Оқу процесінде мұғалім имиджі мен оқушы әрекетінің теориялық мәселелері
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..4.7
І Оқу процесінде мұғалім имиджі мен оқушы әрекетінің теориялық
мәселелері
1.1 Қарым.қатынас адамдардың өзара әрекеттесу формасы
ретінде ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .8.19
1.2 Қарым.қатынастың оқу әрекетінде тұлға мәселесін шешудегі
алатын орны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...20.30
1.3 Оқу әрекетінде мұғалім имиджі мен оқушы қарым.қатынасының
психологиялық ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 31.45
ІІ Оқу әрекетінде мұғалім имиджі мен оқушы қарым.қатынасының психологиялық ерекшеліктерін зерттеу
2.1 Оқу әрекетінде мұғалім имиджі мен оқушы қарым .қатынасын
психодиагностикалау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..46.47
2.2 Мұғалім имиджі мен оқушының үйлесімді қарым.қатынасын
орнатуға арналған түзету жұмыстары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...48.52
2.3 Оқу әрекетінде мұғалім имиджі мен оқушы қарым.қатынасына жүргізілген зерттеу нәтижелерін жинақтау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 53.55
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 56.57
Қолданылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..58.60
Қосымшалар
І Оқу процесінде мұғалім имиджі мен оқушы әрекетінің теориялық
мәселелері
1.1 Қарым.қатынас адамдардың өзара әрекеттесу формасы
ретінде ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .8.19
1.2 Қарым.қатынастың оқу әрекетінде тұлға мәселесін шешудегі
алатын орны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...20.30
1.3 Оқу әрекетінде мұғалім имиджі мен оқушы қарым.қатынасының
психологиялық ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 31.45
ІІ Оқу әрекетінде мұғалім имиджі мен оқушы қарым.қатынасының психологиялық ерекшеліктерін зерттеу
2.1 Оқу әрекетінде мұғалім имиджі мен оқушы қарым .қатынасын
психодиагностикалау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..46.47
2.2 Мұғалім имиджі мен оқушының үйлесімді қарым.қатынасын
орнатуға арналған түзету жұмыстары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...48.52
2.3 Оқу әрекетінде мұғалім имиджі мен оқушы қарым.қатынасына жүргізілген зерттеу нәтижелерін жинақтау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 53.55
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 56.57
Қолданылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..58.60
Қосымшалар
Бүгінгі таңда жастарға әлемдік деңгейге сәйкес білім мен тәрбие беру, оның рухани байлығы мен мәдениеттілігін, ойлауын, іскерлігін, төзімділігін, сонымен қатар кәсіби біліктілігін арттыру өркениетті қоғамның міндеті болып табылады.
Өз ісіне берілген, жаңалықты жатсынбай қабылдайтын, шәкіртінің бойына білім нұрын құятын жаңа тұрпатты педагог дайындау бүгінгі күннің негізгі өзекті мәселелерінің бірі. Өйткені ұстаз алдына егеменді еліміздің болашағы – жас ұрпақты оқыту, тәрбиелеу және толыққанды тұлға ретінде қалыптастыру міндеті тапсырылған. Ұстаздың қызметі тек баланы оқытып қана қоймай, оның күнделікті іс-әрекетінде көп еңбекті қажет ететін үйлесімді қарым-қатынас тәжірибесі болып табылады.
Қандайда болмасын қарым-қатынас екі жақтық әрекет. Ал қарым-қатынастағы негізгі рөл – атқарушы да, екіншісі – серіктесі. Осыдан қарым-қатынастың сәтті болуы екі субьектіге байланыстылығы анықталады. Қарым-қатынастың түрлері адамның дүниеге келген күнінен бастап жас ерекшелік деңгейінде қоршаған ортаның ықпалына байланысты дамиды. Оқу процесіндегі тәуелділік және оның орындаудағы қарым-қатынас себептері, қоғамдық ортадағы өзгерістер және тб. пікірлесушілердің өзара қатынасы барысында қарым-қатынас стилдерінің пайда болуына әсер етеді.
Өз ісіне берілген, жаңалықты жатсынбай қабылдайтын, шәкіртінің бойына білім нұрын құятын жаңа тұрпатты педагог дайындау бүгінгі күннің негізгі өзекті мәселелерінің бірі. Өйткені ұстаз алдына егеменді еліміздің болашағы – жас ұрпақты оқыту, тәрбиелеу және толыққанды тұлға ретінде қалыптастыру міндеті тапсырылған. Ұстаздың қызметі тек баланы оқытып қана қоймай, оның күнделікті іс-әрекетінде көп еңбекті қажет ететін үйлесімді қарым-қатынас тәжірибесі болып табылады.
Қандайда болмасын қарым-қатынас екі жақтық әрекет. Ал қарым-қатынастағы негізгі рөл – атқарушы да, екіншісі – серіктесі. Осыдан қарым-қатынастың сәтті болуы екі субьектіге байланыстылығы анықталады. Қарым-қатынастың түрлері адамның дүниеге келген күнінен бастап жас ерекшелік деңгейінде қоршаған ортаның ықпалына байланысты дамиды. Оқу процесіндегі тәуелділік және оның орындаудағы қарым-қатынас себептері, қоғамдық ортадағы өзгерістер және тб. пікірлесушілердің өзара қатынасы барысында қарым-қатынас стилдерінің пайда болуына әсер етеді.
1. Алдамұратов Ә. Ж. Жалпы психология. - А.: Білім, 1996.
2. Арғынбаев Х. Қазақ отбасы. – А, 1996
3. Андреева Т.В. Семейная психология. – СП, 2004
4. Алешина Ю.Е. Индивидуальное и семйное консультирование. – М, 2000
5. Аккерман Н. Роль семьи в появлении расстроиств у детей. – СП, 2000
6. Андреева Г.М. Социальная психология. - М.: Аспект Пресс, 1996
7. Әбеуова И.Ә. Әлеметтік психология. – А, 2001.
8. Бакли Р., Кейпл Д. Теория и практика тренинга.- Питер, 2002
9. Бодалев А.А. Личность и общение. – М, 1983
10. Бодалева А.А. Психологическое общение. – Воронеж: Н.П.О, 1996.
11. Боданов Ж. Отбасы – тәрбие өзегі. – Ж, 1994
12. Бөлеев Қ.Б. Мұғалім және ұлттық тәрбие. – А, 2000
13. Гамезо М.В. Возрастная психология: личность от молодости до старости – М, 2001.
12. Гребенников И.В Семья өміріндегі әдеп және психология. - А, 1986.
13. Гарбузов В.И. Воспитание ребенка. – М, 2002.
14. Головин С.Ю. Словарь психолога-практика - М , 2001
15. Ғабдуллин М. Ата-аналарға тәрбие туралы кеңес. – А, 1966.
16. Джакупов С.М. Психологическая структура процесса обучения.
- А , 2004
17. Добрович А.Б. Воспитателью о психологии и психогигиене общения
- М, 1987.
18. Дружинин В.Н. Психология, – П, 2002.
19. Давыдов В.В. Виды обобщения в обучении – М, 1972.
20. Елеусізова С.А. Қарым-қатынас психологиясы – А, 1985.
21. Жарықбаев Қ.Б. Әдеп және жантану.- А, 1997.
22. Зверева О.Л. Семейная педагогика и домашнее воспитание – М, 1999.
23. Зимняя И.А. Педагогикалық психология -М.: Логос; А, 2005.
24. Торн К., Макей Д. Тренинг. Настольная книга тренера.- Питер, 2001.
25. Изен Н.В., Пахомов Ю.В. Психотренинг игры и упражнения.
- П, 2000 .
26. Көмекбаева Л.К. Білім беру ұйымдарындағы психологиялық
қызметті ұйымдастыру. – А, 2002
27. Кушембаев Р.К. Психология успеха - Алматы, 1999.
28. Куликова Т.А. Семейная педагогика и домашнее воспитание - М,1999
29. Ковалев С.В. Психология современной семьи – М, 1988
30. Немов Р.С. Психология. - М, 1998
31. Парыгина Б.Д. Практикум по социально-психологическому тренингу. -
СП, 2000 .
32. Прутченков А.С. Социально-психологический тренинг в школе.-
М, 2001
33. Петровский А.В. Педагогикалық және жас ерекшелігі психологиясы-
А, 1987.
34. Петровская Л.А. Компетентность в общении. – М,1989.
35. Рогов Е.И. Настолная книга практического психолога.- М, 2003
36. Столяренко Л.Д. Основы психологии. – Ростов на Дону.: Изд. «Феникс»,
1995.
37. Сластенин В. А. Педагогическая деятельность и проблема формирования
личности учителя // Психология труда и личности учителя/
Под ред. А. И. Щербакова.- Л., 1976.
38. Сидоренко Е.В. Мотивационный тренинг – Р, 2000
39. Смирнова Е.Е. Психология общения – СП, 2005
40. Спиваковсая А. Психотерапия: игра, детство, семья. – М, 1999
41 Сейталиев Қ. Педагогиканың жалпы негіздері,- Ақтөбе:
«А-Полиграфия», 2004.
42. Құдайқұлов М.А. Способности умения и навыки. – А, 1986
43. Мұқанов М . Жас және педагогикалық психология. – А, 1981.
44. Малкина-Пых И.Г. Семейная терапия. – М, 2005.
45. Мудрик А.В. Время поисков и решений или старшеклассникам о них
самих. – М, 1990
46. Лисина М.И. Общение со взрослыми и психологическая подготовка
детей к школе – К, 1987
47. Широкова Г.А. Практикум для детского психолога-Ростов-на-Дону, 2004.
48. Шнейдер Л.Б. Психология семейных отношений – М, 2000
49. Филякова Л.Ф. Современная молодая семья – М, 1986
50. Фримен Д. Техники семейной психотерапии. – СП, 2001
51. Харли У. Законы семейной жизни. – М, 1992.
52. Холодная М.А. Психология интеллекта. – СП.: Питер, 2002
53. Вестник НАПК научно-практический психологический журнал,
№1., 2005.
54. Вестник НАПК научно-практический психологический журнал,
№2., 2005.
55. Эльконин Д.Б. Психология обучения младшего школьника.-М., 1974.
56. Эльконин Д.Б. Избранные психологические труды.- М.,19989
57. Яноушек Я. Коммуникация трех участников совместной деятельности.-
М.,1981.
58. Якунин В.А. Психология учебной деятельности студентов.- М.,1974
59. Ясвин В.А. Образовательная среда. М.,1987.
60. Цукерман Г.А. Совместная учебная деятельность как основа формирования умения учится: Автореф. М.,1992.
2. Арғынбаев Х. Қазақ отбасы. – А, 1996
3. Андреева Т.В. Семейная психология. – СП, 2004
4. Алешина Ю.Е. Индивидуальное и семйное консультирование. – М, 2000
5. Аккерман Н. Роль семьи в появлении расстроиств у детей. – СП, 2000
6. Андреева Г.М. Социальная психология. - М.: Аспект Пресс, 1996
7. Әбеуова И.Ә. Әлеметтік психология. – А, 2001.
8. Бакли Р., Кейпл Д. Теория и практика тренинга.- Питер, 2002
9. Бодалев А.А. Личность и общение. – М, 1983
10. Бодалева А.А. Психологическое общение. – Воронеж: Н.П.О, 1996.
11. Боданов Ж. Отбасы – тәрбие өзегі. – Ж, 1994
12. Бөлеев Қ.Б. Мұғалім және ұлттық тәрбие. – А, 2000
13. Гамезо М.В. Возрастная психология: личность от молодости до старости – М, 2001.
12. Гребенников И.В Семья өміріндегі әдеп және психология. - А, 1986.
13. Гарбузов В.И. Воспитание ребенка. – М, 2002.
14. Головин С.Ю. Словарь психолога-практика - М , 2001
15. Ғабдуллин М. Ата-аналарға тәрбие туралы кеңес. – А, 1966.
16. Джакупов С.М. Психологическая структура процесса обучения.
- А , 2004
17. Добрович А.Б. Воспитателью о психологии и психогигиене общения
- М, 1987.
18. Дружинин В.Н. Психология, – П, 2002.
19. Давыдов В.В. Виды обобщения в обучении – М, 1972.
20. Елеусізова С.А. Қарым-қатынас психологиясы – А, 1985.
21. Жарықбаев Қ.Б. Әдеп және жантану.- А, 1997.
22. Зверева О.Л. Семейная педагогика и домашнее воспитание – М, 1999.
23. Зимняя И.А. Педагогикалық психология -М.: Логос; А, 2005.
24. Торн К., Макей Д. Тренинг. Настольная книга тренера.- Питер, 2001.
25. Изен Н.В., Пахомов Ю.В. Психотренинг игры и упражнения.
- П, 2000 .
26. Көмекбаева Л.К. Білім беру ұйымдарындағы психологиялық
қызметті ұйымдастыру. – А, 2002
27. Кушембаев Р.К. Психология успеха - Алматы, 1999.
28. Куликова Т.А. Семейная педагогика и домашнее воспитание - М,1999
29. Ковалев С.В. Психология современной семьи – М, 1988
30. Немов Р.С. Психология. - М, 1998
31. Парыгина Б.Д. Практикум по социально-психологическому тренингу. -
СП, 2000 .
32. Прутченков А.С. Социально-психологический тренинг в школе.-
М, 2001
33. Петровский А.В. Педагогикалық және жас ерекшелігі психологиясы-
А, 1987.
34. Петровская Л.А. Компетентность в общении. – М,1989.
35. Рогов Е.И. Настолная книга практического психолога.- М, 2003
36. Столяренко Л.Д. Основы психологии. – Ростов на Дону.: Изд. «Феникс»,
1995.
37. Сластенин В. А. Педагогическая деятельность и проблема формирования
личности учителя // Психология труда и личности учителя/
Под ред. А. И. Щербакова.- Л., 1976.
38. Сидоренко Е.В. Мотивационный тренинг – Р, 2000
39. Смирнова Е.Е. Психология общения – СП, 2005
40. Спиваковсая А. Психотерапия: игра, детство, семья. – М, 1999
41 Сейталиев Қ. Педагогиканың жалпы негіздері,- Ақтөбе:
«А-Полиграфия», 2004.
42. Құдайқұлов М.А. Способности умения и навыки. – А, 1986
43. Мұқанов М . Жас және педагогикалық психология. – А, 1981.
44. Малкина-Пых И.Г. Семейная терапия. – М, 2005.
45. Мудрик А.В. Время поисков и решений или старшеклассникам о них
самих. – М, 1990
46. Лисина М.И. Общение со взрослыми и психологическая подготовка
детей к школе – К, 1987
47. Широкова Г.А. Практикум для детского психолога-Ростов-на-Дону, 2004.
48. Шнейдер Л.Б. Психология семейных отношений – М, 2000
49. Филякова Л.Ф. Современная молодая семья – М, 1986
50. Фримен Д. Техники семейной психотерапии. – СП, 2001
51. Харли У. Законы семейной жизни. – М, 1992.
52. Холодная М.А. Психология интеллекта. – СП.: Питер, 2002
53. Вестник НАПК научно-практический психологический журнал,
№1., 2005.
54. Вестник НАПК научно-практический психологический журнал,
№2., 2005.
55. Эльконин Д.Б. Психология обучения младшего школьника.-М., 1974.
56. Эльконин Д.Б. Избранные психологические труды.- М.,19989
57. Яноушек Я. Коммуникация трех участников совместной деятельности.-
М.,1981.
58. Якунин В.А. Психология учебной деятельности студентов.- М.,1974
59. Ясвин В.А. Образовательная среда. М.,1987.
60. Цукерман Г.А. Совместная учебная деятельность как основа формирования умения учится: Автореф. М.,1992.
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .4-7
І Оқу процесінде мұғалім имиджі мен оқушы әрекетінің теориялық
мәселелері
1.1 Қарым-қатынас адамдардың өзара әрекеттесу формасы
ретінде ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...8-19
1.2 Қарым-қатынастың оқу әрекетінде тұлға мәселесін шешудегі
алатын орны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .20-30
0.3 Оқу әрекетінде мұғалім имиджі мен оқушы қарым-қатынасының
психологиялық ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...31-45
ІІ Оқу әрекетінде мұғалім имиджі мен оқушы қарым-қатынасының психологиялық ерекшеліктерін зерттеу
2.1 Оқу әрекетінде мұғалім имиджі мен оқушы қарым - қатынасын
психодиагностикалау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...46-47
2.2 Мұғалім имиджі мен оқушының үйлесімді қарым-қатынасын
орнатуға арналған түзету жұмыстары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 48-52
2.3 Оқу әрекетінде мұғалім имиджі мен оқушы қарым-қатынасына жүргізілген зерттеу нәтижелерін жинақтау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 53-55
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..56-57
Қолданылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..58-60
Қосымшалар
Кіріспе
Зерттеудің өзектілігі.
Бүгінгі таңда жастарға әлемдік деңгейге сәйкес білім мен тәрбие беру, оның рухани байлығы мен мәдениеттілігін, ойлауын, іскерлігін, төзімділігін, сонымен қатар кәсіби біліктілігін арттыру өркениетті қоғамның міндеті болып табылады.
Өз ісіне берілген, жаңалықты жатсынбай қабылдайтын, шәкіртінің бойына білім нұрын құятын жаңа тұрпатты педагог дайындау бүгінгі күннің негізгі өзекті мәселелерінің бірі. Өйткені ұстаз алдына егеменді еліміздің болашағы - жас ұрпақты оқыту, тәрбиелеу және толыққанды тұлға ретінде қалыптастыру міндеті тапсырылған. Ұстаздың қызметі тек баланы оқытып қана қоймай, оның күнделікті іс-әрекетінде көп еңбекті қажет ететін үйлесімді қарым-қатынас тәжірибесі болып табылады.
Қандайда болмасын қарым-қатынас екі жақтық әрекет. Ал қарым-қатынастағы негізгі рөл - атқарушы да, екіншісі - серіктесі. Осыдан қарым-қатынастың сәтті болуы екі субьектіге байланыстылығы анықталады. Қарым-қатынастың түрлері адамның дүниеге келген күнінен бастап жас ерекшелік деңгейінде қоршаған ортаның ықпалына байланысты дамиды. Оқу процесіндегі тәуелділік және оның орындаудағы қарым-қатынас себептері, қоғамдық ортадағы өзгерістер және тб. пікірлесушілердің өзара қатынасы барысында қарым-қатынас стилдерінің пайда болуына әсер етеді.
Мұғалім имиджі мен оқушы арасындағы өзара түсіністікті орнату кезеңдерінің бірі - баланы зерттеу, оның ішкі дүниесіне ену болып табылады. С.Л.Рубинштейн: Оқушының мінез-құлқындағы ішкі мазмұнды ашпай, сыртқы формальды сипатын есепке алып жұмыс жасайтын педагог, өз жұмысының нәтижесін көре алмайды - деген 5. Оқушыларды тану арқылы мұғалім, олардың мінез-құлқындағы мотивтері мен мақсаттарын, көңіл-күйлерін, сезімдерін түсініп, қорқыныштарын анықтау қажет. Бірақ, ол тек бір жақты әрекет емес. Мұғалім шәкірттерді ұйымдастыра отырып, оқу - тәрбие процесінде әр уақытта да олармен өзара қарым-қатынаста болады.
Педагогикалық қарым-қатынастағы білім беру процесінде субьектілерінің өзара әрекеттесуі туралы профессор С.М.Жақыпов былай деген: Оқыту процесіндегі субьектілердің қарым-қатынасындағы мағыналардың өзгеруі біріккен іс-әрекеттің мотивтері мен мақсатының заңды құрылуына мүмкіндік береді және оларды оқыту процесінде ескеру, біріккен танымдық іс-әрекетті қалыптастыру үшін қажетті шартты жасайды 2. Сондықтан қарым-қатынастың нақтылы бірізділігі болашақ тұлғаның дамуына орасан зор ықпал етеді.
Еліміздің болашағы ұрпақ тәрбиесіне және білім деңгейіне байланысты. Бүгінгі таңда жастарға әлемдік деңгейге сәйкес білім мен тәрбие беру, оның рухани байлығы мен мәдениеттілігін, ойлауын, іскерлігін арттыру қоғамның міндеті. Ұлы жазушы Мұхтар Әуезовтың ел болам десең, бесігіңді түзеу керек деген аталы сөзі бар. Сол елдігімізді бекемдеп, көк туымызды толық желбіретуші, Елбасының алға қойған мақсатын жалғастырушы келер ұрпақ екені мәлім. Жас ұрпақты жан-жақты дамыған тұлға етіп қалыптастыру әрине ең бірінші өзінің ұясынан басталады.
Оқу әрекетінде мұғалім имиджі мен оқушының үйлесімді қарым-қатынасы балының жаңа материалды толық ұғынуына, жеке қасиеттерінің дамуына, оқу барысында жетістікке жетуіне әсер етеді де, практикалық, педагогикалық, тәрбиелік іс-әрекетте қарым-қатынас мәдениетінің жалпы сұрақтарын қоюды және шешуді талап етеді. Сондықтан қарастырғалы отырған тақырыбымызды Оқу әрекетінде мұғалім имиджі мен оқушы қарым-қатынасының психологиялық сипаты деп алып отырмыз.
Зерттеу мақсаты - оқу әрекетіндегі мұғалім имиджі мен оқушы қарым-қатынасы және оның оқу процесіне тигізетін әсерін теориялық негізде талдап, тәжірибе арқылы зерттеу.
Зерттеу нысаны - оқу әрекетінде мұғалім имиджі мен оқушы қарым-қатынасы
Зерттеу пәні - оқу әрекетінде мұғалім имиджі мен оқушы қарым-қатынасының психологиялық маңызы.
Зерттеу міндеттері -
Оқу әрекетінде мұғалім имиджі мен оқушы қарым-қатынасы туралы әдебиеттерге теориялық талдау жасау
Психологиялық мәселе ретінде оқу әрекетінде мұғалім имиджі мен оқушы қарым-қатынасының оқу процесіне әсерін зерттеу.
3. Оқу әрекетінде мұғалім имиджі мен оқушы қарым-қатынасын эксперимент
арқылы анықтау.
4. Оқу әрекетінде мұғалім имиджі мен оқушы қарым-қатынасының
жүйелілігін қарастыру, жетілдіру жолдарын ұсыну.
Зерттеу болжамы:
Оқу әрекетінде мұғалім имиджі мен оқушы қарым-қатынасы оқу процесіне жағымды әсер етеді, егер де, әлеуметтік-экономикалық және психологиялық факторлар ескерілсе, үйлесімді қарым-қатынастың сол ортада білім алып келе жатқан жатқан баланың дамуына маңызды екеніне жағдай жасалынса. Егер оқу әрекетінде мұғалім имиджі мен оқушы қарым-қатынасы қақтығыссыз жағдайда болса, оның толыққанды жеке тұлға болып қалыптасуына жағымды әсер етілсе, сонда ғана мазмұнды нәтижеге қол жеткізуге болады.
Зерттеу әдістері: әдебиеттерге теориялық талдау әдісі, бақылау әдісі, әңгіме әдісі, психодиагностикалық зерттеу, психокоррекциялық жаттығулар.
Зерттеудің әдіснамалық негізі:
Оқу әрекетінде мұғалім имиджі мен оқушы қарым-қатынасы туралы Н.Н.Обозов, П.Ф.Ломов, М.М.Рубинштейн, В.Н.Носуленко, М.И.Лисинаның, Т.А.Куликова, Г.А.Широкова, И.В.Гребенников зерттеулері, қазақ ғалымдары С.М.Жақыпов, Қ.Жарықбаев, С.Қалиев еңбектеріне сүйене отырып, теориялық талдау жасап және экспериенттік жұмыстарды жүргізуге негіз болды.
Зерттеудің тәжірибелік маңыздылығы:
Зерттеу нәтижелері оқу әрекетінде мұғалім имиджі мен оқушы қарым-қатынасын жетілдіруге үлес қосады, балалардың мектеп мұғалімдеріне, психологтарына, ата-аналарға т.б. қарым-қатынас мәселесін терең түсініп, сол балаларға көмектесуге мүмкіндік туғызады.
Зерттеу базасы: Астана қаласы, №56 орта мектеп
Диплом жұмысының құрылымы: Кіріспе, екі тарау, қорытынды, қолданылған әдебиеттер тізімі.
Зерттеу кезеңдері:
Зерттеудің бірінші кезеңінде мәселенің зерттеу заты мен нысаны анықталынып, болжам жасалды, мақсаты, міндеттері, зерттеу әдістері құрастырылды. Сонымен қатар жұмыстың мазмұны мен негізгі бағыттары анықталынды. Әдебиеттер жинақталынды.
Зерттеудің екінші кезеңінде мұғалім имиджі мен оқушы қарым-қатынасының даму деңгейі анықталынып, түзету - дамыту жұмыстары ұйымдастырылды.
Зерттеудің үшінші кезеңінде зерттеу жұмысымызға теориялық және тәжірибелік тұрғыда жалпылама қорытынды берілді. Мұғалімдерге арналған ұсыныстар енгізілді.
І Оқу процесінде мұғалім имиджі мен оқушы әрекетінің теориялық мәселелері
1.1 Қарым-қатынас адамдардың өзара әрекеттесу
формасы ретінде
Қарым-қатынас немесе коммуникация деп аталатын процесс - аса кең және сиымды ьүсінік. Бұл саналы және саналанбаған вербальды байланыс, ақпарат алу мен беру, оның өзі барлық жерде және үнемі байқалып отырылады. Қарым-қатынас сан алуан сипатта: оның көтеген формалары, түрлері бар. Педагогикалық қарым-қатынас адамдар қарым-қатынасының жекеше түрі, отбасылық қарым-қатынас, іскерлік қарым-қатынас және т.б. Психология ғылымындағы негізгі ұғымдардың бірі-қарым-қатынас мәселесі. Қарым-қатынас- өте маңызды, әрі күрделі де ұзақ мерзімді қажет ететін көкейкесті мәселелержің бірі. Қарым-қатынассыз жеке адамды түсіну, оның адами қасиеттерін, дамып жетілуін талдау мүмкін емес. Сондықтан тұлғаның дамуында қарым-қатынастың орны ерекше.
Қарым-қатынас іс-әрекеттік келісі тұрғысынан бұл - бірлескен іс-әрекетке деген қажеттіліктен туындайтын және ақпарат алмасуды, өзара әрекеттің, басқа адамды қабылдау мен түсінудің ортақ стратегиясын өндіруді қамтитын, адамдар арасында байланыс орнату мен дамытудың күрделі, көп жақты процесі. Соңғы жылдарда адамның жан дүниесімен сырласып, оның психологиясын зерттеуде психологтар мен социолог мамандар, ұстаздар мен басқару қызметіндегі жетекшілерге жете зер салып көңіл аударып отырған маңызды мәселенің бірі адамдар арасындағы қарым-қатынас жасап, олардың өзара тілдесе білулерінің құпия сыры және оның кілті неде? Деген мәселенің шешімін табу қазіргі өмір талабы.
Қазіргі еліміздің өркениетті нарыққа бет алған кезеңіндегі туындағын экономикалық, әлеуметтік қиындықтар тұлғаның адамгершілік қадір-қасиетінің төмендеуіне, салаутты өмір сүру ережелерінің бұзылуына өз әсерін тигізуде. Мұндай жағдайда тұлғаның қалыпты өмірін қамтамасыз етуге ықпал жасайтын қарым-қатынас. Жеке тұлға алдымен белгілі қоғам мүшесі және ол қандай болмасын бір іспен айналысатын, тәжірибесі, білімі мен дағдысы, икемі, мінезі, қабілеті қалыптасып үлгерген өзінің іс-әрекетін қадағалай алатын кісі. Әрбір адам өзіндік тәрбие, өзіндік бағалау, өзіндік түсіну арқылы өзін - өзі танып, басқа адамдармен қарым-қатынасқа түседі. Өмір адамның сыртқы дүниесін танып біліп қоймай, сондай - ақ индивидуалды ерекшеліктерін таныту үшін басқа адамдармен қарым-қатынасқа түседі.
Қарым-қатынас мәселесін жалпы психологиялық зерттеуде индивидуалды ерекшеліктердің қарым-қатынасқа ықпалын қарастыруға мүмкіндік туады. Сондықтан Б.Ф.Ломовтың Психологиядағы қарым-қатынас мәселесі еңбегінде қарым-қатынастың әдіснамалық, теориялық, экспериментальды және қолданбалы аспектілерін арнайы кешенді қарастыруға бағытталған ең алғашқы ұжымдық еңбек болды.
Б.Ф.Ломов негізгі теориялық позиция тұрғысынан қарым-қатынасты күрделі, көпөлшемді және көп деңгейлі процесс деп қарастырып, адам тұлғасы мен психикалық процесстерін оқып-тануға адекватты мүмкіндік. Психикалық процесске қатысты мәселелерді адамдардың қарым-қатынасы және біріккен әрекет жағдайында оны субьект-субьект қатынасында қарастырды.
Оқулықтың бірінші бөлімінде қарым-қатынас жағдайында психикалық процесс қызметі адамдардың өзара әрекетте психикалық процесстің динамикалық ерекшеліктері қарастырылған. Н.Н.Обозов еңбегінде топтық және индивидуалды эксперименттерде психикалық процесстерді салыстырмалы алынған мәліметтерді жүйелеу көрсетілген. Зерттеу нәтижелері, адамдардың өзара байланысы мен индивидуалды әрекеті, жұмыста басқа адамдардың қатысуы, ықпалы және өзара ықпалы, бірлескен жұмыста түрлі деңгейде талдауға мүмкіндік береді.
В.Н.Носуленко топтық және индивидуалды эксперименттерден алынған субьективті психофизикалық шкалаларға салыстырмалы талдау берілген. Индивидуалды бағалау белгі шкаласына қарағанда қарым-қатынас жағдайындағы шкалада едәуір айырмашылықтар алынды. Сенсорлық тапсырмада біріккен іс-әрекет және қарым-қатынас сандық және сапалық жоғары нәтиже беруі серіктестердің индививдуалды мінездерінің сәйкестігіне де байланысты.
В.А.Кольцов мектеп оқушыларында түсінік қалыптасуына қарым-қатынас ықпалын зерттеу нәтижелеріне арналады. Оның пайымдауынша күшті, орта және әлсіз оқушыларға қарым-қатынас түрлі деңгейде ықпал етеді. Орталау оқушыларға жоғары қатынаста болса, күшті деңгейге қарым-қатынас жіне біріккен іс-әрекет нәтижесінде көтеріледі. В.А.Кольцов қарым-қатынас индививдуалды ерекшеліктерге байланысты ықпал етеді. Мұнда жаңа түсініктерге дайындығы, тапсырмаға қатынасы және интеллектуалды белсенділік деңгейіне де байланысты.
Я.А.Пономаревтің тапсырманы жеке және бірлесіп шешуде шығармашылықты қажет ететін зерттеуге бағытталған. Оның эксперименттік зерттеулері қарым-қатынас ойлау тапсырмаларын шешуге ықпалы едәуір жоғары екеніне қорытынды жасады.
Б.Ф.Ломов еңбегінің екінші бөлімінде қарым-қатынастың вербальды және вербальды емес құралдары қарастырылған. Г.М.Кучинский Ойлауға арналған тапсырмаларды бірлесіп шешу процессіндегі диалог мақаласы бірлескен ойлау әрекетінде диалогты зертееуге арналған. Автор талдау жүргізу арқылы психология, философия және лингвистикадағы қалыптасқан ұсынымдарды қолданады. Ойлау мұнда әрекет пен қарым-қатынастың ерекше синтезі сөз арқылы орындалатындығын негіздеген.
В.А.Барабанщиков және Т.Н.Мальков Адам бетінің келбетінен эмоцииялық жағдайын қабылдауын зерттеу еңбегінде адамның эмоциялық жағдайын бейнелейтін ым-ишараларын зерттеулеріне жалпылама сипаттама жасалған.
Кітаптың Қарым-қатынас және біріккен іс-әрекет атты үшінші бөлімінде психологиялық теория шеңберінде біріккен іс-әрекет мәселесі қарастырылған. А.А.Грачев мақсат құруда қарым-қатынастың ықпалын зерттеген. Е.В.Цуканова түрлі диадаларда түрлі тапсырмаларды шешу қарым-қатынасқа түсуді жеделдететіндігін көрсетсе, Я.Янушенко (диада және тирада үшін) өзара біріккен іс-әрекетке өатысушылар арасындағы заттық және интерактивті коммуникация қарастырылды.
Тұлға және қарым-қатынас атты төртінші бөлімі осы мәселе бойынша негізгі жалпы теориялық сұрақтарға негізделген. К.А.Абульханова-Славская қарым-қатынаста тұлға аспектілеріне теориялық талдау жасап, тұлғааралық қарым-қатынастың дамуында моральдық-этникалық нормалардың ролін зерттеген.
Қарым-қатынастың әлеуметтік нормалары мәселесіне М.И.Бобнева теориялық талдау жасап, жеке тұлға аспектілеріне ерекше мән берген және қарым-қатынастың ерекше арнайы түрлерін тұжырымдады.
Адамның сыртқы дүниемен қарым-қатынас жасау процесінде қажеттілік туындап отырады. Адамға алдына мақсат қойып, оны шешуге ұмтылдыратын оның қажеттіліктері. Жеке адам қарым-қатынас процесінде ұқсау, мысал, өнеге алу, үйрену, еліктеу арқылы қоғамдық және жеке сананы, эмоцияны, сезімді, мінез құлық нормаларын көрсетудің формаларын меңгереді. Тұлғаның жас ерекшелігіне және дамуына байланысты әр бала қарым-қатынастағы қажеттілікпен анықталады, негізінен үлкендермен қарым-қатынас жасау арқылы қанағаттандырылады.
Теориялық талдау нәтижелері, қарым-қатынас процесіне субъектінің әлем туралы бейнесінің дифференциациялану деңгейінің ықпалына қатысты кейбір ортақ тұжырымдар жасауға мүмкіндік береді:
- Субъектілердің когнитивті ұйымдастырылуына индивидуалды ерешеліктерді қарым-қатынас процесінің детерминантының бірі ретінде қарастыру;
- Когнитивті құрылымдар дифференциациясы деңгейіндегі жекелік ерекшеліктер қарым-қатынаста түсіну процесінде бейнеленеді;
- Жоғары деңгейдегі дифференциация салдары болып табылатын иілгіш когнитивті құрылымдар есебінен қарым-қатынастағы субъектілердің психологиялық дифференциациясы жоғары өнімділікті қамтамасыз етеді.
- Қарым-қатынас процесінің жекелік детерминациясы бірнеше құрылымды, яғни бұл психологиялық дифференциациясы жоғары басқа адамдарды табысты түсіну нәтижелерінің әдебиеттерде келтірілгендермен сәйкес келмеуінен байқалады.
- Когнитивті құрылымдардың дифференциациялану (даралану) деңгейіндегі жекелік ерекшеліктер еңбек іс-әрекетіндегі табысты байланысты, жағымды қарым-қатынасты байқатады.
Қарым- қатынаста, қарым-қатынас мәселесін түсінуді талдау үшін түрлі аспектілір ерекшеленіп алынуы мүмкін ( тұлғаның қарым-қатынас ерекшеліктерін абстракциялау . Қарым-қатынастың түрлі қызметтері нақты бір субъектінің өмірінде түрлі орын алады. Бұл тұлғаның жекелік-психологиялық типологиясының негізі болуы мүмкін, нәтижесінде субъект әлемі кең көлемде қарастырылатын зерттеу бағдарламасын құруға әкеліп соғады.
Қарым-қатынас мәселелерінің бірқатар аспектілерінен қарым-қатынастағы түсіністік аспектісі ерекшеленді. Осылайша, когнитивті стильдің қарым-қатынаста түсіну процесіне ықпалын зерттеу ретінде тұжырымдалады. Қазіргі уақытта түсінуге қатысты қанағаттанарлық теория болмауына байланысты, бұл бағыттағы зерттеу жұмыстарын қабылдау процесіне қатысты еңбектерге сүйене отырып қарастыру мүмкін деп отырмыз. Әдебиеттерде тұлғаның қарым-қатынас барысында қабылдау актісін өзіндік перцепция актілерімен салыстыру жағдайлары көптеп кездесуде бірақ бұл процесстердің айырмашылықтарына үлкен көңіл бөлінуде. Олардың ұқсастықтары негізді және қабылдау мен түсіну процестерінің негізі болып табылатын психикалық бейнелеу механизмдерінің бірліктерімен анықталады.
Іс-әрекет пен қарым-қатынас бірлігі жайлы пікір, сонымен бірге, осы құбылыстар байланысының сипатын түсіндірулерінің біржақтылығын ұйғармайды. Олар адамның әлеуметтік болмысы жағынан (Б.Ф.Ломов), қарым-қатынас іс-әрекет түрі сияқты - түр қатынасында болатын құбылыс ретінде қарастырылуы мүмкін (Г.П.Щедровицкий, А.А.Леонтьев, В.В.Рыжков, Г.В.Гусев және т.б.).
Қарым-қатынас - бұл адамның басқа адамдармен өзіндік өзара әсерлесуі және біріккен іс-әрекетте өзара қатынасының дамуы. Қарым-қатынас адамзат қатынасының күрделі түрі. А.Б.Добрович пікірінше, қарым-қатынас бірліктегі қызметті реттейді, сананың алғашқы қалыптасуының және дамуының құралы болып табылады. Ол жеке тұлғаның ойы мен іс-әрекетін анықтайды деген.
Кез-келген қарым-қатынас, адамдар арасындағы жай байланыс емес, біріккен іс-әрекет процесінде адамдар бір-бірін қабылдайды, ақпарат алмасады. Сондықтан қарым-қатынас процесінде үш түрлі өзара байланыс анықталды:
перцептивті (қарым-қатынаста өзара қабылдау, өзара бағалау),
интерактивті (әңгімелесунінің өзара әсерлесуін реттеу),
коммуникативті (ақпарат алмасу).
Қарым-қатынас құралы - ақпарат алмасу кезіндегі операция. Адамдар
арасындағы қатынас екі негізгі қарым-қатынас каналымен жүзеге асырылады:
вербальды,
вербальды емес.
Вербальды қарым-қатынас тіл, сөйлеу арқылы жүзеге асады. Тіл - сөз жүйесі, сөздерді дұрыс құрастыру, ойды төзбен толық жеткізу, дыбыстың, интонацияның, сөздің нақтылығы. Тілдік дыбыстық құбылыс - сөз темпі, дауыс ырғағы, ритм, тембор, дикция.
Вербальды емес қарым-қатынас - дене тілі, ым-ишара тілі деген ұғымдармен байланысты. Бұл қарым-қатынас құралына - поза, ым-ишара, мимка, визуалды қатынас, тұлға аралық дистанция. Альберт Мейербайн қарым-қатынаста 7% ақпарат вербальды (сөз арқылы), 38% дыбыс құралдары (дауыс темры, интонация, дыбыс күші), ал 55% ақпарат алмасудың вербальды емес құралы арқылы берілетіні дәлелдеді. Осыдан Публиций: Біз дауыс арқылы сөйлейміз, ал денемен әңгімелесеміз деген.
Ақпаратты жеткізу негізгі сөз арқылы жүргізіледі. Әлеуметтік өмірдегі адамдардың іс-әрекеттерінің негізгі бір түрі - сөйлеу. Сөйлеу күрделі психикалық процесс. Сөйлеу адамдардың қарым-қатынас құралы.
Қарым-қатынас процесінің маңызды бөлігі-тыңдау шеберлігі .Зейін қойып,тыңдап отырған адамда көзі ым-шиара, көзі қозғалуы ,сөйлеушіге тугелдей бөлгендігі айқын байқалады. Осы арқылы қарым-қатынас жасаудың белгілі таңбалары пайда болады. Қатынас жасаушы көіл куйін, ойын толық жеткізуге максималды ашуға мүмкіндік жасайды. Керісінше мен-мендік, сағырттық қарама-қарсы нәтиже береді.Тыңдау мен естуде үлкен айырмашылық бар. Көбіне адамдар сөзді айта алады, бірақ естімейді (түсіну,қабылдау), көбіне адамдар ести алмайды. Бұдан адамдар тыңдай отырып өзінің басқа ойына тез ауысады. Адам сөйлегеннен 4 рет жылдам ойланады. Айтылғандағы және оның мағынасын қабылдауға 1сек уақыт кетеді. Егер сіз білмейтін сөз болса 3-5 сек. уақыт кетеді, ал уақытты толық түсіну үшін 14-15 сек уақыт қажет. Адам 1минутта 60-70 сөздің мағынасын ұғынады.
Қарым-қатынас мәнін анықтау үшін, соңғы он жылдарда дамытылған, оның функционалдық және деңгейлік ұйымдасуы жайлы ұсынулар маңызды болып шықты (Б.Д.Парыгин, Г.М.Андреева, А.А.Бодалев, А.а.Брудный, Б.Ф.Ломов). Қарым-қатынастты мазмұны бірлескен іс-әрекет үшін қолайлы түрлі қатынастар көмегімен ақпарат алмасу мен өзара түсіну болып келетін адамдардың өзара әрекеттесуі ретінде анықтай отырып В.Н.Панферов қарым-қатынастың төрт сәтін бөлген: байланыс, өзара әрекет, таным, өзара қатынас және осыған сәйкес қарым-қатынасты зерттеуде төрт келісті ұйғарды: коммуникативтік, ақпараттық, грностикалық және реттеуші.
Жалпы тұлғаның дамуында қарым-қатынас екі жақты сипатта қарастырып, анықтама беруге болады. Бірінші, қарым-қатынас іс-әрекеттің жетекші түрі, жеке интимдік мінез; қарым-қатынас заты басқа адам-құрдас, ал мазмұны-онымен қатынас құру және қолдау жасау. (Эльконин Д.Б., Драгунова Т.В.). Екінші, қарым-қатынас іс-әрекеттің жетекші түрі және қоғамдық мінездемесі бар, оның үлкендермен, құрбыларымен өзара қатынасында түрлі жағдайларды меңгереді. (Фельдштейн Д.И.).
Қарым-қатынастың өзіндік ерекшелігі: басқа адамның индивидуалдылығына үнемі субьект, тұлға ретінде бағытталуы. Ол өзара белсенділікті болжайды және бір біріне қатысушылардың әрекеттесуі. Сондықтан қарым-қатынас үнемі екі жақты.
Қарым-қатынастық кедергілер қарым-қатынастың нәтижелігі біздің қоршаған ортаны және адамдарды қабылдауымызға байланысты. Олар психикалық кедергілер қарым-қатынастағы кедергілер адамның өзара үйлесімді ара қатынас жасауына түрлі сатыдағы кедергілер. Кейде біздің сөзіміз, іс-әрекетіміз қасымыздағы адамға немесе әріптесімізге дұрыс айтылып дұрыс қабылданбайды .Сондықтан олар қатынастың жасалуынан қашады. Мұның барлығы кез-келген коммуникация, екінші адамға әсер етуі, өзі туралы басқа адамға қатынасы, жанның тыныштығы т.б. Бірақ барлық ақпарат қарым-қатынаста кедергі бола бермейді. Мсыалы: ашықтар, көп жыл өмір сүрген ерлі-зайыптылар бірін-бірі бірден көзқарас қисынынан түсінеді.
Қарым-қатынаста вербальды және вербальды емес қатынастық кедергілер бар. Вербальды - сөзді бөлу, талас, эмоцияналды сөздер, жабық түрдегі сұрақтардың қойылуы.
Вербальды емес екінші адам сізбен сөз қозғағысы келмейді, көзіне тіке қараудан қашады, қайта-қайта сағатына қарап, арақашықтық сақтап және т.б әрекеттер жасайды.
Арнайы іскерлік сферада қарым-қатынас іскерлік мінездемеге ие болады қарым-қатынас түскенде іскерлік және тұрмыстық деп бөлініун арнайы және арнайы емес қарым-қатынас,формальды және фрмальды емес топтардың адамдардың байланыстырған дұрысырақ.Формалбды топтарға ұйымдастырылған ұжымға анық мақсаттар адамдарды должносттары бойынша орналастыру,онда құқықтары мен міндеттері шарттарға сәйкес анықталады,ол қарым-қатынасқа түскенде міндетті түрде көрінеді.Бірақтан әр ұжымда іскерлік қатынастың басқа тағы жекеше қатынастың болатынын естен шығармауымыз керек.
Іскерлік қарым-қатынас деген сөздің өзі көбінесі іскер адамдардың арасындағы ,бизнесмен, комерсант пердпринимательдің арасындағы қарым-қатынас деп түсіндіріледі. Бірақ іскерлік қарым-қатынас дегенді кең көлемде түсіну қажет яғни ұйымдастырылған және служебный оферада (іскерлік әңгіме,әріптестердің,служебный талас,класс жиналысы,бастықпен әңгіме,педсовет тағыда сол сияқты.)
Іскерлік қарым-қатынас бұл әңгімелесушілердің арасында бір-бірімен ақпарат, тәжірибе алмасады, нақты мәселенің шешімін табу болады. Іскерлік қатынастың басқа қатынастан өзгешелігі - бұл процесте өздерінің шешімін табатын мақсат және нақты тапсырма қойылады. Қарапайым достық қатынастық көбінесе нақты тапсырмалар қойылмайды, арнайы мақсат жоқ және ол кез-келген уақытта тоқтатуға болады. Іскерлік қатынастың мақсаты қандайда бір мәселенің шешімін табу құралы болу керек. Іскерлік қатынастың өзгешелігі және телефон арқылы сөйлесу жатады. Ауызша қатынастың келесі түрлері көрсетіледі:әңгіме,дисскусиялар,тал астар. Ал жазбаша іскерлік қатынастың түрлеріне көбінесе іскерлік хат, өтініш, мірбаян, нездеме, түсініктеме,сенім хат, хаттама т.б. жатады.
Қарым-қатынас жасағанда әңгіменің шарттары маңызды роль атқарады, болатын орны, уақыты, көптеген кедергілердің болмауы, телефонның дыбыстары, бөлмеде ықтият болуы және стол үстінде қағаздарды реттемейут.б. Әңгімелесушінің қолы тимей жұмыс жасап жатқан кезінде қатынасқа түспей-ақ қойған жөн.
Қандай болмасын әңгімеге алдын ала дайындалу керектігін ұмытпаған жөн. Егер әңгіме барысында көп нәрсе білу керек болса, онда арнайы, қажетті сұрақтарды рет-ретімен жазып алу керек .Алдын ала өзіңді дайындау маңызды. Мен әңгімені қалай бастаймын? Қандай аргументтер келтіремін? Қандай қарсылықты күту керек? Мен оларды қалай теріске шығарамын? Қандай соңғы шешуші аргумент қолданамын?
Әңгіме жылу жүзбен орташа ырғақпен сөйлеген дұрыс-ол оның бойында сенімділікті ұялатады.Әңгіме белгіленген уақыт жайында ескертіп отыру қажет.Бірінші сөз ол сізге таныс,таныс емесболсын әңгімелесе беріледі.Осыдан кейін өзіңіздің көз қарасыңызды айта аласыз.
Қарым-қатынастың болмауына келесі жағдайда әсер етеді.
1.Сенімсіздік көрсету.Кешірім сұраудан қашу керек яғни бұл сенімсіздікті білдіреді. Кешіріңіз,кедергі жасасам. Мен тағы естісем деп едім Өтініш,егер сізде есені тыңдауға уақыт болса.
Керісінше,әңгімені бастағанда кездесуге не түрлі болғанын айту керек.Серіктесіңізгеоның сұрағының барлығына жауап бере алатыныңызды байқатыңыз.
2.Кездесу барысында ыңғайсыздық көрсету яғни сізбен тесірек жағдайды қарастырайық. Мен өтіп бара жатып сізге кіре салдым. Ал менде бұл жөнінде басқа пікір.
Адамның құмарлығы дегеніміз-адамның бойындағы қарама-қайшылық сырларды ашуға кілт болып табылады. Ол білмегенді білуге талпыныс жасауға, іс-әрекетке итермелейтін ішкі фактор. Әр адамға өзіндік жасырын сырға толы жұмбақ тұлға деп қарасақ, сонымен бірге басқалардың мінез-құлығындағы, іс-әрекетіндегі жұмбақты, ішкі сырын білуге деген құмарлық та, әр тұлғада әр түрлі болады. Мысалы, біреу өз жолдасынан жақсылықтың шетін естіп сезсе-ақ соны тәптіштеп сұрап білуге құмартады. Ал екінші біреу өзі айтпаса, оған өліп-тіріліп ерекше назар аудармайды.
Енді адамның өмір сүруінің құндылығы неде дегенге келсек, ол өмірде өзінің құмарлығынқандыруды місе тұтпайтын, өзі өмір сүруге қажетті шекараны аттап өтіп, өзінің мүмкіндіктерінен арғы нәрселерді де білуге тырысатын жан иесі.
Адам өзінің өмір сүру шекарасынан, одан арғы жаратылыс құпиясын білуге үш түрлі жолмен талпыныс жасайды. Біріншіден - ол өзінің өмірде бар екенін , осы өмірдегі тіршілік иесі басқаларға білдіртуді мақсат етеді. Адамның өмірді өзін-өзі нығайтуының, өз мүмкіндігін іске асыруының жолдары алуан түрлі: ол сурет салу, кесте немесе өрме тоқудан, таңертеңгілік жаттығудан басталып, спорт пен көркемөнердің, саясат пен ғылымның алуан түрлерімен айналысу, түрлі қызмет атқару арқылы іске араласады. Сөйтіп адам өмірде өзінің бойындағы қабілетін іске асыруда басқаларға ұқсамайтын өзіндік қолтаңбасымен ерекшеленуге тырысып бағады. Мысалы, шебер ұсталар соққан пышақты немесе қанжарды, тоқымашылар тоқыған алаша, кілемдерге қарап отырып оның кімдікі екенін бірден айтуға болады. Адам өрімде де бір-біріне ұқсамайтын өзіндік мінез-құлық ерекшелігімен дараланса, өнерде де өз қолтаңбасымен даралануға тырысып бағады. Мұны адамдардың өмірде өз бойындағы қабілеті мен талантын танытуды, ерекшеленуі дейміз.
Екіншіден - адамдар өзінің бұл өмірде бар екенін айқындауды қоғамдық ортада басқалармен қарым-қатынас жасау арқылы іске асырады. Қарым-қатынастың алғашты түрі мен және сен деп бөлуден басталады да, әр адам өзінің менің басқалармен қарым-қатыныста танытуға тырысады. Ал басқа адам сол сияқты қарым-қатынасты өзінің бойындағы қасиеті мен іскерлігін танытуға тырысып бағады. Сөйтіп әр адамның өмірдегі қабілеті мен іскерлігі адамдар арасындағы қарым-қатынаста ашылып, белгілі бола бастайды.
Үшіншіден - адам баласының өзі өмір сүріп отырған ортадан ары шығуға талпынуы, өзінің іс-әрекетін өзінен жоғарғы, үлкен өмірге қатыстыру арқылы іске асыру.
Қарым-қатынас барысында байқалатын өзіндік ерекшелектер мәселесіне көңіл бөле отырып, қазіргі кезеңде бұл салада зерттеулер әлі де жеткіліксіз. Бұл салада жоспарланған зерттеулер болмаса да, өзіндік ерекшеліктердің қарым-қатынас процесінің кез-келген аспектілеріне ықпалы айқын байқалуда.
Біздің көзқарасымыз бойынша бұл жағдайда психологиялық сәйкестікке сәйкестікке қатысты зерттеулерді ескеру орынды. Психологиялық сәйкестік бағытындағы зерттеулерде өзіндік ерекшеліктердің тұлғааралық өзара әрекет, қарым-қатынас процесіне ықпал ету мәселелері кеңінен қарастрылады. Осы салада қызмет атқаратын мамандар былай дейді: ... қарым-қатынас сәйкестікке (сәйкессіздік) байланысты өз кезегінде тұлғааралық қарым-қатынас сипатын анықтайды.
Психологиялық сәйкестік саласына негізінделу нәтижесінде тек жаңа сұрақтар ғана туындайды, ал қарым-қатынастағы өзіндік ерекшеліктер рөлі анықталмай қала береді. Қазіргі уақытта психологиялық сәйкестік мәселесіне қатысты бір де бір тәсіл, сәйкестік түсінігіне қатысты түсіндірмелер, сәйкестіктің жалпы қабылданған критериі және индикаторы да жоқ. Осыған орай сәйкестік мәселесіне қатысты кең таралған құрылымды, бағдарлы тәсілдерге тоқталайық. Аталған тәсіл шеңберінде серіктестердің өзара әрекеттегі (қарым-қатынастағы) сәйкестігі психологиялық сәйкестіктің ізделіп отырған эффектісіне қол жеткізуге мүмкіндік беретін, өзіндік ерекшеліктерді айқындау жүзеге асырылады.
Аталған өзіндік сипаттың бірнеше деңгейі ерекшеленеді:
1. Әлеуметтік (әлеуметтік-экономикалық статус, білімі, мамандығы);
2. Әлеуметтік-психологиялық (құндылық бағдар, мақсат пен көзқарастардың ортақтығы);
3. Психологиялық (тұлғаның мінезі және басқа да қасиеттері, ақыл-ой деңгейі);
4. Психофизиологиялық (темперамент, эмоционалдылық, ағзаның реактивтілігі т.с.с). Берілген жағдайда бізді қарым-қатынасқа түсушілердің психологиялық ерекшеліктері қызықтырады.
Құрылымды тәсіл шеңберінде өзара әрекеттегі адамдар мінездемелерінің оптималды үйлесімділіктерін анықтау бағытында психологиялық сәйкестік мәселелері бойынша бірқатар зерттеулер жүргізілген. Мұндай мінездемелер тікелей эксперимент (мысалы, Розман Л.Я., Лосенков В.А және т.б ) және экспертті бағалау техникалары арқылы ерекшеленеді (мысалы, Михеева С.М.). Әлеуметтік-психологиялық зерттеулерде өзіндік психологиялық ерекшеліктердің субъектілердің өзара әрекет тиімділігіне ықпал етуіне қатысты дәйекті түрде қандай да бір берік нәтижелердің жоқтығын көрсетуге мәжбүрміз.
Субъектінің дүниетанымын қайта жасау ұмтылыстарының кең тараған түрі субъектінің семантикалық кеңістіктерін қайта жасау әдістерін қолдану болып табылады. Бұл әдіс қабылданатын объектілер мен субъективті ұқсастықтың негізі болып табылатын іргелі факторларды ерекшелеу мен олардың өңделуінде тікелей алғашқы субъективті жақындықты белгілеу арқылы жүзеге асырылады. (Лурия А.Р., Виноградова О.С., Петренко В.Ф., Шмелев А.Г.,1 ).
Субъектінің психикалық процестері іштей ұйымдастырылу ерекшеліктері, дүниетаным, қабылдау ерекшелігін негіздейтін когнитивті стилі іс-әрекет мазмұнына тәуелсіз түрлі міндеттерді шешуде барлық өмір жағдайларында тұрақты көрініс табады. Когнитивті стиль субъектінің танымдық түрде ұйымдастрылуының барлық деңгейлерінде көрініс табады- қабылдау мен есте сақтаудан жекелік қорғаныс тәсілдеріне дейін.
Қарым-қатынастағы когнитивті стиль көріністеріне барлық зерттеулер субъектіге қатыстылығы бойынша объективті бағдар шеңберінде қалады. Қарым-қатынаста стильдердің байқалуы тұлғалық белгілерге жанама ретінде қарастырылады. ... Өріске тәуелді және тәуелсіз адамдар жеңіл және табысты қарым-қатынастарына ықпал ету мінездемелерінің ықтималдылықтары бойынша ерекшеленеді.
Тұлғааралық қарым-қатынастың детерминанттары болып саналатын жекелік қасиеттер, мінездемелер, қасиеттерді қанғаттанарлық деп айту қиын, тұлғааралық баға белгісі қарым-қатынас мазмұны, жанама өзара әрекетпен анықталатыны, ал басқаның тұлғалық қасиеттері тек бағалаудың абсолютті өлшемі күшейтетінін әлеуметтік перцепция бағытындағы еңбектер жанама дәлел ретінде қызмет етуі мүмкін.
Адам өз бойындағы мүмкіндігі мен қабілеті басқалармен қарым-қатынас арқылы іске асыратын болса , ол бұл жерде өзіне идеал тұтатын, үлгі-өнеге алатын озық ойлы қайраткерлерді пір тұтып , бас иеді. Ол тілдік шеберлікке табыну, ақынға, шешендерге немесе асыл ойдың иесі-кемеңгер ғалымдарға табыну,ұйымдастыру қабілетімен,ерекше іскерлігімен көзге түскен, халыққа танылған көсемдерге (лидерге) табыну, халыққа асқан өнерімен танымал болған артистерге табыну, соларды идеал тұту сияқты болып келеді. Яғни, өзінен жоғары тұрған ұлыларға табыну, соларға ұқсап бағу,солардың жолын қууды армандау да адам баласына тән табиғи қасиет. Бұны ғылым тілінде адамның өмірге деген ынта,ықыласының саналы түрде іске асуы деп қарайды. Әр адам өзінің менін өмірге саналы түрде ендіру арқылы оны (өмірді) өз үйіме айналдырам деп есептейді. Неміс философы М.Хайдеггер (1889-1976) адамның қоғамдағы өмір сүруін тұрмыстық үй деп қараған.
1.2 Қарым-қатынастың оқу әрекетінде тұлға мәселесін шешудегі
алатын орны
Адам өмір сүруі мен қимыл-қозғалысы арқылы өзінің әрекетін бағалауға үйренеді, адамгершілік нормаларын меңгереді. Қазақтың көрнекті ғалымы, профессор Жақыпов С.М. оқыту процесіндегі субьектілердің қарым-қатынасындағы мағыналардың өзгеруі біріккен іс-әрекеттің мотивтері мен мақсатының заңды құрылуына мүмкіндік береді және оларды оқыту процесінде ескеру, біріккен танымдық іс-әрекетті қалыптастыру үшін қажетті шартты жасайтындығын ерекше атаған]. Сондықтан қарым-қатынастың нақтылы бірізділігі болашақ тұлғаның дамуына орасан зор ықпал етеді.
Тұлғаның дамуында өзін адам етіп сезіндіретін, оны кемсітуге, қорлауға,
басуға, дербестік құқығынан айырылтуға болмайтын өршіген сезім пайда болады. Алайда оларда ересектер статусының элеметтерімен қатар оның жағдайын баланың жағдайына жақындататын тәуелділік белгілері әлі сақталады. Материалдық жағынан олар ата-аналар қарауында. Мектепте, үйде бір жағынан сен есейдің, үлкейдің десе, екінші жағынан тіл алуды талап етеді.
Баланың әлеуметтенуі мен тұлғалық дамуында, оның жақын достары мен құрбыларының қатынасы ерекше мәнге ие. Жыл өткен сайын құрбыларымен қарым-қатынас байланысы ерекше қажетті. Ол сыныптас құрбыларымен өзара достық қатынас жасауға тырысады, мүмкіндігінше оны сақтауға талпынады. Сол арқылы құрбылары арасында беделі көтеріледі, бірін-бірі сыйлау қасиеті артады. Осыдан жас өспірімнің жеке тұлға болып қалыпты дамуы құрбы-құрдастарымен қарым-қатынассыз мүмкін емес. Ол үшін достары, құрбылары-тіршілік әрекетіне қажетті қоршаған орта. Жолдастарының арасында беделін көтеруге тырысады, жағымды қасиеттерін тәрбиелейді, өзіне сыншы болады.
Тұлғалық дамуда жас ерекшеліктің өтпелі кезеңі ымырасыз келеді. Ол өзін көрсетуге ұмтылу, өзін-жан-жақты ашуға құштарлық тән. Бірақ ол өзін қоршаған орта, үлкендер, ата-аналар толық түсінсе дейді. Өзінің ішкі жан дүниесін толық аша алмайтынына қиналады, кейде қарым-қатынас кезінде өзіне сенімсіздік пайда болады. Міне сондықтан, баланың құрбыларымен қарым-қатынасы, оның жеке бас дамуында өте маңызды. Соның нәтижесінде, олар дене және рухани теңдікті ұғынады, өзін және басқаларын бағалауды сезінеді. Қарым-қатынас танымдық қызығушылықтың өсуіне, өзіндік білім алуға, белсенділікке итермелейді.
Жалпы ғылымда тұлғаны дамуы үш негізгі факторға тәуелділігін көрсетті - әлеуметтік орта, тұқымқуалаушылық және тәрбие.
Ең алғашқыда балаға табиғи күш, яғни тума берілген қасиеттер, ата-аналардың гендік сапа-белгілері, оның ішінде психикалық дамуына маңызды өмірлік қуат болып табылады. Бұл ең алғашқыда отбасында, кейін кең әлеуметтік ортада дамып, қалыптастырады.
Екінші танымдық белсендік фактор, алғашында отбасы немесе мектепке дейінгі мекемелерде кең ауқымда тәрбие мен білім беру жүйесінде беріледі.
Үшінші фактор - әлеуметтік орта. Ол өзіндік ұлттық ерекшелігі бар, салт-дәстүрлері ерекшеленген - ұжым, топ және шағын, ресми немесе ресми емес адамдар қауымы.
Осы көрсетілген факторлар тұлғаның дамуына қарым-қатынас маңызды орында. Адамның тұлға болып дамуы психиканың қажеттілік, белсенділік және сапаның даму жағдайы оның қажеттіліктерін қанағаттандыруына байланысты. Сонымен психология саласында қарым-қатынас тұлға дамуында көкейкесті мәселелердің бірі. Қарым-қатынас бірлескен іс-әрекеттің жемісті нәтижесі.
Барлық бағыттарда сапалық жаңа құрылымдар қалыптасады. Организмнің, сана-сезімнің, үлкендермен және жолдастарымен қарым-қатынастың, олармен әлеуметтік өзара іс-әрекет әдістерінің, мүдделердің, танымдық және оқу-іс әрекетінің, мінез құлыққа, іс-әрекет пен қарым-қатынасқа арқау болатын моральдық-этикалық ноормалар мазмұнының қайта құрылуы нәтижесінде ересектік элементтері пайда болады. Қарым-қатынас процесінде индивид мотивке, мақсатқа, бағдарлмаға, қабылданған шешімге, ерекше қозғалыстарды орындауға және оларды бақылауға, жалпы өзінің серіктесінің іс-әрекетіне ықпал жасай алады. Божович Л.И. өз тәжірибелерінен қарым-қатынасқа итермелейтін бірнеше моивтерді анықтап берді:.
* Өзін-өзі сыйлау, өзін құрметтеу және өзін таныту.
* Тұлғаның өзіндік бейнесін көрсету.
* Тұлғаның дербестікке ұмтылуы
* Баланың достары мен үлкендердің қолдауын және мақұлдауын қажет етеді.
* Өз бетінше тәуелсіздікке ұмтылу.
Қоршаған адамдардың оны шеттетіп, жалғыздық сезіміне бөленуден қорқыныш мотивы.
Жеке адамның дамуы адамның адаммен қарым-қатынасында жетіледі. Қоғамның дамуында әлеуметтік жүйеде жеке тұлғаның дамуында жас өспірімдік шақта қарым-қатынас мәселесі ерекше орында тұр. Себебі қарым-қатынас-бұл әр бір адамның тұлға болып қалыптасуының шешуші жағдайы. Әсіресе жеткіншектік шақ жеке тұлғаның қалыптасуының маңызды кезеңі. Педагог-зерттеуші Мудрик А.В. өзінің еңбектерінде мынадай тұжырымынша оқушылар қарым-қатынасы-бұл рухани құндылықтар алмасуының қоршаған адамдармен және әр түрлі серіктерімен ойша диалогтық формадағы біріккен әрекет процесі болады.
Баланың құрбыларымен қарым-қатынас қажеттілігін ата-аналарыда алмастыра алмайды. Құрбыларымен қарым-қатынастың жоқтығы тұлғаның және өзіндік сананың дамуына үлкен кедергі болады. Еркін қарым-қатынас дамып келе жатқан жеке тұлғаның өзін көрсетуі, жаңа байланыстар құруының бірден бір құралы. Сондықтан, үлкендер қысым жасағанда тұлғада ерегісу, қарсы тұру, дөрекілік қасиеттер пайда болады. Олар өздерінің жоспарларын, құпиларын, іс-әрекеттерін ата-аналарына емес тек достарына ғана айта алады. Мұндай жағдайда бала шамадан тыс мазасызданады, абыржиды және мінезінде тұйықтық қасиет пайда болады. Керісінше егер құрбыларымен қарым-қатынасы жақсы болса, олар өздерін бақытты сезінеді.
Біріншіден, құрдастарымен қарым-қатынас өте маңызды өзіндік ақпарат каналы. Сол арқылы жас өспірім ересектердің айта бермейтін өздеріне қажетті нәрселерді біледі.
Екіншіден, тұлғаралық өзара қатынастың өзіндік ерекше түрі. Біріккен іс-әрекет арқылы әлеуметтік ықпалға қажетті дағдыларды меңгереді, ұжымдық тәртіпке бағынуға және өз құқығын қорғауға үйренеді.
Үшіншіден, эмоционалдық байланыстың өзіндік түрі. Топтық құрамда болу, ынтымақтастық беріктік пен сәттілік сезімін ұғындырады.
Оның түрлі іс-әрекеттердегі қарым-қатынасы жаңа психологиялық және тұлғалық сапалардың қалыптасуына негіз болады. Сонымен, қарым-қатынас адамзат үшін әр түрлі деңгейде, әр түрлі кезеңде қалыптастыруды қажет ететін құбылыс.
Әрбір қоғам мүшесінің әлеуметтік ролін көрсететін іс-әрекет түрлері: жанұядағы ата-аналар мен балалар арасындағы, оқытушы мен білімгер, мұғалім имиджі мен оқушы, тәрбиеші мен бала, сатушы мен алушылар және т.б. адамдар арасындағы әрекеттердегі қарым-қатынас.
Міне, қоғамдық әлеуметтік өмір тіршілігінда осындай қарым-қатынастардағы әр-бір адамның өзіндік даралық және мінез-құлық қасиеттері, сапалары және ерекшеліктері дамып, Мен бейнесі қалыптасады. Атақты ғалым Л.С.Выготскийдің пікірінше, әлеуметтік әлем мен қоршаған үлкендер адамның дамуына қажетті органикалық жағдай. Балаларда психикалық процестердің дамуы үлкендермен қарым-қатынастағы ролі алғашқы сатыда тұр. Оның ойынша үлкендер бала мен мәдениет арасындағы дәнекер, іс-әрекет нормалары , белгілері мен тәсілдерін абстрактылы тасушы, бірақ жанды нақты адам емес.
Педагогикалық іс-әрекеттегі тәуелділік және оның орындау процесі кезіндегі қарым-қатынастың туу себептері, сонымен қатар қоғамдық ортадағы өмірдің тәуелділігі, пікірлесішілердің арасындағы ара-қатынастың барлығы қарым-қатынастың түрлері. Қарым-қатынастың түрлері адамның дүниеге келген күнінен бастап жас ерекшелікке қоршаған ортаның ықпалына байланысты дамиды.
Қарым-қатынасты адамдардың бірі-біріне қатынасын реттеу мақсатындағы түрлі ақпараттар ауысу және біріккен нәтижеге жетудегі күш деп анықтап, осының негізінде балалардың үлкендермен қарым-қатынасының төмендегі белгілерін ашатындығын М.И.Лисина былайша жіктеген:
үлкендерге зейін аудару және қызығушылық;
үлкендердің әсерін қабылдаудағы эмоционалды рең;
үлкенге бағытталған баланың ынталы акты;
олардың қимыл-қозғалысында үлкендердің көрінуінде балалардың қатынасының сезімталдығы.
Бұл көрсеткіштердің бір тұтастығы баланың іс-әрекетінде, өзінің бейнесін құруға және басқа адаммен қарым-қатынаста қажеттілігін қамтамасыз етуге бағытталған. Сонымен іс-әрекеттің жалпы құрылымдық компоненттері (зат, қажеттілік, мотив, ...) қарым-қатынастың анайылылығы және нақты коммуникативті мазмұнымен толтырылған. Тек қана басқалармен қарым-қатынас арқылы адам басқа көзбен өзін өзі таниды және бағалайды. Қарым-қатынас мотивы адамның өзінің және басқа адамдардың сапаларымен толықтырылады, қоршаған адамдардың әсері арқылы индивид өзін тануға және бағалауға кіріседі. Осы сапалардың арасынан баланың үлкендерге еліктеуі арқылы қарым-қатынасының қалыптасуын топтастыруға болады:
1) танымдық, мұнда үлкендер баланың жаңа әсер қалдырушы ұйымдастырушысы және мәліметтер жинақтаушысы;
2) іскерлік, мұнда үлкендер біріккен практикалық іс-әрекеттің серігі, қозғалыстың көмекшісі және үлгісі;
3) жеке тұлғалық, мұнда үлкендер ерекше тұлға, қоғам мүшесі, оның тобының ерекше өкілі.
Барлық жағдайларда адамдар анықталынған қызметтерді орындайды және нақты коммуникативті қажеттілікті қанағаттандырады. Қарым-қатынасқа қатысты коммуникативті іс-әрекетті жетілдіруші мүмкіндік жасайтын операциялар - экспрессивті, локомоторлы, табиғи сөздік. Осыдан балалардың үлкендермен кез-келген іс-әрекеттерде бірлесуі, тілдесіп сөйлесуі қарым-қатынас жасаудың шешуші маңызы бар екенін ұғынамыз. Егер балаларын үлкендер күнделікті өмірде өзара сөйлесіп, қарым-қатынасқа тартпаса, онда тұлғаның дамуы, өмірінің мән-мазмұны да болмас еді.
Балалардың күнделікті дамуы мен қоршаған ортаны тануында өзара тілдесіп қарым-қатынас жасаудың қаншалықты әсер ететіндігін жете түсінуге болады. Ата-аналар балаларымен тілдесіп, оларға жеткізетін мағлұматтарды доғаратын болса балалардың өсіп жетілуіне, рухани жағынан толыққанды дамуына өз мұқтаждықтарын қанағаттандыра алмай, әр қилы өзгеріске ұшырар еді. Қарым-қатынас адамзат үшін әр түрлі деңгейде, әр түрлі кезеңде қалыптастыруды қажет ететін құбылыс. Жеке адам қарым-қатынас процесінде ұқсау, мысал, өнеге алу, үйрену, еліктеу арқылы қоғамдық және жеке сананы, эмоцияны, сезімді, мінез құлық нормаларын көрсетудің формаларын меңгереді.
Тұлғаның жас ерекшелігіне және дамуына байланысты әр бала қарым-қатынастағы қажеттілікпен анықталады, негізінен үлкендермен қарым-қатынас жасау арқылы қанағаттандырылады. Зерттеулерден балалардың дамуының алғашқы жеті жасқа дейінгі кезеңінде қарым-қатынас өзіндік үш формасы болады. Алғашқы және генетикалық ерте жастағы баланың қоршаған ортамен тікелей эмоционалды қарым-қатынасы. Оның белгілері баланың қоршаған ортамен тікелей эмоционалды қатынасқа түсуге ынтасы (үлкендер баланы ерекелетеді, бала оған кешенді жанданумен жауап қайтарады), коммуникацияның негізгі құралдары ретінде мимика және мәнерлі ым-ишара қолдану. Мұндай қарым қатынас арқылы нәресте өзіне қажетті үлкендердің мейірімі және зейінімен қанағаттанады. Бала қол қимылын меңгеріп, ойыншықтарды манипуляция жасай алғаннан кейін, ол қарым-қатынастың келесі формасы - ситуативті бірігіп әрекет жасауға ауысады. Бала мен үлкендердің біріккен іс әрекеті эмоционалды байланыспен жалғасады. Қарым-қатынастың келесі формасы- ситуативті емес сөздік біріккен әрекет. Бала өзінің күрделі әлеуметтік қажеттілігін өзара түсіну, бірге уайымдау арқылы қанағаттандырады. Соңғы жылдары көптеген зерттеулердің нәтижесінен баланың толыққанды психикалық дамуы үлкендермен қарым-қатынасы және оқу тәрбие әрекеті арқылы қалыптасады.
Адамзат тарихында іс әрекетті жүзеге асыру құралдары ретіндегі жол - оқыту. Оқыту баланың психикалық даму процесінде айқындаушы роль атқарады. Баланың дамуының оқыту процесіндегі ең негізгісі және анықтаушысы білімдерді, іс әрекет әдістерін күрделендіру. Сондықтан оқыту процесіндегі педагогикалық қарым-қатынастың психологиялық ерекшеліктеріне оқушының психикалық дамуы, ақыл-ой әрекеті және қоршаған ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .4-7
І Оқу процесінде мұғалім имиджі мен оқушы әрекетінің теориялық
мәселелері
1.1 Қарым-қатынас адамдардың өзара әрекеттесу формасы
ретінде ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...8-19
1.2 Қарым-қатынастың оқу әрекетінде тұлға мәселесін шешудегі
алатын орны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .20-30
0.3 Оқу әрекетінде мұғалім имиджі мен оқушы қарым-қатынасының
психологиялық ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...31-45
ІІ Оқу әрекетінде мұғалім имиджі мен оқушы қарым-қатынасының психологиялық ерекшеліктерін зерттеу
2.1 Оқу әрекетінде мұғалім имиджі мен оқушы қарым - қатынасын
психодиагностикалау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...46-47
2.2 Мұғалім имиджі мен оқушының үйлесімді қарым-қатынасын
орнатуға арналған түзету жұмыстары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 48-52
2.3 Оқу әрекетінде мұғалім имиджі мен оқушы қарым-қатынасына жүргізілген зерттеу нәтижелерін жинақтау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 53-55
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..56-57
Қолданылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..58-60
Қосымшалар
Кіріспе
Зерттеудің өзектілігі.
Бүгінгі таңда жастарға әлемдік деңгейге сәйкес білім мен тәрбие беру, оның рухани байлығы мен мәдениеттілігін, ойлауын, іскерлігін, төзімділігін, сонымен қатар кәсіби біліктілігін арттыру өркениетті қоғамның міндеті болып табылады.
Өз ісіне берілген, жаңалықты жатсынбай қабылдайтын, шәкіртінің бойына білім нұрын құятын жаңа тұрпатты педагог дайындау бүгінгі күннің негізгі өзекті мәселелерінің бірі. Өйткені ұстаз алдына егеменді еліміздің болашағы - жас ұрпақты оқыту, тәрбиелеу және толыққанды тұлға ретінде қалыптастыру міндеті тапсырылған. Ұстаздың қызметі тек баланы оқытып қана қоймай, оның күнделікті іс-әрекетінде көп еңбекті қажет ететін үйлесімді қарым-қатынас тәжірибесі болып табылады.
Қандайда болмасын қарым-қатынас екі жақтық әрекет. Ал қарым-қатынастағы негізгі рөл - атқарушы да, екіншісі - серіктесі. Осыдан қарым-қатынастың сәтті болуы екі субьектіге байланыстылығы анықталады. Қарым-қатынастың түрлері адамның дүниеге келген күнінен бастап жас ерекшелік деңгейінде қоршаған ортаның ықпалына байланысты дамиды. Оқу процесіндегі тәуелділік және оның орындаудағы қарым-қатынас себептері, қоғамдық ортадағы өзгерістер және тб. пікірлесушілердің өзара қатынасы барысында қарым-қатынас стилдерінің пайда болуына әсер етеді.
Мұғалім имиджі мен оқушы арасындағы өзара түсіністікті орнату кезеңдерінің бірі - баланы зерттеу, оның ішкі дүниесіне ену болып табылады. С.Л.Рубинштейн: Оқушының мінез-құлқындағы ішкі мазмұнды ашпай, сыртқы формальды сипатын есепке алып жұмыс жасайтын педагог, өз жұмысының нәтижесін көре алмайды - деген 5. Оқушыларды тану арқылы мұғалім, олардың мінез-құлқындағы мотивтері мен мақсаттарын, көңіл-күйлерін, сезімдерін түсініп, қорқыныштарын анықтау қажет. Бірақ, ол тек бір жақты әрекет емес. Мұғалім шәкірттерді ұйымдастыра отырып, оқу - тәрбие процесінде әр уақытта да олармен өзара қарым-қатынаста болады.
Педагогикалық қарым-қатынастағы білім беру процесінде субьектілерінің өзара әрекеттесуі туралы профессор С.М.Жақыпов былай деген: Оқыту процесіндегі субьектілердің қарым-қатынасындағы мағыналардың өзгеруі біріккен іс-әрекеттің мотивтері мен мақсатының заңды құрылуына мүмкіндік береді және оларды оқыту процесінде ескеру, біріккен танымдық іс-әрекетті қалыптастыру үшін қажетті шартты жасайды 2. Сондықтан қарым-қатынастың нақтылы бірізділігі болашақ тұлғаның дамуына орасан зор ықпал етеді.
Еліміздің болашағы ұрпақ тәрбиесіне және білім деңгейіне байланысты. Бүгінгі таңда жастарға әлемдік деңгейге сәйкес білім мен тәрбие беру, оның рухани байлығы мен мәдениеттілігін, ойлауын, іскерлігін арттыру қоғамның міндеті. Ұлы жазушы Мұхтар Әуезовтың ел болам десең, бесігіңді түзеу керек деген аталы сөзі бар. Сол елдігімізді бекемдеп, көк туымызды толық желбіретуші, Елбасының алға қойған мақсатын жалғастырушы келер ұрпақ екені мәлім. Жас ұрпақты жан-жақты дамыған тұлға етіп қалыптастыру әрине ең бірінші өзінің ұясынан басталады.
Оқу әрекетінде мұғалім имиджі мен оқушының үйлесімді қарым-қатынасы балының жаңа материалды толық ұғынуына, жеке қасиеттерінің дамуына, оқу барысында жетістікке жетуіне әсер етеді де, практикалық, педагогикалық, тәрбиелік іс-әрекетте қарым-қатынас мәдениетінің жалпы сұрақтарын қоюды және шешуді талап етеді. Сондықтан қарастырғалы отырған тақырыбымызды Оқу әрекетінде мұғалім имиджі мен оқушы қарым-қатынасының психологиялық сипаты деп алып отырмыз.
Зерттеу мақсаты - оқу әрекетіндегі мұғалім имиджі мен оқушы қарым-қатынасы және оның оқу процесіне тигізетін әсерін теориялық негізде талдап, тәжірибе арқылы зерттеу.
Зерттеу нысаны - оқу әрекетінде мұғалім имиджі мен оқушы қарым-қатынасы
Зерттеу пәні - оқу әрекетінде мұғалім имиджі мен оқушы қарым-қатынасының психологиялық маңызы.
Зерттеу міндеттері -
Оқу әрекетінде мұғалім имиджі мен оқушы қарым-қатынасы туралы әдебиеттерге теориялық талдау жасау
Психологиялық мәселе ретінде оқу әрекетінде мұғалім имиджі мен оқушы қарым-қатынасының оқу процесіне әсерін зерттеу.
3. Оқу әрекетінде мұғалім имиджі мен оқушы қарым-қатынасын эксперимент
арқылы анықтау.
4. Оқу әрекетінде мұғалім имиджі мен оқушы қарым-қатынасының
жүйелілігін қарастыру, жетілдіру жолдарын ұсыну.
Зерттеу болжамы:
Оқу әрекетінде мұғалім имиджі мен оқушы қарым-қатынасы оқу процесіне жағымды әсер етеді, егер де, әлеуметтік-экономикалық және психологиялық факторлар ескерілсе, үйлесімді қарым-қатынастың сол ортада білім алып келе жатқан жатқан баланың дамуына маңызды екеніне жағдай жасалынса. Егер оқу әрекетінде мұғалім имиджі мен оқушы қарым-қатынасы қақтығыссыз жағдайда болса, оның толыққанды жеке тұлға болып қалыптасуына жағымды әсер етілсе, сонда ғана мазмұнды нәтижеге қол жеткізуге болады.
Зерттеу әдістері: әдебиеттерге теориялық талдау әдісі, бақылау әдісі, әңгіме әдісі, психодиагностикалық зерттеу, психокоррекциялық жаттығулар.
Зерттеудің әдіснамалық негізі:
Оқу әрекетінде мұғалім имиджі мен оқушы қарым-қатынасы туралы Н.Н.Обозов, П.Ф.Ломов, М.М.Рубинштейн, В.Н.Носуленко, М.И.Лисинаның, Т.А.Куликова, Г.А.Широкова, И.В.Гребенников зерттеулері, қазақ ғалымдары С.М.Жақыпов, Қ.Жарықбаев, С.Қалиев еңбектеріне сүйене отырып, теориялық талдау жасап және экспериенттік жұмыстарды жүргізуге негіз болды.
Зерттеудің тәжірибелік маңыздылығы:
Зерттеу нәтижелері оқу әрекетінде мұғалім имиджі мен оқушы қарым-қатынасын жетілдіруге үлес қосады, балалардың мектеп мұғалімдеріне, психологтарына, ата-аналарға т.б. қарым-қатынас мәселесін терең түсініп, сол балаларға көмектесуге мүмкіндік туғызады.
Зерттеу базасы: Астана қаласы, №56 орта мектеп
Диплом жұмысының құрылымы: Кіріспе, екі тарау, қорытынды, қолданылған әдебиеттер тізімі.
Зерттеу кезеңдері:
Зерттеудің бірінші кезеңінде мәселенің зерттеу заты мен нысаны анықталынып, болжам жасалды, мақсаты, міндеттері, зерттеу әдістері құрастырылды. Сонымен қатар жұмыстың мазмұны мен негізгі бағыттары анықталынды. Әдебиеттер жинақталынды.
Зерттеудің екінші кезеңінде мұғалім имиджі мен оқушы қарым-қатынасының даму деңгейі анықталынып, түзету - дамыту жұмыстары ұйымдастырылды.
Зерттеудің үшінші кезеңінде зерттеу жұмысымызға теориялық және тәжірибелік тұрғыда жалпылама қорытынды берілді. Мұғалімдерге арналған ұсыныстар енгізілді.
І Оқу процесінде мұғалім имиджі мен оқушы әрекетінің теориялық мәселелері
1.1 Қарым-қатынас адамдардың өзара әрекеттесу
формасы ретінде
Қарым-қатынас немесе коммуникация деп аталатын процесс - аса кең және сиымды ьүсінік. Бұл саналы және саналанбаған вербальды байланыс, ақпарат алу мен беру, оның өзі барлық жерде және үнемі байқалып отырылады. Қарым-қатынас сан алуан сипатта: оның көтеген формалары, түрлері бар. Педагогикалық қарым-қатынас адамдар қарым-қатынасының жекеше түрі, отбасылық қарым-қатынас, іскерлік қарым-қатынас және т.б. Психология ғылымындағы негізгі ұғымдардың бірі-қарым-қатынас мәселесі. Қарым-қатынас- өте маңызды, әрі күрделі де ұзақ мерзімді қажет ететін көкейкесті мәселелержің бірі. Қарым-қатынассыз жеке адамды түсіну, оның адами қасиеттерін, дамып жетілуін талдау мүмкін емес. Сондықтан тұлғаның дамуында қарым-қатынастың орны ерекше.
Қарым-қатынас іс-әрекеттік келісі тұрғысынан бұл - бірлескен іс-әрекетке деген қажеттіліктен туындайтын және ақпарат алмасуды, өзара әрекеттің, басқа адамды қабылдау мен түсінудің ортақ стратегиясын өндіруді қамтитын, адамдар арасында байланыс орнату мен дамытудың күрделі, көп жақты процесі. Соңғы жылдарда адамның жан дүниесімен сырласып, оның психологиясын зерттеуде психологтар мен социолог мамандар, ұстаздар мен басқару қызметіндегі жетекшілерге жете зер салып көңіл аударып отырған маңызды мәселенің бірі адамдар арасындағы қарым-қатынас жасап, олардың өзара тілдесе білулерінің құпия сыры және оның кілті неде? Деген мәселенің шешімін табу қазіргі өмір талабы.
Қазіргі еліміздің өркениетті нарыққа бет алған кезеңіндегі туындағын экономикалық, әлеуметтік қиындықтар тұлғаның адамгершілік қадір-қасиетінің төмендеуіне, салаутты өмір сүру ережелерінің бұзылуына өз әсерін тигізуде. Мұндай жағдайда тұлғаның қалыпты өмірін қамтамасыз етуге ықпал жасайтын қарым-қатынас. Жеке тұлға алдымен белгілі қоғам мүшесі және ол қандай болмасын бір іспен айналысатын, тәжірибесі, білімі мен дағдысы, икемі, мінезі, қабілеті қалыптасып үлгерген өзінің іс-әрекетін қадағалай алатын кісі. Әрбір адам өзіндік тәрбие, өзіндік бағалау, өзіндік түсіну арқылы өзін - өзі танып, басқа адамдармен қарым-қатынасқа түседі. Өмір адамның сыртқы дүниесін танып біліп қоймай, сондай - ақ индивидуалды ерекшеліктерін таныту үшін басқа адамдармен қарым-қатынасқа түседі.
Қарым-қатынас мәселесін жалпы психологиялық зерттеуде индивидуалды ерекшеліктердің қарым-қатынасқа ықпалын қарастыруға мүмкіндік туады. Сондықтан Б.Ф.Ломовтың Психологиядағы қарым-қатынас мәселесі еңбегінде қарым-қатынастың әдіснамалық, теориялық, экспериментальды және қолданбалы аспектілерін арнайы кешенді қарастыруға бағытталған ең алғашқы ұжымдық еңбек болды.
Б.Ф.Ломов негізгі теориялық позиция тұрғысынан қарым-қатынасты күрделі, көпөлшемді және көп деңгейлі процесс деп қарастырып, адам тұлғасы мен психикалық процесстерін оқып-тануға адекватты мүмкіндік. Психикалық процесске қатысты мәселелерді адамдардың қарым-қатынасы және біріккен әрекет жағдайында оны субьект-субьект қатынасында қарастырды.
Оқулықтың бірінші бөлімінде қарым-қатынас жағдайында психикалық процесс қызметі адамдардың өзара әрекетте психикалық процесстің динамикалық ерекшеліктері қарастырылған. Н.Н.Обозов еңбегінде топтық және индивидуалды эксперименттерде психикалық процесстерді салыстырмалы алынған мәліметтерді жүйелеу көрсетілген. Зерттеу нәтижелері, адамдардың өзара байланысы мен индивидуалды әрекеті, жұмыста басқа адамдардың қатысуы, ықпалы және өзара ықпалы, бірлескен жұмыста түрлі деңгейде талдауға мүмкіндік береді.
В.Н.Носуленко топтық және индивидуалды эксперименттерден алынған субьективті психофизикалық шкалаларға салыстырмалы талдау берілген. Индивидуалды бағалау белгі шкаласына қарағанда қарым-қатынас жағдайындағы шкалада едәуір айырмашылықтар алынды. Сенсорлық тапсырмада біріккен іс-әрекет және қарым-қатынас сандық және сапалық жоғары нәтиже беруі серіктестердің индививдуалды мінездерінің сәйкестігіне де байланысты.
В.А.Кольцов мектеп оқушыларында түсінік қалыптасуына қарым-қатынас ықпалын зерттеу нәтижелеріне арналады. Оның пайымдауынша күшті, орта және әлсіз оқушыларға қарым-қатынас түрлі деңгейде ықпал етеді. Орталау оқушыларға жоғары қатынаста болса, күшті деңгейге қарым-қатынас жіне біріккен іс-әрекет нәтижесінде көтеріледі. В.А.Кольцов қарым-қатынас индививдуалды ерекшеліктерге байланысты ықпал етеді. Мұнда жаңа түсініктерге дайындығы, тапсырмаға қатынасы және интеллектуалды белсенділік деңгейіне де байланысты.
Я.А.Пономаревтің тапсырманы жеке және бірлесіп шешуде шығармашылықты қажет ететін зерттеуге бағытталған. Оның эксперименттік зерттеулері қарым-қатынас ойлау тапсырмаларын шешуге ықпалы едәуір жоғары екеніне қорытынды жасады.
Б.Ф.Ломов еңбегінің екінші бөлімінде қарым-қатынастың вербальды және вербальды емес құралдары қарастырылған. Г.М.Кучинский Ойлауға арналған тапсырмаларды бірлесіп шешу процессіндегі диалог мақаласы бірлескен ойлау әрекетінде диалогты зертееуге арналған. Автор талдау жүргізу арқылы психология, философия және лингвистикадағы қалыптасқан ұсынымдарды қолданады. Ойлау мұнда әрекет пен қарым-қатынастың ерекше синтезі сөз арқылы орындалатындығын негіздеген.
В.А.Барабанщиков және Т.Н.Мальков Адам бетінің келбетінен эмоцииялық жағдайын қабылдауын зерттеу еңбегінде адамның эмоциялық жағдайын бейнелейтін ым-ишараларын зерттеулеріне жалпылама сипаттама жасалған.
Кітаптың Қарым-қатынас және біріккен іс-әрекет атты үшінші бөлімінде психологиялық теория шеңберінде біріккен іс-әрекет мәселесі қарастырылған. А.А.Грачев мақсат құруда қарым-қатынастың ықпалын зерттеген. Е.В.Цуканова түрлі диадаларда түрлі тапсырмаларды шешу қарым-қатынасқа түсуді жеделдететіндігін көрсетсе, Я.Янушенко (диада және тирада үшін) өзара біріккен іс-әрекетке өатысушылар арасындағы заттық және интерактивті коммуникация қарастырылды.
Тұлға және қарым-қатынас атты төртінші бөлімі осы мәселе бойынша негізгі жалпы теориялық сұрақтарға негізделген. К.А.Абульханова-Славская қарым-қатынаста тұлға аспектілеріне теориялық талдау жасап, тұлғааралық қарым-қатынастың дамуында моральдық-этникалық нормалардың ролін зерттеген.
Қарым-қатынастың әлеуметтік нормалары мәселесіне М.И.Бобнева теориялық талдау жасап, жеке тұлға аспектілеріне ерекше мән берген және қарым-қатынастың ерекше арнайы түрлерін тұжырымдады.
Адамның сыртқы дүниемен қарым-қатынас жасау процесінде қажеттілік туындап отырады. Адамға алдына мақсат қойып, оны шешуге ұмтылдыратын оның қажеттіліктері. Жеке адам қарым-қатынас процесінде ұқсау, мысал, өнеге алу, үйрену, еліктеу арқылы қоғамдық және жеке сананы, эмоцияны, сезімді, мінез құлық нормаларын көрсетудің формаларын меңгереді. Тұлғаның жас ерекшелігіне және дамуына байланысты әр бала қарым-қатынастағы қажеттілікпен анықталады, негізінен үлкендермен қарым-қатынас жасау арқылы қанағаттандырылады.
Теориялық талдау нәтижелері, қарым-қатынас процесіне субъектінің әлем туралы бейнесінің дифференциациялану деңгейінің ықпалына қатысты кейбір ортақ тұжырымдар жасауға мүмкіндік береді:
- Субъектілердің когнитивті ұйымдастырылуына индивидуалды ерешеліктерді қарым-қатынас процесінің детерминантының бірі ретінде қарастыру;
- Когнитивті құрылымдар дифференциациясы деңгейіндегі жекелік ерекшеліктер қарым-қатынаста түсіну процесінде бейнеленеді;
- Жоғары деңгейдегі дифференциация салдары болып табылатын иілгіш когнитивті құрылымдар есебінен қарым-қатынастағы субъектілердің психологиялық дифференциациясы жоғары өнімділікті қамтамасыз етеді.
- Қарым-қатынас процесінің жекелік детерминациясы бірнеше құрылымды, яғни бұл психологиялық дифференциациясы жоғары басқа адамдарды табысты түсіну нәтижелерінің әдебиеттерде келтірілгендермен сәйкес келмеуінен байқалады.
- Когнитивті құрылымдардың дифференциациялану (даралану) деңгейіндегі жекелік ерекшеліктер еңбек іс-әрекетіндегі табысты байланысты, жағымды қарым-қатынасты байқатады.
Қарым- қатынаста, қарым-қатынас мәселесін түсінуді талдау үшін түрлі аспектілір ерекшеленіп алынуы мүмкін ( тұлғаның қарым-қатынас ерекшеліктерін абстракциялау . Қарым-қатынастың түрлі қызметтері нақты бір субъектінің өмірінде түрлі орын алады. Бұл тұлғаның жекелік-психологиялық типологиясының негізі болуы мүмкін, нәтижесінде субъект әлемі кең көлемде қарастырылатын зерттеу бағдарламасын құруға әкеліп соғады.
Қарым-қатынас мәселелерінің бірқатар аспектілерінен қарым-қатынастағы түсіністік аспектісі ерекшеленді. Осылайша, когнитивті стильдің қарым-қатынаста түсіну процесіне ықпалын зерттеу ретінде тұжырымдалады. Қазіргі уақытта түсінуге қатысты қанағаттанарлық теория болмауына байланысты, бұл бағыттағы зерттеу жұмыстарын қабылдау процесіне қатысты еңбектерге сүйене отырып қарастыру мүмкін деп отырмыз. Әдебиеттерде тұлғаның қарым-қатынас барысында қабылдау актісін өзіндік перцепция актілерімен салыстыру жағдайлары көптеп кездесуде бірақ бұл процесстердің айырмашылықтарына үлкен көңіл бөлінуде. Олардың ұқсастықтары негізді және қабылдау мен түсіну процестерінің негізі болып табылатын психикалық бейнелеу механизмдерінің бірліктерімен анықталады.
Іс-әрекет пен қарым-қатынас бірлігі жайлы пікір, сонымен бірге, осы құбылыстар байланысының сипатын түсіндірулерінің біржақтылығын ұйғармайды. Олар адамның әлеуметтік болмысы жағынан (Б.Ф.Ломов), қарым-қатынас іс-әрекет түрі сияқты - түр қатынасында болатын құбылыс ретінде қарастырылуы мүмкін (Г.П.Щедровицкий, А.А.Леонтьев, В.В.Рыжков, Г.В.Гусев және т.б.).
Қарым-қатынас - бұл адамның басқа адамдармен өзіндік өзара әсерлесуі және біріккен іс-әрекетте өзара қатынасының дамуы. Қарым-қатынас адамзат қатынасының күрделі түрі. А.Б.Добрович пікірінше, қарым-қатынас бірліктегі қызметті реттейді, сананың алғашқы қалыптасуының және дамуының құралы болып табылады. Ол жеке тұлғаның ойы мен іс-әрекетін анықтайды деген.
Кез-келген қарым-қатынас, адамдар арасындағы жай байланыс емес, біріккен іс-әрекет процесінде адамдар бір-бірін қабылдайды, ақпарат алмасады. Сондықтан қарым-қатынас процесінде үш түрлі өзара байланыс анықталды:
перцептивті (қарым-қатынаста өзара қабылдау, өзара бағалау),
интерактивті (әңгімелесунінің өзара әсерлесуін реттеу),
коммуникативті (ақпарат алмасу).
Қарым-қатынас құралы - ақпарат алмасу кезіндегі операция. Адамдар
арасындағы қатынас екі негізгі қарым-қатынас каналымен жүзеге асырылады:
вербальды,
вербальды емес.
Вербальды қарым-қатынас тіл, сөйлеу арқылы жүзеге асады. Тіл - сөз жүйесі, сөздерді дұрыс құрастыру, ойды төзбен толық жеткізу, дыбыстың, интонацияның, сөздің нақтылығы. Тілдік дыбыстық құбылыс - сөз темпі, дауыс ырғағы, ритм, тембор, дикция.
Вербальды емес қарым-қатынас - дене тілі, ым-ишара тілі деген ұғымдармен байланысты. Бұл қарым-қатынас құралына - поза, ым-ишара, мимка, визуалды қатынас, тұлға аралық дистанция. Альберт Мейербайн қарым-қатынаста 7% ақпарат вербальды (сөз арқылы), 38% дыбыс құралдары (дауыс темры, интонация, дыбыс күші), ал 55% ақпарат алмасудың вербальды емес құралы арқылы берілетіні дәлелдеді. Осыдан Публиций: Біз дауыс арқылы сөйлейміз, ал денемен әңгімелесеміз деген.
Ақпаратты жеткізу негізгі сөз арқылы жүргізіледі. Әлеуметтік өмірдегі адамдардың іс-әрекеттерінің негізгі бір түрі - сөйлеу. Сөйлеу күрделі психикалық процесс. Сөйлеу адамдардың қарым-қатынас құралы.
Қарым-қатынас процесінің маңызды бөлігі-тыңдау шеберлігі .Зейін қойып,тыңдап отырған адамда көзі ым-шиара, көзі қозғалуы ,сөйлеушіге тугелдей бөлгендігі айқын байқалады. Осы арқылы қарым-қатынас жасаудың белгілі таңбалары пайда болады. Қатынас жасаушы көіл куйін, ойын толық жеткізуге максималды ашуға мүмкіндік жасайды. Керісінше мен-мендік, сағырттық қарама-қарсы нәтиже береді.Тыңдау мен естуде үлкен айырмашылық бар. Көбіне адамдар сөзді айта алады, бірақ естімейді (түсіну,қабылдау), көбіне адамдар ести алмайды. Бұдан адамдар тыңдай отырып өзінің басқа ойына тез ауысады. Адам сөйлегеннен 4 рет жылдам ойланады. Айтылғандағы және оның мағынасын қабылдауға 1сек уақыт кетеді. Егер сіз білмейтін сөз болса 3-5 сек. уақыт кетеді, ал уақытты толық түсіну үшін 14-15 сек уақыт қажет. Адам 1минутта 60-70 сөздің мағынасын ұғынады.
Қарым-қатынас мәнін анықтау үшін, соңғы он жылдарда дамытылған, оның функционалдық және деңгейлік ұйымдасуы жайлы ұсынулар маңызды болып шықты (Б.Д.Парыгин, Г.М.Андреева, А.А.Бодалев, А.а.Брудный, Б.Ф.Ломов). Қарым-қатынастты мазмұны бірлескен іс-әрекет үшін қолайлы түрлі қатынастар көмегімен ақпарат алмасу мен өзара түсіну болып келетін адамдардың өзара әрекеттесуі ретінде анықтай отырып В.Н.Панферов қарым-қатынастың төрт сәтін бөлген: байланыс, өзара әрекет, таным, өзара қатынас және осыған сәйкес қарым-қатынасты зерттеуде төрт келісті ұйғарды: коммуникативтік, ақпараттық, грностикалық және реттеуші.
Жалпы тұлғаның дамуында қарым-қатынас екі жақты сипатта қарастырып, анықтама беруге болады. Бірінші, қарым-қатынас іс-әрекеттің жетекші түрі, жеке интимдік мінез; қарым-қатынас заты басқа адам-құрдас, ал мазмұны-онымен қатынас құру және қолдау жасау. (Эльконин Д.Б., Драгунова Т.В.). Екінші, қарым-қатынас іс-әрекеттің жетекші түрі және қоғамдық мінездемесі бар, оның үлкендермен, құрбыларымен өзара қатынасында түрлі жағдайларды меңгереді. (Фельдштейн Д.И.).
Қарым-қатынастың өзіндік ерекшелігі: басқа адамның индивидуалдылығына үнемі субьект, тұлға ретінде бағытталуы. Ол өзара белсенділікті болжайды және бір біріне қатысушылардың әрекеттесуі. Сондықтан қарым-қатынас үнемі екі жақты.
Қарым-қатынастық кедергілер қарым-қатынастың нәтижелігі біздің қоршаған ортаны және адамдарды қабылдауымызға байланысты. Олар психикалық кедергілер қарым-қатынастағы кедергілер адамның өзара үйлесімді ара қатынас жасауына түрлі сатыдағы кедергілер. Кейде біздің сөзіміз, іс-әрекетіміз қасымыздағы адамға немесе әріптесімізге дұрыс айтылып дұрыс қабылданбайды .Сондықтан олар қатынастың жасалуынан қашады. Мұның барлығы кез-келген коммуникация, екінші адамға әсер етуі, өзі туралы басқа адамға қатынасы, жанның тыныштығы т.б. Бірақ барлық ақпарат қарым-қатынаста кедергі бола бермейді. Мсыалы: ашықтар, көп жыл өмір сүрген ерлі-зайыптылар бірін-бірі бірден көзқарас қисынынан түсінеді.
Қарым-қатынаста вербальды және вербальды емес қатынастық кедергілер бар. Вербальды - сөзді бөлу, талас, эмоцияналды сөздер, жабық түрдегі сұрақтардың қойылуы.
Вербальды емес екінші адам сізбен сөз қозғағысы келмейді, көзіне тіке қараудан қашады, қайта-қайта сағатына қарап, арақашықтық сақтап және т.б әрекеттер жасайды.
Арнайы іскерлік сферада қарым-қатынас іскерлік мінездемеге ие болады қарым-қатынас түскенде іскерлік және тұрмыстық деп бөлініун арнайы және арнайы емес қарым-қатынас,формальды және фрмальды емес топтардың адамдардың байланыстырған дұрысырақ.Формалбды топтарға ұйымдастырылған ұжымға анық мақсаттар адамдарды должносттары бойынша орналастыру,онда құқықтары мен міндеттері шарттарға сәйкес анықталады,ол қарым-қатынасқа түскенде міндетті түрде көрінеді.Бірақтан әр ұжымда іскерлік қатынастың басқа тағы жекеше қатынастың болатынын естен шығармауымыз керек.
Іскерлік қарым-қатынас деген сөздің өзі көбінесі іскер адамдардың арасындағы ,бизнесмен, комерсант пердпринимательдің арасындағы қарым-қатынас деп түсіндіріледі. Бірақ іскерлік қарым-қатынас дегенді кең көлемде түсіну қажет яғни ұйымдастырылған және служебный оферада (іскерлік әңгіме,әріптестердің,служебный талас,класс жиналысы,бастықпен әңгіме,педсовет тағыда сол сияқты.)
Іскерлік қарым-қатынас бұл әңгімелесушілердің арасында бір-бірімен ақпарат, тәжірибе алмасады, нақты мәселенің шешімін табу болады. Іскерлік қатынастың басқа қатынастан өзгешелігі - бұл процесте өздерінің шешімін табатын мақсат және нақты тапсырма қойылады. Қарапайым достық қатынастық көбінесе нақты тапсырмалар қойылмайды, арнайы мақсат жоқ және ол кез-келген уақытта тоқтатуға болады. Іскерлік қатынастың мақсаты қандайда бір мәселенің шешімін табу құралы болу керек. Іскерлік қатынастың өзгешелігі және телефон арқылы сөйлесу жатады. Ауызша қатынастың келесі түрлері көрсетіледі:әңгіме,дисскусиялар,тал астар. Ал жазбаша іскерлік қатынастың түрлеріне көбінесе іскерлік хат, өтініш, мірбаян, нездеме, түсініктеме,сенім хат, хаттама т.б. жатады.
Қарым-қатынас жасағанда әңгіменің шарттары маңызды роль атқарады, болатын орны, уақыты, көптеген кедергілердің болмауы, телефонның дыбыстары, бөлмеде ықтият болуы және стол үстінде қағаздарды реттемейут.б. Әңгімелесушінің қолы тимей жұмыс жасап жатқан кезінде қатынасқа түспей-ақ қойған жөн.
Қандай болмасын әңгімеге алдын ала дайындалу керектігін ұмытпаған жөн. Егер әңгіме барысында көп нәрсе білу керек болса, онда арнайы, қажетті сұрақтарды рет-ретімен жазып алу керек .Алдын ала өзіңді дайындау маңызды. Мен әңгімені қалай бастаймын? Қандай аргументтер келтіремін? Қандай қарсылықты күту керек? Мен оларды қалай теріске шығарамын? Қандай соңғы шешуші аргумент қолданамын?
Әңгіме жылу жүзбен орташа ырғақпен сөйлеген дұрыс-ол оның бойында сенімділікті ұялатады.Әңгіме белгіленген уақыт жайында ескертіп отыру қажет.Бірінші сөз ол сізге таныс,таныс емесболсын әңгімелесе беріледі.Осыдан кейін өзіңіздің көз қарасыңызды айта аласыз.
Қарым-қатынастың болмауына келесі жағдайда әсер етеді.
1.Сенімсіздік көрсету.Кешірім сұраудан қашу керек яғни бұл сенімсіздікті білдіреді. Кешіріңіз,кедергі жасасам. Мен тағы естісем деп едім Өтініш,егер сізде есені тыңдауға уақыт болса.
Керісінше,әңгімені бастағанда кездесуге не түрлі болғанын айту керек.Серіктесіңізгеоның сұрағының барлығына жауап бере алатыныңызды байқатыңыз.
2.Кездесу барысында ыңғайсыздық көрсету яғни сізбен тесірек жағдайды қарастырайық. Мен өтіп бара жатып сізге кіре салдым. Ал менде бұл жөнінде басқа пікір.
Адамның құмарлығы дегеніміз-адамның бойындағы қарама-қайшылық сырларды ашуға кілт болып табылады. Ол білмегенді білуге талпыныс жасауға, іс-әрекетке итермелейтін ішкі фактор. Әр адамға өзіндік жасырын сырға толы жұмбақ тұлға деп қарасақ, сонымен бірге басқалардың мінез-құлығындағы, іс-әрекетіндегі жұмбақты, ішкі сырын білуге деген құмарлық та, әр тұлғада әр түрлі болады. Мысалы, біреу өз жолдасынан жақсылықтың шетін естіп сезсе-ақ соны тәптіштеп сұрап білуге құмартады. Ал екінші біреу өзі айтпаса, оған өліп-тіріліп ерекше назар аудармайды.
Енді адамның өмір сүруінің құндылығы неде дегенге келсек, ол өмірде өзінің құмарлығынқандыруды місе тұтпайтын, өзі өмір сүруге қажетті шекараны аттап өтіп, өзінің мүмкіндіктерінен арғы нәрселерді де білуге тырысатын жан иесі.
Адам өзінің өмір сүру шекарасынан, одан арғы жаратылыс құпиясын білуге үш түрлі жолмен талпыныс жасайды. Біріншіден - ол өзінің өмірде бар екенін , осы өмірдегі тіршілік иесі басқаларға білдіртуді мақсат етеді. Адамның өмірді өзін-өзі нығайтуының, өз мүмкіндігін іске асыруының жолдары алуан түрлі: ол сурет салу, кесте немесе өрме тоқудан, таңертеңгілік жаттығудан басталып, спорт пен көркемөнердің, саясат пен ғылымның алуан түрлерімен айналысу, түрлі қызмет атқару арқылы іске араласады. Сөйтіп адам өмірде өзінің бойындағы қабілетін іске асыруда басқаларға ұқсамайтын өзіндік қолтаңбасымен ерекшеленуге тырысып бағады. Мысалы, шебер ұсталар соққан пышақты немесе қанжарды, тоқымашылар тоқыған алаша, кілемдерге қарап отырып оның кімдікі екенін бірден айтуға болады. Адам өрімде де бір-біріне ұқсамайтын өзіндік мінез-құлық ерекшелігімен дараланса, өнерде де өз қолтаңбасымен даралануға тырысып бағады. Мұны адамдардың өмірде өз бойындағы қабілеті мен талантын танытуды, ерекшеленуі дейміз.
Екіншіден - адамдар өзінің бұл өмірде бар екенін айқындауды қоғамдық ортада басқалармен қарым-қатынас жасау арқылы іске асырады. Қарым-қатынастың алғашты түрі мен және сен деп бөлуден басталады да, әр адам өзінің менің басқалармен қарым-қатыныста танытуға тырысады. Ал басқа адам сол сияқты қарым-қатынасты өзінің бойындағы қасиеті мен іскерлігін танытуға тырысып бағады. Сөйтіп әр адамның өмірдегі қабілеті мен іскерлігі адамдар арасындағы қарым-қатынаста ашылып, белгілі бола бастайды.
Үшіншіден - адам баласының өзі өмір сүріп отырған ортадан ары шығуға талпынуы, өзінің іс-әрекетін өзінен жоғарғы, үлкен өмірге қатыстыру арқылы іске асыру.
Қарым-қатынас барысында байқалатын өзіндік ерекшелектер мәселесіне көңіл бөле отырып, қазіргі кезеңде бұл салада зерттеулер әлі де жеткіліксіз. Бұл салада жоспарланған зерттеулер болмаса да, өзіндік ерекшеліктердің қарым-қатынас процесінің кез-келген аспектілеріне ықпалы айқын байқалуда.
Біздің көзқарасымыз бойынша бұл жағдайда психологиялық сәйкестікке сәйкестікке қатысты зерттеулерді ескеру орынды. Психологиялық сәйкестік бағытындағы зерттеулерде өзіндік ерекшеліктердің тұлғааралық өзара әрекет, қарым-қатынас процесіне ықпал ету мәселелері кеңінен қарастрылады. Осы салада қызмет атқаратын мамандар былай дейді: ... қарым-қатынас сәйкестікке (сәйкессіздік) байланысты өз кезегінде тұлғааралық қарым-қатынас сипатын анықтайды.
Психологиялық сәйкестік саласына негізінделу нәтижесінде тек жаңа сұрақтар ғана туындайды, ал қарым-қатынастағы өзіндік ерекшеліктер рөлі анықталмай қала береді. Қазіргі уақытта психологиялық сәйкестік мәселесіне қатысты бір де бір тәсіл, сәйкестік түсінігіне қатысты түсіндірмелер, сәйкестіктің жалпы қабылданған критериі және индикаторы да жоқ. Осыған орай сәйкестік мәселесіне қатысты кең таралған құрылымды, бағдарлы тәсілдерге тоқталайық. Аталған тәсіл шеңберінде серіктестердің өзара әрекеттегі (қарым-қатынастағы) сәйкестігі психологиялық сәйкестіктің ізделіп отырған эффектісіне қол жеткізуге мүмкіндік беретін, өзіндік ерекшеліктерді айқындау жүзеге асырылады.
Аталған өзіндік сипаттың бірнеше деңгейі ерекшеленеді:
1. Әлеуметтік (әлеуметтік-экономикалық статус, білімі, мамандығы);
2. Әлеуметтік-психологиялық (құндылық бағдар, мақсат пен көзқарастардың ортақтығы);
3. Психологиялық (тұлғаның мінезі және басқа да қасиеттері, ақыл-ой деңгейі);
4. Психофизиологиялық (темперамент, эмоционалдылық, ағзаның реактивтілігі т.с.с). Берілген жағдайда бізді қарым-қатынасқа түсушілердің психологиялық ерекшеліктері қызықтырады.
Құрылымды тәсіл шеңберінде өзара әрекеттегі адамдар мінездемелерінің оптималды үйлесімділіктерін анықтау бағытында психологиялық сәйкестік мәселелері бойынша бірқатар зерттеулер жүргізілген. Мұндай мінездемелер тікелей эксперимент (мысалы, Розман Л.Я., Лосенков В.А және т.б ) және экспертті бағалау техникалары арқылы ерекшеленеді (мысалы, Михеева С.М.). Әлеуметтік-психологиялық зерттеулерде өзіндік психологиялық ерекшеліктердің субъектілердің өзара әрекет тиімділігіне ықпал етуіне қатысты дәйекті түрде қандай да бір берік нәтижелердің жоқтығын көрсетуге мәжбүрміз.
Субъектінің дүниетанымын қайта жасау ұмтылыстарының кең тараған түрі субъектінің семантикалық кеңістіктерін қайта жасау әдістерін қолдану болып табылады. Бұл әдіс қабылданатын объектілер мен субъективті ұқсастықтың негізі болып табылатын іргелі факторларды ерекшелеу мен олардың өңделуінде тікелей алғашқы субъективті жақындықты белгілеу арқылы жүзеге асырылады. (Лурия А.Р., Виноградова О.С., Петренко В.Ф., Шмелев А.Г.,1 ).
Субъектінің психикалық процестері іштей ұйымдастырылу ерекшеліктері, дүниетаным, қабылдау ерекшелігін негіздейтін когнитивті стилі іс-әрекет мазмұнына тәуелсіз түрлі міндеттерді шешуде барлық өмір жағдайларында тұрақты көрініс табады. Когнитивті стиль субъектінің танымдық түрде ұйымдастрылуының барлық деңгейлерінде көрініс табады- қабылдау мен есте сақтаудан жекелік қорғаныс тәсілдеріне дейін.
Қарым-қатынастағы когнитивті стиль көріністеріне барлық зерттеулер субъектіге қатыстылығы бойынша объективті бағдар шеңберінде қалады. Қарым-қатынаста стильдердің байқалуы тұлғалық белгілерге жанама ретінде қарастырылады. ... Өріске тәуелді және тәуелсіз адамдар жеңіл және табысты қарым-қатынастарына ықпал ету мінездемелерінің ықтималдылықтары бойынша ерекшеленеді.
Тұлғааралық қарым-қатынастың детерминанттары болып саналатын жекелік қасиеттер, мінездемелер, қасиеттерді қанғаттанарлық деп айту қиын, тұлғааралық баға белгісі қарым-қатынас мазмұны, жанама өзара әрекетпен анықталатыны, ал басқаның тұлғалық қасиеттері тек бағалаудың абсолютті өлшемі күшейтетінін әлеуметтік перцепция бағытындағы еңбектер жанама дәлел ретінде қызмет етуі мүмкін.
Адам өз бойындағы мүмкіндігі мен қабілеті басқалармен қарым-қатынас арқылы іске асыратын болса , ол бұл жерде өзіне идеал тұтатын, үлгі-өнеге алатын озық ойлы қайраткерлерді пір тұтып , бас иеді. Ол тілдік шеберлікке табыну, ақынға, шешендерге немесе асыл ойдың иесі-кемеңгер ғалымдарға табыну,ұйымдастыру қабілетімен,ерекше іскерлігімен көзге түскен, халыққа танылған көсемдерге (лидерге) табыну, халыққа асқан өнерімен танымал болған артистерге табыну, соларды идеал тұту сияқты болып келеді. Яғни, өзінен жоғары тұрған ұлыларға табыну, соларға ұқсап бағу,солардың жолын қууды армандау да адам баласына тән табиғи қасиет. Бұны ғылым тілінде адамның өмірге деген ынта,ықыласының саналы түрде іске асуы деп қарайды. Әр адам өзінің менін өмірге саналы түрде ендіру арқылы оны (өмірді) өз үйіме айналдырам деп есептейді. Неміс философы М.Хайдеггер (1889-1976) адамның қоғамдағы өмір сүруін тұрмыстық үй деп қараған.
1.2 Қарым-қатынастың оқу әрекетінде тұлға мәселесін шешудегі
алатын орны
Адам өмір сүруі мен қимыл-қозғалысы арқылы өзінің әрекетін бағалауға үйренеді, адамгершілік нормаларын меңгереді. Қазақтың көрнекті ғалымы, профессор Жақыпов С.М. оқыту процесіндегі субьектілердің қарым-қатынасындағы мағыналардың өзгеруі біріккен іс-әрекеттің мотивтері мен мақсатының заңды құрылуына мүмкіндік береді және оларды оқыту процесінде ескеру, біріккен танымдық іс-әрекетті қалыптастыру үшін қажетті шартты жасайтындығын ерекше атаған]. Сондықтан қарым-қатынастың нақтылы бірізділігі болашақ тұлғаның дамуына орасан зор ықпал етеді.
Тұлғаның дамуында өзін адам етіп сезіндіретін, оны кемсітуге, қорлауға,
басуға, дербестік құқығынан айырылтуға болмайтын өршіген сезім пайда болады. Алайда оларда ересектер статусының элеметтерімен қатар оның жағдайын баланың жағдайына жақындататын тәуелділік белгілері әлі сақталады. Материалдық жағынан олар ата-аналар қарауында. Мектепте, үйде бір жағынан сен есейдің, үлкейдің десе, екінші жағынан тіл алуды талап етеді.
Баланың әлеуметтенуі мен тұлғалық дамуында, оның жақын достары мен құрбыларының қатынасы ерекше мәнге ие. Жыл өткен сайын құрбыларымен қарым-қатынас байланысы ерекше қажетті. Ол сыныптас құрбыларымен өзара достық қатынас жасауға тырысады, мүмкіндігінше оны сақтауға талпынады. Сол арқылы құрбылары арасында беделі көтеріледі, бірін-бірі сыйлау қасиеті артады. Осыдан жас өспірімнің жеке тұлға болып қалыпты дамуы құрбы-құрдастарымен қарым-қатынассыз мүмкін емес. Ол үшін достары, құрбылары-тіршілік әрекетіне қажетті қоршаған орта. Жолдастарының арасында беделін көтеруге тырысады, жағымды қасиеттерін тәрбиелейді, өзіне сыншы болады.
Тұлғалық дамуда жас ерекшеліктің өтпелі кезеңі ымырасыз келеді. Ол өзін көрсетуге ұмтылу, өзін-жан-жақты ашуға құштарлық тән. Бірақ ол өзін қоршаған орта, үлкендер, ата-аналар толық түсінсе дейді. Өзінің ішкі жан дүниесін толық аша алмайтынына қиналады, кейде қарым-қатынас кезінде өзіне сенімсіздік пайда болады. Міне сондықтан, баланың құрбыларымен қарым-қатынасы, оның жеке бас дамуында өте маңызды. Соның нәтижесінде, олар дене және рухани теңдікті ұғынады, өзін және басқаларын бағалауды сезінеді. Қарым-қатынас танымдық қызығушылықтың өсуіне, өзіндік білім алуға, белсенділікке итермелейді.
Жалпы ғылымда тұлғаны дамуы үш негізгі факторға тәуелділігін көрсетті - әлеуметтік орта, тұқымқуалаушылық және тәрбие.
Ең алғашқыда балаға табиғи күш, яғни тума берілген қасиеттер, ата-аналардың гендік сапа-белгілері, оның ішінде психикалық дамуына маңызды өмірлік қуат болып табылады. Бұл ең алғашқыда отбасында, кейін кең әлеуметтік ортада дамып, қалыптастырады.
Екінші танымдық белсендік фактор, алғашында отбасы немесе мектепке дейінгі мекемелерде кең ауқымда тәрбие мен білім беру жүйесінде беріледі.
Үшінші фактор - әлеуметтік орта. Ол өзіндік ұлттық ерекшелігі бар, салт-дәстүрлері ерекшеленген - ұжым, топ және шағын, ресми немесе ресми емес адамдар қауымы.
Осы көрсетілген факторлар тұлғаның дамуына қарым-қатынас маңызды орында. Адамның тұлға болып дамуы психиканың қажеттілік, белсенділік және сапаның даму жағдайы оның қажеттіліктерін қанағаттандыруына байланысты. Сонымен психология саласында қарым-қатынас тұлға дамуында көкейкесті мәселелердің бірі. Қарым-қатынас бірлескен іс-әрекеттің жемісті нәтижесі.
Барлық бағыттарда сапалық жаңа құрылымдар қалыптасады. Организмнің, сана-сезімнің, үлкендермен және жолдастарымен қарым-қатынастың, олармен әлеуметтік өзара іс-әрекет әдістерінің, мүдделердің, танымдық және оқу-іс әрекетінің, мінез құлыққа, іс-әрекет пен қарым-қатынасқа арқау болатын моральдық-этикалық ноормалар мазмұнының қайта құрылуы нәтижесінде ересектік элементтері пайда болады. Қарым-қатынас процесінде индивид мотивке, мақсатқа, бағдарлмаға, қабылданған шешімге, ерекше қозғалыстарды орындауға және оларды бақылауға, жалпы өзінің серіктесінің іс-әрекетіне ықпал жасай алады. Божович Л.И. өз тәжірибелерінен қарым-қатынасқа итермелейтін бірнеше моивтерді анықтап берді:.
* Өзін-өзі сыйлау, өзін құрметтеу және өзін таныту.
* Тұлғаның өзіндік бейнесін көрсету.
* Тұлғаның дербестікке ұмтылуы
* Баланың достары мен үлкендердің қолдауын және мақұлдауын қажет етеді.
* Өз бетінше тәуелсіздікке ұмтылу.
Қоршаған адамдардың оны шеттетіп, жалғыздық сезіміне бөленуден қорқыныш мотивы.
Жеке адамның дамуы адамның адаммен қарым-қатынасында жетіледі. Қоғамның дамуында әлеуметтік жүйеде жеке тұлғаның дамуында жас өспірімдік шақта қарым-қатынас мәселесі ерекше орында тұр. Себебі қарым-қатынас-бұл әр бір адамның тұлға болып қалыптасуының шешуші жағдайы. Әсіресе жеткіншектік шақ жеке тұлғаның қалыптасуының маңызды кезеңі. Педагог-зерттеуші Мудрик А.В. өзінің еңбектерінде мынадай тұжырымынша оқушылар қарым-қатынасы-бұл рухани құндылықтар алмасуының қоршаған адамдармен және әр түрлі серіктерімен ойша диалогтық формадағы біріккен әрекет процесі болады.
Баланың құрбыларымен қарым-қатынас қажеттілігін ата-аналарыда алмастыра алмайды. Құрбыларымен қарым-қатынастың жоқтығы тұлғаның және өзіндік сананың дамуына үлкен кедергі болады. Еркін қарым-қатынас дамып келе жатқан жеке тұлғаның өзін көрсетуі, жаңа байланыстар құруының бірден бір құралы. Сондықтан, үлкендер қысым жасағанда тұлғада ерегісу, қарсы тұру, дөрекілік қасиеттер пайда болады. Олар өздерінің жоспарларын, құпиларын, іс-әрекеттерін ата-аналарына емес тек достарына ғана айта алады. Мұндай жағдайда бала шамадан тыс мазасызданады, абыржиды және мінезінде тұйықтық қасиет пайда болады. Керісінше егер құрбыларымен қарым-қатынасы жақсы болса, олар өздерін бақытты сезінеді.
Біріншіден, құрдастарымен қарым-қатынас өте маңызды өзіндік ақпарат каналы. Сол арқылы жас өспірім ересектердің айта бермейтін өздеріне қажетті нәрселерді біледі.
Екіншіден, тұлғаралық өзара қатынастың өзіндік ерекше түрі. Біріккен іс-әрекет арқылы әлеуметтік ықпалға қажетті дағдыларды меңгереді, ұжымдық тәртіпке бағынуға және өз құқығын қорғауға үйренеді.
Үшіншіден, эмоционалдық байланыстың өзіндік түрі. Топтық құрамда болу, ынтымақтастық беріктік пен сәттілік сезімін ұғындырады.
Оның түрлі іс-әрекеттердегі қарым-қатынасы жаңа психологиялық және тұлғалық сапалардың қалыптасуына негіз болады. Сонымен, қарым-қатынас адамзат үшін әр түрлі деңгейде, әр түрлі кезеңде қалыптастыруды қажет ететін құбылыс.
Әрбір қоғам мүшесінің әлеуметтік ролін көрсететін іс-әрекет түрлері: жанұядағы ата-аналар мен балалар арасындағы, оқытушы мен білімгер, мұғалім имиджі мен оқушы, тәрбиеші мен бала, сатушы мен алушылар және т.б. адамдар арасындағы әрекеттердегі қарым-қатынас.
Міне, қоғамдық әлеуметтік өмір тіршілігінда осындай қарым-қатынастардағы әр-бір адамның өзіндік даралық және мінез-құлық қасиеттері, сапалары және ерекшеліктері дамып, Мен бейнесі қалыптасады. Атақты ғалым Л.С.Выготскийдің пікірінше, әлеуметтік әлем мен қоршаған үлкендер адамның дамуына қажетті органикалық жағдай. Балаларда психикалық процестердің дамуы үлкендермен қарым-қатынастағы ролі алғашқы сатыда тұр. Оның ойынша үлкендер бала мен мәдениет арасындағы дәнекер, іс-әрекет нормалары , белгілері мен тәсілдерін абстрактылы тасушы, бірақ жанды нақты адам емес.
Педагогикалық іс-әрекеттегі тәуелділік және оның орындау процесі кезіндегі қарым-қатынастың туу себептері, сонымен қатар қоғамдық ортадағы өмірдің тәуелділігі, пікірлесішілердің арасындағы ара-қатынастың барлығы қарым-қатынастың түрлері. Қарым-қатынастың түрлері адамның дүниеге келген күнінен бастап жас ерекшелікке қоршаған ортаның ықпалына байланысты дамиды.
Қарым-қатынасты адамдардың бірі-біріне қатынасын реттеу мақсатындағы түрлі ақпараттар ауысу және біріккен нәтижеге жетудегі күш деп анықтап, осының негізінде балалардың үлкендермен қарым-қатынасының төмендегі белгілерін ашатындығын М.И.Лисина былайша жіктеген:
үлкендерге зейін аудару және қызығушылық;
үлкендердің әсерін қабылдаудағы эмоционалды рең;
үлкенге бағытталған баланың ынталы акты;
олардың қимыл-қозғалысында үлкендердің көрінуінде балалардың қатынасының сезімталдығы.
Бұл көрсеткіштердің бір тұтастығы баланың іс-әрекетінде, өзінің бейнесін құруға және басқа адаммен қарым-қатынаста қажеттілігін қамтамасыз етуге бағытталған. Сонымен іс-әрекеттің жалпы құрылымдық компоненттері (зат, қажеттілік, мотив, ...) қарым-қатынастың анайылылығы және нақты коммуникативті мазмұнымен толтырылған. Тек қана басқалармен қарым-қатынас арқылы адам басқа көзбен өзін өзі таниды және бағалайды. Қарым-қатынас мотивы адамның өзінің және басқа адамдардың сапаларымен толықтырылады, қоршаған адамдардың әсері арқылы индивид өзін тануға және бағалауға кіріседі. Осы сапалардың арасынан баланың үлкендерге еліктеуі арқылы қарым-қатынасының қалыптасуын топтастыруға болады:
1) танымдық, мұнда үлкендер баланың жаңа әсер қалдырушы ұйымдастырушысы және мәліметтер жинақтаушысы;
2) іскерлік, мұнда үлкендер біріккен практикалық іс-әрекеттің серігі, қозғалыстың көмекшісі және үлгісі;
3) жеке тұлғалық, мұнда үлкендер ерекше тұлға, қоғам мүшесі, оның тобының ерекше өкілі.
Барлық жағдайларда адамдар анықталынған қызметтерді орындайды және нақты коммуникативті қажеттілікті қанағаттандырады. Қарым-қатынасқа қатысты коммуникативті іс-әрекетті жетілдіруші мүмкіндік жасайтын операциялар - экспрессивті, локомоторлы, табиғи сөздік. Осыдан балалардың үлкендермен кез-келген іс-әрекеттерде бірлесуі, тілдесіп сөйлесуі қарым-қатынас жасаудың шешуші маңызы бар екенін ұғынамыз. Егер балаларын үлкендер күнделікті өмірде өзара сөйлесіп, қарым-қатынасқа тартпаса, онда тұлғаның дамуы, өмірінің мән-мазмұны да болмас еді.
Балалардың күнделікті дамуы мен қоршаған ортаны тануында өзара тілдесіп қарым-қатынас жасаудың қаншалықты әсер ететіндігін жете түсінуге болады. Ата-аналар балаларымен тілдесіп, оларға жеткізетін мағлұматтарды доғаратын болса балалардың өсіп жетілуіне, рухани жағынан толыққанды дамуына өз мұқтаждықтарын қанағаттандыра алмай, әр қилы өзгеріске ұшырар еді. Қарым-қатынас адамзат үшін әр түрлі деңгейде, әр түрлі кезеңде қалыптастыруды қажет ететін құбылыс. Жеке адам қарым-қатынас процесінде ұқсау, мысал, өнеге алу, үйрену, еліктеу арқылы қоғамдық және жеке сананы, эмоцияны, сезімді, мінез құлық нормаларын көрсетудің формаларын меңгереді.
Тұлғаның жас ерекшелігіне және дамуына байланысты әр бала қарым-қатынастағы қажеттілікпен анықталады, негізінен үлкендермен қарым-қатынас жасау арқылы қанағаттандырылады. Зерттеулерден балалардың дамуының алғашқы жеті жасқа дейінгі кезеңінде қарым-қатынас өзіндік үш формасы болады. Алғашқы және генетикалық ерте жастағы баланың қоршаған ортамен тікелей эмоционалды қарым-қатынасы. Оның белгілері баланың қоршаған ортамен тікелей эмоционалды қатынасқа түсуге ынтасы (үлкендер баланы ерекелетеді, бала оған кешенді жанданумен жауап қайтарады), коммуникацияның негізгі құралдары ретінде мимика және мәнерлі ым-ишара қолдану. Мұндай қарым қатынас арқылы нәресте өзіне қажетті үлкендердің мейірімі және зейінімен қанағаттанады. Бала қол қимылын меңгеріп, ойыншықтарды манипуляция жасай алғаннан кейін, ол қарым-қатынастың келесі формасы - ситуативті бірігіп әрекет жасауға ауысады. Бала мен үлкендердің біріккен іс әрекеті эмоционалды байланыспен жалғасады. Қарым-қатынастың келесі формасы- ситуативті емес сөздік біріккен әрекет. Бала өзінің күрделі әлеуметтік қажеттілігін өзара түсіну, бірге уайымдау арқылы қанағаттандырады. Соңғы жылдары көптеген зерттеулердің нәтижесінен баланың толыққанды психикалық дамуы үлкендермен қарым-қатынасы және оқу тәрбие әрекеті арқылы қалыптасады.
Адамзат тарихында іс әрекетті жүзеге асыру құралдары ретіндегі жол - оқыту. Оқыту баланың психикалық даму процесінде айқындаушы роль атқарады. Баланың дамуының оқыту процесіндегі ең негізгісі және анықтаушысы білімдерді, іс әрекет әдістерін күрделендіру. Сондықтан оқыту процесіндегі педагогикалық қарым-қатынастың психологиялық ерекшеліктеріне оқушының психикалық дамуы, ақыл-ой әрекеті және қоршаған ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz