:: банктік қарыз, мемлекеттік және тұтыну несиесі бойынша борыштық міндеттеме;
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
:: сақтандыру міндеттемелері;
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
:: әкімшілік - сот сипатындағы міндеттемелержәне басқалары;
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Қорлану және қазына жинау құралы ретінде
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Ақшаның төлем және айналыс құралы қызметтері ақшалай қорлардың құрылуын талап етеді. Ақшаның қорлануының қажеттігі Т-А-Т айналымының екі актілерге Т-А және А-Т айрылуымен байланысты.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Тауар өндіріс жағдайында қорлану екі формада жүреді:
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
:: кәсіпорындарменұйымдардыңесепай ырысужәнедепозиттікшоттарындағыақша лайқаражатқалдығытүріндеұжымдыққорл ану;
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
:: банктердегі салымдар, мемлекеттік облигациялар.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Дүниежүзілік ақша қызметі
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Тауаршаруашылығының кеңеюі, шаруашылықбайланыстардыңинтернацион алдануы дүниежүзілікнарықтыңпайдаболуыдүние жүзілік ақшалар қызметінің пайда болуы дүниежүзілік ақшалар қызметінің пайда болуына себеп болды. Дүниежүзілік ақшалар интернационалдық құн өлшемі, халықаралықтөлемжәнесатыпалуқұралыр етіндеқызмететеді.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
7. Ақшаайналымы, оныңқұрылымыжәнеанықтамасы
Ақша айналымы - бұл өзінің функцияларын орындау барысындағы қолма - қол және қолма - қол емес ақшалардың қозғалысы. Ол тауарлардың реализациясын, сондай - ақ тауарлы емес төлемдерді және шаруашылықтағы есеп айырысуларды жүзегеа сырады.
Елдің ақша айналымы ақшаның қозғалысын көрсете отырып, келесілердің арасындағы айналысты көрсетеді: орталық банк және коммерциялық банктер; коммерциялық банктер; коммерциялық банктер және олардың клиенттері; кәсіпорындар мен ұйымдар; физикалық тұлғалар;
Ақша айналымы - бұл қолма - қол және қолма - қол емес ақша белгілерінің тауар айналымын және тауарсыз төлемдермен шаруашылықтың есеп айырысуын қамтамасыз ететін ақшаның қызметі.
Ендеше ақша айналымы екі бөліктен: қолма - қол және қолма - қол емес ақша айналымынан тұрады.
Ақша айналымы заңы мына формуламен өрнектеледі:
А мөлшері = СмбАжылд.
А - ақша мөлшері;Смб - сатылуға тиіс тауар бағасы;
Ажылд. - ақша айналымының жылдамдығы;
Ақша айналысы заңының мәні мынада: ақшаның айналыс құралы қызметін орындауы үшін қажетті ақша мөлшері сатылуға тиіс тауарлар бағасының қосындысын бір аттас ақша өлшемінің айналым санына бөлгенге теңесуі керек.
Ақша тек айналыс құралы ғана емес, сонымен қатар төлем құралы қызметінде болатындықтан, айналысқа қажетті ақша мөлшері де несиеге сатқан тауарлар сомасына байланысты азаяды. Қарыз міндеттемелерінің бір сыпырасы қолма - қол ақшасыз есеп айырылысқанда өтеледі, яғни олар қарыз талаптары мен міндеттемелерін өзара есептеу жолымен де өтеледі.
Сөйтіп, несиенің даму дәрежесі ақша мөлшеріне кері әсерін тигізеді; тауардың неғұрлым көп бөлігі несиеге сатылса, айналысқа соғұрлым аз ақша мөлшері қажет. Одан басқа айналыстан шығарылған әлде қандай ақша мөлшері шаруашылықтың, халықтың тұрақты ақша қорын құрайды. Айналыстағы ақша мөлшерін анықтаушы заң мына формуламен анықталады:
Амөлш. = ( ( Стбн + Ст - Сө ) Ажылд. ) + Ақ
Мұндағы: Амөлш. - айналыс құралы және төлем құралы қызметтеріне қажет ақша мөлшері;Стбн - несиеге сатылған тауарлар бағасының сомасы;Ст - қарыз және басқа міндеттемелер бойынша төленетін сома;Сө - өзара өтелетін талаптар мен міндеттемелердің сомасы;Ақ - ақша қоры;Ажылд. - айналыс құралы және төлем құралы қызметтеріндегі ақша айналымының орташа саны (айналыс жылдамдығы);
Сөйтіп айналысқа қажетті ақша мөлшері өндірістің даму жағдайларына әсер ететін көптеген факторларға байланысты өзгереді; айналыстағы тауарлар мөлшеріне тауарлар мен қызметтер бағасының деңгейіне және тағы басқаларға байланысты болады.
Айналысқа қажетті ақша мөлшері ақша айналысының жылдамдығына кері пропорционалды өзгереді. Ал ақша айналымына әсер ететін жағдайлар мыналар: -несиенің даму деңгейі, егер тауардың көп бөлігі несиеге сатылса, айналысқа сонша мөлшерде кем ақша қажет; - қолма - қол ақшасыз есеп айырысудың дамуы; -ақша айналымының санының өсуі;
Айналысқа ақша екі формада эмиссияланады (шығарылады): қолма - қол ақша, яғни айналымдағы банкнота және майда монеталар, банктік айналымдағы ақша формасы, яғни банктегі шоттарға жазылған сома. Екі деңгейлі банк жүйесінде ақшаның бірінші формасын, яғни қолма - қол ақшаны монополиялы құқықпен орталық банк эмиссиялайды да, ал қолма - қол емес ақша белгілерін коммерциялық банктер жүйесі шағарады.
8. Ақша айналысы заңы және оның мазмұны
Ақша айналысы - елдегі тауарлық же тауарлық емес сипаттарына қызмет етеін қолма қол ақша мен қолма қолсыз ақшалар формасындағы ақша қозғалысы. Ол 2-ге бөлінеді. Қолма қол ақша айналысы- бұл нақты ақшалар қозғалысын білдіреді. Оған банкноталар, монеталар және қағаз ақшалар жатады. Банкнота- орталық банктің айналымға шығарған әр түрлі номиналды ақша бірліктері. Қағаз ақша-бюджет тапшылығын жабу мақсатында шығарылады, металл ақшаға ауыстырылмайды, сондай-ақ мемлекет белгілеген өзіндік номиналы бар құндық белгілері. Қолма-қолсыз ақша айналысы- қолма қолсыз ақша айнылмының ақшалай қозғалысы. Оған чек,палстикалық карточка, электронды аударымдар көмегімен пайд-н клиент шотындағы ақшалары жатады.
Ақша айналысының заңы- тауарлар айналысы үшін қажетті ақшалардың санын анықтайды. АТА=тауар бағасының сомасыақша айналым саны. Бұл жерде бір айта кететіні, ақшаның төлем құралы қызметін атқаруымен бты бұл формула да нақтылануды талап етуде.
Айналысқа қажетті ақша саны келесі формуламен анықталады: Ақ=С тб- Нтб+Мте-Өте Аос
=
Стб- сатылатын тауарлардың бағасының сомасы; Нтб- несиеге сатылатын тауарлар бағасының сомасы; Мте- міндеттемелер бойынша төлемдер сомасы
Өте- өзара төленетін төлемдер сомасы Аос- айналыс және төлем құралы ретінде ақша айналымының орташа саны. Осындай жағдайларда айналысқа қажетті ақша санына өндірістің дамуының шарттарына тәуелді болып келетін әр алуан факторлар ықпал етеді. Оның біріне айналыстағы тауарлар санының өзгерісі жатады. Сондай-ақ шарғы ақшаға деген қажеттілік тауарлар же көрсетілетін қызметтер бағаларының деңгейіне бты да анықталады.
9. Ақша жүйесі: типтері мен элементтері.
Ақша жүйесі - бұл тарихи түрде қалыптасқан және ұлттық заңдылықтармен бекітілген ақша айналысын ұйымдастыру формасы. Ақша жүйесінің өзіне тән типтері және элементтері болады. Ақша жүйесінің мынадай типтері бар: 1. металл ақша айналысы, яғни мұндай ақша тауары тікелей айналыста бола отырып, ақшаның барлық қызметтерін атқарады. 2. несиелік және қағаз ақшалар айналысы. Яғни алтын айналыстан алынып тасталынып, оның орнына несиелік және қағаз ақшалар айналысқа түседі.
Металл ақша айналысы екіге бөлінеді: 1. Биметализм - жалпыға балама рөлі екі бағалы металға негізделген ақша жүйесі. Биметализмнің 3 түрі болған:
- қос валюталы жүйе - мұнда алтын мен күмістің арасындағы шектік қатынас олардың нарықтық құнына негізделген
- қатар жүретін валюталық жүйе - мұнда бұл қатынас мемлекет тарапынан белгіленген
- ақсақ валюталық жүйе-мұнда алтын мен күміс монеталары заңды төлем құралы ретінде пайдаланылған, бірақ бірдей негізде емес. Себебі күміс монеталарды жасау жабық түрде жүзеге асырылып, алтын монеталарды жасау жабық түрде жүргізілді.
2. монометаллизм - бұл барлығына бірдей балама және ақша айналысының негізі ретінде бір ғана металл қызмет ететін ақша жүйесі. Ол мына түрлерге бөлінеді:
- алтын монета стандарты - бұл еркін бәсеке тұсындағы капитализмнің талаптарына біршама сәйкес келе отырып, несие жүйесінің, өндірістің, дүниежүзілік сауданың, капиталды сыртқа шығарудың дамуын қалады. Белгілері: алтын елдің ішкі ақша айналысында болып, ақшаның барлық қызметтерін бірдей атқарды. Алтын монеталарды құюға рұқсат етілді. Толық құнды емес ақшалар айналыста бола отырып, еркін мөлшерде алтын монетаға ауыстырылды. Алтынды және шетел валюталарын еркін түрде сыртқа шығаруға болатын болды.
-алтын құйма стандарты - мұнда айналыста монета болмайды, алтын монетаны еркін түрде жасауға тыйым салынады. Мұнда банкноталар алтын құймасына тек олардыі сомасы көрсетілген жағдайда ғана айырбасталды.
-алтын девиз стандарты - Австрия, Германия, Дания, Норвегия елдерінде бекітілді. Мұнда да айналыста алтын монета еркін жүрмеді. Мұнда банкноталарды алтынға ауыстырылған шетел валюталарына ауыстыру жүргізілді.
Ақша жүйесінің элементтері: ақша бірлігі, ақша түрлері, эмиссиялық жүйе.
Ақша бірлігі - барлық тауарлардың бағаларын бейнелеуге қызмет ететін, заңды түрде бекітілген ақша белгісі. Қазақстанда ақша бірлігі - теңге.
Ақша түрлеріне заңды төлем құралы болып табылатын несиелік және қағаз ақшалар жатады.
Эмиссиондық жүйе - бұл әр елдің орталық банктерінің айналысқа ақша шығаруын білдіреді.
10. Инфляция: мәні, себептері және салдарлары
Инфляция - тауар айналымының қажеттілігімен салыстырғанда айналыс сферасының артық қағаз ақша массасымен лық толып кетуі,оның құнсыздануы же соның нәтижесі ретінде тауарлар мен қызметтер көрсетуге бағаның өсуі;ақшаның сатып алуға жарамдылығының төмендеп кетуі. Яғни,инфляция - ақша жүйесі дағдарысы-ң жай-күйін білдіреді.Ақша-ң құнсыздануына себепші болатын фактор-р:айналысқа артық ақша-ң шығарылуы,қолайсыз төлем балансы,үкіметке сенім-ң жоғалуы.Инфляция-ң іс-әрекетін қаржы проблема-рымен бстырып отыру қажет,өйткені и.құбылысы мынадай қарж-қ фактор-рға тәуелді:белгілі бір салық нысандары мен әдістерін қолдану,инфляция-қ сипаттағы шара-рды мемлекеттік бюджет арқылы қаржыландыру-ң ауқымы,мемл-к бюджет-ң тапшылығын жабу-ң әдіс-рі,мемлекет-к берешек-ң көлемі. И-ң нысандары: төлем дағдарысы,ақша-ң құнсыздануы,алтын-ң нарық-қ бағасы-ң артуы,ұлт-қ валюта бағамы-ң төмендеуі. Себептері: қоғамдық өндіріс-ң үйлесімсіздігі(4проц),айналысқа артық ақшаның артық шығарылуы(ақша массасы-ж.т-рға,кәсіп-рмен мемл-ң тиісті же шаруа-қ айналымына қызмет ететін сатып алу же төлем құрал-ры-ң жиынтығы;ақша базасы-бұл міндеттеме-рге жататын резервтік же бастапқы ақша-рды білдіреді МВ=СIC+RR+DCB);үкіметке сенімсіздігі;экономиканы монополиялау;салдарлары:халық-ң ШЖС-ң,мемл-ң нақты табыс-рын қысқарту,инвестицияны қысқарту,эк-ка басқарылымы-ң нашарлауы,ҒТП-тен оқшаулану.
Инфляцияның тигізетін әлеуметтік-экономикалық салдарларын мынадан көруге болады : халық топтары,өндіріс сферасы,аймақ-р,шаруашылық құрылым-ры,мемл.,фирма-р арасында,дебитор-р мен креди-р арсында табыс-ң қайта бөлінуі;халық-ң,шаруашылық субьекті-рі-ң ақшалай жинақ-ры-ң же мемл-к бюджет қараж-ң құнсыздануы;баға-ң әркелкі өсуі нәтижесінде өнеркәсіп сала-рындағы пайда нормасы-ң теңсіздігі-ң артуы же ұдайы өндіріс процесіндегі теңсіздіктің орын алуы;жұмыссыздық-ң өсуі;халық шаруашылығына деген инвестиция-ң қысқаруы;амортизациялық қор-р-ң құнсыздануы;бағадағы,валютадағы же пайыздағы алып-сатарлық ойын-р-ң ұлғаюы,көлеңкелі экономика-ң белсенді түрде дамуы;ұлттық валютаның сатып алу қабілеті-ң төмендеуі;қоғам-ң әлеумет-к топтарға бөлінуі. Инфляцияға қарсы саясат - инфляциямен күреске бағытталған экономиканы мемлекеттік реттеу жөніндегі шаралар кешені.Мұндай саясаттың екі негізгі жолы белгіленген: дефляциялық саясат және табыстар саясаты. Дефляциялық саясат мемлекеттің шығындарын азайту,кредит үшін пайыздық мөлшерлемелерді арттыру,салық ауыртпалығын күшейту,ақшалай массаны шектеу жолымен ақшалай-кредиттік жән салықтық механизм арқылы ақшалай сұранымды реттеуді қарастырады.Бұл саясат экономиканың өсуін тежейді. Табыс саясаты - бағаға жәе жалақыға бақылау жүргізуді қажет етеді.Оны жүзеге асыру әлеуметтік қайшылықтарды қоздыруы мүмкін. Таргеттеу(ағылш мақсат)-реттеу ұйымы-ң жауапкершілігіне жататын мақсатты көрсеткіш-р-ң сандық бағдарламаларына қол жеткізу үшін эко-қ саясаттың қолданылуы.
11. Тәуелсіз Қазақстанның ақша жүйесі
Қазақстан Республикасының 1993 жылғы ақша реформасы Бір адамның ауыстыратын ақшаның ең жоғары мөлшері 1000 рубльден аспады. Ал зейнеткерлерге 200 рубльден аспайтын мөлшерде айырбастауға рұқсат етілді. Белгіленген лимитен жоғары сомада ақшасы бар адамдарға табыс көздері туралы декларациямен арнайы комиссмяға бару керек болды.
1990 ж. нақты ақшаның эмиссиясы 25 млрд рубльді құрады, бұл 1981-1985 жж. Қоса алғандағыдан біршама үлкен. Қыраур ақша массасы бос тұтыну нарығына сәйкес келмеді.
1991 ж. қаңтарда "1961 жылғы 50 және 100 рубльдік үлгідегі ақша бірліктерін КСРО Мембанкіде төлем ретінде қабылдауды және олардың айырбастау тәртібін тоқтату мен азаматтардың салымдарынан қолма-қол ақша беруді шектеу туралы" Президенттің Жарлығы мен КСРО Министірлер Кабинетінің қаулысы қабылданды. Айналысқа 1991 жылы шығарылған жаңа купюралар енгізілді. Жеке тұлғаларға ескі ақшаның жаңа ақшаға айырбастауына не бары үш күн берілді.
1991 ж. Кеңес Одағы ыдырағаннан кейін Қазақстан ТМД-ның басқа мемлекеттерімен бірге "рубль аумағында" қала берді. 1992 ж. айналысқа 200, 500, 1000 рубльдік купюралар шықты. Олардың эмитенті ретінде жұмысын тоқтатқан КСРО Мемлекеттік банкі атап көрсетіледі. 1992 ж. маусым айында алғаш рет ресейлік 5000 рубль, кейінен 10 000 және 50 000 купюралары шығарылды.
Жаңа ақшаларды шығаруға ағылшынның "Хариоссон" фирмасымен шарт жасалды. Сөйтіп, 1993 ж. 1, 3, 5, 10, 20, 50 және 100 теңгелік ақшалар Қазақстанға жеткізіледі. Оларды қолдан жасаудан қорғанатын 18 дәрежесі бар.
1993 ж. 12 қарашада Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә. Назарбаев "Қазақстан Республикасының Ұлттық валютаны енгізу туралы" Жарғыға қол қойды. Осы жарлыққа сәйкес:
:: 1993 ж. 15 қарашада сағат 8 - де Қазақстан мемлекетінде ұлттық валюта - теңге - енгізілді;
:: 1993 ж. 18 қарашадан бастап теңге Қазақстан Республикасында бірден-бір заңды төлем құралы болып тағайындалады. Бір теңге 100 тиыннан құралады, ол қолма-қол ақша айналысында банкнота және майда тиындар түрінде жүреді.
:: Қолма-қол ақша, рубльдік шоттардағы жинақтар мен салымдар 500 рубль 1 теңгеге арақатынасымен айырбасталып, ол 18 қарашада сағат 18 аралығында екі валюта - сом және теңге - айналымда қатар жүрді.
Қазақстан Республикасының жасы 16-дан асқан барлық азаматтары 100 мың сом ақша айырбастауға құқылы болды. Айырбас тек бір рет жүргізіліп, ол туралы төлқұжатта белгі соғылды. Азаматтардың 100 мың сомнан артық ақшасы банктегі апнаулы дербес шотқа салынып, оны 6 ай бойы пайдалануға құқығы болмады.
Қазақстан Республикасының Ұлттық банкі теңгенің валюталықкурсын бекітті: 1 АҚШ доллары 4,7 теңге тең болады.
Сөйтіп, 1993 ж. 15 қарашада Қазақстан тарихында алғашқы ұлттық валюта-теңге енгізілді. Ақша реформасын жүргізуге Қазақстан басшылары бір жарым жыл уақыт өте құпия жағдайда дайындалып, нәтижесінде 700 миллион доллар сома шамасында алтын құймалары мен шетел валютасы қоры болды.
Айналымға теңгені енгізу инфляцияның қарқындауы және бұрынғы одақтас республиалардың өзара байланысының үзілуі мен саяси ала ауыздығы тереңдей түскен қаржы экономикалық дағдарыс жағдайында өтті. Теңгені енгізгеннен кейінгі 2,5 айда, яғни 1994 ж. 1ақпанына теңгенің курсы долларға қарағанда 2,5 есе төмендеді. Келесі төрт айда, яғникәсіпорындармен бюджеттің арасындағы қарыздарөзара есептеудің кең ауқымды компаниясы басталғанда теңгенің курсы - 1 долларға 11,58 теңгеден 43,3 теңгеге жетті 1999 ж. сәуірінен Қазақстан үкіметі теңгенің еркін өзгермелі курсын енгізу туралы шешім қабылдады. Сонымен Қазақстан теңгесі көп жылдан астам уақыт берік төлем құралы болып келеді.
12.Инфляция және оны реттеу әдістері
Инфляция бұл айналым арналарының артық ақша белгілерімен аса толып кетуінің нәтижесінде тауар мен көрсетілген қызметтердін бағасының өсуі, сонымен қатар халықтың нақты табысының төмендетілуі, ақшаның құнсыздануы. Инфляция деген сөз латын тілінен аударғанда көтерілу, қабыну деген мағынаны білдіреді.
Батыс экономистері жасаған теорияларда инфляцияның альтернативті қайнар көздері ретінде сұраныс инфляциясы мен шығындар инфляциясын көрсетеді. Бұл концепциялар инфляция болуының әр түрлі себептерін атайды.
Сұраныс инфляциясы айналымдағы ақшаның жиыны көбейіп кеткенде шығады. Өйткені, айналымдағы артық ақша тауар мен көрсететін қызметтерге сұранысты көбейтеді, ал бұл өз кезегінде бағаның өсуіне алып барады.
Шығын инфляциясы бағалардың өсуін, өндіріс шығындарының ұлғаюмен түсіндіреді. Шығындардың көбеюі баға белгілеудің олигаполиялық тәжірибесінен, мемлекеттің экономикалық және қаржылық саясатынан, шикізат бағасының өсуінен,кәсіподақтақ жалақыны көтеру талабынан және т.б.болады.
Инфляция экономикадағы сәйкессіздікті күшейтеді, ұзақ мерзімді инвестицияларды ынталандырмауға зиянын тигізеді, бұл жұмыссыздықтың өсуіне, қорланым үдерісін тоқтатуға , шаруашылық байланыстарды бүлдіруге әкеледі; халықаралық экономикалық қатынастарға теріс әсер етеді, экспортты қысқартады, импортты өсіреді, елдің төлеу балансы нашарлайды; қаржыландыру үдерісіне,мемлекеттік бюджетке теріс әсер етеді, мемлекеттің борышы артады;валюта дағдарысы шиеленіседі.
Инфляцияның әлеуметтік экономикалық зардаптары төмендегі жағдайлардан туындайды:-Тауар бағасының өсуінен - Халықтың ақшалай жинақтарының мемлекет бюджет қоржысының құнсыздануынан - Халықтың экономикалық белсенділігінің төмендеуі мен жұмыссыздықтың өсуінен - Ұлттық валютаның басқа валютаға қарағанда курсының төмендеуінен және т.б.
Инфляцияға қарсы тактика ағымдағы инфляцияның қысым жасауын азайтатын қысқа мерзімді әрекет шараларын білдіреді. Оның әдістері сұранысты бірге өсірмей,ұсынысты кенет көбейтуге мүмкіндік береді.Мысалы,баға мен жалақы қатынастарына қатаң бақылау,кәсіпкерлікті салықтық ынталандыру,өмірлік маңызы бар салалар мен өндірісті мемлекеттік шаруашылық шығындарды қолдау.
Қазіргі тәжірибе экономика жағдайына байланысты инфляцияны реттеудің 2 нұсқасын бөліп көрсетеді:
-Дефляция саясаты ақша жиынының, несиелердің,жалақылардың,ең аяғы төлем қабілеті бар сұраныстың шектулі өсімімен байланысты.Бірақ бұл саясат экономиканың тым қызып кетуін тежеу мақсатымен экономикалық өсудің талаптарына ғана сай келеді.
-Табыстар саясаты стагдефляция (инфляцияның экономиканың құлдырауымен қоса жүруі) кезінде қолданылады,мемлекеттің бақылауымен бағаға мен жалақылардың өсу қарқынының үйлесімін, тіпті олардың толық тоқтауы нсе өсу шектерін анықтап көрсетеді.
Инфляцияға қарсы саясаттың нұсқалары елдегі жағдайларға және осы нсе басқа кезең уақытында халық шаруашылығындағы басымдылықтарға байланысты таңдалады.Егер экномикалық өсуді тежеу мақсаты қойылған болса, онда дефляция саясаты өткізілуші еді, егер экономикалық өсуді ынталандыру мақсаты қойылған болса, онда артықшылықтар табыс саясатына беріледі.
13.Қазақстандағы ақша реформалары және олардың ерекшеліктері.
Ақша реформасы - валюталардың тұрақтылығын, ақша айналымын күшейту және реттеу мақсатымен мемлекет жүргізетін ақша жүйесінің жаңғартылуын көрсетеді.
Жаңа ақша бірлігін енгізумен бы ақша реформасы-экономиканы дағдарыстан шығарудың бірден-біршамасы же оның кезекті тұрақтылығын көрсететін әлемдік тәжірибе дәлелдеп отыр. Сондықтан, Қаз-да 1993ж жүргізілген ақша реформасы мем-ң экон-қ саясатымен тығыз бы. Ол макроэк-қ тұрақтылыққа же кезекті ақша кредит, баға, салық,инвес-қ саясаттың табысына жету мақсатымен жүргізілді.
Қазақстанда ақша реформасы нуллификация әдісімен жүргізілді, яғни ескі құнсыздалған кеңестік рубльдер айналымнан толық шығарылып, жаңа Қазақстандық ақша белгілері - теңгелер енгізілді. 16 жасқа толған адамдардың бірі ауыстырып алатын мүмкіндігі бар ең жоғары шамадағы ақша өлшемі 100 мың рубльді құрады. Ауыстыру тек брі рет қана жасалды, ол туралы паспортта белгі қойылған болатын. ҚР ұлттық валютасын енгізу тур. 1993ж. 15 қарашада сағат 8-де бекітілді.
Ақша айналысын тұрақтандыру мен экономиканы қалпына келтіру мынадай әдістер қолданылады: - Нулификация құнсызданған ақшаны жойып,орнына жаңа валюта енгізу. - Ревальвация ақша өлшемінің бұрынғы құрамына келтіру әдісі. - Девальвация ақша өлшемінің алтын құрамын төмендету - Деноминация нөлдерді сызу әдісі баға масштабын ірілендіру
Девальвация латынша de - төмендеу, valko - тұрмын дейтін сөздерден туындайды. Ақша бірлігінің немесе ұлттық ақша бірлігінің бағамын шетел валюталарына қатысты алтын мәнінің төмендеуін білдіреді.
Қазақстанда 1999 ж. қыркүйегінде Оңтүстік- Шығыс Азия мен Ресейдегі экономикалық дағдарыспен байланысты америка долларына қатысты теңге бағамының төмендеу жолымен ақша девальвациясы болды (егер 1999 ж. қыркүйегіне дейін теңгенің долларға қатысты курсы 76 теңге болса, ол 130 теңгеге дейін түсті). Аталған шара отандық өнімнің өндірісі мен тұтынуда өте жағымды рөлін атқарды, сондай-ақ шетел валюталары мен инвестициялардың құйылуныа себеп болды.
Ревальвация латынша re - жаңару және valko - тұрмын дейтін сөздерден туындайды. Ақша бірлігінің бұрынғы алтын мәнін қайта қалыптастыруды немесе ұлттық валюта бағамының шетел валютасымен салыстырғандағы жоғарылауын көрсетеді, яғни девальвацияға қарама-қарсы.
Деноминация Қазақстанда жүргізілген жоқ.
Девальвация ақша өлшемінің алтын құрамын төмендету
2014 жылдың ақпанында тағы теңге девальвациясы жасалды. Ұлттық банк бұл жолы да девальвацияны әлем экономикасындағы дағдарыс, „жаман" доллар және басқа себептермен байланыстырды. Негізгі себептердің ішінде БРИКС елдеріндегі экономикалық жағдайдың нашарлауы, дамушы елдерде капиталдың сыртқа кетуі, Ресей рублінің айырбас бағамының тұрақсыздығы аталды.
Былтыр Қазақстан импортының жалпы көлеміндегі Ресей тауарларының үлесі 36,2 пайыз болған. Ал Қазақстан Ресейге бұдан үш есе аз тауар экспорттаған.
Девальвация себептерінің бірі ретінде тұтыну тауарларын сырттан әкелу есебінен импорттың өсуі, төлем балансының нашарлауы аталды.
Сарапшылардың айтуынша, Қазақстанның тұрмысқа арналған тауарларға тәуелділігі артып келеді. Ал бұл салаға ие болатын шағын және орта бизнес дамымай отыр.
Экономика ғылымдарының докторы Мағбат Спанов Тotal.kz сайтында жарияланған комментарийінде „үкімет пен қаржы министрлігінің тиімді жұмыс істемеуі теңгені девальвацияға ұшыратты" дейді. Сарапшылар теңгенің келешек бағамына қатысты әр түрлі болжам жасайды. „Караван" газетінде талдау жариялаған „Асыл-Инвест" инвестициялық компаниясы девальвация деңгейі бұдан көп төмен болуы тиіс еді деп есептейді. Ұлттық банктің қазіргі саясатына байланысты компания „теңге бағамы бұрынғыдай тұрақты болмайды, сыртқы баға факторларының өзгеруіне қарай көп құбылатын болады" деген болжам жасайды.
Ал ұлттық банк әзірше айырбас бағамын қатаң реттеуден бас тартып, инфляциялық, яғни құбылмалы бағамға көшуді жоспарлайды.
Қазақстанда ақша реформасын өткізу қажеттілгі бірқатар ерекше себептермен түсіндіріледі:
-көп жыл бойы әкімшіл-әміршіл же жоспарлы орталықтандырылған шаруашылық жүйелері халық шаруашылығының барлық салаларында сәйкессіздіктің туындауына себеп болды. Оның ішінде тұтыну заттарының өндірісіне қарағанда өндіріс құралдарының өндірілуі басым.Экономика шикізаттарға бағытталды.Қазаұстан КСРО-ның бірден бір шикізат көзі болды.
-бағалау көп жағдайда төмендеген нсе нақты орындалған деңгейден қалмауға тырысқан кезде жоспарлы же мемлк тапсырмаларды орындау дәрежесіне қарай өткізілді, бірақ бұл жалақы же басқа ресурстардың қор шамасында көрінген жоқ.Сонымен, экономика тиімділігінің төмендеуіне әкеп соғатын шаруашылықты жүргізудің шығын механизмі құрылды.
-орталықта бекітілген баға өнімнің өзіндік құнынан көп артта қалып отырды,ал кәсіпорындардың шығындары мемлекетті ақшалай көмегімен жабылып отырды.
-экономиканың шығындылығынан,үлкен өнімсіз ысыраптардан мемлекеттік бюджеттің тапшылығы туды.КСРО ыдырауы, экономиканың құлдырауы,КСРО ақша ж.йесінің құлауы,Қазақстанның рубль шеңберінен шығарылуы,ұлттық ақша жүйесінің болмауы - Қазақстанда ақша реформасының қту қажеттілігінің басты себебі болды.
14.Несиенің нысандары, түрлері мен функциялары.
Несие бұл пайыз төлеу және қайтару шартында уақытша пайдалануға берілетін ссудалық капиталл қозғалысы. Несиенің экономикадағы орны мен ролі оның атқаратын қызметтерімен сипатталады.
Несиенің түрі бұл несиелік қатынастар құрлымының ,олардың негізгі қызметтерінің, яғни әр алуан сыртқы және ішкі өзгерістер барысында толық сақталатын көрінісін білдіреді.
Несиенің екі формасы бар: тауарлы және ақшалай. Мұндағы тауар түрінде берілетін несиені ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ақша -- бұл барлық тауарлардың құнын өлшейтін, жалпыға барша айырықша тауар. Ақшаның объективті қажеттігі тауар өндірісі және айналысының болуына сәйкес қалыптасты. Ақша - бұл тауар айналысының кұралы және оның ізбасары. Тауар мен ақша бір-бірінен бөлінбейді, себебі ақша айналысынсыз тауар айналысының да болуы мүмкін емес. Ақша тауардан бөлініп шыққанымен де ол, айырықша тауар ретінде қала береді. Ақшаның, жалпыға бірдей балама рөлін атқару алтынға жүктеледі. Ақша -- өндіріс және бөлу үдерісіндегі адамдар арасындағы қатынасты бейнелейтін, тарихи түрде дамып келген экономикалық категория. Ақшаның экономикалық категория ретіндегі мәні, оның мынадай үш қасиетінің біртұтастығынан байқалады: жалпыға тікелей айырбасталу нысаны; айырбас құнының дербес нысаны; еңбек өлшемінің заттай нысаны. Жалпыға тікелей айырбасталу нысаны, оның кез келген материалдық бағалы затқа айырбасталатынын сипаттайды. Екіншісі тауарларды сатумен байланыссыз. Соңғы қасиеті, тауар өндіруге жұмсалған еңбектің ақша көмегімен өлшеуге болатын құнын сипаттайды. Айырбас құны -- бұл бір тауардың басқа да бір тауарға белгілі сәйкестікте айырбасталу қабілетін білдіреді. Ақша функциялары:
1) құн өлшемі;
2) айналыс құралы;
3) төлем құралы;
4) қор және қазына жинау құралы;
5) дүниежүзілік ақша.
Ақша құн өлшемі ретінде. Құнның өлшем қызметі тауар өндірісі жағдайында туындайды. Бұл ақшаның барлық тауарлар құнының өлшемі ретіндегі қабілеттілігін білдіреді, бағаны анықтауда делдал қызметін атқарады. Өзінің жеке құны бар тауар ғана құн өлшемі болады. Құн өлшеу қызметі жалпы эквивалент ретіндегі ақшаның тауарға деген қатынасын көрсетеді. Бірақ тауардың бағасын анықтау үшін баға масштабы қажет.Құн өлшемі және баға масштабы ретіндегі ақша қызметтірінің арасында едәуір айырмашылық бар. Құн өлшемі -- мемлекетке тәуелді емес ақшаның экономикалық қызметі болып табылады. Ол құн заңымен анықталады. Баға масштабы заңды сипатқа ие бола отырып, мемлекет билігіне тәуелді және құнды емес тауар бағасын көрсету үшін қызмет етеді.
Ақша айналыс құралы ретінде. Ақша айналыс құралы қызметінде тауарларды өткізудегі делдал болып табылады. Елімізде төлем құралдарының әр түрлері, оның ішінде төлем тапсырмасы, төлемдік талап-тапсырма және басқалары сияқты дәстүрлі төлем құралдары, сондай-ақ инновациялық төлем құралдарын қолдануға негізделген төлемдерді жүзеге асырудың аралық тәсілдері қолданылады.
Қорлану және қазына жинау құралы ретінде. Ақшаның төлем және айналыс құралы қызметтері ақшалай қорлардың құрылуын талап етеді. Ақшаның қорлануының қажеттігі Т-А-Т айналымының екі актілерге Т-А және А-Т айрылуымен байланысты. Тауар өндіріс жағдайында қорлану екі формада жүреді:
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
::кәсіпорындар мен ұйымдардың есеп айырысу және депозиттік шоттарындағы ақшалай қаражат қалдығы түрінде ұжымдық қорлану;
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
:: банктердегі салымдар, мемлекеттік облигациялар.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Дүниежүзілік ақша қызметі. Тауар шаруашылығының кеңеюі, шаруашылық байланыстардың интернационалдануы дүниежүзілік нарықтың пайда болуы дүниежүзілік ақшалар қызметінің пайда болуы дүниежүзілік ақшалар қызметінің пайда болуына себеп болды. Дүниежүзілік ақшалар интернационалдық құн өлшемі, халықаралық төлем және сатып алу құралы ретінде қызмет етеді.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Бұл қызметтің толық бағалы ақшалар, ал кейіннен нағыз ақшалар атқарды. 1867 жылы Париж келісімі дүниежүзілік ақша қызметін алтынға бекітті.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
2.Ақша айналымы оның құрылымы және анықтамасы.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
90-жылдардың орта шеніне дейін ТМД-ға мүше елдердің басылымдарында "ақша айналымы" және "ақша айналысы" деген ұғымдарға анықтама беріліп, олар бір-бірінен дәл ажыратылды. Ақша айналымы деп тек қолма-қол ақша емес ақшаның ақшаның қозғалысын білдіретін кең ұғым айтылды. Экономиканың әр үлгісі бұл ұғымдардың мәні мен құрлымын өзгертпей кейбір ерекшеліктер енгізді. Жоспарлы - орталықтанған экономика жағдайында ақша айналымының ерекшеліктері: қолма-қол ақша да, қолма-қол емес ақша да кәсіпорындардың шығаратын өнімдерін алдын ала бөлуге қызмет атқаратын. Барлық қоғамдық өнім өндіріс құралдары және тұтыну заттары түрінде, яғни бірінші жағдайда материалды-техникалық жабдықтау жүйесі арқылы, ал екінші жағдайда қоғам мүшелерінің сәйкес мемлекеттің сауда жүйесі арқылы бөлінді; мемлекет заңмен ақша айналымын: қолма-қол ақша және қолма-қол емес ақшаға бөліп, ақша айналымының қай түрі қандай бөлу жүйесіне қызмет атқаратынын белгіледі. Сөйтіп қолма-қол ақша қозғалысы халықтың ақшалай табысын бөлуді көрсетсе, ал қолма-қол емес ақша қозғалысы өндіріс құрал-жабдықтарын бөлуді көрсетті; ақша айналымы мемлекеттік жоспарлау жүйесінің объектісі ретінде директивалық заңдармен реттелді; ақша айналымы біртектес мемлекеттік меншік формасына қызмет көрсетті; ақша айналымының алғашқы және қорытынды кезеңдері мемлекеттік банкте шоғырланып, мемлекеттік банк бақылау жүргізді; мемлекеттік жүйелер алдын ала өнімге баға белгілеумен және көрсетілген қызметтерге тарифтер бекітумен де шұғылданды. КСРО негізінде құрылған ТМД елдерінің нарықтық қатынастарға өту кезінде жүргізген іс-шараларын кейін ақша айналымында пайда болды. Шын мәнінде ақша айналысы - ақша айналымының тек бір бөлігі, атап айтқанда "қолма-қол ақша айналысы". Нарықтық экономика үлгісі жағдайындағы ақша айналымына тән ерекшеліктер: ақша айналымы негізінен шаруашылықтағы нарықтық қатынастарға қызмет жасайды, ол бөлу қатынастарының тек аз ғана бөлшегін қамтиды; қолма-қол ақша және қолма-қол емес ақша айналымдарын заңмен ажырату жойылды; ақша айналымы мемлекеттің, коммерциялық банктердің, заңды және жеке тұлғалардың жоспарлы болжауының объектісі болып табылады; ақша айналымы әр түрлі меншік формасы жағдайында жүреді; ақша айналымының алғашқы және қорытынды кезеңдері орталықтанбаған, яғни олар әр түрлі коммерциялық және мемлекеттік банктерде шоғырланған; қолма-қол ақша және қолма-қол емес ақша айналымы бір-бірімен тығыз байланыста жүреді;қолма-қол ақша эмиссиясын Орталық банк жүргізіп, ал қолма-қол емес ақша белгілерін комерциялық банктер шығарады. Сонымен, ақша айналымы деп қолма-қол және қолма-қол емес түрінде үздіксіз қозғалыста жүретін ақша белгілерін айтады. Бұл анықтама ақша айналымының қазіргі мазмұны сай келеді, себебі айналымда тек ақша белгілері жүреді.Ал металл ақша жүйесінде әрі тауар, әрі ақша айналымы ретінде олардың құны айналымда жүрді. Себебі металл монетаның (алтын немесе күміс) өз құны өзінде көрсетілген (номинал) құнына сәйкес келгендіктен ақша құнының қозғалысы тауар құнының қозғалысымен бір уақытта жүрді. Сондықтан құн айналымы мен ақша айналымын біріктірді. Қазіргі ақша айналымын құн айналымы деп айтуға болмайды. Оған себеп - қолма-қол ақша және қолма-қол емес ақша белгілерінің өз құны көрсетілген құнымен салыстырғанда өте төмен, тіпті жоқ деуге болады. Демек қазір құн айналымы деп тек тауар айналымын айтуға толық негіз бар. Айналыста жүретін тек қолма-қол ақша, ол ақша айналымының тек бір бөлігі. Демек ақша айналысы деген белгілі бір мезгілде қолма-қол ақшамен өтелген барлық төлемдер сомасына тең ақша айналымының бөлігі.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
3.Вексель оның ерекшеліктері және артықшылықтары.
Вексель -айырбас - жазбаша түрде толтырылған ұзақ мерзімді борыш міндеттемесі. Жай және аударма вексель түрлері болады. Вексель беруші несие иесіне (вексель ұстаушыға) беретін, заң жүзінде нақты формада белгіленген жазба түріндегі борышқор қолхаты. Құнды қағаз; кредитке берілетін ақшаның бір түрі. Оның иесінің (вексель ұстаушының) белгілі бір уақыт мерзім өткенде, векселді берушіден ақша талап етуге даусыз құқық беруді куәландыратын жазбаша қарыз міндеттемесі. Вексель нарықтық экономика түріндегі елдердің коммерциялық және банкілік іс-тәжірибесінде, сонымен қатар сыртқы саудада және басқа да халықаралық есептесулерде барынша кеңінен қолданылады. Векселдік міндеттеменің мәні мен маңызы тек қана ақша (ұлттық түрдегі және шетелдік валюта түріндегі) болуы мүмкін. Вексельді операцияларды қолданудың ерекшеліктері: - төлем мерзімін кейінге қалдыру;қаржыландыру құнын төмендету; дебиторлық және кредиторлық берешекті оңтайландыру;айналым қаражатын босату;сондай-ақ қосымша пайда табу.
Қазақстан Республикасының вексельді айналым нарығы жыл сайын өзінің даму қарқынын арттыруда. Қазіргі уақытта вексель эмитенттері Қазатомпром ҰАК АҚ, Қазақстан темір жолы ҰК АҚ, Қазақтелеком АҚ, KazTransCom АҚ, Цесна корпорациясы АҚ және т.б. сияқты атаулы кәсіпорындары болып табылады. Вексельді есеп айырысулар құрылыста, энергетикада, теміржол тасымалдарында, телекоммуникация саласында, кен өнеркәсібінде, ауыл шаруашылығында қолданылады.Вексельдің келесідей өзіне тән ерекшелігі бар:дерексіздік, яғни вексельде мәміленің нақты түрінің көрсетілмеуі;даусыздық, яғни протесттуралы актіні нотариуспен жасағаннан кейін тиісті шара қолданылғанға дейінгі қарыздың міндетті түрде төленуге тиістігі;айналымдылық, яғни басқа бір тұлғаларға аударып
4.Ақша массасы және ақша базасы, олардың анықтамасы. Ақша айналысының негізгі сандық көрсеткіштерінің біріне ақша массасы мен ақша базасы жатады.Ақша массасы -- жеке тұлғаларға, кәсіпорындарға және мемлекетке тиісті және шаруашылық айналымына қызмет ететін сатып алу және төлем құралдарының жиынтығы.Белгілі бір күндегі және белгілі бір кезеңдегі ақша айналысының сандық өзгерісін талдау үшін, сондай-ақ ақша массасының өсуі мен көлемін реттеуге байланысты шараларды жасау үшін әртүрлі көрсеткіштер пайдаланылады. Ондай көрсеткіштерді ақша агрегаттары деп атайды.Өнеркәсібі жағынан дамыған елдердің қаржылық статистикасында ақша массасын анықтау барысында төмендегідей ақша агрегаттары қолданылады:Ml агрегаты, яғни ол айналыстағы нақты ақшаларды (банкноттар мен монеталарды) және банктегі ағымдық шоттардағы қаражаттарды камтиды;М2 агрегаты, ол Ml агрегаты қосылған коммерциялық банктердегі мерзімді және жинақ салымдарынан (төрт жылға дейінгі) тұрады;МЗ агрегаты, ол М2 агрегаты қосылған арнайы несиелік мекемелердегі жинақсалымдарын кұрайды;M4 агрегаты, ол МЗ агрегаты қосылған ірі коммерциялық банктердегі депозиттік сертификаттардан тұрады.АҚШ-та, ақша массасын анықтауда төрт ақша агрегатын, Жапония мен Германияда -- үш, Англия мен Францияда -- екеу, Ресейде -- үш ақша агрегаттары пайдаланылады.Қазақстанда ақша массасына Ұлттық Банк пен екінші деңгейдегі банкілердің баланстық шоттарын шоғырландыру негізіңде анықталады және оның құрамына айналыстағы қолма-қол ақша және резидент занды тұлғалар мен үй шаруашылығы (жеке тұлғалардың) депозиттері жатады.Қазақстан Республикасында Ұлттық Банктің 12.01.1995 жылы Директорлар кеңесінің № 2 хаттамасымен бекітілген Ақша массасын, ақша базасын анықтау әдісі және ішкі және сыртқы активтерді анықтау барысында баланстық шоттарды жіктеу туралы ережесіне сәйкес ақша базасы мен ақша массасы есептеледі.Аталған ережеге сәйкес, ақша базасы (MB) -- бұл міндеттемелерге жататын резервтік және бастапқы ақшаларды білдіреді.
ҚҰБ-нің соңғы жылдардағы есептеулеріне байланысты, ақша базасы (резервтік ақша) мыналардан тұрады:ҚҰБ-нің айналымға шығарған қолма-қол ақшаларынан; (ЕДБ-дің аудармалы және басқа депозиттерінен; банктік емес қаржылық ұйымдардың аудармалы депозиттерінен;ҚҰБ-гі мемлекеттік және мемлекеттік емес қаржылық емес ұйымдардың теңгедегі ағымдағы шоттарынан.Қазақстандағы негізгі ақша агрегаттарына, қазіргі кезде ақша несие статистикасын жасау және таддауда қолданылып жүрген, ақша базасы мен белгіленуі МЗ -- ақша массасы жатады. Ақша массасы құрылымына мынадай ақша агрегаттары жатады:М0 (айналыстағы қолма-қол ақша, немесе банк жүйесінен тыс ақша);Ml = М0 + банктік емес занды тұлғалар мен халықтың теңгедегі аудармалы депозиттері;М2 = М1 + теңгедегі басқа да депозиттер және банктік емес занды тұлғалар мен халықтың шетел валютасындағы аудармалы депозиттері;МЗ (ақша массасы) = М2 + банктік емес заңды тұлғалар мен халықтың шетел валютасындағы басқа да депозиттері.
Мұндағы,Аудармалы депозиттер -- 1) әрқашан айып-пұлсыз және шектеусіз атаулы құнымен ақшаға ауыстырылады; 2) чектің, траттаның немесе жиро-кепілдіктің көмегімен еркін айналады; 3) төлемдер жүргізуде кеңінен қолданылады. Аудармалы депозиттер қысқа ақша массасының бір бөлігін құрайды.Басқа депозиттер -- негізінен ол, белгілі уақыт аралығынан кейін ғана алынатындығы немесе әртүрлі шектеулері жай коммерциялық операцияларда біраз қолайсыздық туғызатын және жинақ тетігіне қойылатын талаптарға жоғары дәрежеде сай келетін жинақ және мерзімді депозиттер. Басқа депозиттер, сонымен қатар, шетел валютасында салынған басқа салымдар мен депозиттерді қамтиды.Ақша базасының ақша массасына ықпал етуі ақша мультипликаторы көмегімен мынадай формула арқылы есептеледі:Ам = МЗ (ақша массасы) MB (ақша базасы)
5.Қолма-қол және қолма қолсыз ақша олардың өзара байланысы мен мәні.
Ақша айналымының басым формасына сәйкес оны қолма - қол және қолма - қол емес ақша айналымдары деп бөледі.
Қолма - қол ақша айналымы - бұл қолма - қол ақша белгілерінің айналымы: қағаз ақшалардың, банкноталар, монеталар, тағы басқалары. Яғни, бұл - бір субъектінің екіншісіне тауарлар үшін, көрсетілген қызметтер үшін немесе заңмен қарастырылған басқа да жағдайлар үшін берілетін нақты ақша белгілерінің айналымы. Барлық елдерде монеталарды мемлекеттік қазына жасап шығарады, ал айналымға оларды банкноталармен бірге орталық банк жібереді. Қолма - қол есеп айырысуда орталық банкпен шығарылған және эмиссиялауға монополиялық құқығы бар банкноталар қолданылады. Қолма - қол ақшалар келесілер үшін қолданылады:-тауарлар мен қызметтер айналымын жүзеге асыру үшін;-жалақы төлеу бойынша есеп айырысу және соған сәйкес төлемдерді төлеу үшін;-бағалы қағаздарға төлем және олар бойынша табыстарды төлеу үшін;-коммуналдық және тағы басқалар қызметтерге төлем жасау үшін;
ҚР қолма - қол ақшаны Ұлттық Банк банкнота түрінде эмиссиялайды, ал екінші деңгейдегі банктер оның эквивалентін қолма - қол емес формада төлеп алады. Коммерциялық банктердің операциялық кассасынан қолма - қол ақшаның көп бөлігі клиенттерге беріледі. Яғни клиенттер заңды тұлғалар болатын болса, онда ақша кәсіпорындар мен ұйымдардың кассасына түседі , ал клиент жеке тұлға болатын болса, онда ақша тікелей халыққа беріледі.
Қолма - қол ақша, негізінен, халықтың ақшалы табысынан және оны жұмсаудан түседі. Бірақ ақшаның көп бөлігі жарна, сақтандыру төлемін, пәтер ақысы мен коммуналдық төлемін, қарызды өтеуге, тауар сатып алу мен көрсетілген қызметке ақы төлеуге, бағалы қағаздар мен лотерея сатып алуға, айып пұл және тағы сол сияқтыларды төлеуге жұмсалады.
Жалпы айтқанда, ақша коммерциялық банктердің төлем - кассалық бөлімдерінен клиенттер арқылы айналысқа түсіп, белгілі бір мерзімнен кейін клиенттердің кассасы арқылы айналыстан шығады. Сөйтіп, қолма - қол ақшаның қайталама айналысы аяқталады.
Ақша айналымын реттеудегі маңызды элемент- қолма- қол ақшаны пайдалану. Қазіргі кезде біздің елде кәсіпорындар арасындағы өзара есепке қолма- қол ақшаны тек төменгі жалақының төрт еселенген мөлшері көлемінде пайдаланумен және банктегі салым иелерінің бөлшек саудамен есеп айырысу үшін есептеуге чектерін енгізумен шектелуде.
Қолма - қол емес ақша айналымы ( төлем айналымы ) - ол банктегі шот иесінің жазбаша бұйрығы бойынша шоттағы ақша қалдығының өзгеруі немесе ақшаның төлем құралы ретінде қызметтің атқарылуы. Ол бүкіл ақша айналымының басымбөлігін құрайды. Төлем айналымы төлеушілері мен сатып алушылардың банктегі шотына немесе жазбаша түрде, сол сияқты олардың өзара талаптарын есептеу жолымен жүзеге асырылады.Ол көбінесе чектер арқылы, несие карточкалары төлем тапсырыстары арқылы, төлемнің электронды құралдары арқылы және тағы басқа есеп айырысу құжаттары арқылы ( қазыналық вексельдер, сертификаттар) қызмет етеді.Қолма - қол емес ақшаның төлем айналымын екі тобқа бөлуге болады: тауарлы операциялар бойынша және қаржылық міндеттемелері бойынша төлем айналымы. Бірінші топқа тауарлар және көрсетілген қызметтер бойынша есеп айырысулар жатады, ал екіншісіне бютжет төлемдер және бюджеттен тыс төлемдер, банк ссудаларын өтеу, несиенің пайызын төлеу, сақтандыру компанияларымен есеп айырысулар кіргізіледі.
Қолма - қол емес ақша айналысы - бұл белгілі бір уақыт аралығындағы клиенттердің шоттары бойынша несиелік ұйымдарға немесе келісімді есеп айырысуға, қолма - қол ақшаларды қолданбай, ақшалай қаражаттарды аудару.
Қолма - қол ақша және қолма - қол емес ақша айналымдары өзара тығыз байланысты және бір - біріне тәуелді.
6. Ақша, оның қажеттілігі және функциялары
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Ақша - жалпы бірдей эквивалент, ерекше тауар, онда барлық басқа тауардың құны бейнеленеді және оның делдал ретінде қатысуымен тауар өндірушілер арасында еңбек өнімдерінің айырбасы үздіксіз жасала береді.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Ақшаның өмір сүруіндегі объективтіқажеттілік ол тауар өндірісі және тауар айналысының болуына негізделеді. Кез келген тауар айналысында ақша айырбас құралы болып табылады. Тауар және ақша бір-бірінен бөлінбейді. Ақша айналысы болмаса, онда тауар айналысы да болмайды.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Ақша бес түрлі қызмет атқарады:
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
:: құн өлшемі,
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
:: айналыс құралы,
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
:: төлем құралы,
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
:: қор және қазына жинау құралы,
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
:: дүниежүзілік ақша.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Ақша құн өлшемі ретінде
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Құнның өлшем қызметі тауар өндірісі жағдайында туындайды. Ақша түрінде көрінетін тауардың құны, оның бағасы болып табылады. Ақшаның өз бағасы болмайды, олардың құны өздерімен анықталуы мүмкін емес. Бағаның орнына ақшалар, кез келген тауарлар санын сатып алу мүкіндігі бар. Сатып алу қасиетімен ерекшеленеді.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Ақша айналыс құралы
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Ақша айналыс құралы қызметінде тауарларды өткізудегі делдал болып табылады.Тауарлар бір қолдан екінші қолға ауыса отырып, өзінің тұтынушысын тапқанға дейін ақша үздіксіз қозғалыста болады.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Тауар айналысы ақша қозғалысымен байланысты. Бірақ ақша қозғалысы міндетті түрде тауар қозғалысымен бір уақытта тоғысуы тиіс емес. Ақша құнның еркін формасында көрінеді. Олар өткізу процесін еркін аяқтайды. Ақшаның қозғалысы тауар қозғалысынан ерте немесе кеш жүруі мүмкін.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Егер тауар мен ақшаның қарама - қарсы қозғалысы болмаса, яғни тауар төлем ақы түскенге дейін сатып алынған немесе керісінше болса, онда бұл жағдайда ақшалар төлем құралы қызметін атқарады.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Ақшалар төлем құралы ретінде тек қана тауар айналысына ғана емес, сонымен қатар қаржы - несие қатынастарына да қызмет етеді.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Барлық ақшалай төлемдерді төмендегідей етіп топтастыруға болады:
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
:: тауарларды және қызметтерді төлеуге байланысты міндеттемелер;
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
:: еңбек ақы төлеуге байланысты міндеттемелер;
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
:: мемлекетке қатысты қаржылық міндеттемелер;
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
:: банктік қарыз, мемлекеттік және тұтыну несиесі бойынша борыштық міндеттеме;
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
:: сақтандыру міндеттемелері;
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
:: әкімшілік - сот сипатындағы міндеттемелержәне басқалары;
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Қорлану және қазына жинау құралы ретінде
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Ақшаның төлем және айналыс құралы қызметтері ақшалай қорлардың құрылуын талап етеді. Ақшаның қорлануының қажеттігі Т-А-Т айналымының екі актілерге Т-А және А-Т айрылуымен байланысты.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Тауар өндіріс жағдайында қорлану екі формада жүреді:
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
:: кәсіпорындарменұйымдардыңесепай ырысужәнедепозиттікшоттарындағыақша лайқаражатқалдығытүріндеұжымдыққорл ану;
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
:: банктердегі салымдар, мемлекеттік облигациялар.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Дүниежүзілік ақша қызметі
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Тауаршаруашылығының кеңеюі, шаруашылықбайланыстардыңинтернацион алдануы дүниежүзілікнарықтыңпайдаболуыдүние жүзілік ақшалар қызметінің пайда болуы дүниежүзілік ақшалар қызметінің пайда болуына себеп болды. Дүниежүзілік ақшалар интернационалдық құн өлшемі, халықаралықтөлемжәнесатыпалуқұралыр етіндеқызмететеді.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
7. Ақшаайналымы, оныңқұрылымыжәнеанықтамасы
Ақша айналымы - бұл өзінің функцияларын орындау барысындағы қолма - қол және қолма - қол емес ақшалардың қозғалысы. Ол тауарлардың реализациясын, сондай - ақ тауарлы емес төлемдерді және шаруашылықтағы есеп айырысуларды жүзегеа сырады.
Елдің ақша айналымы ақшаның қозғалысын көрсете отырып, келесілердің арасындағы айналысты көрсетеді: орталық банк және коммерциялық банктер; коммерциялық банктер; коммерциялық банктер және олардың клиенттері; кәсіпорындар мен ұйымдар; физикалық тұлғалар;
Ақша айналымы - бұл қолма - қол және қолма - қол емес ақша белгілерінің тауар айналымын және тауарсыз төлемдермен шаруашылықтың есеп айырысуын қамтамасыз ететін ақшаның қызметі.
Ендеше ақша айналымы екі бөліктен: қолма - қол және қолма - қол емес ақша айналымынан тұрады.
Ақша айналымы заңы мына формуламен өрнектеледі:
А мөлшері = СмбАжылд.
А - ақша мөлшері;Смб - сатылуға тиіс тауар бағасы;
Ажылд. - ақша айналымының жылдамдығы;
Ақша айналысы заңының мәні мынада: ақшаның айналыс құралы қызметін орындауы үшін қажетті ақша мөлшері сатылуға тиіс тауарлар бағасының қосындысын бір аттас ақша өлшемінің айналым санына бөлгенге теңесуі керек.
Ақша тек айналыс құралы ғана емес, сонымен қатар төлем құралы қызметінде болатындықтан, айналысқа қажетті ақша мөлшері де несиеге сатқан тауарлар сомасына байланысты азаяды. Қарыз міндеттемелерінің бір сыпырасы қолма - қол ақшасыз есеп айырылысқанда өтеледі, яғни олар қарыз талаптары мен міндеттемелерін өзара есептеу жолымен де өтеледі.
Сөйтіп, несиенің даму дәрежесі ақша мөлшеріне кері әсерін тигізеді; тауардың неғұрлым көп бөлігі несиеге сатылса, айналысқа соғұрлым аз ақша мөлшері қажет. Одан басқа айналыстан шығарылған әлде қандай ақша мөлшері шаруашылықтың, халықтың тұрақты ақша қорын құрайды. Айналыстағы ақша мөлшерін анықтаушы заң мына формуламен анықталады:
Амөлш. = ( ( Стбн + Ст - Сө ) Ажылд. ) + Ақ
Мұндағы: Амөлш. - айналыс құралы және төлем құралы қызметтеріне қажет ақша мөлшері;Стбн - несиеге сатылған тауарлар бағасының сомасы;Ст - қарыз және басқа міндеттемелер бойынша төленетін сома;Сө - өзара өтелетін талаптар мен міндеттемелердің сомасы;Ақ - ақша қоры;Ажылд. - айналыс құралы және төлем құралы қызметтеріндегі ақша айналымының орташа саны (айналыс жылдамдығы);
Сөйтіп айналысқа қажетті ақша мөлшері өндірістің даму жағдайларына әсер ететін көптеген факторларға байланысты өзгереді; айналыстағы тауарлар мөлшеріне тауарлар мен қызметтер бағасының деңгейіне және тағы басқаларға байланысты болады.
Айналысқа қажетті ақша мөлшері ақша айналысының жылдамдығына кері пропорционалды өзгереді. Ал ақша айналымына әсер ететін жағдайлар мыналар: -несиенің даму деңгейі, егер тауардың көп бөлігі несиеге сатылса, айналысқа сонша мөлшерде кем ақша қажет; - қолма - қол ақшасыз есеп айырысудың дамуы; -ақша айналымының санының өсуі;
Айналысқа ақша екі формада эмиссияланады (шығарылады): қолма - қол ақша, яғни айналымдағы банкнота және майда монеталар, банктік айналымдағы ақша формасы, яғни банктегі шоттарға жазылған сома. Екі деңгейлі банк жүйесінде ақшаның бірінші формасын, яғни қолма - қол ақшаны монополиялы құқықпен орталық банк эмиссиялайды да, ал қолма - қол емес ақша белгілерін коммерциялық банктер жүйесі шағарады.
8. Ақша айналысы заңы және оның мазмұны
Ақша айналысы - елдегі тауарлық же тауарлық емес сипаттарына қызмет етеін қолма қол ақша мен қолма қолсыз ақшалар формасындағы ақша қозғалысы. Ол 2-ге бөлінеді. Қолма қол ақша айналысы- бұл нақты ақшалар қозғалысын білдіреді. Оған банкноталар, монеталар және қағаз ақшалар жатады. Банкнота- орталық банктің айналымға шығарған әр түрлі номиналды ақша бірліктері. Қағаз ақша-бюджет тапшылығын жабу мақсатында шығарылады, металл ақшаға ауыстырылмайды, сондай-ақ мемлекет белгілеген өзіндік номиналы бар құндық белгілері. Қолма-қолсыз ақша айналысы- қолма қолсыз ақша айнылмының ақшалай қозғалысы. Оған чек,палстикалық карточка, электронды аударымдар көмегімен пайд-н клиент шотындағы ақшалары жатады.
Ақша айналысының заңы- тауарлар айналысы үшін қажетті ақшалардың санын анықтайды. АТА=тауар бағасының сомасыақша айналым саны. Бұл жерде бір айта кететіні, ақшаның төлем құралы қызметін атқаруымен бты бұл формула да нақтылануды талап етуде.
Айналысқа қажетті ақша саны келесі формуламен анықталады: Ақ=С тб- Нтб+Мте-Өте Аос
=
Стб- сатылатын тауарлардың бағасының сомасы; Нтб- несиеге сатылатын тауарлар бағасының сомасы; Мте- міндеттемелер бойынша төлемдер сомасы
Өте- өзара төленетін төлемдер сомасы Аос- айналыс және төлем құралы ретінде ақша айналымының орташа саны. Осындай жағдайларда айналысқа қажетті ақша санына өндірістің дамуының шарттарына тәуелді болып келетін әр алуан факторлар ықпал етеді. Оның біріне айналыстағы тауарлар санының өзгерісі жатады. Сондай-ақ шарғы ақшаға деген қажеттілік тауарлар же көрсетілетін қызметтер бағаларының деңгейіне бты да анықталады.
9. Ақша жүйесі: типтері мен элементтері.
Ақша жүйесі - бұл тарихи түрде қалыптасқан және ұлттық заңдылықтармен бекітілген ақша айналысын ұйымдастыру формасы. Ақша жүйесінің өзіне тән типтері және элементтері болады. Ақша жүйесінің мынадай типтері бар: 1. металл ақша айналысы, яғни мұндай ақша тауары тікелей айналыста бола отырып, ақшаның барлық қызметтерін атқарады. 2. несиелік және қағаз ақшалар айналысы. Яғни алтын айналыстан алынып тасталынып, оның орнына несиелік және қағаз ақшалар айналысқа түседі.
Металл ақша айналысы екіге бөлінеді: 1. Биметализм - жалпыға балама рөлі екі бағалы металға негізделген ақша жүйесі. Биметализмнің 3 түрі болған:
- қос валюталы жүйе - мұнда алтын мен күмістің арасындағы шектік қатынас олардың нарықтық құнына негізделген
- қатар жүретін валюталық жүйе - мұнда бұл қатынас мемлекет тарапынан белгіленген
- ақсақ валюталық жүйе-мұнда алтын мен күміс монеталары заңды төлем құралы ретінде пайдаланылған, бірақ бірдей негізде емес. Себебі күміс монеталарды жасау жабық түрде жүзеге асырылып, алтын монеталарды жасау жабық түрде жүргізілді.
2. монометаллизм - бұл барлығына бірдей балама және ақша айналысының негізі ретінде бір ғана металл қызмет ететін ақша жүйесі. Ол мына түрлерге бөлінеді:
- алтын монета стандарты - бұл еркін бәсеке тұсындағы капитализмнің талаптарына біршама сәйкес келе отырып, несие жүйесінің, өндірістің, дүниежүзілік сауданың, капиталды сыртқа шығарудың дамуын қалады. Белгілері: алтын елдің ішкі ақша айналысында болып, ақшаның барлық қызметтерін бірдей атқарды. Алтын монеталарды құюға рұқсат етілді. Толық құнды емес ақшалар айналыста бола отырып, еркін мөлшерде алтын монетаға ауыстырылды. Алтынды және шетел валюталарын еркін түрде сыртқа шығаруға болатын болды.
-алтын құйма стандарты - мұнда айналыста монета болмайды, алтын монетаны еркін түрде жасауға тыйым салынады. Мұнда банкноталар алтын құймасына тек олардыі сомасы көрсетілген жағдайда ғана айырбасталды.
-алтын девиз стандарты - Австрия, Германия, Дания, Норвегия елдерінде бекітілді. Мұнда да айналыста алтын монета еркін жүрмеді. Мұнда банкноталарды алтынға ауыстырылған шетел валюталарына ауыстыру жүргізілді.
Ақша жүйесінің элементтері: ақша бірлігі, ақша түрлері, эмиссиялық жүйе.
Ақша бірлігі - барлық тауарлардың бағаларын бейнелеуге қызмет ететін, заңды түрде бекітілген ақша белгісі. Қазақстанда ақша бірлігі - теңге.
Ақша түрлеріне заңды төлем құралы болып табылатын несиелік және қағаз ақшалар жатады.
Эмиссиондық жүйе - бұл әр елдің орталық банктерінің айналысқа ақша шығаруын білдіреді.
10. Инфляция: мәні, себептері және салдарлары
Инфляция - тауар айналымының қажеттілігімен салыстырғанда айналыс сферасының артық қағаз ақша массасымен лық толып кетуі,оның құнсыздануы же соның нәтижесі ретінде тауарлар мен қызметтер көрсетуге бағаның өсуі;ақшаның сатып алуға жарамдылығының төмендеп кетуі. Яғни,инфляция - ақша жүйесі дағдарысы-ң жай-күйін білдіреді.Ақша-ң құнсыздануына себепші болатын фактор-р:айналысқа артық ақша-ң шығарылуы,қолайсыз төлем балансы,үкіметке сенім-ң жоғалуы.Инфляция-ң іс-әрекетін қаржы проблема-рымен бстырып отыру қажет,өйткені и.құбылысы мынадай қарж-қ фактор-рға тәуелді:белгілі бір салық нысандары мен әдістерін қолдану,инфляция-қ сипаттағы шара-рды мемлекеттік бюджет арқылы қаржыландыру-ң ауқымы,мемл-к бюджет-ң тапшылығын жабу-ң әдіс-рі,мемлекет-к берешек-ң көлемі. И-ң нысандары: төлем дағдарысы,ақша-ң құнсыздануы,алтын-ң нарық-қ бағасы-ң артуы,ұлт-қ валюта бағамы-ң төмендеуі. Себептері: қоғамдық өндіріс-ң үйлесімсіздігі(4проц),айналысқа артық ақшаның артық шығарылуы(ақша массасы-ж.т-рға,кәсіп-рмен мемл-ң тиісті же шаруа-қ айналымына қызмет ететін сатып алу же төлем құрал-ры-ң жиынтығы;ақша базасы-бұл міндеттеме-рге жататын резервтік же бастапқы ақша-рды білдіреді МВ=СIC+RR+DCB);үкіметке сенімсіздігі;экономиканы монополиялау;салдарлары:халық-ң ШЖС-ң,мемл-ң нақты табыс-рын қысқарту,инвестицияны қысқарту,эк-ка басқарылымы-ң нашарлауы,ҒТП-тен оқшаулану.
Инфляцияның тигізетін әлеуметтік-экономикалық салдарларын мынадан көруге болады : халық топтары,өндіріс сферасы,аймақ-р,шаруашылық құрылым-ры,мемл.,фирма-р арасында,дебитор-р мен креди-р арсында табыс-ң қайта бөлінуі;халық-ң,шаруашылық субьекті-рі-ң ақшалай жинақ-ры-ң же мемл-к бюджет қараж-ң құнсыздануы;баға-ң әркелкі өсуі нәтижесінде өнеркәсіп сала-рындағы пайда нормасы-ң теңсіздігі-ң артуы же ұдайы өндіріс процесіндегі теңсіздіктің орын алуы;жұмыссыздық-ң өсуі;халық шаруашылығына деген инвестиция-ң қысқаруы;амортизациялық қор-р-ң құнсыздануы;бағадағы,валютадағы же пайыздағы алып-сатарлық ойын-р-ң ұлғаюы,көлеңкелі экономика-ң белсенді түрде дамуы;ұлттық валютаның сатып алу қабілеті-ң төмендеуі;қоғам-ң әлеумет-к топтарға бөлінуі. Инфляцияға қарсы саясат - инфляциямен күреске бағытталған экономиканы мемлекеттік реттеу жөніндегі шаралар кешені.Мұндай саясаттың екі негізгі жолы белгіленген: дефляциялық саясат және табыстар саясаты. Дефляциялық саясат мемлекеттің шығындарын азайту,кредит үшін пайыздық мөлшерлемелерді арттыру,салық ауыртпалығын күшейту,ақшалай массаны шектеу жолымен ақшалай-кредиттік жән салықтық механизм арқылы ақшалай сұранымды реттеуді қарастырады.Бұл саясат экономиканың өсуін тежейді. Табыс саясаты - бағаға жәе жалақыға бақылау жүргізуді қажет етеді.Оны жүзеге асыру әлеуметтік қайшылықтарды қоздыруы мүмкін. Таргеттеу(ағылш мақсат)-реттеу ұйымы-ң жауапкершілігіне жататын мақсатты көрсеткіш-р-ң сандық бағдарламаларына қол жеткізу үшін эко-қ саясаттың қолданылуы.
11. Тәуелсіз Қазақстанның ақша жүйесі
Қазақстан Республикасының 1993 жылғы ақша реформасы Бір адамның ауыстыратын ақшаның ең жоғары мөлшері 1000 рубльден аспады. Ал зейнеткерлерге 200 рубльден аспайтын мөлшерде айырбастауға рұқсат етілді. Белгіленген лимитен жоғары сомада ақшасы бар адамдарға табыс көздері туралы декларациямен арнайы комиссмяға бару керек болды.
1990 ж. нақты ақшаның эмиссиясы 25 млрд рубльді құрады, бұл 1981-1985 жж. Қоса алғандағыдан біршама үлкен. Қыраур ақша массасы бос тұтыну нарығына сәйкес келмеді.
1991 ж. қаңтарда "1961 жылғы 50 және 100 рубльдік үлгідегі ақша бірліктерін КСРО Мембанкіде төлем ретінде қабылдауды және олардың айырбастау тәртібін тоқтату мен азаматтардың салымдарынан қолма-қол ақша беруді шектеу туралы" Президенттің Жарлығы мен КСРО Министірлер Кабинетінің қаулысы қабылданды. Айналысқа 1991 жылы шығарылған жаңа купюралар енгізілді. Жеке тұлғаларға ескі ақшаның жаңа ақшаға айырбастауына не бары үш күн берілді.
1991 ж. Кеңес Одағы ыдырағаннан кейін Қазақстан ТМД-ның басқа мемлекеттерімен бірге "рубль аумағында" қала берді. 1992 ж. айналысқа 200, 500, 1000 рубльдік купюралар шықты. Олардың эмитенті ретінде жұмысын тоқтатқан КСРО Мемлекеттік банкі атап көрсетіледі. 1992 ж. маусым айында алғаш рет ресейлік 5000 рубль, кейінен 10 000 және 50 000 купюралары шығарылды.
Жаңа ақшаларды шығаруға ағылшынның "Хариоссон" фирмасымен шарт жасалды. Сөйтіп, 1993 ж. 1, 3, 5, 10, 20, 50 және 100 теңгелік ақшалар Қазақстанға жеткізіледі. Оларды қолдан жасаудан қорғанатын 18 дәрежесі бар.
1993 ж. 12 қарашада Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә. Назарбаев "Қазақстан Республикасының Ұлттық валютаны енгізу туралы" Жарғыға қол қойды. Осы жарлыққа сәйкес:
:: 1993 ж. 15 қарашада сағат 8 - де Қазақстан мемлекетінде ұлттық валюта - теңге - енгізілді;
:: 1993 ж. 18 қарашадан бастап теңге Қазақстан Республикасында бірден-бір заңды төлем құралы болып тағайындалады. Бір теңге 100 тиыннан құралады, ол қолма-қол ақша айналысында банкнота және майда тиындар түрінде жүреді.
:: Қолма-қол ақша, рубльдік шоттардағы жинақтар мен салымдар 500 рубль 1 теңгеге арақатынасымен айырбасталып, ол 18 қарашада сағат 18 аралығында екі валюта - сом және теңге - айналымда қатар жүрді.
Қазақстан Республикасының жасы 16-дан асқан барлық азаматтары 100 мың сом ақша айырбастауға құқылы болды. Айырбас тек бір рет жүргізіліп, ол туралы төлқұжатта белгі соғылды. Азаматтардың 100 мың сомнан артық ақшасы банктегі апнаулы дербес шотқа салынып, оны 6 ай бойы пайдалануға құқығы болмады.
Қазақстан Республикасының Ұлттық банкі теңгенің валюталықкурсын бекітті: 1 АҚШ доллары 4,7 теңге тең болады.
Сөйтіп, 1993 ж. 15 қарашада Қазақстан тарихында алғашқы ұлттық валюта-теңге енгізілді. Ақша реформасын жүргізуге Қазақстан басшылары бір жарым жыл уақыт өте құпия жағдайда дайындалып, нәтижесінде 700 миллион доллар сома шамасында алтын құймалары мен шетел валютасы қоры болды.
Айналымға теңгені енгізу инфляцияның қарқындауы және бұрынғы одақтас республиалардың өзара байланысының үзілуі мен саяси ала ауыздығы тереңдей түскен қаржы экономикалық дағдарыс жағдайында өтті. Теңгені енгізгеннен кейінгі 2,5 айда, яғни 1994 ж. 1ақпанына теңгенің курсы долларға қарағанда 2,5 есе төмендеді. Келесі төрт айда, яғникәсіпорындармен бюджеттің арасындағы қарыздарөзара есептеудің кең ауқымды компаниясы басталғанда теңгенің курсы - 1 долларға 11,58 теңгеден 43,3 теңгеге жетті 1999 ж. сәуірінен Қазақстан үкіметі теңгенің еркін өзгермелі курсын енгізу туралы шешім қабылдады. Сонымен Қазақстан теңгесі көп жылдан астам уақыт берік төлем құралы болып келеді.
12.Инфляция және оны реттеу әдістері
Инфляция бұл айналым арналарының артық ақша белгілерімен аса толып кетуінің нәтижесінде тауар мен көрсетілген қызметтердін бағасының өсуі, сонымен қатар халықтың нақты табысының төмендетілуі, ақшаның құнсыздануы. Инфляция деген сөз латын тілінен аударғанда көтерілу, қабыну деген мағынаны білдіреді.
Батыс экономистері жасаған теорияларда инфляцияның альтернативті қайнар көздері ретінде сұраныс инфляциясы мен шығындар инфляциясын көрсетеді. Бұл концепциялар инфляция болуының әр түрлі себептерін атайды.
Сұраныс инфляциясы айналымдағы ақшаның жиыны көбейіп кеткенде шығады. Өйткені, айналымдағы артық ақша тауар мен көрсететін қызметтерге сұранысты көбейтеді, ал бұл өз кезегінде бағаның өсуіне алып барады.
Шығын инфляциясы бағалардың өсуін, өндіріс шығындарының ұлғаюмен түсіндіреді. Шығындардың көбеюі баға белгілеудің олигаполиялық тәжірибесінен, мемлекеттің экономикалық және қаржылық саясатынан, шикізат бағасының өсуінен,кәсіподақтақ жалақыны көтеру талабынан және т.б.болады.
Инфляция экономикадағы сәйкессіздікті күшейтеді, ұзақ мерзімді инвестицияларды ынталандырмауға зиянын тигізеді, бұл жұмыссыздықтың өсуіне, қорланым үдерісін тоқтатуға , шаруашылық байланыстарды бүлдіруге әкеледі; халықаралық экономикалық қатынастарға теріс әсер етеді, экспортты қысқартады, импортты өсіреді, елдің төлеу балансы нашарлайды; қаржыландыру үдерісіне,мемлекеттік бюджетке теріс әсер етеді, мемлекеттің борышы артады;валюта дағдарысы шиеленіседі.
Инфляцияның әлеуметтік экономикалық зардаптары төмендегі жағдайлардан туындайды:-Тауар бағасының өсуінен - Халықтың ақшалай жинақтарының мемлекет бюджет қоржысының құнсыздануынан - Халықтың экономикалық белсенділігінің төмендеуі мен жұмыссыздықтың өсуінен - Ұлттық валютаның басқа валютаға қарағанда курсының төмендеуінен және т.б.
Инфляцияға қарсы тактика ағымдағы инфляцияның қысым жасауын азайтатын қысқа мерзімді әрекет шараларын білдіреді. Оның әдістері сұранысты бірге өсірмей,ұсынысты кенет көбейтуге мүмкіндік береді.Мысалы,баға мен жалақы қатынастарына қатаң бақылау,кәсіпкерлікті салықтық ынталандыру,өмірлік маңызы бар салалар мен өндірісті мемлекеттік шаруашылық шығындарды қолдау.
Қазіргі тәжірибе экономика жағдайына байланысты инфляцияны реттеудің 2 нұсқасын бөліп көрсетеді:
-Дефляция саясаты ақша жиынының, несиелердің,жалақылардың,ең аяғы төлем қабілеті бар сұраныстың шектулі өсімімен байланысты.Бірақ бұл саясат экономиканың тым қызып кетуін тежеу мақсатымен экономикалық өсудің талаптарына ғана сай келеді.
-Табыстар саясаты стагдефляция (инфляцияның экономиканың құлдырауымен қоса жүруі) кезінде қолданылады,мемлекеттің бақылауымен бағаға мен жалақылардың өсу қарқынының үйлесімін, тіпті олардың толық тоқтауы нсе өсу шектерін анықтап көрсетеді.
Инфляцияға қарсы саясаттың нұсқалары елдегі жағдайларға және осы нсе басқа кезең уақытында халық шаруашылығындағы басымдылықтарға байланысты таңдалады.Егер экномикалық өсуді тежеу мақсаты қойылған болса, онда дефляция саясаты өткізілуші еді, егер экономикалық өсуді ынталандыру мақсаты қойылған болса, онда артықшылықтар табыс саясатына беріледі.
13.Қазақстандағы ақша реформалары және олардың ерекшеліктері.
Ақша реформасы - валюталардың тұрақтылығын, ақша айналымын күшейту және реттеу мақсатымен мемлекет жүргізетін ақша жүйесінің жаңғартылуын көрсетеді.
Жаңа ақша бірлігін енгізумен бы ақша реформасы-экономиканы дағдарыстан шығарудың бірден-біршамасы же оның кезекті тұрақтылығын көрсететін әлемдік тәжірибе дәлелдеп отыр. Сондықтан, Қаз-да 1993ж жүргізілген ақша реформасы мем-ң экон-қ саясатымен тығыз бы. Ол макроэк-қ тұрақтылыққа же кезекті ақша кредит, баға, салық,инвес-қ саясаттың табысына жету мақсатымен жүргізілді.
Қазақстанда ақша реформасы нуллификация әдісімен жүргізілді, яғни ескі құнсыздалған кеңестік рубльдер айналымнан толық шығарылып, жаңа Қазақстандық ақша белгілері - теңгелер енгізілді. 16 жасқа толған адамдардың бірі ауыстырып алатын мүмкіндігі бар ең жоғары шамадағы ақша өлшемі 100 мың рубльді құрады. Ауыстыру тек брі рет қана жасалды, ол туралы паспортта белгі қойылған болатын. ҚР ұлттық валютасын енгізу тур. 1993ж. 15 қарашада сағат 8-де бекітілді.
Ақша айналысын тұрақтандыру мен экономиканы қалпына келтіру мынадай әдістер қолданылады: - Нулификация құнсызданған ақшаны жойып,орнына жаңа валюта енгізу. - Ревальвация ақша өлшемінің бұрынғы құрамына келтіру әдісі. - Девальвация ақша өлшемінің алтын құрамын төмендету - Деноминация нөлдерді сызу әдісі баға масштабын ірілендіру
Девальвация латынша de - төмендеу, valko - тұрмын дейтін сөздерден туындайды. Ақша бірлігінің немесе ұлттық ақша бірлігінің бағамын шетел валюталарына қатысты алтын мәнінің төмендеуін білдіреді.
Қазақстанда 1999 ж. қыркүйегінде Оңтүстік- Шығыс Азия мен Ресейдегі экономикалық дағдарыспен байланысты америка долларына қатысты теңге бағамының төмендеу жолымен ақша девальвациясы болды (егер 1999 ж. қыркүйегіне дейін теңгенің долларға қатысты курсы 76 теңге болса, ол 130 теңгеге дейін түсті). Аталған шара отандық өнімнің өндірісі мен тұтынуда өте жағымды рөлін атқарды, сондай-ақ шетел валюталары мен инвестициялардың құйылуныа себеп болды.
Ревальвация латынша re - жаңару және valko - тұрмын дейтін сөздерден туындайды. Ақша бірлігінің бұрынғы алтын мәнін қайта қалыптастыруды немесе ұлттық валюта бағамының шетел валютасымен салыстырғандағы жоғарылауын көрсетеді, яғни девальвацияға қарама-қарсы.
Деноминация Қазақстанда жүргізілген жоқ.
Девальвация ақша өлшемінің алтын құрамын төмендету
2014 жылдың ақпанында тағы теңге девальвациясы жасалды. Ұлттық банк бұл жолы да девальвацияны әлем экономикасындағы дағдарыс, „жаман" доллар және басқа себептермен байланыстырды. Негізгі себептердің ішінде БРИКС елдеріндегі экономикалық жағдайдың нашарлауы, дамушы елдерде капиталдың сыртқа кетуі, Ресей рублінің айырбас бағамының тұрақсыздығы аталды.
Былтыр Қазақстан импортының жалпы көлеміндегі Ресей тауарларының үлесі 36,2 пайыз болған. Ал Қазақстан Ресейге бұдан үш есе аз тауар экспорттаған.
Девальвация себептерінің бірі ретінде тұтыну тауарларын сырттан әкелу есебінен импорттың өсуі, төлем балансының нашарлауы аталды.
Сарапшылардың айтуынша, Қазақстанның тұрмысқа арналған тауарларға тәуелділігі артып келеді. Ал бұл салаға ие болатын шағын және орта бизнес дамымай отыр.
Экономика ғылымдарының докторы Мағбат Спанов Тotal.kz сайтында жарияланған комментарийінде „үкімет пен қаржы министрлігінің тиімді жұмыс істемеуі теңгені девальвацияға ұшыратты" дейді. Сарапшылар теңгенің келешек бағамына қатысты әр түрлі болжам жасайды. „Караван" газетінде талдау жариялаған „Асыл-Инвест" инвестициялық компаниясы девальвация деңгейі бұдан көп төмен болуы тиіс еді деп есептейді. Ұлттық банктің қазіргі саясатына байланысты компания „теңге бағамы бұрынғыдай тұрақты болмайды, сыртқы баға факторларының өзгеруіне қарай көп құбылатын болады" деген болжам жасайды.
Ал ұлттық банк әзірше айырбас бағамын қатаң реттеуден бас тартып, инфляциялық, яғни құбылмалы бағамға көшуді жоспарлайды.
Қазақстанда ақша реформасын өткізу қажеттілгі бірқатар ерекше себептермен түсіндіріледі:
-көп жыл бойы әкімшіл-әміршіл же жоспарлы орталықтандырылған шаруашылық жүйелері халық шаруашылығының барлық салаларында сәйкессіздіктің туындауына себеп болды. Оның ішінде тұтыну заттарының өндірісіне қарағанда өндіріс құралдарының өндірілуі басым.Экономика шикізаттарға бағытталды.Қазаұстан КСРО-ның бірден бір шикізат көзі болды.
-бағалау көп жағдайда төмендеген нсе нақты орындалған деңгейден қалмауға тырысқан кезде жоспарлы же мемлк тапсырмаларды орындау дәрежесіне қарай өткізілді, бірақ бұл жалақы же басқа ресурстардың қор шамасында көрінген жоқ.Сонымен, экономика тиімділігінің төмендеуіне әкеп соғатын шаруашылықты жүргізудің шығын механизмі құрылды.
-орталықта бекітілген баға өнімнің өзіндік құнынан көп артта қалып отырды,ал кәсіпорындардың шығындары мемлекетті ақшалай көмегімен жабылып отырды.
-экономиканың шығындылығынан,үлкен өнімсіз ысыраптардан мемлекеттік бюджеттің тапшылығы туды.КСРО ыдырауы, экономиканың құлдырауы,КСРО ақша ж.йесінің құлауы,Қазақстанның рубль шеңберінен шығарылуы,ұлттық ақша жүйесінің болмауы - Қазақстанда ақша реформасының қту қажеттілігінің басты себебі болды.
14.Несиенің нысандары, түрлері мен функциялары.
Несие бұл пайыз төлеу және қайтару шартында уақытша пайдалануға берілетін ссудалық капиталл қозғалысы. Несиенің экономикадағы орны мен ролі оның атқаратын қызметтерімен сипатталады.
Несиенің түрі бұл несиелік қатынастар құрлымының ,олардың негізгі қызметтерінің, яғни әр алуан сыртқы және ішкі өзгерістер барысында толық сақталатын көрінісін білдіреді.
Несиенің екі формасы бар: тауарлы және ақшалай. Мұндағы тауар түрінде берілетін несиені ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz