1905-1907 жж. Ресей мен Қазақстанның саяси - әлеуметтік жағдайы
Мазмұны
Кіріспе. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...2.6
І Тарау Қазақстан мен Орта Азия мемлекеттерінің арасындағы қарым.қатынастар. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 7
1.1 XIX ғ. басында Орта Азия мемлекеттерінің Оңтүстік Қазақстанды жаулап алуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...7.21
1.2 Орта Азия хандықтарының XIX ғ. I.ші жартысында Қазақстандағы саясаты. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..22.24
1.3 Қазақстан мен Орта Азия мемлекеттерінің арасындағы сауда.экономикалық байланыстар. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 25.29
II Тарау XIX ғ. 2.ші жартысында Орта Азия мемлекеттерінің саяси.экономикалық жағдайы. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 30
2.1 Қоқан, Хиуа билеушілеріне қарсы ұлт.азаттық қозғалыс. ... ... ... ... ... ...30.36
2.2 Орта Азия аймағын Ресей империясының жаулап алуы. ... ... ... ... ... ... .37.43
Қорытынды. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 44
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 45
Кіріспе. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...2.6
І Тарау Қазақстан мен Орта Азия мемлекеттерінің арасындағы қарым.қатынастар. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 7
1.1 XIX ғ. басында Орта Азия мемлекеттерінің Оңтүстік Қазақстанды жаулап алуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...7.21
1.2 Орта Азия хандықтарының XIX ғ. I.ші жартысында Қазақстандағы саясаты. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..22.24
1.3 Қазақстан мен Орта Азия мемлекеттерінің арасындағы сауда.экономикалық байланыстар. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 25.29
II Тарау XIX ғ. 2.ші жартысында Орта Азия мемлекеттерінің саяси.экономикалық жағдайы. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 30
2.1 Қоқан, Хиуа билеушілеріне қарсы ұлт.азаттық қозғалыс. ... ... ... ... ... ...30.36
2.2 Орта Азия аймағын Ресей империясының жаулап алуы. ... ... ... ... ... ... .37.43
Қорытынды. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 44
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 45
Кіріспе
Экономикалық мәдени салалар барысында қандай іс-шаралар атқарылды, қандай дәрежеде өтті, қаншама саяси қайраткер, мемлекет басшылары тағы да басқа әйгілі сол кездің ұлы тұлғалары жөнінде жан-жақты мәліметтерді қарастырып оқып білу.
Тақырыптың зерттеу өзектлігі.
ХІХ ғасырдың ІІ жартысындағы Қазақстан мен Орта Азия мемлекеттерінің арасында қарым-қатынастардың жүзеге асырылуы, сонымен қатар әр елдің осындай стратегиялық мақсаттарды жүзеге асыру барысындағы мақсат-мүдделері және осы қарым-қатынастардың аталмыш елдерге тиізген әсерлері.
Сондай-ақ қарастырып отырған тақырып өзектілігіне сол кезеңдегі Қазақстан мен Орта Азия мемлекеттерінің саяси басшылары мен тлғаларының таланты түрде жүргізген дипломатиялық саясаттары да жатады.
Зерттеу мақсаты.
Менің осы тақырыпты таңдап алып, зерттеудегі мақсатым, бұл дипломатиялық, әскери, саяси, экономикалық байланыстардың ай жылдары жүзеге асырып, оның жүзеге асуына қандай стимулдар мен себептер негіз болғандығын, осы байланыстар басында қанша саясаткерлер қатысқан онда сөйлеген сөздері, ұсынған ұсыныстары мен талаптары, сонымен қатар осы қарым-қатынастардың қандай дәрежеде өткендігін анықтау.
Зерттеу міндеттері.
Қалалы кітапханалар мен мұрааттардан сондай-ақ, Интернет әлемінен осы тақырыпқа сай дерек көздерін жйнастыру, соның ішінде керек жерлерін жазып алу , ғылыми құндылықтарын айқындап, бұрын осы тақырыпта зерттеу жүргізген ғалымдардың пікірлерін зерделей отырып, оның мәніне көз жеткізу.
Экономикалық мәдени салалар барысында қандай іс-шаралар атқарылды, қандай дәрежеде өтті, қаншама саяси қайраткер, мемлекет басшылары тағы да басқа әйгілі сол кездің ұлы тұлғалары жөнінде жан-жақты мәліметтерді қарастырып оқып білу.
Тақырыптың зерттеу өзектлігі.
ХІХ ғасырдың ІІ жартысындағы Қазақстан мен Орта Азия мемлекеттерінің арасында қарым-қатынастардың жүзеге асырылуы, сонымен қатар әр елдің осындай стратегиялық мақсаттарды жүзеге асыру барысындағы мақсат-мүдделері және осы қарым-қатынастардың аталмыш елдерге тиізген әсерлері.
Сондай-ақ қарастырып отырған тақырып өзектілігіне сол кезеңдегі Қазақстан мен Орта Азия мемлекеттерінің саяси басшылары мен тлғаларының таланты түрде жүргізген дипломатиялық саясаттары да жатады.
Зерттеу мақсаты.
Менің осы тақырыпты таңдап алып, зерттеудегі мақсатым, бұл дипломатиялық, әскери, саяси, экономикалық байланыстардың ай жылдары жүзеге асырып, оның жүзеге асуына қандай стимулдар мен себептер негіз болғандығын, осы байланыстар басында қанша саясаткерлер қатысқан онда сөйлеген сөздері, ұсынған ұсыныстары мен талаптары, сонымен қатар осы қарым-қатынастардың қандай дәрежеде өткендігін анықтау.
Зерттеу міндеттері.
Қалалы кітапханалар мен мұрааттардан сондай-ақ, Интернет әлемінен осы тақырыпқа сай дерек көздерін жйнастыру, соның ішінде керек жерлерін жазып алу , ғылыми құндылықтарын айқындап, бұрын осы тақырыпта зерттеу жүргізген ғалымдардың пікірлерін зерделей отырып, оның мәніне көз жеткізу.
Пайдаланған әдебиеттер тізімі.
1.Қазақстан тарихы 3том. Алматы 2002.
2.Қазақ ССР тарихы Алматы. 1982.
3.Қазақстан тарихы очерктер.
4.М.Мусин. Қазақстан тарихы Алматы.2003.
5.Х.Маданов. Қазақтың арғы бергі тарихы Алматы. 1995.
6.Асфандияров С. Қазақстан тарихының очерктері Алматы. 1994.
7.Әбдәкімұлы Ә. Қазақстан тарихы. Алматы. 1957.
8.Қайназаров Е.К., Қайназаров А.Е. История Казахстана.
(учеб. пособия) Алматы. 1992.
9. Қойшығара Салғараұлы. Қазақтың қилы тарихы. Алматы. 1992.
10. Казахско-русские отношение в ХVІІІ-ХІХ в.в. Алматы. 1964.
11. Қазақстан тарихы (Көне заманнан бүгінге дейін) очерк.
Алматы.1980-84.
12. Савоско В.К., Шамшатов И. « Колхозное строительство в
Казахстане» (1846-1970г.г) Алма-Ата 1974.
13. Толыбеков С. « ХVІІғ.- ХХғ басына дейінгі қазақтардың көшпенді
қоғамы» Алматы.1971.
14. Анчиков Г.В. Қазақ батыры Жанқожа Нұрмұхамедов. Алматы;
1992.
15. Бекмаханов Е. ХІХ ғ. 20-40 ж.ж. Қазақстан. Алм. 1992 ж.
16. Востров В. В. Муканов М.С. Родоплеменной состав и пасселение
казахов /конец ХІХ-начало ХХ в.в./ Алм. 1968.
17. Қасымбаев М.Қ. Қазақстан тарихы. /ХVІІІ ғ. – 1914 ж./ Алм., 1993.
18. Қозыбаев М.К., Бекмаханова Н.Е. История Казахстана. Алм., 1991.
19. Қойгелдиев М., Омарбеков Т. Тарих тағлымы не дейді? А., 1993.
20. Қазақ ССР тарихы «Көне заманнан бүгінге дейін» Көп томдық.
Алм., 1994.
21. Нығмет Мыңжан. «Қазақтың қысқаша тарихы». А., 1994.
1.Қазақстан тарихы 3том. Алматы 2002.
2.Қазақ ССР тарихы Алматы. 1982.
3.Қазақстан тарихы очерктер.
4.М.Мусин. Қазақстан тарихы Алматы.2003.
5.Х.Маданов. Қазақтың арғы бергі тарихы Алматы. 1995.
6.Асфандияров С. Қазақстан тарихының очерктері Алматы. 1994.
7.Әбдәкімұлы Ә. Қазақстан тарихы. Алматы. 1957.
8.Қайназаров Е.К., Қайназаров А.Е. История Казахстана.
(учеб. пособия) Алматы. 1992.
9. Қойшығара Салғараұлы. Қазақтың қилы тарихы. Алматы. 1992.
10. Казахско-русские отношение в ХVІІІ-ХІХ в.в. Алматы. 1964.
11. Қазақстан тарихы (Көне заманнан бүгінге дейін) очерк.
Алматы.1980-84.
12. Савоско В.К., Шамшатов И. « Колхозное строительство в
Казахстане» (1846-1970г.г) Алма-Ата 1974.
13. Толыбеков С. « ХVІІғ.- ХХғ басына дейінгі қазақтардың көшпенді
қоғамы» Алматы.1971.
14. Анчиков Г.В. Қазақ батыры Жанқожа Нұрмұхамедов. Алматы;
1992.
15. Бекмаханов Е. ХІХ ғ. 20-40 ж.ж. Қазақстан. Алм. 1992 ж.
16. Востров В. В. Муканов М.С. Родоплеменной состав и пасселение
казахов /конец ХІХ-начало ХХ в.в./ Алм. 1968.
17. Қасымбаев М.Қ. Қазақстан тарихы. /ХVІІІ ғ. – 1914 ж./ Алм., 1993.
18. Қозыбаев М.К., Бекмаханова Н.Е. История Казахстана. Алм., 1991.
19. Қойгелдиев М., Омарбеков Т. Тарих тағлымы не дейді? А., 1993.
20. Қазақ ССР тарихы «Көне заманнан бүгінге дейін» Көп томдық.
Алм., 1994.
21. Нығмет Мыңжан. «Қазақтың қысқаша тарихы». А., 1994.
Тақырыбы: 1905-1907 жж. Ресей мен Қазақстанның саяси-әлеуметтік жағдайы.
Мазмұны
Кіріспе.
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ...2-6
І Тарау Қазақстан мен Орта Азия мемлекеттерінің арасындағы қарым-
қатынастар.
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... 7
1. XIX ғ. басында Орта Азия мемлекеттерінің Оңтүстік Қазақстанды
жаулап
алуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ...7-21
2. Орта Азия хандықтарының XIX ғ. I-ші жартысында Қазақстандағы
саясаты.
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... 22- 24
3. Қазақстан мен Орта Азия мемлекеттерінің арасындағы сауда-экономикалық
байланыстар.
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..25
-29
II Тарау XIX ғ. 2-ші жартысында Орта Азия мемлекеттерінің
саяси-экономикалық жағдайы.
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... 30
2.1 Қоқан, Хиуа билеушілеріне қарсы ұлт-азаттық қозғалыс.
... ... ... ... ... ...30-36
2.2 Орта Азия аймағын Ресей империясының жаулап алуы.
... ... ... ... ... ... .37-43
Қорытынды.
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... 44
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі.
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 45
Кіріспе
Экономикалық мәдени салалар барысында қандай іс-шаралар атқарылды,
қандай дәрежеде өтті, қаншама саяси қайраткер, мемлекет басшылары тағы да
басқа әйгілі сол кездің ұлы тұлғалары жөнінде жан-жақты мәліметтерді
қарастырып оқып білу.
Тақырыптың зерттеу өзектлігі.
ХІХ ғасырдың ІІ жартысындағы Қазақстан мен Орта Азия мемлекеттерінің
арасында қарым-қатынастардың жүзеге асырылуы, сонымен қатар әр елдің
осындай стратегиялық мақсаттарды жүзеге асыру барысындағы мақсат-мүдделері
және осы қарым-қатынастардың аталмыш елдерге тиізген әсерлері.
Сондай-ақ қарастырып отырған тақырып өзектілігіне сол кезеңдегі
Қазақстан мен Орта Азия мемлекеттерінің саяси басшылары мен тлғаларының
таланты түрде жүргізген дипломатиялық саясаттары да жатады.
Зерттеу мақсаты.
Менің осы тақырыпты таңдап алып, зерттеудегі мақсатым, бұл
дипломатиялық, әскери, саяси, экономикалық байланыстардың ай жылдары жүзеге
асырып, оның жүзеге асуына қандай стимулдар мен себептер негіз болғандығын,
осы байланыстар басында қанша саясаткерлер қатысқан онда сөйлеген сөздері,
ұсынған ұсыныстары мен талаптары, сонымен қатар осы қарым-қатынастардың
қандай дәрежеде өткендігін анықтау.
Зерттеу міндеттері.
Қалалы кітапханалар мен мұрааттардан сондай-ақ, Интернет әлемінен осы
тақырыпқа сай дерек көздерін жйнастыру, соның ішінде керек
жерлерін жазып алу , ғылыми құндылықтарын айқындап, бұрын осы
тақырыпта зерттеу жүргізген ғалымдардың пікірлерін зерделей
отырып, оның мәніне көз жеткізу.
Зерттеу обьектісі.
Мұндағы тақырыпқа негіз болып отырған мәселе бұл Х1Х
ғасырдың 2 жартысындағы Қазақстан мен орта Азия мемекеттерінің
арасындағы жан-жақты қарым-қатыныстар болып отыр.
Сонымен қатар, зерттеу нысанасына осы қарым-қатынастармен
бөлек байланыстарда , келісімдерде зор рөл ойнаған Қазақстан мен Орта
Азия елдермен саясаткелерімен қайраткерлеріде , олардың идеялары
мен ұсынған ұсыныстары және бадарламалары жатады.
Зерттеу әдістері
Осы жұмысыма сәйкес негізінен тарихи дерек көздерін, соның
шінде осы кезеңде сәйкестендірілп жарық көрген еңбектері оқып шы-
ғып, оны классификациялау және тарихи газет-журналдарды іздестіре
отырып, олардыда жіктеп, сыныптан тыс тақырыбына сай тұстарын
анықтап алу. Сонымен қоса жұмысымның зерттеу әдістерінде кітапханалық
катологпен жұмыс істеу жатады. Бұл тақырыптың ауыр тұстарын
жеңілдетері сөссіз-ақ.
Зерттеу әдісі
Барысында осы аталған аймақ пен Қазақстан арасындағы қарым-
қатынастарға тек субъектибтік көз-қараспен емес обьектибті пікірде
білдіру тақырыбымызды әрлендіері сөзсіз.
Зерттеу барысында осы тақырыпқа байланысты ішікісін және
сыртқысын түрлерінде пайдалану жұмыстың маңыздылығын артыраттыны
хақ. Сондықтанда сөз болып отырған мәселенің ішкі және сыртқы
атрибуттарына да назар ауарғанымыз жөн. Тарихшының негізгі
доктинасына сәйкес не болмаса Қазақстанның сол кездегі рөліне ұлттық
тұрғыда көз-қарас білдіріп , жұмысты одан әрі өрбіте беретін
болсақ, бұл біздң тарихшыларымызға үлекен сын болар еді. Тарихшының
нақ осы мәселе тұстарын мұқият зерттеп, нәтижелі қорытынды
жасағаны бұл жұмыстың жоғарғы деңгейін көрсетер еді.
Талдау әдісі
Тақырыбына сай , газет-журналдардан жинаған ақпарат көздерінің
маңыздылығын және де тарихи кітаптардың өзектілігін талдау.
Сонымен қатар, жоғарыда атап өткендей-ақ, қолда бар мәлметтерді
сорттап-саралай келе оның жазылу барысындағы автордың көзқарастары мен
пікірлеріне көзімізді жеткізуіміз керек. Өйткені Қазақ тарихшыларының
кейбір шоғыры субъективті пікірмен ғана шектеліп қалуы әбден мүмкін, ал
оған қоса, қазақ емес, керісінше өзге ел ғалымдарының да мұндай қадамдарға
баруы заңды құбылыс.
Сондықтан да мұндағы мақсат сондай аталған кереғар тұспалдарды да
енгізіп одан қорытынды жасау. Өйткені, ол да ғалым , ол да тарихшы,
әрі индивиттің өз пікірі , өз көз қарасы болуы мүмкін.
Сондықтанда олардың көзқарастарын сыйлап , ол пікірлерге де
құрметпен қарап, екі жақ мүдделерін салыстыру.
Хронологиялық әдіс.
Жалпы осы Орта Азия мен Қазақстан арасында жан-жақты байланыстардың
қай жылдардан бастау алғандығын, түрлі қарым-қатынастардың түйні болған
келіссөздердің өткен мерзімін, оған қанша саяси қайраткерлер қатысып,
ат салысқандығын анықтау.
Сонымен қатар, осы қарым-қатынастардың қанша мемекеттердің арасында
өткендігі, келіссөздер барысында қабылдаған шешімдерінің арасында
өткендігі, келіссөдер барсында қабылданған шешімдерінің саны, олардың
іске асырылу барысы тағы да басқа сатыларын хронологиялық өрбумен
немесе шеңбермен зерттеу.
Оқиғаның, яғни Қазақстан мен Орта Азия мемлекеттерінің ХІХ
ғасырдың ІІ жартысындағы қарым-қатынастарының кейбір сыры мол ақтаңдақ
тұстары мен жарыққа шықпаған жақтарын көрсету. Бұл тарихшы үшін алдыңғы
міндет болып табылады. Тақырып ішінде кездесетін өзге де мемлекеттердің
(Қоқан, Хиуа т.с.с. хандықтар ) құрылу мерзімін, олардың
Қазақстанмен жалғасқан ең негізгі екі байланысы сауда немесе
экономика және саяси байланыстардың цифрын айқындау осы
әдісіміз ақылы жүзеге асады.
Тіпті, осы өлкелерді кейіннен Ресей империясының
экспанациялау (жаулау) саясаты оның бастау алған мерзімі, қанша
уақытқа созлыған датасын да қарасты өту хронологиялық әдіссіз
өрбіуі мүмкін емес.
Сөйтіп, жоңғар тепкісінен азат болып, еңсесін енді көтере бастағанда,
Оңтүстік қазақтарына Орталық Азия хандықтарының шапқыншылықтары күшейді. 18
ғасырдың соңында Оңтүстік қазақтары Бұхара, Хиуа, Қоқан хандықтарымен тығыз
байланысып жатқан еді. Бірақ, бір жағы орыстардың қоластына өтіп, байланысы
үзіліп, әлсіреген Оңтүстікті жаулап алу, олардың ойларынан бір сәт болса да
кетпеді. Ақырында, 19 ғасырдың басында Сырдың төменгі ағысын билеген Хиуа
хандығы қазіргі Қызылорда облысының жеріне бірқатар бекіністер салдыра
бастады. Олар көбінесе Жаңадария,Қуаңдария, Дәуқара өзендерінің бойында
салынған Жаңақала, Бесқала, Қорғанша, Қылышқала бекіністері болатын әсіресе
ылғалдың мол түсетін жолдары Сырдария мен жалғасатын Жеті көл өңіріне
ерекше назар аударған. Өйткені Қуаңдария, Жаңадария, Іңкәрдария,
Баршындария және Қолғандария өзендері келіп құятын бұл аймақ мол
шаруашылығы үшін ғана емес, сонымен бірге егіншілікке де қолайлы еді. Хиуа
хандығы Елтерез ( 1800-1806) тұсында кіші жүз жеріне басқыншылық бағыт
ұстаса, Мұхаммедрахым (1806-1825) кезінде сырдың төменгі ағысындағы
қазақтармен қарақалпақтарға шапқыншылықтар жасауды одан әрі жалғастырып,
ақыры оларды өзіне қаратты. Қазақтар оның билігіне бас көтергенімен аяусыз
жаныштап, қайтадан күштеп бағындырды. Бұл 1812,1816 және 1820 жылдары орын
алған болатын.
Бұхара билеушілері де қазақтың жеріне көз алартпай қойған жоқ
болатын. 1785 жылы Түркістан қаласына шабуыл жасады. Қазақтар әскери
жағынан күші басым болған бұхаралықтармен біраз шайқасып, қаланы
қорғағанымен онысынан ештеңе шықпады. Ақырында Бұхара билеушісі Мир Масум
Шах Мұрад Түркістан қаласын қазақтардан тартып алып қойды. Дәл осы кезде
Ташкент қаласы Көкше, Сібзар, Шайхантаур, Бесағаш деген төрт бөліктен
тұрын, оны қазақтар төрт руы, Дулаттың төрт баласы: Смқым, Жаныс, Ботбай,
Шымыр ұрпақтары билейтін. Бірақ, олардың арасында қашаннан бері жалғасып
келе жатқан билік үшін дау- жанжалдар орын алып, ақыры 1789 жылы өзара
келісіп, билікті бір-бірінен қызғанып, оны қазаққа емес, бейтарап басқа
адамға беруді шешім қабылдады. Билікті Шайхантур ұрпағы Юнус Хаджаға берді.
Ол болса көп уақыт өтпей-ақ
Түркістан жинағы материалдарда атап көрсетілгендей, билікті өз
қолдарымен берген қазақтардың өзіне әңгір таяқ ойнатты. Біразан Ташкенттен
қуып шықты, біразын қастандық жасап өлтірді, тыныш отырсын ба көп өтпей ақ
көрші жатқан көптеген қазақ ауылдарын қан-қақсатты.1
I. Қазақстан мен Орта Азия мемлекеттерінің арасындағы қарым-
қатынастар.
1.1. XIX ғ. басында Орта Азия мемлекеттерінің Оңтүстік Қазақстанды
жаулап алуы.
Жоңғар тепкісінен азат болып, енсесін енді көтере бастаған Оңтүстік
қазақтарына Орталық Азия хандықтарының шапқыншылықтары күшейді. XVIII
ғасырдың соңында оңтүстік қазақтары Бұхара, Хиуа, Қоқан хандықтарымен тығыз
байланысып жатқан еді. Бірақ, бір жағы орыстардың қол астына өтіп,
байланысы үзіліп, әлсіреген оңтүстікті жаулап алу олардың ойларынан бір сәт
те кеткен жоқ. Ақырында, XIX ғ. басында Сырдың төменгі ағысын билеген Хиуа
хандығы қазіргі Қызылорда облысының жеріне бірқатар бекіністер салдырды.
Олар көбіне Жаңадария, Қуандария, Дәуқара, өзендерінің бойында салынған.
Хиуа хандығы Елтезер (1800-1806 жж.) тұсында Кіші жүз жеріне басқыншылық
бағыт ұстаса, Мұхаммедрахим (1806-1825 жж.) кезінде Сырдың төменгі
ағысындағы қазақтар мен қарақалпақтарға шапқыншылықтар жасауды одан әрі
жалғастырып, ақыры оларды өзіне қаратты. Қазақстар оның билігіне қарсы
1812,1816,1820 жылдары бас көтергенімен аяусыз жаныштан, қайтадан күшпен
бағындырды.
Бұхара билеушілері де қазақтың жеріне көз алартты. 1785 жылы Түркістан
қаласына шабуыл жасалды. Қазақтар әскери жағынан күші басым болған
бұхаралықтармен біраз шайқасып, қаланы қорғағанымен онысынан ештеңе
шықпады. Ақырында, Бұхара билеушісі Мир-Масум шах Мұрад Түркістан қаласын
қазақтардан тартып алды.2
XIX ғасырдың орта шенінде Қазақстанның Сырдарияның орта ағысынан
Ақмешітке дейінгі және Ташкенттен Жетісуға дейінгі бір бөлігі Қохан
хандығының езгісінде болды. Қазақстанның едәуір териториясын басып алып,
Қоқан ханы, Хиуа ханы сияқты қазақ пен қырғыз халықтарының арасында өте
қатал саясат жүргізді 3
Бұл шектен шыққан езгіге қарсы еңбекшілер тобы үнемі қарсылық
көрсетумен болды, ал Қоқан феодалдары оларға қарсы дүркін-дүркін жазалау
отрядтарын жіберіп отырды.
Мәселен, Әлім хан қазақтарының оңтүстік аудандарының халқына
талай рет жазалаушы отрядтар ұйымдастырды4.
Қоқан феодалодары жергілікті феодалдық рулық үстем таппен
бірлесіп, еңбекші қазақтарды аяусыз ханға бөктіріп отырды. Халықтың тұрмыс-
тіршілігімен хал-ахуалы көз көріп құлақ естімеген дәрежеге түсті. Әсіресе,
Шайхантаур Юнус Ходжа билігі өте қатыгездікпен , әрі қулық жолдарымен іске
асып отырды. Ол дулаттың төрт тайпасын бағындырған соң көрші қазақ
тайпаларына шабуыл жасады. Бірін өзіне күштеп бағындырса, енді бірін
ығыстырды. 1799 жылы едәуір күшейген ол Түркістан қаласына шабуыл жасап,
Бұхара әмірінен тартып алды. Бірақ, Юнус Ходжа өлген соң Түркістан қаласын
Бұхара әмірі қайтып алып қойды. Бұл жөнінде кензінде оңтүстік өңірінің
тарихын ұзақ жылдар зерттеп, 18-19 ғасырлардағы оңтүстік Қазақстан
тарихының очеркін жазған Р. Бекназаров кеңінен тоқталып өткен5.
Бұл кезде орталық азиялық хандықтар ортағасырлық шымкент қаласына
да ерекше мән беріп, оны қалай жаулап алудың жолдарын ойластыра бастаған.
Бірақ, бекінісі мықты қазақтың бұл қаласына шабуыл жасауға алғашқыда
ешқайсысы тәуекел ете алған жоқ. Бұл қала үшін Қоқан ханы Әлім мен Бұхар
әмірі Шах- Мұрад, кейін Омар мен Хаййдар арасында жасырын да , ашық та
талас-тартыс жүрді. Түркістанды қолына алған Бұхара әмірі Шымкентке қалай
келуді ойластырып жатқанда бұл жақта қоқандықтар бет бұрып, алдымен
Ташкентті алуға ниет етті.
Иә, шын мәнінде қазақ жері, әсіресе оңтүстік өлкеннің көз
тайдырар әсем қалалары осы замандарда жау қолдарында алма кезек жүріп
жүрді.
Шынына келгенде, 19 ғасырдың басы Қоқан хандығының аса күшейнген
тұсы болатын. 1809 жылы өзінің қаталдығымен залым хан аталған Әлім хан
ташкент қаласын басып алса, ол сол жылы өзін қатты әжуалайтын бақсыларының
бірінің қолдынан зікір салу үстінде өлтірілген соң таққа отырған інісі Омар
хан 1810 жылы Шымкентке шабуыл жасады. Қала жан-жағынан қоқандық
әскерлермен қоршалды. Бұл кезде қала бекінісі түгелдей Мұңлық (Қошқарата) ,
өзенінің оңтүстік батысқа бұрылған жерінен басталып, жарты шақырымға
созылған жардың биігінде болатын. Бұл жағы қауіпсіз саналатын. Өйткені,
жарды жағалай, қозылған су толтырылған терең ор, одан кейін биік жар, оның
үстінде дуал – қорған болатын. Бекініс қаланың Қазығұрт жағының ғана жары
биік емес еді. Бірақ, Сайрам, Қазығұрт, Ташкент жағынан үш қақпасы бар
бекінісі мықты, бұл қалаға кез-келген жаудың кіре қоюы оңай емес болатын.
Сондықтан, қоқандықтар қаланы бірден ала алмады. Қоршаудағы қазақтар
бекініс айналасындағы сыртқы жауға білінбейтін етіп жасалынған жерасты
үңгірлері арқылы бекініс сыртына шығып, Түркістан, Сайрам, ескі Тараз,
Созақ өңіріндегі қазақтарға хабар беріп, көмек сұрады. Бірақ қоқандықтар
қоршауын бұзатындай көмек болады. Ташкент қоқандықтар қолында болса,
Түркістан Бұхара әмірлігіне бағынатын.
Ал 1800 жылы таққа отырып, 1826 жылдар арасында билік жүргізген
Бұхара әмірі Хайдар өзінің тыңшылары арқылы бұл жаймен алдын-ала хабардар
болатын. Ол қоқандықтардың Шымкентті алса күшейіп кететінінен
қауіптенгенімен қазақтарға көмектеспеді. Түркістанды қолына ұстаған
бұқаралықтар көмекке келгенде бұл қала берілмейтіндігі сөзсіз еді. Бірақ,
онда Шымкент Бұхара әмірінің қолында болар еді. Шымкент қазақтарына орыс
қоластындағы қазақтар көмек қолын соза алмады. Ақырында, Қоқанның жаңадан
таққа отырған ханы Шымкентке жаңа күш төгіп, әскерлер қаланың тұс-тұсынан
бірден лап қойып, қоршаудың 20-шы күні тіке шабуылмен алды. Бірнеше күн
берілмей, қоқандық қаншама әскерлердің жандарын жаһаннамға жіберген қаланың
ержүрек халқы қатаң түрде жазаланды. Өзінің туған жерінің тәуелсіздігі үшін
шетел басқыншыларына қарсы күрескен жазықсыз жандардың қандары судай
төгілді. Қала мен оның өңірі өте қатаң бақылауға алынды.
Осы уақиғадан үш жыл өткеннен кейін, 1813 жылы жазда Шымкент
қаласы арқылы өткен Филип Назаров бұл қала тұралы: шымкент Бадам өзенінің
бойындағы биік жерге орналасқан, өте биік дуалдармен қоршалған қала. Қалаға
өзен жағынан (Созақ жағынан) бір салт атты адам ғана жүретін тар соқпақ
арқылы кіресіз. Күйдірілген қыштан жүңголік үлгімен салынған үйлердің
терезелері жоқ. Сондықтан да бөлмелеріне жарық түсу үшін көшеге қараған
есіктерінің барлығы ашық тұрады,- деп жазды.
Осы жазылғаннан көріп отырғанымыздай, шыныда қала бекінісі мықты
еді. Шымкентті алғаннан кейін кешікпей келесі жорық Сайрамға бағытталып, үш
күн бойына қоршалып, қазақтар бақайшықтарына дейін қаруланған, соғыс
өнеріне сайрамдықтарға қарағанда әбден жаттыққан қоқандық әскерлеріне қарсы
аянбай соғысты. Бірақ күші басым қоқандық әскерлер бекініс қақпасын
қиратты, қаланың көп жері талқандалды. Ақырында қала халқын тізе бүктірді
6. Осымен қазақтардың Ташкент, Шымкент, Сайрам қалалары Қоқан хандығының
қоластына өтті. Біртіндеп олардың қазақтардың ғасырлар бойы пайдаланып
келген шаруаға қолайлы жерлерін тартып алып, осы өңірге келіп, жаппай
қоныстану қозғалысы басталды.Шаруашылыққа қолайлы суы сүт, жері құт егіндік
және шабындық жерлер қазақтардан қоқандық билеушілердің қолына өте бастады.
Сөйтіп оңтүстік өңірін қоқандықтардың отарлауы басталды.
Осыдан кейін қоқан ханы Омар бір жағы Түркістан өңіріне, екінші
жағы Қаратаудың арғы бетіндегі далалық аймаққа, үшінші жағы Жетісу өңіріне
қарай шабуыл жасауға дайындала бастады. Оның мақсаты Сырдың бойын жағалап,
Аралға, солтүстігінде Бетпақдаладан әрі асып Сарыарқаға, шығысында балқаш
көлінің төңірегіндегі жеті өзен өңірі – жер жанаты Жетісудың едәуір бөлігін
алу болды.
Бірақ, бұл кезде Қоқан ханының керуен үшін арты айлық жерде,
сонау қиырда жатқан петербор жақтан қауіп келеді деген ой өңі түгілі түсіне
кірген емес еді. Бар қаупі бір-бірінің басына сәл қиындық түсе қалса, қалың
қолмен жетіп келіп, шауып кететін Бұхара әмірі еді.
Ақыры, 1815 жылы бірнеше түн бойына Шымкент қаласының биік
қорғанында арқан лақтырып дыбыс шығармай дуалдан асып түсіп жаттығу жасап
жатқан қоқандық жарты мыңдық әскер бір түнде жоқ болды. Сырдың бойымен
айналып жүрген олар екі күннен кейін, кештетіп Түркістан маңына жетті. Түн
ауа білдірмей дуалдан асып түсіп, күзетшілерді бірінен соң бірін бауыздап
тастады. Бұқаралықтар жаудың келгенін сыртқы қақпаның сықырлап ашылғанынан
бірақ білді. Төрт қақапа бірінен соң бірі ашылып қала берді. Түркістан
қаласының билеушісінің өзі Бұхараға қашып, әрең құтылды. Таң атқан кезде
Қоқан ханы Омар салтанатты түрде Әзірет сұлтан кесенесіне кіріп, намаз
оқуға бетін оңтүстік батысқа, Меккедегі Адам ата (ғ.с.) үшін Алла Тағаладан
Кааба храмы түскен жердегі Мұхаммед (ғ.с.) 61 атасы Ибраһим (ғ.с.) оның
баласы Исмаил(ғ.с.) салған Кааба храмына қарай бұрды.
Бұхара әмірі Хайдар болса, өмірінің соңына дейін әкесі
Шахмұраттың алып беріп кеткен қасиетті Әзірет Сұлтанынан айырылып қалғанына
өкініп өтті. Оның баласы Насрулла да, сол сияқты көрші жақтан Хиуа ханы
Мұхаммед Рахыммен одан кейін таққа отырған баласы Аллақұл да бұл жаққа
көзін тіккенімен олар түгіл одан кейін таққа келген Мұхаммед Әлінің кезінде
де Түркістан қаласынынң маңына жолай алмады.
Қоқан билеушісі өз территориясын оңтүстік қазақтарының жерінің
есебінен кеңейте түсті. Стратегиялық маңызы бар жерлерде ескі бекіністерді
жөндетті. Сыр бойына жаңадан жаңа қорған, жөлек сияқты күшті бекіністер
салдырда. 1818 жылы қорған негізі қаланып, 1820 жылы Сырдың сол жағындағы
қазақтар тұрған елді мекенге аса берік Ақмешіт бекінісі салынып, келесі
жылы өзеннің оң жағынан көшірілді, оны Якуб бек биледі. Бұл бұрынғы Жібек
жолының бойы еді.
Ал Қаратау өңіріндегі Бестамғалы, Қоңыраттар тайпаларын
бағындырып отыру үшін олардың шағын елдімекеніне Шолаққорған бекінісін
салдырды. Ескі Созақ бекінісі күшейтілділді. Бекіністер тізбегі өсіп,
біртіндеп Сыр бойымен жүріп, Арал теңізіне қарай жылжыды.
Акмешіт бекінісінің қашан салынғаны және оның неге осылай
аталғаны жөнінде көптеген мәліметтер бар. Соның бірінде: қала 1817 жылы
Сырдарияның сол жағасында Қоқан ханның бекінісі ретінде тарихи сахнаға
шықты. Бір жылдан кейін дарияның оң жағасына көшіріліп, бекініс қайта
салынды. Бұл бекіністі салдырған Қоқанның ханы Омар еді. Түркістанды
алғаннан кейінгі Сырдың төменгі құйылысындағы қазақтар қоныстанған қолайлы
жерлеріне салдырған алты бекінісінің ішіндегі ең үлкені осы Ақмешіт болды.
Ол алты бекініс: Ақмешіт, Жаңақорған,Қосқорған, Қышқорған, Күміс3қорған
болатын. Қоқан ханның бұл бекіністі салдырудағы негізгі мақсаты қазақ
даласының байлығын, жерін иемденіп, өзінің шексіз билігін жүргізу еді. Сол
жаулаған жеріне салған бекіністердің біріне Омархан мешітін салдырады.
Мешіттің сыртын әктеткен екен. Содан сырты аппақ болып көрінгендіктен мешіт
Ақмешіт аталып, кейінен бекініс те солай аталып кеткен дейді.
Қоқан әскерлері Жетісу бағытында да жақсы табысқа жетті.
Сайрамды талқандағаннан кейін-ақ қаратаудың бөктерінен асып, ескі Таразға
бағыт алды. Жолындағы қазақтарды қыру күшімен бағындырып, 1826-1827 жылдары
сол өңірдегі қазақтарды бақылап отыру үшін бірнеше бекіністер салдырды.
Соның ішінде Қашқар мен Жүңго сауда керуенінің жолындағы ескі тараз
орнындағы қазақтар тұрған жерге Әулиеата бекінісін салдырды. Оны салдырған
Қоқан ханы Мәделінің жіберген адамы Адынбек датқа еді. Бекіністі де оның
ортасындағы цитаделін де салдырған сол датқа еді. Бірақ, кейбір жазбагерлер
оны Абылай салдырған деген пікір айтады. Дегенмен әулие саналған Қараханның
құрметіне бұл қала Әулие ата аталып кеткен 7. Оның төңірегі тез өсті,одан
құлан, Мерке,Тоқмақ сияқты ірі елді мекендерде мықты бекіністерді салдырған
Қоқандықтар Алатау етегімен шығысқа қарай жылжи берді. Ақырында олардың
билігіне оңтүстіктегі бір жағы Ақмешіттен басталып, екінші жағы Жетісудағы
Қапал өңіріне жетті. Қоқан ханы қазақтарға өзінің билігін датқалар арқылы
жүргізген. Датқаларды кез-келгенінен емес, қазақтардың ішіндегі өздерінің
айтқандарын істете алатын, соның дегенімен жүретін, ел арасындағы белгілі
адамдардан қойды. Барлық басшылық тек осы датқалар арқылы жүрген. Әрине
олардың ішінднгі Қоқандықтардың шын мәнінде қолшоқпары болып, қарапайым
халықтарға қоқандықпен қоқандап, зәбір көрсеткендері де аз емес. Сондықтан
соңғы кездегі датқаларды мақтай бастау мәселесіне сын көзбен қарағанымыз
жөн. Олардың ішінде жасының егде тартқанына қарамастан қазақ халқының
мүддесін көздеп, халқы үшін құрбан болған әулиеаталық Байзақ датқа
сияқтылабұл өңірді отармен ры да бар екенін ұмытпағанымыз жөн.
Сонымен оңтүстік қазақтарының жерін басып алған қоқан билеушісі
бұл өңірді отарлап, игеру саясатын жүргізді. Қалалардағы билеушілерге өз
адамдарынқойып, елді солар арқылы ұзын арқан,кең тұсаумен басқарып отырды.
Ірі елді мекендер Түркістан, Сайрам, Созақ, Шымкент т.с.с. қалаларға
өзбектер ағылып келіп жатты. Олардың саны көбейіп, шұрайлы жерлерде ірі
өзбек елді-мекендері өсіп-шыға келді.сыр бойы, Келес, Ақсу, Сайрам-су,
Қарасу, Сайрам, Арыс, Талас және Шу өзендерінің бойындағы шаруашылыққа
қолайлы жерлер солардың иелігіне өтті. Қала маңындағы табиғаты өте әдемі
жерлер ірі байлардың демалатын саяжайларына айналдырылды.
Дегенмен, қоқан билеушілерінің алғашқы кезден-ақ қазақ хлқын
жасаған озбырлықтарының орын алғанына қарамастан қарапайым қазақ халқы мен
өзбектердің қарапайым халықтарының арасында дау-дамай, айтыс-тартыс, бір
біріне деген қысым бола қоймаған. Архивтік материалдардан тегі бір,
бауырлас осы екі халықтың арасындағы ондай жайды кездестірген емеспіз.
Ал, билеушілер тарапынан болса, бұл өңір халқына ауыр салықтар
салып, жергілікті халықты қанауды күшейтті, зорлық-зомбылық орналды.
Қазақтар тұрмысының ауыртпалығын айта алмайтындай күн кешуге мәжбүр болды.
Соның салдарынын, олар 1821 жылы-ақ қоқондықтарға қарсы бас көтерді .
Көтерілісті кейіннен лақап аты Тентектөре аталынып кеткен (шын аты
Мәлік) адам басқарды. Көтеріліс кең ауқым ала бастағанымен қару жарағы
нашар, ұйымдалу дәрежесі төмендегімен бірге бірікпей, Шымкент пен Сайрамға
бөлініп кеткен қазақ шаруаларының бұл бас көтеруінің Омар хан әскерлері
қанжоса етіп басты. Оңтүстік қазақтарының Қоқан билеушілеріне қарсы
наразылығы одан әрі кейінгі онжылдықтардада жалғаса берді. Бірақ, Шымкент,
Түркістан, Әулиеата, Ақмешіт бекіністеріндегі бектердің үстінен билік
жүргізіп отырған ташкенттегі беклер-бек (бектердің бегі) халық наразылығын
тез басып- жаншу үшін бар күш жігерін салды.
Оңтүстік қазақтарының қоқан хандығына қарсы күресі кезінде басқа
өңірдегі қазақтар көмек қолын созбады. Оның есебі, кей жағдайда халықтың
көмек бергісі келгені мен, 1822 жылы орта жүзде, 1824 жылы кіші жүзде
хандық билік жойылғаннан кейін қазақтар арасында өзара байланыстар үзіліп,
енді олар бауырларына ұйымдасқан түрде көмекке келу мүмкіндіктеренен
айырылып қалды. Бірақ, осы жерде қазақтардың тайпалары, рулары арасындағы
ұзақ жылдардан бері жалғасып келе жатқан өзара жанжалдардың. барымталықтың
да әсері болғанымен санаспауға болмайды.
Қазақтардың қатты қанауға қарсы бас көтерулері Хиуа хандығына
қарайтын Кіші жүздеде болды.Атап айтқанда, Аллақұл (1825-1825) тұсында
төртқара, шекті, табын, байұлы руларының қазақтарына хиуалық билеушілер аса
ауыр алым салық салып, зекет жинады. Мұндай ауыр салықтарды салу одан
кейінгі хандар тұсында да тіпті Мұхаммедин (1845-1855) ханның тұсындада әрі
жалғасты.
Хиуа хандығының салық жинаушылары алым салық төлей алмағандарды
қатаң жазалап, әр келген сайын олардың жас қызын күңдікке алып, ер
адамдарын көршілерге құлдыққа сатып жіберіп отырған. 1831 жылғы бір
шабуылында қазақтардың 300ге тарта ер азаматтарын бауыздап кетсе, енді бір
жерде олжамен қайтып бара жатып, Сырдарияның терең жеріне келгенде Кіші жүз
ауылдарынан алып баражатқан 30дан астам нәрестелерді ермек үшін бірінен соң
бірін суға тастап жіберген.
Бірақ, 50 жылдардың ІІжартысында жағдай тағы да өзгерді. Бір
кездері бұл өңір халықтарының Хиуаға қарсы күресін қолдаған патша үкіметін
енді билікті қолына алғаннан кейін өздері озбырлық көрсете бастады.Бұл
қоныс аударушы отырыстарға қарсы қазақтардың наразылығын туғызды. Сөйтіп,
1856 жылы желтоқсанында Сырдария егіншілерінің үш мыңдық тобы Жанқожа
батырдың бастауымен орыстарға қарсы көтеріліске шықты. Алайда, соғыс
өнерінен хабарсыз, атылатын қарулары жоқ көтерілісшілер жеңіліс тапты.
Осы сөз болып отырған кезеңде қазақ даласының басқа жерлерінде де
орыс патшалығына қарсы көтерілістер болып жатты. Соның бірі Кенесары
Қасымұлы көтерілісі. Осы жылдары Қоқан билігіне қарсы Әулиеата өңірінде де
үлкен көтерілістердің болғаны белгілі . Соның бірі Сыпатай батыр бастауымен
болған көтеріліс. Олда қазақ, қырғыз халқын қоқан езушілеріне қарсы күреске
бастап шықты. Оның басшылығындағы қозғалыс алғашқыда Кенесары көтерілісімен
де бапйланыс жасап отырды 8.
Тағыда айта кететін бір жайт, қоқан хандығы оңтүстік қазатарын
қаншама қанап, ауыр салықтар салғанымен осы өңірге көшіп куелген өзбектің
қарапайым шаруаларымен ешқандай дау-дамайға бар қойған жоқ. Алайда жоғарғы
үстем етуші билік қазақ қазақ халқының аяғының астына басын беру үшін
қолдан келгенін жасап бақты, қанады,езді.
Орта Азия аймағы ХІХ ғасырдың ІІ жартысына дейін осы
аймақтық тетегеуірінді тетігі болып келген еді. Алайда ХІХ
ғасырдың соңына қарай қазақ жерін алдымен түгелдей жұтып
болған патша генаралитеті бұл аймақта да Ресей ипериясының
үстемділігін күшейтуде тырысып бақты.
Орта Азия аймағындағы басты ролдерьді ойнаған негізгі
екі мемлекет - оқан және Хиуа хандықтары болатын.
Бұл екі мемлекет те негізінен бір-біріне туыс әрі ұқсас
болып келеді. Діндері әдетінше мұсылмандық болса, салт-санасы
мен айналысатын шаруашылықтарыда егіз болды.
Бұл аталған екі мемлекетте бірдей уақытта құрылған
еді. ХІV- ХV ғасырларда орта Азия аймағында міне осындай
қуатты екі мемлекеттік бірлестік дүниеге келді.
Діни тұрғысынан алғанда бұл аталған екі мемлекет
солтүстіктегі жат діндік жүйедегі Ресей империясына теріс
пыйғылда болған. Өйткені , екі аймақтық ұстанатын наным - сенімдерді
екі түрлі болатын. Сондықтанда Қоқан және Хиуа хандықтарын
бағындыру жолында патшалық Ресей бағындырудың қандай жолын
болсада пайдаланып келге болатын. Әрине , Қоқан және Хиуа
хандықтары шамамен қазіргі Өзбекстан Республикасының
территориясында орналасқандықтан Ресей империясы үшін оларға
ашылар қақпа Қазақстан территориясы болған еді.
Сондықтан да Қазақстан жерінің Оңтүстік бөлігін жаулап алмай,
ешқандайда нәтижеге қол жеткізе алмайтындықтарына әбден
көздері жеткен патша өкіметі Қазақстанның солтүстігінен
қамал мен әскери гарнизондар салып ілгегрілей берді. Бұл
процесс қазақ халқының тынысын барған сайын тарылта
берді. 2
Қазақстанның солтүстігі, батысы мен шығысы, орталығын
толық өзіне қаратқан Ресей империясы Оңтүстіктегі жаулап
алу саясатында қарсылыққа ұшырайтындарын есепке алмады.
Қазақстан территориясының оңтүстіктегі Ресей мен Қоқан
хандықтарының пышағының қыл үстінде тұрды. Екі мемлекетте ол
аймақты пышақ үстінде бөліп алуға дайын отырды. Алайда,
бұл арада қуаты мен тегеуіріні күшті Ресей империясының
ұрдажық саясаты мен белсенділігі көзге ұрынып тұрды.
XVII ғасырдың 2-ші жартысында қазақ жеріне көрші елдердің көз алартуы
бұрынғыдан да күшейді. Оның үстіне жүздер, тайпалар, рулар арасында талас-
тартыс орын алды. Бұл алауыздықтарды көршілер пайдаланып, ретін тауып бір-
біріне айдап салды. Араларына шоқ тастап, қазақ хандығын мейлінше
әлсіретіп, жерін алуды ойлады. Солардың ішінде қазақ жеріне ерекше көз
тіккен жоңғарлар болды. 1635 жылы торғауыт, хошут, дүрбет, жоңғар тайпалары
бірігіп Жоңғария хандығын құрды. Жоңғарлар негізінен бүгінгі Қытай елінің
Іле өзенінің басындағы аңғарларда көшіп-қонған. 20 жыл елде шексіз билік
жүргізген алғашқы қонтайшысы Баатыр іргесіндегі барған сайын күшейіп бара
жатқан Есім және Жәңгір хандар тұсында қазақ жеріне үш рет ірі шабуыл
жасаса, осы шабуылдарға қазақтар тарапынан тойтарыстар берілді. Дегенмен
Баатырдан кейін ел билеген Жоңғарияның Сенеге қонтайшсы да, одан кейін
1671 жылы ағасын өлтіріп орнын алған, 1697 жылға дейін билік жүргізген
Қалдан Бошоқту да қазақ жеріне басқыншылықты одан әрі жалғастырды. 1681
жылы Қалдан Бошоқту әскерлері Сайрамды қоршап, Түркістаннан қол бастап
келген Тәуке хан оларға тойтарыс берді. Бірақ, жоңғарларды осы жолы кейін
шегіндіргенімен 1683 жылы Цеван Рабдан қолбасшылығымен қайта келіп, Сайрам
қаласының тас-талқанын шығарды. Осыдан кейін оның жанында жиналатын Мәртөбе
кездесуі өтпей қалды. Жоңғарлар Ташкентті де алды. Қазақтар оны 90-шы
жылдардың ортасында ғана өзіне қайтарды. Ташкенттің оңтүстігіндегі 45
шақырым жердегі Ангрен өзенінің жағасындағы Күлтөбеде әз Тәукенің
басшылығымен Төле би, Қазыбек би, Әйтеке билердің қатысуымен Қасым ханның
қасқа жолы мен Есім ханның ескі жолы негізінде Жеті жарғы қабылданды,
әр рудың таңбасы белгіленді. Елдің сыртқы жағдайы шиеленісіп, ішкі
алауыздықтар өсіп келе жатқан кезде әз-Тәуке қайтыс болды. Түркістанда
өткен хан сайлауында билер оның баласы Болатты сайлады. Бірақ, ол төбе
хандық билік жүргізе алмады. Оны менсінбеген үш жүздің ірі сұлтандары
өздерін хан жариялады. Алғашқыда 1718-1719 жылдары Ұлы жүздің ордасы болған
Ташкентте бұған дейін сұлтан делінген Жолбарыс өзін хан жарияласа, Сәмеке
Орта жүздің, Әбілхайыр Кіші жүздің ханы болды. Біртұтас қазақ хандығы үшке
бөлініп, ынтымақ кете бастаған кезде ел ішіндегі берекесіздікті пайдаланған
жоңғарлар 1723 жылдың ерте көктемінде Цеван Рабдан қонтайжының баласы Шона
Добаның қолбасшылығымен 70 мыңнан астам әскер Жетісудан лап қойды. Ұлы жүз
қазақтары басқыншыларының табанында тапталды. Билік басындағылардың таласы
қазақ халқына орны толмас қасірет алып келді. Ел алдында күш біріктіріп
жауға қарсы соққы беру міндеті тұрды. Осы міндетті жүзеге асыру үшін 1726
жылдың көктемінде бадам өзенінің Арысқа қуяр жерінен жиырма шақырымдай
жердегі Ордабасы тауында қазақтың үш жүзінің өкілдерінің бас қосқан жиыны
өтті. Кездесудіьтүш жүздің ханы Болат ашты. Оның қасында билерден Төле би,
Қазыбек би, Ақсуат шешен мен Жолбарыс, Сәмеке, Әбілхайыр хандар, Бөгенбай,
қабанбай т.б. батырлар болды. Ордабасыда Әбілхайыр үжш жүз әскерлерінің бас
сардары сайланып, туды қанжығалы Бөгенбай батыр көтерді. Ордабасы жерінен
жоңғарларғады қарсы азаттық соғыс басталып, 1729 жылғы Аңырақайдағы ірі
шайқаста қазақтар жоңғарларды таудың арғы бетіндегі Іледегі апанына дейін
ығыстырды.
Кіші жүз жері Ресей қоластына өтіп жатқан кезде оңтүстік өңірінің
қазақтары өз бастарынан көптеген қиындықтарды кешіріп жатты. Атап айтқанда,
1733 жылы Ұлы жүз жоңғар қонтайшысына аманат беріп тұруға мәжбүр болды.
Бірақ, 1745 жылғы шайқастан кейін жоңғарлар қазақтардан бітім сұрауға
мәжбүр болды. Созақ, Сайрам, Манкент, Шымкент өңірінде қайтадан қазақ
билігі орнады. 1757 жылы Шин (Цинь) әскерлері жоңғарлардың бәрін қырып,
Аягөзге келгенде алдынан Абылай шығып, кездесті. Сөйтіп Қытай империясының
бодандығына өту туралы бітім жасасты.
Жоңғар тепкісінен азат болып, еңсесін енді көтере бастаған Оңтүстік
қазақтарына Орталық Азия хандықтарының шапқыншылықтары күшейді. XVIII
ғасырдың соңында Бұхара, Хиуа, Қоқан хандықтарымен тығыз байланысып жатқан
еді. XIX ғасырдың басындаСырдың төменгі ағысын билеген Хиуа хандығы қазіргі
Қызылорда облысының жеріне бірқатар бекіністер салдырды. Бұхара билеушілері
1785 жылы Түркістан қаласына шабуыл жасады. Ақырында, Бұхара билеушісі Мир-
Масум шах Мурад Түркістан қаласын қазақтардан тартып алды. XIX ғасырдың
басы Қоқан хандығының күшейген кезі еді. 1809 жылы өзінің қаталдығымен
залым хан аталған Әлім хан ташкент қаласын басып алды, ал інісі Омар хан
1810 жылы Шымкентке шабуыл жасады. Шымкентті алғаннан кейін келесі жорық
Сайрамға бағытталып, үш күн болаған шайқастан кейін қала халқын тізе
бүктірді. 1815 жылы қоқандықтар Түркістан қаласын басып алды. Оңтүстік
қазақтардың жерін басып алған Қоқан билеушісі бұл өңірді отарлап, игеру
саясатын жүргізді. Қалалардағы билеушілерге өз адамдары қойылды, ірі елді
мекендер Түркістан, Созақ, Шымкент, Сайрамға өзбектер көптеп келе бастады.
Өңір халқына ауыр салықтар салып, жергілікті халықты қанауды күшейтті,
зорлық-зомбылық орын алды.Соның салдарынан қазақ халқы 1821 жылы
қоқандықтарға қарсы бас көтерді. Көтерілісті кейінен лақап аты Тентек төре
аталып кеткен (шын аты Мәлік) адам басқарған. Көтеріліс кең ауқым ала
бастағанымен қару-жарағы нашар, ұйымдасу дәрежесі төмендігімен бірге
бірікпей, Шымкент пен Сайрамға бөлініп кеткен қазақ шаруларының бұл бас
көтеруін Омар хан әскерлері қанжоса етіп басты. 40-жылдардың басындағы
Қоқан хандығының күші Омар хан кезіндегіден бәсеңдеді. 1842 жылға дейін
билік жүргізген Мұхаммед Әли, одан кейін 1845 жылға дейін тақта отырған
Шералы өзінен кейінгілерге едәуір төмендеген экономиканы мұраға қалдырды.
1864 жылдың маусым айының басында полковник Н.А. Веревкин бастаған
орыс әскерлері айналасы үш шақырымдық дуалмен қоршалған ежелгі Түркістан
қаласының түбіне келді. Отрыдтың құрамында 5 рота жаяу әскер, казактардың
екі жүздігі, 100-ден астам қазақ жауынгерлері бар болды. Әскер құрамында
жалпы 44 офицерлер мен 1598 төменгі шендегілер болды. Олада қарудан 10 ірі
зеңбірек, 6 кіші зеңбірек, 2 ракеталық қондырғы болды. Маусымның 12 күні
қоқандықтар қаланы тастап кетуге мәжбүр болды. Қаланы алу кезінде орыс
әскерлерінің зеңбірегінен атылған он бір оқ Әзірет Сұлтан кесенесінің
оңтүстік-батыс бұрышын опырып жіберді. Қаланы қару күшімен алған Н.А.
Веревкин де генерал-майор болды. Дәл сол кезде, 4 маусымда Алтау соғыс
округі жағынан шыққан полковник М.Г. Черняев бар-жоғы 1500 қоқан әскері бар
парваначи Ниязалы басқарып отырған Әулиеата бекінісін зеңбіректің оғының
астына алды. 1864 жылы қыркүйек айында М.Г. Черняев 10,5 рота жаяу әскер,
1000-дай казактар, көптеген зеңбіріктері бар қалың қолмен айналасы алты
шақырымдық дуалмен қоршалған Шымкентке келген. Сөйтіп 22 қыркүйек күні
қаланы шабуылмен басып алды. Қала халқын орыс әскерлері екі күн бойы
талады. 1865 жылы 17 мамырда Черняев әскерлері Ташкентті алды. Сонымен
Ресейдің байырғы қазақ жерін толық басып алуы аяқталды.
Қазақ жерінің Оңтүстігін жаулап алып, бүкіл қазақ жерін өзіне
қосыпалғаннан кейін Ресейге қараған басқа да жерлердегі сияқты бұрынғыдан
басқаша басқару жүйесін енгізу ойластырыла басталды, азаматтық басқару
құрылысы жөнінде бұйрықтар берілді. 1867 жылы 11 шілдеде Жетісу және
Сырдария облыстарын басқару туралы уақытша ереже бекітілді. Түркістан
генерал-губернаторлығына ғасырлардан бергі тарихы мол шежірелі Оңтүстік
өңіріндегі Жетісу және Сырдария облыстары да енді. Сырдария облысына
Қазалы, Перовск, Түркістан, Шымкент, Әулиеата, Ташкент, Ходжент және Жизақ
уездері кірді.Жергілікті жерде бүкіл билік уезд бастықтарына берілді,
болыстар рулық емес, территориялық негізінде құрылды. Оңтүстік өңіріндегі
бүкіл билік Түркістан генерал-губернаторы Н.П. фон-Кауфманның қолында болды
және ірі елді мекендерде ішкі құрылымдағы басшылық жүргізетін арық
ақсақалдары құрылды. Патша үкіметі қазақ жерін біржола жаулап алғаннан
кейін енді ол жердегі бай кен орындарын игеруді ойлады. Орыс өнідіріс
иелері мен көпестеріОңтүстік өңірінде алғаш рет Түркістанға жақын маңдағы
Қарнақ ауылында алғашқы шахта және бір шағын қорғасын зауыты құрылды.Бірақ,
қорғасын өндіруден пайда түсіре алмағандықтан иесі оны жабуға мәжбүр болды.
Оңтүстік өңірі бүкіл қазақ жері сияқты барған сайын Ресейдің арзан
тауарларын шығаратын және арзан шикізат алатын аймағына айнала бастады.
Орыс кәсіпкерлері Оңтүстік өңірде дүние жүзінде өте сирек кездесетін
дәрілік қасиеті күшті дәрменеге қатты назар аударды. 1883 жылы орыс көпесі
Н.И. Иванов Шымкент қаласында сантонин зауытын салуға кірісіп, керекті
машиналар 3келтірілді, зауыт іске қосылып, сол жылдың 16 желтоқсанында
алғашқы өнім алынды. Қазақстанның оңтүстігіндегі арзан шикізатты Ресейге
жеткізу, Ташкент пен Орталық Азиядағы басқа да ірі қалалармен байланысты
жақсарту мақсатында жолдарды жөндеуге мән беріле бастады. (Мысалы, 1886
жылы Қызыл көпір салынды). Бүл кезде оңтүстік өңіріне орыс қоныс
аударушылары келе бастады. 1875-1895 жылдары Сырдария облысында 52 орыс
елді мекені құрылып, оның ішінде Әулиеата уезінде 22, Перовск уезінде 3,
Ташкент уезінде 10, шымкент уезінде 17 елді мекен болды. Ал 1909 жылы
келімсіктердің мекендері тек Шымкент уезінде 42-ге жетті. Келімсіктердің
көбеюіне байланысты қазақ шаруаларының жерлері тарылды, олар шұрайлы
жерлерінен айырылып тау-тасты, құнарсыз жерлерге қарай қуылды. Ресейдің
орталық аудандарынан ауыл шарушылығы құрал-саймандарының көптеп келе
бастауы қазақтардың егіншілікпен айналасуына едәуір ықпал жасады.Осы
мақсатта 1894 жылы Мырзашөлде Сырдариядан алатын император 1-Николай
атындағы және 1913 жылы Романов атындағы каналдар қазылды. Соның
нәтижесінде Мырзашөл өңірінде мақта егістігінің көлемі арта түсті. ХХ
ғасырдың басында Сырдария облысының халқының саны біршама өсті. Шымкент
уезі 100,808 шаршы шақырым болып, онда 325,445 адам тұрды.
1.2. Орта Азия хандықтарының XIX ғ. басында Қазақстандағы саясаты.
ХІХ ғасырдың орта шенінде Қазақстанның Cырдарияның
орта ағысынан Ақмешітке дейінгі және Ташкенттен Жетісуға
дейінгі бір-бөлігі Қоқан хандығының езгісінде болды. Қазақстанның
едәуір территориясын басып алып, Қоқан ханы, Хиуа ханы
сияқты , қазақ пен қырғыз халықтарының арасында өте қатал
саясат жүргізді. 3
Бұл шектен шыққан езгіге қарсы еңбекшшілер тобы үнемі
қарсылық көрсетумен блды , ол Қоқан феодалдары оларға
қарсы дүркін-дүркін жазалау отрядтарын жіберіп отырды.
Мәселен , Әлім-хан Қазақстанның оңтүстік аудандарының
халқына қарсы талай рет жазалаушы отрядтарын
ұйымдастырды. 4
Қоқан феодалдары жергілікті феодалдық рулық үстем
таппен бірлесіп, еңбекші қазақтарды Халықтың тұрмыс-тіршілігі
мен аяусыз қанға бөктіріп отырды . хал-ахуалы көз көріп ,
құлақ естімеген дәрежеге түсті. Осындай қанаудың бір сипаты
болған , бұл-салықтардың шамадан тыс көбейіп кетуі еді.
Халық шамалары жетпейтін салықтардың астында қалды.
Салықтардың, алым және әр түрлі төлемдердің аттарының өзі
ондап саналған еді. Қохан хандығы Сырдария мен Жетісуда бекіністер
салуды әдетке айналдырып, әскер санын да шамадан тыс өсіре бастады.
5
Сырдария аймағына Жаңақорған, Жүлек, Күмісқорған, Шымқорған,
Көшқорған қамалдары салынды: оларды салудағы негізгі мақсат
сырдариялық қазақтарды ашса алақанында жұмса жұдырығында ұстау
болатын, олардан шамадан тыс мөлшерде алым алу, көпестік керуендерден
баж алу, ақыр аяғында патша әскерінің Орта Азия сұғына кіруіне
барынша кедергі жасау болған еді.
1850 жылдары Оңтүстік Қазақстан аудандарының бір бөлігін Қоқан
ханының қол шоқпары Ташкенттегі Мырза Ахмет басқарды.
Оның қатысуымен Қоқан феодалдары қазақтар мен қырғыздардың суы
сүт, жері құт суармалы, құнарлы жерлері мен жайылымдарын тартпылап,
оларды өзінің жақындары мен туыстарына үлестіріп берді.
Мырза Ахмет шын мәнінде нағыз барып тұрған қаніпездер, аяушылық
атаулыдан жұрдай адам болатын. Ол жергілікті халықтарға аяусыз түрде
зекет төлетті. Ал егер де, сол зекетін төлей алмаған жазықсыз жандарды,
берешегін өтей алмаған тауқымет көрген кедейлердің балаларын құлдыққа
сатып отырды.
Қоқандықтардың жүгенсіздігі қазақтың халық бұқарасының назарлығы мен
қарсылығын тудырған еді. Ауылдарда қаруланған көтеріліс отрядтары
ұйымдаса бастады. Шымкент, Түркістан, Арыс, мер ке, Сайрам,
Шолаққорған, Жаңақорған аудандарында тұратын қазақтар қолдарына қару
алып, Қоқан деспотизіміне қарсы көтеріле бастады. 1858 жылдың нурызында
Әулиеата мен оның төңірегінде көтеріліс бұрқ ете түсті. 6
Көтерілісшілер Томақта, Әулиеатада, Шымкентте т.с.с. жерлерде
орналасқан әскери бекіністердегі Қоқан гарнизондарын қоршауға алды.
Қазақ пен Қырғыз шаруалары тізе қосып бірге шайқасты. Көтерілістің
алғашқы орталығы Әулие-Ата мен оның төңірегі болды. Көтерілісшілер
Әулиеатаны ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Мазмұны
Кіріспе.
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ...2-6
І Тарау Қазақстан мен Орта Азия мемлекеттерінің арасындағы қарым-
қатынастар.
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... 7
1. XIX ғ. басында Орта Азия мемлекеттерінің Оңтүстік Қазақстанды
жаулап
алуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ...7-21
2. Орта Азия хандықтарының XIX ғ. I-ші жартысында Қазақстандағы
саясаты.
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... 22- 24
3. Қазақстан мен Орта Азия мемлекеттерінің арасындағы сауда-экономикалық
байланыстар.
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..25
-29
II Тарау XIX ғ. 2-ші жартысында Орта Азия мемлекеттерінің
саяси-экономикалық жағдайы.
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... 30
2.1 Қоқан, Хиуа билеушілеріне қарсы ұлт-азаттық қозғалыс.
... ... ... ... ... ...30-36
2.2 Орта Азия аймағын Ресей империясының жаулап алуы.
... ... ... ... ... ... .37-43
Қорытынды.
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... 44
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі.
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 45
Кіріспе
Экономикалық мәдени салалар барысында қандай іс-шаралар атқарылды,
қандай дәрежеде өтті, қаншама саяси қайраткер, мемлекет басшылары тағы да
басқа әйгілі сол кездің ұлы тұлғалары жөнінде жан-жақты мәліметтерді
қарастырып оқып білу.
Тақырыптың зерттеу өзектлігі.
ХІХ ғасырдың ІІ жартысындағы Қазақстан мен Орта Азия мемлекеттерінің
арасында қарым-қатынастардың жүзеге асырылуы, сонымен қатар әр елдің
осындай стратегиялық мақсаттарды жүзеге асыру барысындағы мақсат-мүдделері
және осы қарым-қатынастардың аталмыш елдерге тиізген әсерлері.
Сондай-ақ қарастырып отырған тақырып өзектілігіне сол кезеңдегі
Қазақстан мен Орта Азия мемлекеттерінің саяси басшылары мен тлғаларының
таланты түрде жүргізген дипломатиялық саясаттары да жатады.
Зерттеу мақсаты.
Менің осы тақырыпты таңдап алып, зерттеудегі мақсатым, бұл
дипломатиялық, әскери, саяси, экономикалық байланыстардың ай жылдары жүзеге
асырып, оның жүзеге асуына қандай стимулдар мен себептер негіз болғандығын,
осы байланыстар басында қанша саясаткерлер қатысқан онда сөйлеген сөздері,
ұсынған ұсыныстары мен талаптары, сонымен қатар осы қарым-қатынастардың
қандай дәрежеде өткендігін анықтау.
Зерттеу міндеттері.
Қалалы кітапханалар мен мұрааттардан сондай-ақ, Интернет әлемінен осы
тақырыпқа сай дерек көздерін жйнастыру, соның ішінде керек
жерлерін жазып алу , ғылыми құндылықтарын айқындап, бұрын осы
тақырыпта зерттеу жүргізген ғалымдардың пікірлерін зерделей
отырып, оның мәніне көз жеткізу.
Зерттеу обьектісі.
Мұндағы тақырыпқа негіз болып отырған мәселе бұл Х1Х
ғасырдың 2 жартысындағы Қазақстан мен орта Азия мемекеттерінің
арасындағы жан-жақты қарым-қатыныстар болып отыр.
Сонымен қатар, зерттеу нысанасына осы қарым-қатынастармен
бөлек байланыстарда , келісімдерде зор рөл ойнаған Қазақстан мен Орта
Азия елдермен саясаткелерімен қайраткерлеріде , олардың идеялары
мен ұсынған ұсыныстары және бадарламалары жатады.
Зерттеу әдістері
Осы жұмысыма сәйкес негізінен тарихи дерек көздерін, соның
шінде осы кезеңде сәйкестендірілп жарық көрген еңбектері оқып шы-
ғып, оны классификациялау және тарихи газет-журналдарды іздестіре
отырып, олардыда жіктеп, сыныптан тыс тақырыбына сай тұстарын
анықтап алу. Сонымен қоса жұмысымның зерттеу әдістерінде кітапханалық
катологпен жұмыс істеу жатады. Бұл тақырыптың ауыр тұстарын
жеңілдетері сөссіз-ақ.
Зерттеу әдісі
Барысында осы аталған аймақ пен Қазақстан арасындағы қарым-
қатынастарға тек субъектибтік көз-қараспен емес обьектибті пікірде
білдіру тақырыбымызды әрлендіері сөзсіз.
Зерттеу барысында осы тақырыпқа байланысты ішікісін және
сыртқысын түрлерінде пайдалану жұмыстың маңыздылығын артыраттыны
хақ. Сондықтанда сөз болып отырған мәселенің ішкі және сыртқы
атрибуттарына да назар ауарғанымыз жөн. Тарихшының негізгі
доктинасына сәйкес не болмаса Қазақстанның сол кездегі рөліне ұлттық
тұрғыда көз-қарас білдіріп , жұмысты одан әрі өрбіте беретін
болсақ, бұл біздң тарихшыларымызға үлекен сын болар еді. Тарихшының
нақ осы мәселе тұстарын мұқият зерттеп, нәтижелі қорытынды
жасағаны бұл жұмыстың жоғарғы деңгейін көрсетер еді.
Талдау әдісі
Тақырыбына сай , газет-журналдардан жинаған ақпарат көздерінің
маңыздылығын және де тарихи кітаптардың өзектілігін талдау.
Сонымен қатар, жоғарыда атап өткендей-ақ, қолда бар мәлметтерді
сорттап-саралай келе оның жазылу барысындағы автордың көзқарастары мен
пікірлеріне көзімізді жеткізуіміз керек. Өйткені Қазақ тарихшыларының
кейбір шоғыры субъективті пікірмен ғана шектеліп қалуы әбден мүмкін, ал
оған қоса, қазақ емес, керісінше өзге ел ғалымдарының да мұндай қадамдарға
баруы заңды құбылыс.
Сондықтан да мұндағы мақсат сондай аталған кереғар тұспалдарды да
енгізіп одан қорытынды жасау. Өйткені, ол да ғалым , ол да тарихшы,
әрі индивиттің өз пікірі , өз көз қарасы болуы мүмкін.
Сондықтанда олардың көзқарастарын сыйлап , ол пікірлерге де
құрметпен қарап, екі жақ мүдделерін салыстыру.
Хронологиялық әдіс.
Жалпы осы Орта Азия мен Қазақстан арасында жан-жақты байланыстардың
қай жылдардан бастау алғандығын, түрлі қарым-қатынастардың түйні болған
келіссөздердің өткен мерзімін, оған қанша саяси қайраткерлер қатысып,
ат салысқандығын анықтау.
Сонымен қатар, осы қарым-қатынастардың қанша мемекеттердің арасында
өткендігі, келіссөздер барысында қабылдаған шешімдерінің арасында
өткендігі, келіссөдер барсында қабылданған шешімдерінің саны, олардың
іске асырылу барысы тағы да басқа сатыларын хронологиялық өрбумен
немесе шеңбермен зерттеу.
Оқиғаның, яғни Қазақстан мен Орта Азия мемлекеттерінің ХІХ
ғасырдың ІІ жартысындағы қарым-қатынастарының кейбір сыры мол ақтаңдақ
тұстары мен жарыққа шықпаған жақтарын көрсету. Бұл тарихшы үшін алдыңғы
міндет болып табылады. Тақырып ішінде кездесетін өзге де мемлекеттердің
(Қоқан, Хиуа т.с.с. хандықтар ) құрылу мерзімін, олардың
Қазақстанмен жалғасқан ең негізгі екі байланысы сауда немесе
экономика және саяси байланыстардың цифрын айқындау осы
әдісіміз ақылы жүзеге асады.
Тіпті, осы өлкелерді кейіннен Ресей империясының
экспанациялау (жаулау) саясаты оның бастау алған мерзімі, қанша
уақытқа созлыған датасын да қарасты өту хронологиялық әдіссіз
өрбіуі мүмкін емес.
Сөйтіп, жоңғар тепкісінен азат болып, еңсесін енді көтере бастағанда,
Оңтүстік қазақтарына Орталық Азия хандықтарының шапқыншылықтары күшейді. 18
ғасырдың соңында Оңтүстік қазақтары Бұхара, Хиуа, Қоқан хандықтарымен тығыз
байланысып жатқан еді. Бірақ, бір жағы орыстардың қоластына өтіп, байланысы
үзіліп, әлсіреген Оңтүстікті жаулап алу, олардың ойларынан бір сәт болса да
кетпеді. Ақырында, 19 ғасырдың басында Сырдың төменгі ағысын билеген Хиуа
хандығы қазіргі Қызылорда облысының жеріне бірқатар бекіністер салдыра
бастады. Олар көбінесе Жаңадария,Қуаңдария, Дәуқара өзендерінің бойында
салынған Жаңақала, Бесқала, Қорғанша, Қылышқала бекіністері болатын әсіресе
ылғалдың мол түсетін жолдары Сырдария мен жалғасатын Жеті көл өңіріне
ерекше назар аударған. Өйткені Қуаңдария, Жаңадария, Іңкәрдария,
Баршындария және Қолғандария өзендері келіп құятын бұл аймақ мол
шаруашылығы үшін ғана емес, сонымен бірге егіншілікке де қолайлы еді. Хиуа
хандығы Елтерез ( 1800-1806) тұсында кіші жүз жеріне басқыншылық бағыт
ұстаса, Мұхаммедрахым (1806-1825) кезінде сырдың төменгі ағысындағы
қазақтармен қарақалпақтарға шапқыншылықтар жасауды одан әрі жалғастырып,
ақыры оларды өзіне қаратты. Қазақтар оның билігіне бас көтергенімен аяусыз
жаныштап, қайтадан күштеп бағындырды. Бұл 1812,1816 және 1820 жылдары орын
алған болатын.
Бұхара билеушілері де қазақтың жеріне көз алартпай қойған жоқ
болатын. 1785 жылы Түркістан қаласына шабуыл жасады. Қазақтар әскери
жағынан күші басым болған бұхаралықтармен біраз шайқасып, қаланы
қорғағанымен онысынан ештеңе шықпады. Ақырында Бұхара билеушісі Мир Масум
Шах Мұрад Түркістан қаласын қазақтардан тартып алып қойды. Дәл осы кезде
Ташкент қаласы Көкше, Сібзар, Шайхантаур, Бесағаш деген төрт бөліктен
тұрын, оны қазақтар төрт руы, Дулаттың төрт баласы: Смқым, Жаныс, Ботбай,
Шымыр ұрпақтары билейтін. Бірақ, олардың арасында қашаннан бері жалғасып
келе жатқан билік үшін дау- жанжалдар орын алып, ақыры 1789 жылы өзара
келісіп, билікті бір-бірінен қызғанып, оны қазаққа емес, бейтарап басқа
адамға беруді шешім қабылдады. Билікті Шайхантур ұрпағы Юнус Хаджаға берді.
Ол болса көп уақыт өтпей-ақ
Түркістан жинағы материалдарда атап көрсетілгендей, билікті өз
қолдарымен берген қазақтардың өзіне әңгір таяқ ойнатты. Біразан Ташкенттен
қуып шықты, біразын қастандық жасап өлтірді, тыныш отырсын ба көп өтпей ақ
көрші жатқан көптеген қазақ ауылдарын қан-қақсатты.1
I. Қазақстан мен Орта Азия мемлекеттерінің арасындағы қарым-
қатынастар.
1.1. XIX ғ. басында Орта Азия мемлекеттерінің Оңтүстік Қазақстанды
жаулап алуы.
Жоңғар тепкісінен азат болып, енсесін енді көтере бастаған Оңтүстік
қазақтарына Орталық Азия хандықтарының шапқыншылықтары күшейді. XVIII
ғасырдың соңында оңтүстік қазақтары Бұхара, Хиуа, Қоқан хандықтарымен тығыз
байланысып жатқан еді. Бірақ, бір жағы орыстардың қол астына өтіп,
байланысы үзіліп, әлсіреген оңтүстікті жаулап алу олардың ойларынан бір сәт
те кеткен жоқ. Ақырында, XIX ғ. басында Сырдың төменгі ағысын билеген Хиуа
хандығы қазіргі Қызылорда облысының жеріне бірқатар бекіністер салдырды.
Олар көбіне Жаңадария, Қуандария, Дәуқара, өзендерінің бойында салынған.
Хиуа хандығы Елтезер (1800-1806 жж.) тұсында Кіші жүз жеріне басқыншылық
бағыт ұстаса, Мұхаммедрахим (1806-1825 жж.) кезінде Сырдың төменгі
ағысындағы қазақтар мен қарақалпақтарға шапқыншылықтар жасауды одан әрі
жалғастырып, ақыры оларды өзіне қаратты. Қазақстар оның билігіне қарсы
1812,1816,1820 жылдары бас көтергенімен аяусыз жаныштан, қайтадан күшпен
бағындырды.
Бұхара билеушілері де қазақтың жеріне көз алартты. 1785 жылы Түркістан
қаласына шабуыл жасалды. Қазақтар әскери жағынан күші басым болған
бұхаралықтармен біраз шайқасып, қаланы қорғағанымен онысынан ештеңе
шықпады. Ақырында, Бұхара билеушісі Мир-Масум шах Мұрад Түркістан қаласын
қазақтардан тартып алды.2
XIX ғасырдың орта шенінде Қазақстанның Сырдарияның орта ағысынан
Ақмешітке дейінгі және Ташкенттен Жетісуға дейінгі бір бөлігі Қохан
хандығының езгісінде болды. Қазақстанның едәуір териториясын басып алып,
Қоқан ханы, Хиуа ханы сияқты қазақ пен қырғыз халықтарының арасында өте
қатал саясат жүргізді 3
Бұл шектен шыққан езгіге қарсы еңбекшілер тобы үнемі қарсылық
көрсетумен болды, ал Қоқан феодалдары оларға қарсы дүркін-дүркін жазалау
отрядтарын жіберіп отырды.
Мәселен, Әлім хан қазақтарының оңтүстік аудандарының халқына
талай рет жазалаушы отрядтар ұйымдастырды4.
Қоқан феодалодары жергілікті феодалдық рулық үстем таппен
бірлесіп, еңбекші қазақтарды аяусыз ханға бөктіріп отырды. Халықтың тұрмыс-
тіршілігімен хал-ахуалы көз көріп құлақ естімеген дәрежеге түсті. Әсіресе,
Шайхантаур Юнус Ходжа билігі өте қатыгездікпен , әрі қулық жолдарымен іске
асып отырды. Ол дулаттың төрт тайпасын бағындырған соң көрші қазақ
тайпаларына шабуыл жасады. Бірін өзіне күштеп бағындырса, енді бірін
ығыстырды. 1799 жылы едәуір күшейген ол Түркістан қаласына шабуыл жасап,
Бұхара әмірінен тартып алды. Бірақ, Юнус Ходжа өлген соң Түркістан қаласын
Бұхара әмірі қайтып алып қойды. Бұл жөнінде кензінде оңтүстік өңірінің
тарихын ұзақ жылдар зерттеп, 18-19 ғасырлардағы оңтүстік Қазақстан
тарихының очеркін жазған Р. Бекназаров кеңінен тоқталып өткен5.
Бұл кезде орталық азиялық хандықтар ортағасырлық шымкент қаласына
да ерекше мән беріп, оны қалай жаулап алудың жолдарын ойластыра бастаған.
Бірақ, бекінісі мықты қазақтың бұл қаласына шабуыл жасауға алғашқыда
ешқайсысы тәуекел ете алған жоқ. Бұл қала үшін Қоқан ханы Әлім мен Бұхар
әмірі Шах- Мұрад, кейін Омар мен Хаййдар арасында жасырын да , ашық та
талас-тартыс жүрді. Түркістанды қолына алған Бұхара әмірі Шымкентке қалай
келуді ойластырып жатқанда бұл жақта қоқандықтар бет бұрып, алдымен
Ташкентті алуға ниет етті.
Иә, шын мәнінде қазақ жері, әсіресе оңтүстік өлкеннің көз
тайдырар әсем қалалары осы замандарда жау қолдарында алма кезек жүріп
жүрді.
Шынына келгенде, 19 ғасырдың басы Қоқан хандығының аса күшейнген
тұсы болатын. 1809 жылы өзінің қаталдығымен залым хан аталған Әлім хан
ташкент қаласын басып алса, ол сол жылы өзін қатты әжуалайтын бақсыларының
бірінің қолдынан зікір салу үстінде өлтірілген соң таққа отырған інісі Омар
хан 1810 жылы Шымкентке шабуыл жасады. Қала жан-жағынан қоқандық
әскерлермен қоршалды. Бұл кезде қала бекінісі түгелдей Мұңлық (Қошқарата) ,
өзенінің оңтүстік батысқа бұрылған жерінен басталып, жарты шақырымға
созылған жардың биігінде болатын. Бұл жағы қауіпсіз саналатын. Өйткені,
жарды жағалай, қозылған су толтырылған терең ор, одан кейін биік жар, оның
үстінде дуал – қорған болатын. Бекініс қаланың Қазығұрт жағының ғана жары
биік емес еді. Бірақ, Сайрам, Қазығұрт, Ташкент жағынан үш қақпасы бар
бекінісі мықты, бұл қалаға кез-келген жаудың кіре қоюы оңай емес болатын.
Сондықтан, қоқандықтар қаланы бірден ала алмады. Қоршаудағы қазақтар
бекініс айналасындағы сыртқы жауға білінбейтін етіп жасалынған жерасты
үңгірлері арқылы бекініс сыртына шығып, Түркістан, Сайрам, ескі Тараз,
Созақ өңіріндегі қазақтарға хабар беріп, көмек сұрады. Бірақ қоқандықтар
қоршауын бұзатындай көмек болады. Ташкент қоқандықтар қолында болса,
Түркістан Бұхара әмірлігіне бағынатын.
Ал 1800 жылы таққа отырып, 1826 жылдар арасында билік жүргізген
Бұхара әмірі Хайдар өзінің тыңшылары арқылы бұл жаймен алдын-ала хабардар
болатын. Ол қоқандықтардың Шымкентті алса күшейіп кететінінен
қауіптенгенімен қазақтарға көмектеспеді. Түркістанды қолына ұстаған
бұқаралықтар көмекке келгенде бұл қала берілмейтіндігі сөзсіз еді. Бірақ,
онда Шымкент Бұхара әмірінің қолында болар еді. Шымкент қазақтарына орыс
қоластындағы қазақтар көмек қолын соза алмады. Ақырында, Қоқанның жаңадан
таққа отырған ханы Шымкентке жаңа күш төгіп, әскерлер қаланың тұс-тұсынан
бірден лап қойып, қоршаудың 20-шы күні тіке шабуылмен алды. Бірнеше күн
берілмей, қоқандық қаншама әскерлердің жандарын жаһаннамға жіберген қаланың
ержүрек халқы қатаң түрде жазаланды. Өзінің туған жерінің тәуелсіздігі үшін
шетел басқыншыларына қарсы күрескен жазықсыз жандардың қандары судай
төгілді. Қала мен оның өңірі өте қатаң бақылауға алынды.
Осы уақиғадан үш жыл өткеннен кейін, 1813 жылы жазда Шымкент
қаласы арқылы өткен Филип Назаров бұл қала тұралы: шымкент Бадам өзенінің
бойындағы биік жерге орналасқан, өте биік дуалдармен қоршалған қала. Қалаға
өзен жағынан (Созақ жағынан) бір салт атты адам ғана жүретін тар соқпақ
арқылы кіресіз. Күйдірілген қыштан жүңголік үлгімен салынған үйлердің
терезелері жоқ. Сондықтан да бөлмелеріне жарық түсу үшін көшеге қараған
есіктерінің барлығы ашық тұрады,- деп жазды.
Осы жазылғаннан көріп отырғанымыздай, шыныда қала бекінісі мықты
еді. Шымкентті алғаннан кейін кешікпей келесі жорық Сайрамға бағытталып, үш
күн бойына қоршалып, қазақтар бақайшықтарына дейін қаруланған, соғыс
өнеріне сайрамдықтарға қарағанда әбден жаттыққан қоқандық әскерлеріне қарсы
аянбай соғысты. Бірақ күші басым қоқандық әскерлер бекініс қақпасын
қиратты, қаланың көп жері талқандалды. Ақырында қала халқын тізе бүктірді
6. Осымен қазақтардың Ташкент, Шымкент, Сайрам қалалары Қоқан хандығының
қоластына өтті. Біртіндеп олардың қазақтардың ғасырлар бойы пайдаланып
келген шаруаға қолайлы жерлерін тартып алып, осы өңірге келіп, жаппай
қоныстану қозғалысы басталды.Шаруашылыққа қолайлы суы сүт, жері құт егіндік
және шабындық жерлер қазақтардан қоқандық билеушілердің қолына өте бастады.
Сөйтіп оңтүстік өңірін қоқандықтардың отарлауы басталды.
Осыдан кейін қоқан ханы Омар бір жағы Түркістан өңіріне, екінші
жағы Қаратаудың арғы бетіндегі далалық аймаққа, үшінші жағы Жетісу өңіріне
қарай шабуыл жасауға дайындала бастады. Оның мақсаты Сырдың бойын жағалап,
Аралға, солтүстігінде Бетпақдаладан әрі асып Сарыарқаға, шығысында балқаш
көлінің төңірегіндегі жеті өзен өңірі – жер жанаты Жетісудың едәуір бөлігін
алу болды.
Бірақ, бұл кезде Қоқан ханының керуен үшін арты айлық жерде,
сонау қиырда жатқан петербор жақтан қауіп келеді деген ой өңі түгілі түсіне
кірген емес еді. Бар қаупі бір-бірінің басына сәл қиындық түсе қалса, қалың
қолмен жетіп келіп, шауып кететін Бұхара әмірі еді.
Ақыры, 1815 жылы бірнеше түн бойына Шымкент қаласының биік
қорғанында арқан лақтырып дыбыс шығармай дуалдан асып түсіп жаттығу жасап
жатқан қоқандық жарты мыңдық әскер бір түнде жоқ болды. Сырдың бойымен
айналып жүрген олар екі күннен кейін, кештетіп Түркістан маңына жетті. Түн
ауа білдірмей дуалдан асып түсіп, күзетшілерді бірінен соң бірін бауыздап
тастады. Бұқаралықтар жаудың келгенін сыртқы қақпаның сықырлап ашылғанынан
бірақ білді. Төрт қақапа бірінен соң бірі ашылып қала берді. Түркістан
қаласының билеушісінің өзі Бұхараға қашып, әрең құтылды. Таң атқан кезде
Қоқан ханы Омар салтанатты түрде Әзірет сұлтан кесенесіне кіріп, намаз
оқуға бетін оңтүстік батысқа, Меккедегі Адам ата (ғ.с.) үшін Алла Тағаладан
Кааба храмы түскен жердегі Мұхаммед (ғ.с.) 61 атасы Ибраһим (ғ.с.) оның
баласы Исмаил(ғ.с.) салған Кааба храмына қарай бұрды.
Бұхара әмірі Хайдар болса, өмірінің соңына дейін әкесі
Шахмұраттың алып беріп кеткен қасиетті Әзірет Сұлтанынан айырылып қалғанына
өкініп өтті. Оның баласы Насрулла да, сол сияқты көрші жақтан Хиуа ханы
Мұхаммед Рахыммен одан кейін таққа отырған баласы Аллақұл да бұл жаққа
көзін тіккенімен олар түгіл одан кейін таққа келген Мұхаммед Әлінің кезінде
де Түркістан қаласынынң маңына жолай алмады.
Қоқан билеушісі өз территориясын оңтүстік қазақтарының жерінің
есебінен кеңейте түсті. Стратегиялық маңызы бар жерлерде ескі бекіністерді
жөндетті. Сыр бойына жаңадан жаңа қорған, жөлек сияқты күшті бекіністер
салдырда. 1818 жылы қорған негізі қаланып, 1820 жылы Сырдың сол жағындағы
қазақтар тұрған елді мекенге аса берік Ақмешіт бекінісі салынып, келесі
жылы өзеннің оң жағынан көшірілді, оны Якуб бек биледі. Бұл бұрынғы Жібек
жолының бойы еді.
Ал Қаратау өңіріндегі Бестамғалы, Қоңыраттар тайпаларын
бағындырып отыру үшін олардың шағын елдімекеніне Шолаққорған бекінісін
салдырды. Ескі Созақ бекінісі күшейтілділді. Бекіністер тізбегі өсіп,
біртіндеп Сыр бойымен жүріп, Арал теңізіне қарай жылжыды.
Акмешіт бекінісінің қашан салынғаны және оның неге осылай
аталғаны жөнінде көптеген мәліметтер бар. Соның бірінде: қала 1817 жылы
Сырдарияның сол жағасында Қоқан ханның бекінісі ретінде тарихи сахнаға
шықты. Бір жылдан кейін дарияның оң жағасына көшіріліп, бекініс қайта
салынды. Бұл бекіністі салдырған Қоқанның ханы Омар еді. Түркістанды
алғаннан кейінгі Сырдың төменгі құйылысындағы қазақтар қоныстанған қолайлы
жерлеріне салдырған алты бекінісінің ішіндегі ең үлкені осы Ақмешіт болды.
Ол алты бекініс: Ақмешіт, Жаңақорған,Қосқорған, Қышқорған, Күміс3қорған
болатын. Қоқан ханның бұл бекіністі салдырудағы негізгі мақсаты қазақ
даласының байлығын, жерін иемденіп, өзінің шексіз билігін жүргізу еді. Сол
жаулаған жеріне салған бекіністердің біріне Омархан мешітін салдырады.
Мешіттің сыртын әктеткен екен. Содан сырты аппақ болып көрінгендіктен мешіт
Ақмешіт аталып, кейінен бекініс те солай аталып кеткен дейді.
Қоқан әскерлері Жетісу бағытында да жақсы табысқа жетті.
Сайрамды талқандағаннан кейін-ақ қаратаудың бөктерінен асып, ескі Таразға
бағыт алды. Жолындағы қазақтарды қыру күшімен бағындырып, 1826-1827 жылдары
сол өңірдегі қазақтарды бақылап отыру үшін бірнеше бекіністер салдырды.
Соның ішінде Қашқар мен Жүңго сауда керуенінің жолындағы ескі тараз
орнындағы қазақтар тұрған жерге Әулиеата бекінісін салдырды. Оны салдырған
Қоқан ханы Мәделінің жіберген адамы Адынбек датқа еді. Бекіністі де оның
ортасындағы цитаделін де салдырған сол датқа еді. Бірақ, кейбір жазбагерлер
оны Абылай салдырған деген пікір айтады. Дегенмен әулие саналған Қараханның
құрметіне бұл қала Әулие ата аталып кеткен 7. Оның төңірегі тез өсті,одан
құлан, Мерке,Тоқмақ сияқты ірі елді мекендерде мықты бекіністерді салдырған
Қоқандықтар Алатау етегімен шығысқа қарай жылжи берді. Ақырында олардың
билігіне оңтүстіктегі бір жағы Ақмешіттен басталып, екінші жағы Жетісудағы
Қапал өңіріне жетті. Қоқан ханы қазақтарға өзінің билігін датқалар арқылы
жүргізген. Датқаларды кез-келгенінен емес, қазақтардың ішіндегі өздерінің
айтқандарын істете алатын, соның дегенімен жүретін, ел арасындағы белгілі
адамдардан қойды. Барлық басшылық тек осы датқалар арқылы жүрген. Әрине
олардың ішінднгі Қоқандықтардың шын мәнінде қолшоқпары болып, қарапайым
халықтарға қоқандықпен қоқандап, зәбір көрсеткендері де аз емес. Сондықтан
соңғы кездегі датқаларды мақтай бастау мәселесіне сын көзбен қарағанымыз
жөн. Олардың ішінде жасының егде тартқанына қарамастан қазақ халқының
мүддесін көздеп, халқы үшін құрбан болған әулиеаталық Байзақ датқа
сияқтылабұл өңірді отармен ры да бар екенін ұмытпағанымыз жөн.
Сонымен оңтүстік қазақтарының жерін басып алған қоқан билеушісі
бұл өңірді отарлап, игеру саясатын жүргізді. Қалалардағы билеушілерге өз
адамдарынқойып, елді солар арқылы ұзын арқан,кең тұсаумен басқарып отырды.
Ірі елді мекендер Түркістан, Сайрам, Созақ, Шымкент т.с.с. қалаларға
өзбектер ағылып келіп жатты. Олардың саны көбейіп, шұрайлы жерлерде ірі
өзбек елді-мекендері өсіп-шыға келді.сыр бойы, Келес, Ақсу, Сайрам-су,
Қарасу, Сайрам, Арыс, Талас және Шу өзендерінің бойындағы шаруашылыққа
қолайлы жерлер солардың иелігіне өтті. Қала маңындағы табиғаты өте әдемі
жерлер ірі байлардың демалатын саяжайларына айналдырылды.
Дегенмен, қоқан билеушілерінің алғашқы кезден-ақ қазақ хлқын
жасаған озбырлықтарының орын алғанына қарамастан қарапайым қазақ халқы мен
өзбектердің қарапайым халықтарының арасында дау-дамай, айтыс-тартыс, бір
біріне деген қысым бола қоймаған. Архивтік материалдардан тегі бір,
бауырлас осы екі халықтың арасындағы ондай жайды кездестірген емеспіз.
Ал, билеушілер тарапынан болса, бұл өңір халқына ауыр салықтар
салып, жергілікті халықты қанауды күшейтті, зорлық-зомбылық орналды.
Қазақтар тұрмысының ауыртпалығын айта алмайтындай күн кешуге мәжбүр болды.
Соның салдарынын, олар 1821 жылы-ақ қоқондықтарға қарсы бас көтерді .
Көтерілісті кейіннен лақап аты Тентектөре аталынып кеткен (шын аты
Мәлік) адам басқарды. Көтеріліс кең ауқым ала бастағанымен қару жарағы
нашар, ұйымдалу дәрежесі төмендегімен бірге бірікпей, Шымкент пен Сайрамға
бөлініп кеткен қазақ шаруаларының бұл бас көтеруінің Омар хан әскерлері
қанжоса етіп басты. Оңтүстік қазақтарының Қоқан билеушілеріне қарсы
наразылығы одан әрі кейінгі онжылдықтардада жалғаса берді. Бірақ, Шымкент,
Түркістан, Әулиеата, Ақмешіт бекіністеріндегі бектердің үстінен билік
жүргізіп отырған ташкенттегі беклер-бек (бектердің бегі) халық наразылығын
тез басып- жаншу үшін бар күш жігерін салды.
Оңтүстік қазақтарының қоқан хандығына қарсы күресі кезінде басқа
өңірдегі қазақтар көмек қолын созбады. Оның есебі, кей жағдайда халықтың
көмек бергісі келгені мен, 1822 жылы орта жүзде, 1824 жылы кіші жүзде
хандық билік жойылғаннан кейін қазақтар арасында өзара байланыстар үзіліп,
енді олар бауырларына ұйымдасқан түрде көмекке келу мүмкіндіктеренен
айырылып қалды. Бірақ, осы жерде қазақтардың тайпалары, рулары арасындағы
ұзақ жылдардан бері жалғасып келе жатқан өзара жанжалдардың. барымталықтың
да әсері болғанымен санаспауға болмайды.
Қазақтардың қатты қанауға қарсы бас көтерулері Хиуа хандығына
қарайтын Кіші жүздеде болды.Атап айтқанда, Аллақұл (1825-1825) тұсында
төртқара, шекті, табын, байұлы руларының қазақтарына хиуалық билеушілер аса
ауыр алым салық салып, зекет жинады. Мұндай ауыр салықтарды салу одан
кейінгі хандар тұсында да тіпті Мұхаммедин (1845-1855) ханның тұсындада әрі
жалғасты.
Хиуа хандығының салық жинаушылары алым салық төлей алмағандарды
қатаң жазалап, әр келген сайын олардың жас қызын күңдікке алып, ер
адамдарын көршілерге құлдыққа сатып жіберіп отырған. 1831 жылғы бір
шабуылында қазақтардың 300ге тарта ер азаматтарын бауыздап кетсе, енді бір
жерде олжамен қайтып бара жатып, Сырдарияның терең жеріне келгенде Кіші жүз
ауылдарынан алып баражатқан 30дан астам нәрестелерді ермек үшін бірінен соң
бірін суға тастап жіберген.
Бірақ, 50 жылдардың ІІжартысында жағдай тағы да өзгерді. Бір
кездері бұл өңір халықтарының Хиуаға қарсы күресін қолдаған патша үкіметін
енді билікті қолына алғаннан кейін өздері озбырлық көрсете бастады.Бұл
қоныс аударушы отырыстарға қарсы қазақтардың наразылығын туғызды. Сөйтіп,
1856 жылы желтоқсанында Сырдария егіншілерінің үш мыңдық тобы Жанқожа
батырдың бастауымен орыстарға қарсы көтеріліске шықты. Алайда, соғыс
өнерінен хабарсыз, атылатын қарулары жоқ көтерілісшілер жеңіліс тапты.
Осы сөз болып отырған кезеңде қазақ даласының басқа жерлерінде де
орыс патшалығына қарсы көтерілістер болып жатты. Соның бірі Кенесары
Қасымұлы көтерілісі. Осы жылдары Қоқан билігіне қарсы Әулиеата өңірінде де
үлкен көтерілістердің болғаны белгілі . Соның бірі Сыпатай батыр бастауымен
болған көтеріліс. Олда қазақ, қырғыз халқын қоқан езушілеріне қарсы күреске
бастап шықты. Оның басшылығындағы қозғалыс алғашқыда Кенесары көтерілісімен
де бапйланыс жасап отырды 8.
Тағыда айта кететін бір жайт, қоқан хандығы оңтүстік қазатарын
қаншама қанап, ауыр салықтар салғанымен осы өңірге көшіп куелген өзбектің
қарапайым шаруаларымен ешқандай дау-дамайға бар қойған жоқ. Алайда жоғарғы
үстем етуші билік қазақ қазақ халқының аяғының астына басын беру үшін
қолдан келгенін жасап бақты, қанады,езді.
Орта Азия аймағы ХІХ ғасырдың ІІ жартысына дейін осы
аймақтық тетегеуірінді тетігі болып келген еді. Алайда ХІХ
ғасырдың соңына қарай қазақ жерін алдымен түгелдей жұтып
болған патша генаралитеті бұл аймақта да Ресей ипериясының
үстемділігін күшейтуде тырысып бақты.
Орта Азия аймағындағы басты ролдерьді ойнаған негізгі
екі мемлекет - оқан және Хиуа хандықтары болатын.
Бұл екі мемлекет те негізінен бір-біріне туыс әрі ұқсас
болып келеді. Діндері әдетінше мұсылмандық болса, салт-санасы
мен айналысатын шаруашылықтарыда егіз болды.
Бұл аталған екі мемлекетте бірдей уақытта құрылған
еді. ХІV- ХV ғасырларда орта Азия аймағында міне осындай
қуатты екі мемлекеттік бірлестік дүниеге келді.
Діни тұрғысынан алғанда бұл аталған екі мемлекет
солтүстіктегі жат діндік жүйедегі Ресей империясына теріс
пыйғылда болған. Өйткені , екі аймақтық ұстанатын наным - сенімдерді
екі түрлі болатын. Сондықтанда Қоқан және Хиуа хандықтарын
бағындыру жолында патшалық Ресей бағындырудың қандай жолын
болсада пайдаланып келге болатын. Әрине , Қоқан және Хиуа
хандықтары шамамен қазіргі Өзбекстан Республикасының
территориясында орналасқандықтан Ресей империясы үшін оларға
ашылар қақпа Қазақстан территориясы болған еді.
Сондықтан да Қазақстан жерінің Оңтүстік бөлігін жаулап алмай,
ешқандайда нәтижеге қол жеткізе алмайтындықтарына әбден
көздері жеткен патша өкіметі Қазақстанның солтүстігінен
қамал мен әскери гарнизондар салып ілгегрілей берді. Бұл
процесс қазақ халқының тынысын барған сайын тарылта
берді. 2
Қазақстанның солтүстігі, батысы мен шығысы, орталығын
толық өзіне қаратқан Ресей империясы Оңтүстіктегі жаулап
алу саясатында қарсылыққа ұшырайтындарын есепке алмады.
Қазақстан территориясының оңтүстіктегі Ресей мен Қоқан
хандықтарының пышағының қыл үстінде тұрды. Екі мемлекетте ол
аймақты пышақ үстінде бөліп алуға дайын отырды. Алайда,
бұл арада қуаты мен тегеуіріні күшті Ресей империясының
ұрдажық саясаты мен белсенділігі көзге ұрынып тұрды.
XVII ғасырдың 2-ші жартысында қазақ жеріне көрші елдердің көз алартуы
бұрынғыдан да күшейді. Оның үстіне жүздер, тайпалар, рулар арасында талас-
тартыс орын алды. Бұл алауыздықтарды көршілер пайдаланып, ретін тауып бір-
біріне айдап салды. Араларына шоқ тастап, қазақ хандығын мейлінше
әлсіретіп, жерін алуды ойлады. Солардың ішінде қазақ жеріне ерекше көз
тіккен жоңғарлар болды. 1635 жылы торғауыт, хошут, дүрбет, жоңғар тайпалары
бірігіп Жоңғария хандығын құрды. Жоңғарлар негізінен бүгінгі Қытай елінің
Іле өзенінің басындағы аңғарларда көшіп-қонған. 20 жыл елде шексіз билік
жүргізген алғашқы қонтайшысы Баатыр іргесіндегі барған сайын күшейіп бара
жатқан Есім және Жәңгір хандар тұсында қазақ жеріне үш рет ірі шабуыл
жасаса, осы шабуылдарға қазақтар тарапынан тойтарыстар берілді. Дегенмен
Баатырдан кейін ел билеген Жоңғарияның Сенеге қонтайшсы да, одан кейін
1671 жылы ағасын өлтіріп орнын алған, 1697 жылға дейін билік жүргізген
Қалдан Бошоқту да қазақ жеріне басқыншылықты одан әрі жалғастырды. 1681
жылы Қалдан Бошоқту әскерлері Сайрамды қоршап, Түркістаннан қол бастап
келген Тәуке хан оларға тойтарыс берді. Бірақ, жоңғарларды осы жолы кейін
шегіндіргенімен 1683 жылы Цеван Рабдан қолбасшылығымен қайта келіп, Сайрам
қаласының тас-талқанын шығарды. Осыдан кейін оның жанында жиналатын Мәртөбе
кездесуі өтпей қалды. Жоңғарлар Ташкентті де алды. Қазақтар оны 90-шы
жылдардың ортасында ғана өзіне қайтарды. Ташкенттің оңтүстігіндегі 45
шақырым жердегі Ангрен өзенінің жағасындағы Күлтөбеде әз Тәукенің
басшылығымен Төле би, Қазыбек би, Әйтеке билердің қатысуымен Қасым ханның
қасқа жолы мен Есім ханның ескі жолы негізінде Жеті жарғы қабылданды,
әр рудың таңбасы белгіленді. Елдің сыртқы жағдайы шиеленісіп, ішкі
алауыздықтар өсіп келе жатқан кезде әз-Тәуке қайтыс болды. Түркістанда
өткен хан сайлауында билер оның баласы Болатты сайлады. Бірақ, ол төбе
хандық билік жүргізе алмады. Оны менсінбеген үш жүздің ірі сұлтандары
өздерін хан жариялады. Алғашқыда 1718-1719 жылдары Ұлы жүздің ордасы болған
Ташкентте бұған дейін сұлтан делінген Жолбарыс өзін хан жарияласа, Сәмеке
Орта жүздің, Әбілхайыр Кіші жүздің ханы болды. Біртұтас қазақ хандығы үшке
бөлініп, ынтымақ кете бастаған кезде ел ішіндегі берекесіздікті пайдаланған
жоңғарлар 1723 жылдың ерте көктемінде Цеван Рабдан қонтайжының баласы Шона
Добаның қолбасшылығымен 70 мыңнан астам әскер Жетісудан лап қойды. Ұлы жүз
қазақтары басқыншыларының табанында тапталды. Билік басындағылардың таласы
қазақ халқына орны толмас қасірет алып келді. Ел алдында күш біріктіріп
жауға қарсы соққы беру міндеті тұрды. Осы міндетті жүзеге асыру үшін 1726
жылдың көктемінде бадам өзенінің Арысқа қуяр жерінен жиырма шақырымдай
жердегі Ордабасы тауында қазақтың үш жүзінің өкілдерінің бас қосқан жиыны
өтті. Кездесудіьтүш жүздің ханы Болат ашты. Оның қасында билерден Төле би,
Қазыбек би, Ақсуат шешен мен Жолбарыс, Сәмеке, Әбілхайыр хандар, Бөгенбай,
қабанбай т.б. батырлар болды. Ордабасыда Әбілхайыр үжш жүз әскерлерінің бас
сардары сайланып, туды қанжығалы Бөгенбай батыр көтерді. Ордабасы жерінен
жоңғарларғады қарсы азаттық соғыс басталып, 1729 жылғы Аңырақайдағы ірі
шайқаста қазақтар жоңғарларды таудың арғы бетіндегі Іледегі апанына дейін
ығыстырды.
Кіші жүз жері Ресей қоластына өтіп жатқан кезде оңтүстік өңірінің
қазақтары өз бастарынан көптеген қиындықтарды кешіріп жатты. Атап айтқанда,
1733 жылы Ұлы жүз жоңғар қонтайшысына аманат беріп тұруға мәжбүр болды.
Бірақ, 1745 жылғы шайқастан кейін жоңғарлар қазақтардан бітім сұрауға
мәжбүр болды. Созақ, Сайрам, Манкент, Шымкент өңірінде қайтадан қазақ
билігі орнады. 1757 жылы Шин (Цинь) әскерлері жоңғарлардың бәрін қырып,
Аягөзге келгенде алдынан Абылай шығып, кездесті. Сөйтіп Қытай империясының
бодандығына өту туралы бітім жасасты.
Жоңғар тепкісінен азат болып, еңсесін енді көтере бастаған Оңтүстік
қазақтарына Орталық Азия хандықтарының шапқыншылықтары күшейді. XVIII
ғасырдың соңында Бұхара, Хиуа, Қоқан хандықтарымен тығыз байланысып жатқан
еді. XIX ғасырдың басындаСырдың төменгі ағысын билеген Хиуа хандығы қазіргі
Қызылорда облысының жеріне бірқатар бекіністер салдырды. Бұхара билеушілері
1785 жылы Түркістан қаласына шабуыл жасады. Ақырында, Бұхара билеушісі Мир-
Масум шах Мурад Түркістан қаласын қазақтардан тартып алды. XIX ғасырдың
басы Қоқан хандығының күшейген кезі еді. 1809 жылы өзінің қаталдығымен
залым хан аталған Әлім хан ташкент қаласын басып алды, ал інісі Омар хан
1810 жылы Шымкентке шабуыл жасады. Шымкентті алғаннан кейін келесі жорық
Сайрамға бағытталып, үш күн болаған шайқастан кейін қала халқын тізе
бүктірді. 1815 жылы қоқандықтар Түркістан қаласын басып алды. Оңтүстік
қазақтардың жерін басып алған Қоқан билеушісі бұл өңірді отарлап, игеру
саясатын жүргізді. Қалалардағы билеушілерге өз адамдары қойылды, ірі елді
мекендер Түркістан, Созақ, Шымкент, Сайрамға өзбектер көптеп келе бастады.
Өңір халқына ауыр салықтар салып, жергілікті халықты қанауды күшейтті,
зорлық-зомбылық орын алды.Соның салдарынан қазақ халқы 1821 жылы
қоқандықтарға қарсы бас көтерді. Көтерілісті кейінен лақап аты Тентек төре
аталып кеткен (шын аты Мәлік) адам басқарған. Көтеріліс кең ауқым ала
бастағанымен қару-жарағы нашар, ұйымдасу дәрежесі төмендігімен бірге
бірікпей, Шымкент пен Сайрамға бөлініп кеткен қазақ шаруларының бұл бас
көтеруін Омар хан әскерлері қанжоса етіп басты. 40-жылдардың басындағы
Қоқан хандығының күші Омар хан кезіндегіден бәсеңдеді. 1842 жылға дейін
билік жүргізген Мұхаммед Әли, одан кейін 1845 жылға дейін тақта отырған
Шералы өзінен кейінгілерге едәуір төмендеген экономиканы мұраға қалдырды.
1864 жылдың маусым айының басында полковник Н.А. Веревкин бастаған
орыс әскерлері айналасы үш шақырымдық дуалмен қоршалған ежелгі Түркістан
қаласының түбіне келді. Отрыдтың құрамында 5 рота жаяу әскер, казактардың
екі жүздігі, 100-ден астам қазақ жауынгерлері бар болды. Әскер құрамында
жалпы 44 офицерлер мен 1598 төменгі шендегілер болды. Олада қарудан 10 ірі
зеңбірек, 6 кіші зеңбірек, 2 ракеталық қондырғы болды. Маусымның 12 күні
қоқандықтар қаланы тастап кетуге мәжбүр болды. Қаланы алу кезінде орыс
әскерлерінің зеңбірегінен атылған он бір оқ Әзірет Сұлтан кесенесінің
оңтүстік-батыс бұрышын опырып жіберді. Қаланы қару күшімен алған Н.А.
Веревкин де генерал-майор болды. Дәл сол кезде, 4 маусымда Алтау соғыс
округі жағынан шыққан полковник М.Г. Черняев бар-жоғы 1500 қоқан әскері бар
парваначи Ниязалы басқарып отырған Әулиеата бекінісін зеңбіректің оғының
астына алды. 1864 жылы қыркүйек айында М.Г. Черняев 10,5 рота жаяу әскер,
1000-дай казактар, көптеген зеңбіріктері бар қалың қолмен айналасы алты
шақырымдық дуалмен қоршалған Шымкентке келген. Сөйтіп 22 қыркүйек күні
қаланы шабуылмен басып алды. Қала халқын орыс әскерлері екі күн бойы
талады. 1865 жылы 17 мамырда Черняев әскерлері Ташкентті алды. Сонымен
Ресейдің байырғы қазақ жерін толық басып алуы аяқталды.
Қазақ жерінің Оңтүстігін жаулап алып, бүкіл қазақ жерін өзіне
қосыпалғаннан кейін Ресейге қараған басқа да жерлердегі сияқты бұрынғыдан
басқаша басқару жүйесін енгізу ойластырыла басталды, азаматтық басқару
құрылысы жөнінде бұйрықтар берілді. 1867 жылы 11 шілдеде Жетісу және
Сырдария облыстарын басқару туралы уақытша ереже бекітілді. Түркістан
генерал-губернаторлығына ғасырлардан бергі тарихы мол шежірелі Оңтүстік
өңіріндегі Жетісу және Сырдария облыстары да енді. Сырдария облысына
Қазалы, Перовск, Түркістан, Шымкент, Әулиеата, Ташкент, Ходжент және Жизақ
уездері кірді.Жергілікті жерде бүкіл билік уезд бастықтарына берілді,
болыстар рулық емес, территориялық негізінде құрылды. Оңтүстік өңіріндегі
бүкіл билік Түркістан генерал-губернаторы Н.П. фон-Кауфманның қолында болды
және ірі елді мекендерде ішкі құрылымдағы басшылық жүргізетін арық
ақсақалдары құрылды. Патша үкіметі қазақ жерін біржола жаулап алғаннан
кейін енді ол жердегі бай кен орындарын игеруді ойлады. Орыс өнідіріс
иелері мен көпестеріОңтүстік өңірінде алғаш рет Түркістанға жақын маңдағы
Қарнақ ауылында алғашқы шахта және бір шағын қорғасын зауыты құрылды.Бірақ,
қорғасын өндіруден пайда түсіре алмағандықтан иесі оны жабуға мәжбүр болды.
Оңтүстік өңірі бүкіл қазақ жері сияқты барған сайын Ресейдің арзан
тауарларын шығаратын және арзан шикізат алатын аймағына айнала бастады.
Орыс кәсіпкерлері Оңтүстік өңірде дүние жүзінде өте сирек кездесетін
дәрілік қасиеті күшті дәрменеге қатты назар аударды. 1883 жылы орыс көпесі
Н.И. Иванов Шымкент қаласында сантонин зауытын салуға кірісіп, керекті
машиналар 3келтірілді, зауыт іске қосылып, сол жылдың 16 желтоқсанында
алғашқы өнім алынды. Қазақстанның оңтүстігіндегі арзан шикізатты Ресейге
жеткізу, Ташкент пен Орталық Азиядағы басқа да ірі қалалармен байланысты
жақсарту мақсатында жолдарды жөндеуге мән беріле бастады. (Мысалы, 1886
жылы Қызыл көпір салынды). Бүл кезде оңтүстік өңіріне орыс қоныс
аударушылары келе бастады. 1875-1895 жылдары Сырдария облысында 52 орыс
елді мекені құрылып, оның ішінде Әулиеата уезінде 22, Перовск уезінде 3,
Ташкент уезінде 10, шымкент уезінде 17 елді мекен болды. Ал 1909 жылы
келімсіктердің мекендері тек Шымкент уезінде 42-ге жетті. Келімсіктердің
көбеюіне байланысты қазақ шаруаларының жерлері тарылды, олар шұрайлы
жерлерінен айырылып тау-тасты, құнарсыз жерлерге қарай қуылды. Ресейдің
орталық аудандарынан ауыл шарушылығы құрал-саймандарының көптеп келе
бастауы қазақтардың егіншілікпен айналасуына едәуір ықпал жасады.Осы
мақсатта 1894 жылы Мырзашөлде Сырдариядан алатын император 1-Николай
атындағы және 1913 жылы Романов атындағы каналдар қазылды. Соның
нәтижесінде Мырзашөл өңірінде мақта егістігінің көлемі арта түсті. ХХ
ғасырдың басында Сырдария облысының халқының саны біршама өсті. Шымкент
уезі 100,808 шаршы шақырым болып, онда 325,445 адам тұрды.
1.2. Орта Азия хандықтарының XIX ғ. басында Қазақстандағы саясаты.
ХІХ ғасырдың орта шенінде Қазақстанның Cырдарияның
орта ағысынан Ақмешітке дейінгі және Ташкенттен Жетісуға
дейінгі бір-бөлігі Қоқан хандығының езгісінде болды. Қазақстанның
едәуір территориясын басып алып, Қоқан ханы, Хиуа ханы
сияқты , қазақ пен қырғыз халықтарының арасында өте қатал
саясат жүргізді. 3
Бұл шектен шыққан езгіге қарсы еңбекшшілер тобы үнемі
қарсылық көрсетумен блды , ол Қоқан феодалдары оларға
қарсы дүркін-дүркін жазалау отрядтарын жіберіп отырды.
Мәселен , Әлім-хан Қазақстанның оңтүстік аудандарының
халқына қарсы талай рет жазалаушы отрядтарын
ұйымдастырды. 4
Қоқан феодалдары жергілікті феодалдық рулық үстем
таппен бірлесіп, еңбекші қазақтарды Халықтың тұрмыс-тіршілігі
мен аяусыз қанға бөктіріп отырды . хал-ахуалы көз көріп ,
құлақ естімеген дәрежеге түсті. Осындай қанаудың бір сипаты
болған , бұл-салықтардың шамадан тыс көбейіп кетуі еді.
Халық шамалары жетпейтін салықтардың астында қалды.
Салықтардың, алым және әр түрлі төлемдердің аттарының өзі
ондап саналған еді. Қохан хандығы Сырдария мен Жетісуда бекіністер
салуды әдетке айналдырып, әскер санын да шамадан тыс өсіре бастады.
5
Сырдария аймағына Жаңақорған, Жүлек, Күмісқорған, Шымқорған,
Көшқорған қамалдары салынды: оларды салудағы негізгі мақсат
сырдариялық қазақтарды ашса алақанында жұмса жұдырығында ұстау
болатын, олардан шамадан тыс мөлшерде алым алу, көпестік керуендерден
баж алу, ақыр аяғында патша әскерінің Орта Азия сұғына кіруіне
барынша кедергі жасау болған еді.
1850 жылдары Оңтүстік Қазақстан аудандарының бір бөлігін Қоқан
ханының қол шоқпары Ташкенттегі Мырза Ахмет басқарды.
Оның қатысуымен Қоқан феодалдары қазақтар мен қырғыздардың суы
сүт, жері құт суармалы, құнарлы жерлері мен жайылымдарын тартпылап,
оларды өзінің жақындары мен туыстарына үлестіріп берді.
Мырза Ахмет шын мәнінде нағыз барып тұрған қаніпездер, аяушылық
атаулыдан жұрдай адам болатын. Ол жергілікті халықтарға аяусыз түрде
зекет төлетті. Ал егер де, сол зекетін төлей алмаған жазықсыз жандарды,
берешегін өтей алмаған тауқымет көрген кедейлердің балаларын құлдыққа
сатып отырды.
Қоқандықтардың жүгенсіздігі қазақтың халық бұқарасының назарлығы мен
қарсылығын тудырған еді. Ауылдарда қаруланған көтеріліс отрядтары
ұйымдаса бастады. Шымкент, Түркістан, Арыс, мер ке, Сайрам,
Шолаққорған, Жаңақорған аудандарында тұратын қазақтар қолдарына қару
алып, Қоқан деспотизіміне қарсы көтеріле бастады. 1858 жылдың нурызында
Әулиеата мен оның төңірегінде көтеріліс бұрқ ете түсті. 6
Көтерілісшілер Томақта, Әулиеатада, Шымкентте т.с.с. жерлерде
орналасқан әскери бекіністердегі Қоқан гарнизондарын қоршауға алды.
Қазақ пен Қырғыз шаруалары тізе қосып бірге шайқасты. Көтерілістің
алғашқы орталығы Әулие-Ата мен оның төңірегі болды. Көтерілісшілер
Әулиеатаны ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz