Қазақстан Республикасының қорықтары және олардың туризмдегі рөлі (Қорғалжын қорығы мысалында)
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1 ҚОРЫҚТАР ТУРАЛЫ ЖАЛПЫ ШОЛУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
1.1 Қорықтардың қалыптасуы, даму тарихы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
1.2 Қорықтардың жіктелуі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 10
1.3 Әлемнің қорықтарын ұйымдастырудағы экономикалық.географиялық ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...13
2 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ ҚОРЫҚТАРДЫҢ ДАМУ ТЕНДЕНЦИЯЛАРЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 18
2.1 ҚР.дағы қорықтар мен оларды ұйымдастыру ерекшеліктері ... ... ... ... ... .18
2.2 ҚР.дағы туризмнің дамуына қорықтардың әсер етуі ... ... ... ... ... ... ... ... ...25
2.3 Қорықтарда ұйымдастырылатын экскурсиялар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...33
3 ҚОРҒАЛЖЫН ҚОРЫҒЫНЫҢ ТУРИЗМДЕ АЛАТЫН ОРНЫ ... ... ... ... .44
3.1 Қорғалжын қорығы туралы жалпы мәлімет ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .44
3.2 Қорғалжын қорығының визит.орталығы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..49
3.3 Қорғалжын қорығында жасалынып жатқан іс.шаралар ... ... ... ... ... ... ... ..57
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...61
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 63
1 ҚОРЫҚТАР ТУРАЛЫ ЖАЛПЫ ШОЛУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
1.1 Қорықтардың қалыптасуы, даму тарихы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
1.2 Қорықтардың жіктелуі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 10
1.3 Әлемнің қорықтарын ұйымдастырудағы экономикалық.географиялық ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...13
2 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ ҚОРЫҚТАРДЫҢ ДАМУ ТЕНДЕНЦИЯЛАРЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 18
2.1 ҚР.дағы қорықтар мен оларды ұйымдастыру ерекшеліктері ... ... ... ... ... .18
2.2 ҚР.дағы туризмнің дамуына қорықтардың әсер етуі ... ... ... ... ... ... ... ... ...25
2.3 Қорықтарда ұйымдастырылатын экскурсиялар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...33
3 ҚОРҒАЛЖЫН ҚОРЫҒЫНЫҢ ТУРИЗМДЕ АЛАТЫН ОРНЫ ... ... ... ... .44
3.1 Қорғалжын қорығы туралы жалпы мәлімет ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .44
3.2 Қорғалжын қорығының визит.орталығы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..49
3.3 Қорғалжын қорығында жасалынып жатқан іс.шаралар ... ... ... ... ... ... ... ..57
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...61
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 63
Жұмыстың жалпы мазмұны. Жұмыс негізінен еліміздің қорықтары туралы, олардың қазіргі кездегі жағдайы мен алатын орны, қорықтардың туризмге әкелетін пайдасы мен олардың болашақта жасалынатын іс-әрекеттері туралы, сонымен қатар Қорғалжын қорығының туристік потенциалына баға беріп, оларды дамыту жолдарын қарастырып, талдау жұмыстарын жүргізуге және мүмкін болатын ұсыныстарды ұсынуға арналған.
Сирек кездесетiн өсiмдiк түрлерi, орман алқаптары, жабайы аңдары мен құстары, судағы балықтары, жалпы табиғаттың керемет туындылары мемлекеттiк қорғауға алынатын жерлерді қорық деп атайды. Қорық ерекше экологиялық, тарихи, табиғи қорықтарды, ағарту, ғылыми-мәдени және туризм үшiн табиғи кешендер мен нысандарды қорғайтын, экологиялық-танымдық, ғылыми-зерттеу жұмыстарын жүргiзу мақсатында пайдаланылады.
Өзектілігі. «Ерекше қорғалатын табиғи аумақтар туралы» ҚР-сы Заңының жаңа редакциясына қорықтардың аумағында экологиялық туризмді, оның ішінде қорықтарды дамытудың жаңа тәртібі белгіленген.
Ол үшін экологиялық туризмді әрі қарай дамыту мақсатында мынандай іс-шажралар атқарылуда:
Экологиялық туризмді дамытуға қызығушылық тудыратын мемлекеттік қорықтардың инфрақұрылымын дамытудың бас жоспарларын әзірлеу;
Туроператорларды таңдау арқылы ерекше қорғалатын қорықтарға келушілер ағынын реттеу жүйесін аяқтау;
Түрлі бағыттағы туристік маршруттардың желісін әзірлеу мен оларды жайластыру және сертификациялау;
Ерекше қорғалатын табиғи аймақтарға келушілердің қауіпсіздігін және туристік қорларды қорғауды қамтамасыз ету;
Туристік қызметке қосымша инвестрларды және мүдделі шаруашылықтағы субъектілерді, туристік ұйымдарды, жергілікті халықты тарту арқылы инфрақұрлымды дамыту;
Туристік маршруттарды абаттандыру (демалыс орындарын, паналарды жайластыру, кіші сәулет нысандарын дайындау мен орнату және т.б.); жарнама қызметтік ақпарат жүргізу;
Зерттеудің нысаны–Қазақстан Республикасы қорықтары, оның ішіндегі Қорғалжын қорығының туристік потенциалы.
Зерттеу пәні–қорықтар.
Жұмыстың негізгі мақсаты – ҚР-сы қорықтарының қазіргі күні атқаратын рөлін анықтау. Мемлекетіміз үшін қорықтардың қаншалықты қажет екендіктерін, олардың қоғамға тигізетін пайдасын анықтау. Оның негізінде еліміздің барлық қорықтарының бір-бірінен айырмашылығы мен олардың маңыздылығын анықтау және мемлекеттің туризміне қосатын үлесін, қорықтардан түсетін табысты анықтау, Қорғалжын қорығындағы туризмді дамыту мүмкіндіктеріне талдау жасау болып табылады. Осы қойылған мақсатты ашу үшін келесі міндеттер қойылды:
– мемлекет қорықтары туралы толық мәлімет беру;
– мемлекетіміздің туризм деңгейін анықтау;
– қорықтардағы туризмнің дамуын анықтау;
– Қазақстан Республикасындағы қорықтарды ұйымдастыру шараларын ұсыну;
Дипломдық жұмыстың барысында келесідей зерттеу әдістері қолданылды: жүйелік талдау, салыстырмалы-сипаттамалық, статистикалық және тарихи әдістер.
Сирек кездесетiн өсiмдiк түрлерi, орман алқаптары, жабайы аңдары мен құстары, судағы балықтары, жалпы табиғаттың керемет туындылары мемлекеттiк қорғауға алынатын жерлерді қорық деп атайды. Қорық ерекше экологиялық, тарихи, табиғи қорықтарды, ағарту, ғылыми-мәдени және туризм үшiн табиғи кешендер мен нысандарды қорғайтын, экологиялық-танымдық, ғылыми-зерттеу жұмыстарын жүргiзу мақсатында пайдаланылады.
Өзектілігі. «Ерекше қорғалатын табиғи аумақтар туралы» ҚР-сы Заңының жаңа редакциясына қорықтардың аумағында экологиялық туризмді, оның ішінде қорықтарды дамытудың жаңа тәртібі белгіленген.
Ол үшін экологиялық туризмді әрі қарай дамыту мақсатында мынандай іс-шажралар атқарылуда:
Экологиялық туризмді дамытуға қызығушылық тудыратын мемлекеттік қорықтардың инфрақұрылымын дамытудың бас жоспарларын әзірлеу;
Туроператорларды таңдау арқылы ерекше қорғалатын қорықтарға келушілер ағынын реттеу жүйесін аяқтау;
Түрлі бағыттағы туристік маршруттардың желісін әзірлеу мен оларды жайластыру және сертификациялау;
Ерекше қорғалатын табиғи аймақтарға келушілердің қауіпсіздігін және туристік қорларды қорғауды қамтамасыз ету;
Туристік қызметке қосымша инвестрларды және мүдделі шаруашылықтағы субъектілерді, туристік ұйымдарды, жергілікті халықты тарту арқылы инфрақұрлымды дамыту;
Туристік маршруттарды абаттандыру (демалыс орындарын, паналарды жайластыру, кіші сәулет нысандарын дайындау мен орнату және т.б.); жарнама қызметтік ақпарат жүргізу;
Зерттеудің нысаны–Қазақстан Республикасы қорықтары, оның ішіндегі Қорғалжын қорығының туристік потенциалы.
Зерттеу пәні–қорықтар.
Жұмыстың негізгі мақсаты – ҚР-сы қорықтарының қазіргі күні атқаратын рөлін анықтау. Мемлекетіміз үшін қорықтардың қаншалықты қажет екендіктерін, олардың қоғамға тигізетін пайдасын анықтау. Оның негізінде еліміздің барлық қорықтарының бір-бірінен айырмашылығы мен олардың маңыздылығын анықтау және мемлекеттің туризміне қосатын үлесін, қорықтардан түсетін табысты анықтау, Қорғалжын қорығындағы туризмді дамыту мүмкіндіктеріне талдау жасау болып табылады. Осы қойылған мақсатты ашу үшін келесі міндеттер қойылды:
– мемлекет қорықтары туралы толық мәлімет беру;
– мемлекетіміздің туризм деңгейін анықтау;
– қорықтардағы туризмнің дамуын анықтау;
– Қазақстан Республикасындағы қорықтарды ұйымдастыру шараларын ұсыну;
Дипломдық жұмыстың барысында келесідей зерттеу әдістері қолданылды: жүйелік талдау, салыстырмалы-сипаттамалық, статистикалық және тарихи әдістер.
1 Чижова В.П. Школа природы. Экологическое образование в охраняемых природных территориях. М. 1997
2 Дежкин В.В, Пузаченко Ю.Г Концепсия системы особо охраняемых природных территорий России Издательство Рос, представительства Всемирного фонда дикой природы, 1999
3 Чижова В.П., Прыгунова И.Л., Рекреация и заповедное дело: итоги и перспективы взаймодействия. Минск: ДОЛПРИНТ, 2004
4 Қазақстан қорықтары Т. 1 – Алматы, «Санат», 2008. – 488 б
5 Заповедники (Электронный ресурс). Режим доступа htpp//www.zapovedniki.kz
6 Бишоп К, Грин М, Филлипс А. Модели национальных парков и зоповедников. Н. Новгород: Издательство Центра охраны дикой природы, 2000
7 Азиaтский центр эко и агротуризма (Электронный ресурс) режим доступа htpp//www.eceat.kz
8 Заповедники мира (Электронный ресурс) Режим доступа htpp//www.nat.park.com.
9 Прудников Н.Г. Подходы к оценке территории для рекреационной деятельности // Сборник научных трудов: География и туризм. – Выпуск 3 – Пермь, 2006 – С. 184-203.
10 Беручашвили Н.Л. Геофизика ландшафта: учеб. пособие для геогр. спец. вузов. – М.: Высш. шк., 1990. – 252 с.
11 Рекреационные ресурсы (подход к анализу понятий) // Известия АН СССР, 1977. – Серия: географическая.– №2 – С. 11.
12 Веденин Ю.А., Мирошниченко Н.Н. Оценка природных условий для организации отдыха // Изв. АН СССР. Сер. географ. – 1969. – №4. – С. 51-60.
13 Багрова Л.А., Багров Н.В., Преображенский В.С. Рекреационные ресурсы (подходы к анализу понятия) // Изв. АН СССР. Сер. географ. – 1977. – №2. – С. 5 -11.
14 Қазақстанға саяхат (Электронды нұсқасы) http://www.visitkazakhstan.kz/vidTur/lo/8366.aspx
15 Дроздов А.В Основы экологического туризма, М : Гардарики 2005
16 Общество экотуризма Электронный ресурс, режим доступа: htpp//www.ecotourism.kz
17 «Қазақстан Республикасында туризмдi дамытудың 2007-2011 жылдарға арналған мемлекеттiк бағдарламасын iске асыру жөнiндегi 2007-2009 жылдарға арналған iс-шаралар жоспарын бекiту туралы» бағдалламасы
18 0kaz tur
19 Голиков Н.Ф., Ердавлетов С.Р. Некоторые вопросы охраны и рационального использования природных ресурсов Казахстана // Проблемы географии Казахстана. – Алма-Ата: Изд.-во КазГУ. – 1978. – С. 66-72.
20 Нысанбаева А.С. Анализ рекреационных возможностей Казахстанa // Проблемы географии и экологии Казахстана: Сб. молодых ученых – Алматы: Қазақ университеті, 2000 – С. 226-231
21 Сергеева Т.К. Экологический туризм. М: Финансы и статистика, 2009
22 Храбовченко В.В. Экологичкский туризм. М: Финансы и статистика, 2009
23 Центр экологических путешествий (Электронный ресурс). Режим доступа htpp//www.ecotravel.kz
24 Атлас Казахской ССР. – М.: Изд. ГУГК при СМ СССР, 1982. – Т.1: Природные условия и ресурсы. – 300 с.
25 Нысанбаева А.С.–Oрганизация отдыха в Казахстанe // Проблемы географии и экологии Казахстана: Сб. молодых ученых – Алматы: Қазақ университеті, 2000 - С. 219-225
26 Астана қаласының әлеуметтiк-экономикалық дамуының 2006-2010 жылдарға арналған мемлекеттiк бағдарламасы
27 Байғабылова А. Қазақстан құстары ғажайып әлем.- Алматы, 2003.
28Иваницкий В. Я познаю мир. – АСТ, 2006.
29 Рязанов Э. У природы нет плохой погоды. – Эксмо, 2004.
30 Бедвочерлік туризм (Электронный ресурс) Режим доступа http://kazakhstanbirdtours.com/events-tourism/article/2434.html
31 Экскурсии в заповедниках (Электронный ресурс) Режим доступа http//www.oopt.kz/forest/trails
32 «Қазақстандағы жаһандық маңызы бар сулы-батпақты жерлері» монографиясы, 2009 жыл
33Қорғалжын қорығының статистикалық бөлімі.
2 Дежкин В.В, Пузаченко Ю.Г Концепсия системы особо охраняемых природных территорий России Издательство Рос, представительства Всемирного фонда дикой природы, 1999
3 Чижова В.П., Прыгунова И.Л., Рекреация и заповедное дело: итоги и перспективы взаймодействия. Минск: ДОЛПРИНТ, 2004
4 Қазақстан қорықтары Т. 1 – Алматы, «Санат», 2008. – 488 б
5 Заповедники (Электронный ресурс). Режим доступа htpp//www.zapovedniki.kz
6 Бишоп К, Грин М, Филлипс А. Модели национальных парков и зоповедников. Н. Новгород: Издательство Центра охраны дикой природы, 2000
7 Азиaтский центр эко и агротуризма (Электронный ресурс) режим доступа htpp//www.eceat.kz
8 Заповедники мира (Электронный ресурс) Режим доступа htpp//www.nat.park.com.
9 Прудников Н.Г. Подходы к оценке территории для рекреационной деятельности // Сборник научных трудов: География и туризм. – Выпуск 3 – Пермь, 2006 – С. 184-203.
10 Беручашвили Н.Л. Геофизика ландшафта: учеб. пособие для геогр. спец. вузов. – М.: Высш. шк., 1990. – 252 с.
11 Рекреационные ресурсы (подход к анализу понятий) // Известия АН СССР, 1977. – Серия: географическая.– №2 – С. 11.
12 Веденин Ю.А., Мирошниченко Н.Н. Оценка природных условий для организации отдыха // Изв. АН СССР. Сер. географ. – 1969. – №4. – С. 51-60.
13 Багрова Л.А., Багров Н.В., Преображенский В.С. Рекреационные ресурсы (подходы к анализу понятия) // Изв. АН СССР. Сер. географ. – 1977. – №2. – С. 5 -11.
14 Қазақстанға саяхат (Электронды нұсқасы) http://www.visitkazakhstan.kz/vidTur/lo/8366.aspx
15 Дроздов А.В Основы экологического туризма, М : Гардарики 2005
16 Общество экотуризма Электронный ресурс, режим доступа: htpp//www.ecotourism.kz
17 «Қазақстан Республикасында туризмдi дамытудың 2007-2011 жылдарға арналған мемлекеттiк бағдарламасын iске асыру жөнiндегi 2007-2009 жылдарға арналған iс-шаралар жоспарын бекiту туралы» бағдалламасы
18 0kaz tur
19 Голиков Н.Ф., Ердавлетов С.Р. Некоторые вопросы охраны и рационального использования природных ресурсов Казахстана // Проблемы географии Казахстана. – Алма-Ата: Изд.-во КазГУ. – 1978. – С. 66-72.
20 Нысанбаева А.С. Анализ рекреационных возможностей Казахстанa // Проблемы географии и экологии Казахстана: Сб. молодых ученых – Алматы: Қазақ университеті, 2000 – С. 226-231
21 Сергеева Т.К. Экологический туризм. М: Финансы и статистика, 2009
22 Храбовченко В.В. Экологичкский туризм. М: Финансы и статистика, 2009
23 Центр экологических путешествий (Электронный ресурс). Режим доступа htpp//www.ecotravel.kz
24 Атлас Казахской ССР. – М.: Изд. ГУГК при СМ СССР, 1982. – Т.1: Природные условия и ресурсы. – 300 с.
25 Нысанбаева А.С.–Oрганизация отдыха в Казахстанe // Проблемы географии и экологии Казахстана: Сб. молодых ученых – Алматы: Қазақ университеті, 2000 - С. 219-225
26 Астана қаласының әлеуметтiк-экономикалық дамуының 2006-2010 жылдарға арналған мемлекеттiк бағдарламасы
27 Байғабылова А. Қазақстан құстары ғажайып әлем.- Алматы, 2003.
28Иваницкий В. Я познаю мир. – АСТ, 2006.
29 Рязанов Э. У природы нет плохой погоды. – Эксмо, 2004.
30 Бедвочерлік туризм (Электронный ресурс) Режим доступа http://kazakhstanbirdtours.com/events-tourism/article/2434.html
31 Экскурсии в заповедниках (Электронный ресурс) Режим доступа http//www.oopt.kz/forest/trails
32 «Қазақстандағы жаһандық маңызы бар сулы-батпақты жерлері» монографиясы, 2009 жыл
33Қорғалжын қорығының статистикалық бөлімі.
әл-фараби атындағы Қазақ ұлттық университеті
География факультеті
Туризм кафедрасы
дипломдық жұмыс
қазақстан республикасының қорықтары және олардың туризмдегі рөлі (қорғалжын қорығы мысалында)
Орындаған ___________________ Кланкозова Ж.Б
4 курс студенті
Ғылыми жетекші __________________ Тойымбаева Ж.Х
(қолы, күні)
Норма бақылаушы ___________________ Байжокенова А.М.
(қолы, күні)
Кафедра меңгерушісінің
рұқсатымен
қорғауға жіберілді __________________ Артемьев А.М.
(қолы, күні)
Алматы, 2011
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1 ҚОРЫҚТАР ТУРАЛЫ ЖАЛПЫ ШОЛУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .5
0.1 Қорықтардың қалыптасуы, даму тарихы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ...5
0.2 Қорықтардың жіктелуі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..10
0.3 Әлемнің қорықтарын ұйымдастырудағы экономикалық - географиялық ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...13
1 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ ҚОРЫҚТАРДЫҢ ДАМУ ТЕНДЕНЦИЯЛАРЫ ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...18
0.1 ҚР-дағы қорықтар мен оларды ұйымдастыру ерекшеліктері ... ... ... ... ... .1 8
0.2 ҚР-дағы туризмнің дамуына қорықтардың әсер етуі ... ... ... ... ... ... ... ... ... 25
0.3 Қорықтарда ұйымдастырылатын экскурсиялар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 33
1 ҚОРҒАЛЖЫН ҚОРЫҒЫНЫҢ ТУРИЗМДЕ АЛАТЫН ОРНЫ ... ... ... ... .44
0.1 Қорғалжын қорығы туралы жалпы мәлімет ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .44
0.2 Қорғалжын қорығының визит-орталығы ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... .49
0.3 Қорғалжын қорығында жасалынып жатқан іс-шаралар ... ... ... ... ... ... . ... .57
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...61
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 63
Кіріспе
Жұмыстың жалпы мазмұны. Жұмыс негізінен еліміздің қорықтары туралы, олардың қазіргі кездегі жағдайы мен алатын орны, қорықтардың туризмге әкелетін пайдасы мен олардың болашақта жасалынатын іс-әрекеттері туралы, сонымен қатар Қорғалжын қорығының туристік потенциалына баға беріп, оларды дамыту жолдарын қарастырып, талдау жұмыстарын жүргізуге және мүмкін болатын ұсыныстарды ұсынуға арналған.
Сирек кездесетiн өсiмдiк түрлерi, орман алқаптары, жабайы аңдары мен құстары, судағы балықтары, жалпы табиғаттың керемет туындылары мемлекеттiк қорғауға алынатын жерлерді қорық деп атайды. Қорық ерекше экологиялық, тарихи, табиғи қорықтарды, ағарту, ғылыми-мәдени және туризм үшiн табиғи кешендер мен нысандарды қорғайтын, экологиялық-танымдық, ғылыми-зерттеу жұмыстарын жүргiзу мақсатында пайдаланылады.
Өзектілігі. Ерекше қорғалатын табиғи аумақтар туралы ҚР-сы Заңының жаңа редакциясына қорықтардың аумағында экологиялық туризмді, оның ішінде қорықтарды дамытудың жаңа тәртібі белгіленген.
Ол үшін экологиялық туризмді әрі қарай дамыту мақсатында мынандай іс-шажралар атқарылуда:
Экологиялық туризмді дамытуға қызығушылық тудыратын мемлекеттік қорықтардың инфрақұрылымын дамытудың бас жоспарларын әзірлеу;
Туроператорларды таңдау арқылы ерекше қорғалатын қорықтарға келушілер ағынын реттеу жүйесін аяқтау;
Түрлі бағыттағы туристік маршруттардың желісін әзірлеу мен оларды жайластыру және сертификациялау;
Ерекше қорғалатын табиғи аймақтарға келушілердің қауіпсіздігін және туристік қорларды қорғауды қамтамасыз ету;
Туристік қызметке қосымша инвестрларды және мүдделі шаруашылықтағы субъектілерді, туристік ұйымдарды, жергілікті халықты тарту арқылы инфрақұрлымды дамыту;
Туристік маршруттарды абаттандыру (демалыс орындарын, паналарды жайластыру, кіші сәулет нысандарын дайындау мен орнату және т.б.); жарнама қызметтік ақпарат жүргізу;
Зерттеудің нысаны - Қазақстан Республикасы қорықтары, оның ішіндегі Қорғалжын қорығының туристік потенциалы.
Зерттеу пәні - қорықтар.
Жұмыстың негізгі мақсаты - ҚР-сы қорықтарының қазіргі күні атқаратын рөлін анықтау. Мемлекетіміз үшін қорықтардың қаншалықты қажет екендіктерін, олардың қоғамға тигізетін пайдасын анықтау. Оның негізінде еліміздің барлық қорықтарының бір-бірінен айырмашылығы мен олардың маңыздылығын анықтау және мемлекеттің туризміне қосатын үлесін, қорықтардан түсетін табысты анықтау, Қорғалжын қорығындағы туризмді дамыту мүмкіндіктеріне талдау жасау болып табылады. Осы қойылған мақсатты ашу үшін келесі міндеттер қойылды:
- мемлекет қорықтары туралы толық мәлімет беру;
oo мемлекетіміздің туризм деңгейін анықтау;
- қорықтардағы туризмнің дамуын анықтау;
oo Қазақстан Республикасындағы қорықтарды ұйымдастыру шараларын ұсыну;
Дипломдық жұмыстың барысында келесідей зерттеу әдістері қолданылды: жүйелік талдау, салыстырмалы-сипаттамалық, статистикалық және тарихи әдістер.
Автордың жеке қосқан үлесі болып, қорықтарды зерттеп, оларға салыстырмалы анализ жасау. Сонымен қатар қорықтардың айырмашылықтарын анықтап, олардың туризмге тигізетін әсерін анықтау болып табылады. Еліміздің туризмі дамуы барысында қорықтар қаншалықты үлес қосты, алдағы жылдары қорықтардың тигізетін әсері бар ма екендігі туралы болжамдық шолу зерттеу жасау. Туризмді дамыту үшін, қорықтардың қосатын үлесі жоғары болу үшін стратегиялық бағдарламаларды құрастыру. Қорғалжын қорығын зерттеп, туристтерді тарту жолдарын қарастыру, туристік маршруттар құрастыру және туристік маршруты бар карта сызу болып табылады.
Зерттеу нәтижесінің қайнар көздері. Жұмысты орындаған кезде негізінен қорықтар туралы жазылған кітаптар болып табылады. Оның ішінде Қазақстан қорықтарына арналған энциклопедия.
1 қорықтар туралы жалпы шолу
1.1 Қорықтардың даму тарихы
Табиғатты қорғау ерте заманнан басталған. Көне заманның өзінде халықтар табиғат қорының сарқылатындығын білгененнен кейін табиғаттан тек қана ала бермей, оның орнын толтырып, қайтадан қалпына келуіне көмектесу керектігіне көздері жетті. Ол кезде адамдар тек жер өңдеп қоймай, оған тыңайтқыш беруді, пайдалы өсімдіктерді себуді, бағалы жануарларды асырап, көбейтуді үйренді. Бұл табиғатқа өзгеріс еңгізгенімен адам пайдасына жұмсалып кеткен қор қайтадан орнына келмейді. Ал біздің заманда табиғат қоры одан әрі азая түсуде. Табиғат байлығынан алынатын қордың мөлшері, оны қайтадан қалпына келтіру мөлшерінен әлдеқайда көп. Мұның себебі табиғатты қалпына келтіру идеясы барлық елде мемлекеттік шеңбердегі проблема деңгейіне көтерілмей отыр.
Тарих бізге табиғатты қорғау жөнінде алғашқы шаралардың Қытайда, Индияда және ертедегі Рим империясында болғандығын көрсетеді. Бұда 2200 жыл бұрын ертедегі Қытай философы Као-Цзи орманды құрта беру қайғылы жағдайға әкелетінін көрсете келіп, халықты орманды қорғауға шақырған. Біздің жыл санауымыздан көп уақыт бұрын Қытайдың кейбір княздықтарында қорықтар ұйымдастырылғаны белгілі. Одан 1000 жылдар шамасында қытайлықтар топырақ үгітілуімен күрес жүргізген. 300 жыл бұрын Индияда қорықтар ұйыдастырылып, одан адам әрекетіне тыйым салынған. Индиядағы қазіргі ұлттық саябақтар сол көне қорықтардың жалғасы болып саналады [1].
Қорықты жерлерді арнайы ұйымдастыру - адамның өте ерте кезден басталған игілікті іс-әрекеттерінің бірі. Әрбір қоғамның өзіне тән ерекшеліктеріне сәйкес қорық ұйымдастырудың міндеттері мен ондағы істелінетін жұмыс шаралары да үнемі өзгеріп отырады. Қорық сөзінің түбірі қор, қорғау деген сөздерден алынып, белгілі бір өңірдегі табиғаттың адам өмірі үшін айрықша маңызы бар алқабын қорғау және сақтап қалу деген ұғымды білдіреді.
Қорық сөзіне алғаш анықтама берген деректерді біз Орта Азиялық ғұлама ғалым Махмұт Қашқаридің ХІ ғасырда жазылған Диуани лұғат-ат-түрік атты энциклопедиялық еңбегінен көреміз. Онда дәулетті адамдардың игілігіндегі ерекше қорғалатын жайылымдық жерлер және арнайы қорғауға алынып қорғалатын аумақтар деп түсініктеме берген.
Тарихи дәуірлерде Орта Азия мен Қазақстан аумағындағы қорықты жерлер негізінен аң-құс аулауға немесе шүйгінді жайылымдар мал жаюға арналған, жеке дәулетті адамдардың қарамағында болып, қатаң тәртіпте қорғалатын болған. Мұндай қорықты аумақтар көбіне орманды қойнауларда, кейбір өзені мен бұлақтары көп шырайлы өңірлерде немесе аң-құсы мол алқаптарда ұйымдастырылады. Мұндай қорықты аумақтар арнайы қатаң қорғалып, кез келген адамның аң аулауына рұқсат етілмеген. Тіпті мұндай қорық деп белгіленген алқаптарда рұқсатсыз аң аулағандарды өлім жазасына дейін жазалау ережелері бекітілген [2].
Жалпы, мемлекеттiк табиғи қорық - табиғи процестердiң, тұрпатты және бiрегей экологиялық жүйелердiң, өсiмдiктер мен жануарлар дүниесiнiң биологиялық алуан түрлiлiгi мен генетикалық қорын табиғи жағдайда сақтап, дамуын зерттеуге арналған ерекше қорғалатын табиғи аумақ.
Қорық - бұл табиғат объектілерін қорғаудың ең жоғары формасы. Қорық аймағы шаруашылық айналымнан босатылып, онда кен өндіру мен құрылыс жұмыстарын жүргізу, аң - құс атып, балық аулау, шөп шабу мен мал жаю, ағаш дайындау сияқты нұқсан келтіретін әрекетке тиым салынған. Сонымен қатар қорық жеріне улы химикаттарды шашуға және басқа да жерлердің өсімдіктері мен хайуанаттарын жерсіндіруге болмайды. Бір сөзбен айтқанда, қорық ұйымдастырылған жердің табиғаты, сол аймақтың ландшафты - географиялық белдеуінің үлгісі (эталоны) ретінде қорғалуы қажет. Бұл жерлердегі экологиялық процестердің барлығы адам араласуынсыз табиғи жағдайда өтеді. Адам оның бақылаушысы, зерттеушісі ғана. Сол себепті де қорықтарды соңғы кезде ашық аспан астындағы нағыз табиғат лабораториясы деп те атап жүр. Өйткені мұнда ұзақ жылдар бойына табиғат комплекстерін табиғи жағдайда терең, ғылыми зерттеу, табиғат жылнамаларын жүргізу сияқты алуан түрлі жұмыстар жүзеге асырылады.
Қорықтарда тек саны азайып, жойылып бара жатқан хайуанаттар мен аса бағалы өсімдіктер ғана қамқорлыққа айналып қоймай, сонымен қатар өлкеміздің көрікті табиғат ландшафтылары, жалпы табиғат комплекстері сол қалпында сақталады [3].
Мемлекеттік табиғи қорық - қоршаған ортаның табиғи эталондар, реликтілері, ғылыми зерттелеулерге, ағарту, білім беру ісіне, туризмге және рекреацияға арналған объектілері ретінде экологиялық, ғылыми және мәдени жағынан ерекше құнды, мемлекеттік қорғауға алынған аумақтарының жиынтығы.
Қорықтардың басты мақсаты - табиғи ландшафтылар эталонын мұндағы тіршілік ететін өсімдіктер мен жануарлар дүниесімен қоса сақтау, табиғат кешендерінің табиғи даму заңдылықтарын анықтау. Соңғысы адамның шаруашылық әрекетінен табиғатта болатын өзгерістерді болжау үшін аса қажет.
Қазақстан қорықтары республикамыздың табиғат байлықтарын қорғау ісіне орасан зор үлес қосып отыр.
Қазақ халқының дәстүрлі мал шаруашылығының түрлі салаларында табиғат байлықтарын әсіресе мал жайылымдарының жыл маусымдарына байланысты дұрыс әрі тиімді пайдаланған. Сондықтан да бір алқаптың немесе аумақтың табиғатын тоздырмай дұрыс пайдалану қажеттілігі қатаң ескерілмеген. Қар түспеген қыстың қара бауыр бұйраттардың не жоталардың жазық бауырында қалың бидайық, көкорай шалғын мол шығатын кең алқаптар болған, мұндай жерлерді қорық деп атаған.
Қазақстан аумағында тікелей қорық сөзімен тіркесіп айтылатын бұрыннан сақталып қалған жер-су атаулары көптеп кездеседі. Осыған байланысты белгілі шығыстанушы А.Н. Бергштам Қазақстан мен Орта Азия халықтарының көне тарихына қатысты әрі маңызды, әрі құнды көп мәліметтер жинайды. Осындай зерттеулердің нәтижесінде Тянь-Шань аумақтарында көне дәуірлерде сол кезде мекен еткен тайпалар қызықты деректер қалдырған. Осы келтірілген деректер бойынша қорық деп белгіленген табиғат байлықтарын ондағы тайпалардың барлық мүшелерінің пайдалануға құқылы екендігі де атап көрсетілген [4].
Қорық аумағындағы барлық табиғи кешен толығымен шаруашылыққа пайдаланудан алынған және үкіметтің қорғауында болатын жер не су кеңістігі, типтік, сирек кездесетін және бірегей табиғи кешендерді бүкіл компонеттерінің жиынтығымен қоса, сол қалпында сақтауға арналған, арнайы қорғау режимі бекітілген ерекше қорғалатын табиғи аумақ.
Мемлекеттік табиғи-қорық қорына мына объектілер енгізіледі:
1. Зоологиялық объектілер - жануарлардың сирек кездесетін және құрып кету қаупі төнген түрлері, жануарлардың құнды түрлері және сирек кездесетін тобы.
2. Ботаникалық объектілер - өсімдіктердің сирек кездесетін және құрып кету қаупі төнген түрлері, өсімдіктердің құнды түрлері және сирек кездесетін тобы.
3. Орман объектілері - ерекше қорғалатын табиғи аумақтардағы ормандар.
4. Дендрологиялық объектілер - ғылыми және мәдени-тарихи маңызы бар жекелеген ағаштар немесе олардың топтары.
5. Гидрологиялық объектілер - ерекше мемлекеттік маңызы бар немесе ғылыми жағынан ерекше құнды су қоймалары.
6. Геологиялық, геоморфологиялық және гидрологиялық объектілер - жер қойнауының экологиялық ғылыми, мәдени және өзге де жағынан ерекше құнды учаскелер.
7. Топырақ объектілері - әр түрлі топырақ аймақтарындағы типтік, бірегей және сирек кездесетін топырақтар.
8. Ландшафтық объектілер - типтік, бірегей және сирек кездесетін ландшафтар.
Қорықтың негізгі міндеті - қорғауға алынған табиғат кешенін (этолондық табиғи экожүйелерді), сондай-ақ осы аумаққа тән организмдердің гендік қорын сақтау және қалпына келтіру, табиғи құбылыстардың даму заңдылықтарын ғылыми тұрғыдан кеңінен зерттеу.
Қорық аумағын шаруашылық мақсат үшін пайдалануға болмайды. Қорық қорғалатын аумақ қана емес, сонымен қатар табиғатты қорғау жөнінде мемлекеттік ғылыми мекеме болып табылады. Мұнда жабайы хайуанаттарға санақ жүргізу әдістері, оларға әсер ететін факторлар анықталып, саны сиреп бара жатқан жануарлар мен қоры азайып кеткен өсімдік түрлерін қалпына келтіру мәселесі терең зерттеледі [5].
Адамдардың іс-әрекеті табиғат ландшафттарын өте қатты өзгертті. Әсіресе өзгерістерге тірі табиғат ұшырады, олардан өсімдіктердің азаюы, жануарлардың азаюы мен кейбір түрлерінің жойылуы көрініс тапты. Ормандардың көлемі кішірейіп кетті. Міне осындай көрсеткіштер нәтижесінде қорықтар құрылған. Қорықтар қорғауға алынуға тиіс деген жерлердің көпшілігінде ашыла бастады. Қорықтар - табиғи ландшафтары бар, сирек кездесетін және мемлекетке өте бағалы жануарлары мен өсімдіктері бар жер тілімдері.
Қазақстан Республикасының қорықтарында алдағы уақытта табиғи ресурстарды пайдалану және олардың қайталанбас сұлулығын сақтаудың ғылыми негізін сақтау жөнінде үлкен мақсат пен міндеттер тұр. Бұл мақсат пен міндеттердің биосфера компаненттерін қорғап, оларды халық шаруашылығына рационалды түрде пайдалану үшін зор маңызы бар.
Қорықтар ең алдымен қорғауға алынбаған жерлердің адам әрекеттерімен өзгеріштерге ұшыраған жерлерді қорғалатын территориялардағы табиғатты салыстыру болып табылады. Қорықтарда фауна мен флораны экспериментальді ғылыми зерттеу процестерін жүргізу мүмкіндігі бар болады.
Қорықтар - биосфера эталоны. Мұндағы орман-тоғай, жай алған жайылым мен шабындық, аң-құс, айдын шалқар көлдер, ағыны қатты өзендер мүмкіндігіне қарай сол ежелгі әсем қалпында сақталынуы тиіс. Қай заман болмасын, қорықтарды ұйымдастыру күн тәртібінен еш қашан да түскен емес. Өйткені биосфера байлықтарын қорғау, онда ғылыми-зерттеу жұмыстарын сондай-ақ, биосфера компоненттерін қорғау жөніндегі үгіт-насихат, экологиялық білім және тәрбие беру жұмыстарын жүргізуде қорықтар өте маңызды рөл атқаратыны белгілі.
Мемлекеттiк табиғи қорық - табиғи процестердiң, тұрпатты және бiрегей экологиялық, жүйелердiң, өсiмдiктер мен жануарлар дүниесiнiң биологиялық алуан түрлiлiгi мен генетикалық қорын табиғи жағдайда сақтап, дамуын зерттеуге арналған ерекше қорғалатын табиғи аумақ. Мемлекеттiк табиғи қорықтардың бүкiл аумағында табиғи ресурстарды шаруашылық жүргiзу үшiн пайдалануды болғызбайтын қорғаудың қорықтық режимi белгiленедi.
Мемлекеттiк табиғи қорықтарды қорғау режимiнiң ерекшелiктерi мен тиым салынатын іс-әрекеттер:
oo үйлер мен ғимараттар, көпшiлiк пайдаланатын жолдар, труба құбырларын, электр беру желiлерi мен басқа да коммуникациялар салуға;
oo мемлекеттiк геологиялық зерттеуге және түрлi iздестiру жұмыстарына;
oo ауыл шаруашылығының, өнеркәсiптiң, гидроэнергетиканың, су көлiгiнiң суға деген қажеттерiн өтеу үшiн және өзге де шаруашылық мұқтаждар үшiн жер үстi және жер асты суларын пайдалануға;
oo орман қорғау шараларын жүргiзу және қорықтардың қызмет етуi үшiн қажеттi санитариялық және өзге де кесулердi қоспағанда, ағаштарды кесуге, шайырды, екiншi дәрежелi орман материалдары мен ағаш шырындарын дайындауға, орманды жанама пайдалануға, орманды сауықтыру мақсаттарына және орман қоры учаскелерiн аң шаруашылығы мұқтаждары үшiн пайдалануға;
oo шөп шабу мен мал жаюды қоса алғанда, өсiмдiктер дүниесiн шаруашылық мақсаттарға пайдалануға;
oo аң аулауға, кәсiпшiлiк балық аулауға және аңшылық пен балық аулау объектiсiне жатпайтын жануарларды шаруашылық мақсаттарына пайдалануға;
oo флоралар мен фауналар үшiн өсiмдiктер мен жануарлардың жаңа түрлерiн жаңа жағдайларға бейiмдеуге;
oo қоршаған ортаға кез-келген химиялық, биологиялық және физикалық ықпал жасауды қолдануға;
oo арнаулы рұқсат болмайынша табиғи ортадан жануарлар мен өсiмдiктердi алып қою арқылы коллекциялар жинауға және ғылыми зерттеулер жүргiзуге;
oo азаматтардың арнайы рұқсатынсыз және келуге бөлiнген орындардан тыс жерлерде болуына тыйым салынады.
Мемлекеттiк табиғи қорықтарда ғылыми зерттеулер ұйымдастырудың ерекшелiктерi:
1. Мемлекеттiк табиғи қорықтар, оларда құрылатын ғылыми орталықтардың, лабораториялар мен бөлiмдердiң күшiмен жыл бойы тұрақты бақылау ұйымдастыру арқылы ғылыми зерттеулер жүргiзедi.
Мемлекеттiк табиғи қорықтардың ғылыми орталықтарына, лабораториялары мен бөлiмдерiне белгiленген тәртiппен ғылыми ұйым мәртебесi берiлiп, олардың қызметкерлерiне ғылыми қызметкер құқықтары қолданылуы мүмкiн.
2. Мемлекеттiк табиғи қорықтарда ғылыми кеңестер құрылып, олардың құрамына жетекшi ғалымдар мен мамандар, ғылыми ұйымдар мен қоғамдық бiрлестiктердiң өкiлдерi енгiзiледi.
3. Мемлекеттiк табиғи қорықтарда ғылыми деректер банкi, ғылыми коллекциялар, қорлар, кiтапханалар мен мұрағаттар құрылады.
Мемлекеттiк табиғи қорықтар қорық iсi мәселелерi жөнiнде ғылыми көпшiлiк және басқа да әдебиеттер шығара алады.
Мемлекеттiк табиғи қорықтарды мәдени-ағарту, оқу, туристiк, рекреациялық және өзге де мақсаттарға пайдаланудың ерекшелiктерi:
Мемлекеттiк табиғи қорықтарда, құрамына айрықша құнды экологиялық жүйелер мен объектiлер кiрмейтiн арнайы бөлiнген учаскелерде ерекше қорғалатын табиғи аумақтар саласындағы уәкiлеттi орган белгiлейтiн тәртiппен:
- Экскурсиялық экологиялық маршруттар ұйымдастыруға және туристiк соқпақтар мен тұрақтар салуға, ашық аспан астында мұражайлар мен экспозициялар орналастыруға;
- Спорттық және әуесқойлық балық аулауға;
- Қорық қызметкерлерiнiң және оның аумағында тұрақты тұратын азаматтарға өз қажеттерi үшiн саңырауқұлақ, жаңғақ, жидек, дәрiлiк өсiмдiктер жинауға, шөп шабуға;
- Қорық қызметкерлерiнiң, сондай-ақ оның аумағында тұрақты тұратын өзге де азаматтардың жеке малын жаюға жол берiледi.
Мемлекеттiк табиғи биосфералық қорықтар: 1. Мемлекеттiк табиғи биосфералық қорықтар ауқымды экологиялық мониторингтi жүзеге асыру үшiн жұмыс iстеп тұрған немесе жаңадан ұйымдастырылып жатқан мемлекеттiк табиғи қорықтардың базасында құрылуы мүмкiн.
2. Қоршаған ортаны бүлдiрмейтiн және биологиялық ресурстарды сарқылтпайтын ғылыми зерттеулер жүргiзу, табиғатты ұтымды пайдалану әдiстерiн сынақтан өткiзiп, енгiзу мақсатында мемлекеттiк табиғи биосфералық қорықтарға қорғау және жұмыс iстеу режимдерi әртүрлi биосфералық полигондар қосылуы мүмкiн.
3. Мемлекеттiк табиғи биосфералық қорықтар туралы жеке ережелер Қазақстан Республикасы бекiткен халықаралық шарттар ескерiле отырып бекiтiледi.
Мемлекеттiк табиғи қорықтар-сепортерлер: 1. Мемлекеттiк табиғи қорық-сепортер - қорық режимiмен қорғалатын, республикалық маңызы бар ерекше қорғалатын табиғи аумақ, ол табиғи қайта түлеуге бейiмi жоқ, адам әрекетiнен бұзылған бiрегей табиғи кешендердi қалпына келтiруге және зерделеуге арналған.
2. Мемлекеттiк табиғи қорықтар-сепортерлердi қорғау режимi олардың ғылыми қызметiн және оларды мәдени-ағарту, оқу және туристiк мақсаттарға пайдалануды ұйымдастыру мемлекеттiк табиғи қорықтар үшiн көзделген тәртiппен жүзеге асырылады [7].
Алғашқы қорықтар. Табиғи орта мен жабайы табиғатты қорғау туралы ең алғашқы заң Шри-Ланка мемлекетінде б.з.д. ІІІ ғасырда қабылданған, себебі Михинтале жерінде Деванампиятисса патшасының бұйрығымен әлемдегі ең алғашқы қорық құрылған.
Европа аймағында ең алғашқы қорық Франция мемлекетінде екінші империя кезінде Фонтенбло қорығы құрылған. Оның жалпы аумағын 624 га құраған. Негізінен қорықтарды ұйымдастыру идеясы ең алғаш АҚШ мемлекетінде пайда болған. Қазақстан мен Орталық Азиядағы алғашқы ашылған қорық болып Ақсу-Жабағылы қорығы саналады. Бүгінде қорық Батыс Тян-Шань жүйесіндегі Талас Алатауының біраз бөлігін, Оңтүстік Қазақстан мен Жамбыл облыстарының территориясынан 131 934 гектардай жерді алып жатыр [8].
1.2 Қорықтардың жіктелуі
Қорықтар - көптеген елдер мен әлем аймақтарымен қабылданған және қолданыстағы қорғалатын табиғи кешендерінің ең әмбебап категориясы болып табылады. Дегенмен, гомогенді түсініктер туралы алдын-ала айтылуына қарамастан унификацияға деген ұмтылыс әр түрлі мемлекеттерде алдымен көлемі бойынша ерекшеленеді. Бұл қорықтың басқару механизмінің қаржылануы, ұйымдар құрылымының әр түрлілігі өкінішке орай жоқ, классификацияға бөлуді қажет етеді.
Қорықтар типологиясын ойлап табудың мүмкіндігін отандық әдебиетте бірнеше рет қарастырылып қабылданған. Аймақтың әлеуметтік-экономикалық жағдайы мен халықтың тығыздығына байланысты қорықтар урбанизацияланған, қорғалатын территория болып ерекшеленеді.
Қорықтардың түрлері:
Аңшылық қорығы. Ең алдымен мұндай қорықтар экономикалық жағынан қызықтырады, және олардың жұмысы - жергілікті жерде аңшылыққа арналған жануарлардың санын реттеп отыру. Сол үшін аңшылық қорықтарға ең негізгі үш талап қойылады. Олар:
- қорықта аңшылыққа арналған жануарлар болуы керек;
- қорықтың орналасқан жері мен қоршаған ортасы аңшылық жасау үшін ыңғайлы болуы керек және аңшылық жануарлары мекен ететін орындар болуы керек;
- қорықтың территориясы аңшыларға қолайлы болуы тиіс және жануарлар еркін қозғалыста болулары шарт;
Су қорығы - табиғат ескерткіші. Су қорығы суда немесе тұщы бассейндерде де болулары мүмкін. Тұщы бассейндерде шекара географиялық кординаттармен немесе ерекше бір белгілермен айқындалуы тиіс. Кейбір қорықтардың территориясында аралдар немесе өзен-көлдердің жағалаулары кіруі мүмкін. Мұндай қорық су ішіндегі жәндік-жануарлар мен өсімдіктерді сақтап қалу үшін құрылады. Ал теңіз жануарлары болса қорықтың территориясына кіріп тұратын болса, онда оларда қорғауға алынады.
Су қорығы - тіршілік көзі. Мұндай қорықты не аңшылық не балық аулаушылық деп атауға болмайды, бұл қорық теңіз хикаялары үшін құрылады. Ол аңшылық қорықтар үшін жануарларды көбейту, сол қорықтар үшін қызмет жасаушылар болып табылады [4].
Территорияның генесизі бойынша (табиғи және мәдени орталықтар бойынша) қорықтар табиғи, мәдени, табиғи-мәдени болып жіктеледі. Осы бөлінулер бойынша қазіргі таңда АҚШ және Канада мемлекеттерінің табиғи қорғалатын территориялар жүйесі қазіргі заман талабына сай негізделген. Ол ГИПРОГОР институтымен ойластырылып табылған, ал КСРО-дағы қорықтардың бөлінуі келесідей, олар: табиғи, архитектуралық-этнографиялық, археологиялық және әскери-тарихи болып келеді.
РАН географиялық институты қорықтарда демалу түрлеріне байланысты қыдыру-пейзажды, спорттық-қыдыру, саятшылық (балық аулау), архетектуралық-тарихи түрлеріне жіктеуді ұсынды.
Сонымен қатар рекреациялық сұраныстың құрылу орталығына қажетті қорықтар типологиялары бар. Қорықтардың агломерациялық типі - үлкен агломерациялардың қасында орналасқан бірнеше қалалар әрекетінің зоналық орындардағы қорықтар немесе керісінше қаладан алыс қашықтықта орналасқан зоналар бойынша бөлінеді.
Көріп отырғанымыздай қорықтар теориялық мүмкіндігі шектелмеген тек зерттеу қөзқарасы ғана анықталған.
Қорықтардың типологиясын құру кезінде олардың негізгі сипаттамаларын зерттемеуге болмайды, олар морфологиялық көрсеткіштер (елдегі қорықтардың саны мен көлемі, жерге деген жеке меншік формасы, басқару ұйымдардың кез-келген бюджетінің көлемі мен табиғи қорғау шараларының қаржы көздерімен, еңбек ресурстарымен қамтамасыз етілуі, қорықтардың туристік инфрақұрылымының даму деңгейін жатқызуға болады) болып табылады, алайда қорықтар арасында айырмашылықтар кенеттен тумайды, ол территорияның әлеуметтік-экономикалық даму деңгейі бойынша анықталады [3].
Қорықтардың аймақтық моделденуі. Моделдеу сөзінің астарында елдердегі қорықтар жүйесі дамуының тактикасы мен стратегиясын объективті жағынан есепке ала отырып, басқару таңдамалары айтылады, көбінесе жаңа қорықтарды құру принциптері бюджетті құру тәсілдеріне және қызметкерлерді тағайындау тәсіліне, басқарушы құрлымдық жерлердің иеленушілік пен қарым-қатынас қағидаларына байланысты болады.
Н.В Максаковский бойынша әлем қорықтарын небары үш түрлі классификацияға бөліп қарастырады.
Бұл қорықтар жабайы флора мен фаунаны сақтауға арналған.
Соңғы жылдары типологияның мұндай таралуы әсерінен заман талабына сай өзгертілген. Қазіргі таңда қорықтардың 4 моделін айтуға болады: Солтүстік Америка моделі, Европалық модель, өзін-өзі қамтамасыз ету моделі және Азияттық модель.
Солтүстік Америка моделі. Басқа классификациялық схема бойынша немесе бірнеше құжаттардың көлемінде жүзеге асатын қорықтарды мемлекет тарапынан қаржыландыру деңгейі өте жоғары болады. Қорықтарды қаржымен қамтамасыз етуге федералды қазынадан және аймақтық бюджеттен алады. Бастапқы қорықтар халықты рекреациялау үшін құрылған және қазіргі таңда техникалық және транспорттық қамтамасыз етілу жағынан АҚШ, Канада мемлекттерінің қорықтарының қызмет деңгейі бойынша әлемдік көшбасшылардың қатарында.
Европалық модель. Еворпадағы алғашқы қорық Швецияда құрылған. Алайда осы моделге тән алғашқы қорық Ұлыбританияның қорықтар жүйесінде болған. Бұл модель Батыс Европа мен Жапония мемлекттерінде кеңінен таралған. Европалық модель негізгінен ерекше жеке территорияның үлкен бөлігінде әртүрлі формада болуымен ерекшеленеді. Көптеген елдерде қорықтардың аз бөлігі ғана мемлекет меншігінде болады. Бұның себебі ертедегі жерлерге деген дәстүрлі жеке меншік иелігі болған. Қорықтардың ең негізгі функциясының бірі болып жергілікті халықты демалыс пен денсаулығын қалпына келтіруді қамтамасыз етеді. Сондықтан да мұнда туристік ағымның көбі ішкі туризм болып келеді.
Өзін-өзі қамтамасыз ететін қорықтар моделі - бұл топтастырылған қорықтардың даму концепсиясы бойынша үкімет тарапынан емес, керісінше мемлекет қолдауы тәсілімен біріктірілген тобы болып табылады. Бұл халық қажеттілік тұтынушы емес керісінше көзі болып табылады.
Азияттық модель. Жоғарыда қарастырған қорықтарға қарағанда құрылу деңгейінде айтарлықтай айырмашылық бар, олар көбінесе қалыптасу кезеңінде болады. Азияның негізгі қорықтары Тайланд, Шри-Ланка, Бангладаш, Туркия, Индонезия, Малайзия, Филиппины және Оңтүстік Корея мемлекеттерінде шоғырланған. Мемлекеттердің ауданы кіші болғанымен олардағы қорықтар саны көп және бүгінгі күні олар өсуде. Мұндағы қорықтарды қамтамасыз ету үшін бюджеттен үлкен көлемде қаржы бөлінуде [6].
1.3 Әлем қорықтарын ұйымдастырудағы экономикалық географиялық ерекшеліктері
Қорықтар мемлекттің жеке меншік немесе аралас иелігінде болады. Сонымен қатар кей мемлекеттерде халықаралық табиғат қорғау ұйымдарының иелігіне берілуі мүмкін (ЮНЕСКО, мәдени мұра бойынша комитеті). Әлемде қорықтарды мемлекеттің жеке меншігіне беру кең таралмаған. Осы заңдылық шеңберінде осы процестерді орындау қарапайым түсіндіріледі. Мұндай қорықтарды Африка, Азия, Таяу Шығыс, ТМД, Латын Америка елдерінің кейбір дамушы мемлекттері қолданады. Әлі күнге дейін осы жерлердегі жеке учаскілерді қайтарылмайтын экспроперация жолымен жаңа қорықтар құруда.
Қорықтар деген мемлекеттің жеке меншігі, Европа мемлекеттері (Германия, Ирландия, Болгария, Румыния, Чех, Скандинавия елдері) секілді елдерде кең тараған. Мұның бір айқын мысалы ретінде Ирландияны алуға болады. Онда мемлекеттер актіге сәйкес 1954 жылы болашақ қорық жерлерін мемлекет меншігіне өткізді.
Европада қорықтар альтернативті дамудың асып кетуі және жерді сатып алу кезіндегі нарықтың бағамын жерді сатушы адамға компенсация берілудің арқасында қорықтар құрылады. Қорғалатын учаскілер (еasements) шаруашылықтың кейбір түрлеріне мемлекет тарапынан шектеулер мен тыйымдарды орнату кең тараған, сонымен қатар осы шарттарды салық механизмінің, дамуға деген құқық нарық құрылғанының және жерді алмастырудың мүлік тәсілдері көмегімен кеңінен тараған.
Дамуға деген құқық бұл - жерді пайдалануға жердің орналасқан қарамағында учаскілер белгілі-бір бөлігін сатуға және өңдеуге деген құқық туралы лицензия беру болып табылады. Мұндай әдістердің негізгі артықшылығы болып сатылымдар қатысушының шаруашылық айналымының қандай ауданын шығарып тастауын анықтайды. Бұл қорықтардың альтернативті артуын азайтады [9].
Мемлекеттің жеке меншіктерінің үстем болып тұруы кезінде, жеке меншік учаскілері көптеген Солтүстік және Оңтүстік Америка, Польша, Греция, Түркия, Пәкістан, Непал, Алжир секілді елдерде жерді иелік ету жүйесі бойынша қарастырылған. Мұнда ережеге сәйкес қорықтар учаскілерін уақытша иелену құқығын, үлкен корпорацияға концессиялау арқылы дамытады, ал сатылымында тәжірибе жасау және онда жеке меншік өндірісті дамыту көзделген (концессия отаны болып АҚШ табылады, оған жалпы көлемнің 10-15%-ы кіреді).
Батыс Европа мемлекетіндегі қорықтардың құрамында жеке меншіктер үлесі жоғары болып келеді. Ол Франция мен Испания мемлекет жерлерінің 23 бөлігін құрайды. Ұлы жаратылыстардың көбі мұндай жерді иелену құрлымы Оңтүстік Кореяға тән делінген. Онда жеке меншік иелігіндегі қорықтар 40%-ы кіреді. Бұл аймақтағы елдерінде жерді пайдалану ертеден келе жатқан салтпен байланысты. Коста-Рика мен Панама секілді елдерде жеке меншіктегі жерлерді пайдалану нәтижесінде қорықтар арқылы пайда табу әлдеқайда эффектті болып келеді.
Мемлекеттермен қатар қорықтарда жерге иелік ету кезінде аралас форма үстемдік етеді, яғни ол, екі түрлі аралас және біртекті түрде жүргізілуі мүмкін. Аралас формадағы жерді иеленуі қорықтардың әлем түкпірлеріне шашыраңқы түрде болу арқылы таралды, ол әлемдегі Италия, Хорватия, Венгрия, Марокко, Жапония, Бразилия, Венесуэла секілді мемлекеттерге тән. Италида қорғалатын жерлердің 25-40%-ы жеке меншік иелігінде, ал 15-20%-ы қорғалатын территория, қалған бөлігі мемлекет мешшігі болып саналады. Хорватия мемлекетінің қорықтарының басым бөлігі шіркеулердің иелігінде болып келеді.
Жалпы дамыған елдерді дамушы елдердің қорықтарын салыстырған кезде құқықтық негізгі айырмашылықтар айқын көрінеді. Осыған сәйкес дәстүрлі мемлекеттік жерге иелік етудің орнына жаңа формалары пайда болады. Ең алдымен көзге Латын Америка елдеріндегі қорықтар түседі, ондағы қорықтардың формалары әртүрлі болып келеді. Айтарлықтай инертті болып, Африка, Азия, ТМД елдерінің қорықтары болып келеді, олардың қорықтарына деген иелік ету бұрын қаланған [10].
Әлемнің қорықтарын басқарудың ұйымдастырушылық құрлымы ерекше болып келеді. Қорықтар ұлттық деңгейде ең алғашқы кезеңнен бастап департамент комитетіне бағынған. Әлі күнге дейін орталықтандырылған әкімшілік формасы ауыспалы экономикасы бар (шамамен елдердің 90%-ы) дамушы елдер мен мемлекеттерге үстемдік етеді. Дамыған мемлекеттерде қорықтарды басқару құрлымының табиғатты қорғау шараларына деген шығынның жоғарғы деңгейі айтарлықтай деверсификацияланған. Олар бірнеше табиғи мамандандырылған агенстволардың аралас функциясына және иерархиясына сәйкес (вертикалды интегралды жүйесі) немесе тең құқылы бастамалар (горизонтальды интегралды жүйесі) бойынша анықталады. Құрылымның бірінші типіне Швеция, Италия, Нидерланды және көптеген Европа мемлекеттеріне (соның ішінде Рессейде бар) тән. Таралудың екінші типіне АҚШ, Канада, Франция, Австралия, ОАР мемлекеттері жатады. Сонымен қатар қорықтар жүйесінің жоғарғы деңгейде дамуына кейбір дамушы мемлекеттер кіреді, олар Танзания, Кения, Тайланд, Шри-Ланка мемлекттері.
Кейбір қорықтардың шаруашылығы табиғат қорғаумен жанама түрде байланысты анықталады. әдетте бұл ауылшаруашылығы, балық шаруашылығы, туризм, мәдени мұра секілді шаруашылықтарда комитет немесе баланс министрлігі болады. Қай кездері қорықтардың жерлерін әскери департаментке, жағалау қорғау қызметіне немесе орман қорғау комитетінің билігіне берген. Бұлар табиғатты қорғау ұйымдарымен бірге белсенді түрде орман дайындаумен айналысады және олар аталған ұйымдардан көп табыс табады.
Ал Қазақстан Республикасы территориясында орналасқан қорықтардың құрылу кезіндегі экономикалық және географиялық ерекшеліктеріне келетін болсақ, біріншіден, ерекше қорғалатын табиғи аумақтар мен қоршаған ортаның, соларда орналасқан экологиялық, ғылыми және мәдени жағынан ерекше құнды объектілері ҚР ұлттық байлығы болып табылады.
Ерекше қорғалатын табиғи аумақтардың түрлері, құру тәртібі, қорғау режимінің түрі, сондай-ақ ерекше қорғалатын табиғи аумақтардың жекелеген түрлерінің қызметін ұйымдастыру ерекшеліктері Ерекше қорғалатын табиғи аумақтар туралы Қазақстан Республикасының Заңында белгіленеді.
Мемлекеттік табиғи-қорық қоры дегеніміз қоршаған ортаның ғылыми зерттеулерге, білім беру ісіне, туризмге және экологиялық, ғылыми және мәдени жағынан ерекше құнды, мемлекеттік қорғауға алынған объектілерінің жиынтығын айтамыз.
Қазақстан Республикасының ерекше қорғалатын табиғи аумақтар саласындағы заңдары мемлекеттік табиғи қорық, қорық қорын қорғау мен қалпына келтіру, ерекше қорғалатын табиғи аумақтарды ұйымдастыру мен ұтымды пайдалану, осы салада заңдылықты нығайту мақсатымен қоғамдық қатынастарды реттейді.
"Ерекше қорғалатын табиғи аумақтар туралы" Қазақстан Республикасының заңы ерекше қорғалатын табиғи аумақтар қызметінің құқықтық, экономикалық, әлеуметтік және ұйымдық негіздерін белгілейді.
ҚР ерекше қорғалатын табиғи аумақтар туралы заңдары мынадай принциптерге негізделеді:
1. Мемлекеттік табиғи-қорық қорын, биологиялық алуан түрлілікті және табиғи экологиялық жүйелерді сақтау.
2. Ерекше қорғалатын табиғи аумақтарды нысаналы пайдалану.
3. Ғылыми, мәдени, ағарту мен білім беру ісін дамыту мақсаттарында ерекше қорғалатын табиғи аумақтарды ұтымды пайдалану.
4. Әлеуметтік-экономикалық факторларды және жергілікті халықтардың мүдделерін ескере отырып, туризмді дамыту.
5. Ерекше қорғалатын табиғи аумақтарды пайдалану және қорғау жөніндегі шараларды мемлекеттік қолдау.
6. Ерекше қорғалатын табиғи аумақтар саласындағы мемлекеттік реттеу мен бақылау.
7. Ерекше қорғалатын табиғи аумақтарды ақы төлеп пайдалану.
8. Ерекше қорғалатын табиғи аумақтар туралы заңдарды бұзушылықпен келтірілген залалды өтеу.
9. Халықаралық және қоғамдық бірлестіктердің ерекше қорғалатын табиғи аумақтар саласына қатысуы.
10. Мемлекеттік табиғи-қорық қоры мен ерекше қорғалатын табиғи аумақтардың жай күйі туралы ақпаратпен еркін танысу.
11. Халықаралық құқық негізіндегі халықаралық ынтымақтастық.
Ерекше қорғалатын табиғи аумақтар мынадай мәдени-ағартушылық мақсаттарда пайдаланылуы мүмкін:
- Табиғи-ғылыми білімдер мен қорық ісі, қоршаған ортаны қорғау мен табиғатты ұтымды пайдалану саласындағы жетістіктерді насихаттау;
- Өлі табиғат, өсімдіктер мен жануарлар объектілерін, тарихи-мәдени мұра объектілерін көрсету;
- Табиғат қорғау мекемелерінің қызметімен таныстыру.
Ерекше қорғалатын табиғи аумақтардағы тарихи және мәдени ескерткіштерді қорғау, сақтау және пайдалану Қазақстан Республикасының тарихи-мәдени мұраны қорғау және пайдалану туралы заңдарына сәйкес жүзеге асырылады.
Ерекше қорғалатын табиғи аумақтар мынадай оқу мақсаттарында:
- Оқушылар мен студенттердің оқу экскурсиялары мен сабақтарын, өндірістік практикаларын өткізу;
- Қорық ісі, қоршаған ортаны қорғау және табиғатты ұтымды пайдалану саласындағы ғылыми кадрларды даярлау, мамандарды қайта даярлау және біліктілігін арттыру мақсаттарында пайдаланылуы мүмкін.
Ерекше қорғалатын табиғи аумақтарды туристік және рекреациялық мақсаттарда пайдалану:
- Ерекше қорғалатын табиғи аумақтар туристерді табиғи және тарихи-мәдени көрікті орындармен таныстыру, халықтың белсенді демалысы үшін пайдаланылуы мүмкін.
Ерекше қорғалатын табиғи аумақтарда туризм мен рекреация жүргізу үшін арнайы учаскелер бөлінеді, оларда туристік соқпақтар, шолу алаңқайлары, тынығып, айалдайтын ашық алаңдар, көлікке арналған тұрақтар, шатыр тігілген лагерьлер, мейманханалар, мотельдер, туристік базалар, қоғамдық тамақтандыру, сауда және басқа да мәдени-тұрмыстық мақсаттағы объектілер болады [11].
Ерекше қорғалатын табиғи аумақтардағы туристік және рекреациялық қызмет оларды қорғау режимдерін ескере отырып шектеледі және Қазақстан Республикасының туризм туралы заңдарына сәйкес реттеледі.
2 Қазақстан РеспубликасыНДАҒЫ қорықтарДың даму тенденциялары
2.1 Қорықтарды ұйымдастыру ерекшеліктері
Қорықты жерлерді арнайы ұйымдастыру - адамның ерте кезден басталған игілікті іс-әрекеттерінің бірі. Әрбір қоғамның өзіне тән ерекшеліктеріне сәйкес қорық ұйымдастырудың міндеттері мен ондағы істелінетін жұмыс шаралары да үнемі өзгеріп отырған.
Мемлекет қорықтарды ұйымдастыру үшін, ең алдымен мемлекет территориясында табиғат сұлулығын қорғауды қажет ететін жер болу қажет. Ол жер өзінің әсемдігі, өзіне тиесілі табиғи ерекшеліктері болса, жоғалып кету қауіпі төнген өсімдіктер мен жануарлары болса, онда ол жер мемлекеттің қорғалуына алынады.
Мемлекет қорықтарды табиғаттың тамаша қалпын келешек ұрпаққа сол қалпында қалдыру мақсатымен ұйымдастырады.
Қорықты ұйымдастыру үшін алдымен мемлекеттің басшылығымен келісіліп барып, тек мақұлданған жағдайда ғана құрылады.
Құрылатын мемлекеттiк қорықтар табиғи кешендердi қорғау режимiне және пайдалану мақсаттарына қарай мынадай функционалдық аймақтар мен шағын аймақтар ерекшеленедi:
1) қорық режимiндегi;
2) мынадай шағын аймақтары бар заказдық режимдегi:
- рекреациялық пайдалану;
oo әкiмшiлiк-өндiрiстiк мақсаттағы;
oo келушiлер мен туристерге қызмет көрсету;
oo шектеулi шаруашылық қызмет.
Құрылғалы жатқан қорық осы аталған аймақтардың қайсысына жататындығын анықтау керек. Олар анықталғаннан кейін, үкімет қаулы шығарады, осыған сәйкес қорық құрылады.
Құрылған қорық территориясында кез-келген шаруашылық қызметке, рекреациялық пайдалануға тыйым салынады және онда мемлекеттiк табиғи қорықтардың ерекше қорғалатын аумақтарының режимiне сәйкес келетiн режим қолданылады.
Заказдық режим аймақтарында табиғи кешендер мен объектiлердi сақтауға арналған жағдайлар қамтамасыз етiлiп, сол аумақта оларды қатаң реттей отырып пайдалануға, соның iшiнде: рекреациялық пайдалану, шектеулi шаруашылық қызмет, әкiмшiлiк-өндiрiстiк мақсаттағы және келушiлерге қызмет көрсету шағын аймақтарында спорттық және әуесқойлық аң аулау мен балық аулау, рекреациялық орталықтардың, қонақ үйлердiң, кемпингтердiң, мұражайлар мен туристерге қызмет көрсететiн басқа да объектiлердiң құрылысын салуға және пайдалануға беруге жол берiледi [12].
Шектеулi және дәстүрлi шаруашылық қызмет өңiрлерiнде мемлекеттiк қорықтардың тұрақты пайдалануына берiлген жер учаскелерi сияқты, бұл жер учаскелерiн меншiк иелерi мен жердi пайдаланушылардан алып қоймай, соларға бекiтiлген жер учаскелерi де енгiзiлуi мүмкiн.
Мемлекеттiк қорықтарда ғылыми зерттеулер, мәдени-ағарту және оқу шаралары мемлекеттiк табиғи қорықтар үшiн белгiленген тәртiппен жүргiзiледi.
Қазақстанның Қоршаған ортаны қорғау министрлігі алдағы уақытта Солтүстік Тянь-Шань, Іле Алатау Мемлекеттік ұлттық табиғат паркін, Ақсу-Жабағылы мемлекеттік қорығын, Бурабай және Баянауыл, Қарқаралы мемлекеттік ұлттық табиғат парктерін Үстірт мемлекеттік табиғат қорығы мен Қазақстан Алтайы өңірлерін де Дүниежүзілік мұра тізіміне ұсынуды жоспарлап отыр.
Табиғатты қорғау шаралары; жер бетінің түкпір-түкпірінде экологиялық жағдайдың нашарлауы барлық мемлекеттерді одан шығу жолдарын іздеуге мәжбүр етті. Көптеген мемлекеттер қоршаған ортаның сапасын жақсартуға бағытталған 5-10 жылдық бағдарламалар қабылдап, іске асырылуда. Мысалы, Жапонияда су тазартатын қондырғыларды салуды қаржыландыру, ГФР-де қалдықтарды өңдеудің федералдық жұмыстары, АҚШ-та жергілікті сарқынды және ауыз су құбырларын салудың бағдарламалары жасалған.
Табиғатты қорғау мен жақсарту туралы заңдар мен кодекстер қабылданып, табиғи ортаның сапасын бағалауға қалдықтарды ауаға, топыраққа, суға жіберуді нормалау, экологиялық сарап жүргізу тәжірибелері көзделген.
100-ден астам мемлекеттерде қоршаған ортаны қорғауды басқаратын министрлер, департаметтер мен агенттіктер құрылған. Олар әр түрлі аталғанмен айналысатын жұмыстар біреу - табиғатты сақтау.
Экологиялық проблемалар бір елдің емес бірнеше елдерге қатысы бар мәселе. 70-ші жылдардан бастап экологиялық дағдарыстан шығу жолдарын бірігіп іздестіріп, қажетті шараларды бірге жүргізу туралы келісімге қол жетті.
Табиғатты қорғау проблемаларына арналған бірінші халықаралық жиналыс 1971 жылы Чехия елінде өтті. Бұл БҰҰ Европаның экономикалық комиссияның симпозиумы болған.
1972 жылы Стокгольм қаласында БҰҰ-ның қоршаған орта жөніндегі конференциясы ашылды. Осы күн халықаралық ынтымақтастың басталу күні болып есептеліп, конференция Жер біреу деген ұранмен өтті.
БҰҰ-ның ХХVІІ бас Ассамблеясы сессиясы 5-ші маусымда дүниежүзі қоршаған ортаны қорғау күні деп жариялап, ол күн жыл сайын аталып өтеді.
Мемлекеттік қорық аймақтарын күзету мен пайдаланудың ерекшеліктері мынандай:
1. Егер кез-келген қызмет көрсетілетін ландшафттардың табиғи келбетін өзгертуі немесе экологиялық жүйелердің тұрақтылығын бұзуы мүмкін болған не ерекше құнды табиғи ресурстарды сақтауға және молықтыруға қатер төнген жағдайда, мемлекеттік қорық аймақтарында мұндай қызметке тиым салынады.
2. Мемлекеттік қорық аймақтарында учаскілер қорықтық және қаумалдық режимді, сондай-ақ шаруашылық қызметтің реттелмелі режимді учаскілері болып бөлінеді.
3. Мемлекеттік қорық аймақтары оларды күзету режимі түрлерінің ерекшеліктерін ескере отырып, ерекше қорғалатын табиғи аумақтар үшін көзделген барлық мақсаттарда пайдалануы мүмкін.
4. Мемлекеттік қорық аймақтарында жер учаскілерінің меншік иелері мен жер пайдаланушылардың шаруашылық қызметіне шектеулер ҚР-ның заңдарында белгіленеді.
5. Мемлекеттік қорық аймақтары бекітіп берілетін табиғат қорғау мекемелері, мемлекеттік орман шаруашылығы мекемелері осы Заңның 32-бабына сәйкес арнайы күзет қызметінің күшімен оларда орналасқан мемлекеттік табиғи қорық қорының объектілерін қорғау мен қалпына келтіру жөніндегі іс-шаралар ұйымдастырады.
6. Мемлекеттік қорық аумақтарында қоршаған ортаны қорғау мақсатындағы уәкілетті мемлекеттік органның ұстануы бойынша ҚР-ның Үкіметі бекіткен арнайы экологиялық талаптарды ескере отырып, уәкілетті органның келісімі бойынша геологиялық зерттеулерге, пайдалы қазбаларды барлауға рұқсат беріледі [13].
Қорық ұйымдастыру ісіне біздің республикамызда соңғы жылдары көп көңіл бөліне бастады. Қазірдің өзінде 10 мемлекеттік қорық, 11 ұлттық парк, 17 ботаникалық, 40 зоологиялық, 2 ботаникалық-геологиялық қорықша қорлары құрылған. Алматы, Шымкент, Қарағанды т.б. ірі қалаларда ботаникалық бақтар жұмыс істейді. Осының бәрі сиреп бара жатқан өсімдіктерді қалпына келтіру жұмыстарымен айналысады. Орман мен өсімдіктерді қорғау ересектермен қатар мектеп оқушыларының да міндеті. Көптеген аймақтарда жастардың белсенділігін арттыру мақсатымен Жас орманшылар, Жасыл патрульшілер, Жас экологтар, Жас натуралистер атты үйірмелер ұйымдастырылған. Олар - еліміздің орман шаруашылығының белді көмекшілері. Сирек және дәрілік өсімдіктерді де қорғау баршаның ісі. Біздің жеріміз дәрілік өсімдіктерге өте бай. Олар көбінесе Іле Алатауы, Жоңғар Алатауы, Алтай таулары мен Қаратау тау жоталарында көп шоғырланған. Әсіресе алтын тамыр, марал оты, дәрмене, жусан, қылша, шайқурай, жалбыз, бәйшешек, тартар жапырақ, түймедақ, мыңжапырақ, тау жуасы, сарымсақ, тасжарған, алтай рауғашы, қызылжидек, сасыр, т.б. өсімдіктерден дәрі-дәрмек жасайтын формоцевтік ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
География факультеті
Туризм кафедрасы
дипломдық жұмыс
қазақстан республикасының қорықтары және олардың туризмдегі рөлі (қорғалжын қорығы мысалында)
Орындаған ___________________ Кланкозова Ж.Б
4 курс студенті
Ғылыми жетекші __________________ Тойымбаева Ж.Х
(қолы, күні)
Норма бақылаушы ___________________ Байжокенова А.М.
(қолы, күні)
Кафедра меңгерушісінің
рұқсатымен
қорғауға жіберілді __________________ Артемьев А.М.
(қолы, күні)
Алматы, 2011
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1 ҚОРЫҚТАР ТУРАЛЫ ЖАЛПЫ ШОЛУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .5
0.1 Қорықтардың қалыптасуы, даму тарихы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ...5
0.2 Қорықтардың жіктелуі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..10
0.3 Әлемнің қорықтарын ұйымдастырудағы экономикалық - географиялық ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...13
1 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ ҚОРЫҚТАРДЫҢ ДАМУ ТЕНДЕНЦИЯЛАРЫ ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...18
0.1 ҚР-дағы қорықтар мен оларды ұйымдастыру ерекшеліктері ... ... ... ... ... .1 8
0.2 ҚР-дағы туризмнің дамуына қорықтардың әсер етуі ... ... ... ... ... ... ... ... ... 25
0.3 Қорықтарда ұйымдастырылатын экскурсиялар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 33
1 ҚОРҒАЛЖЫН ҚОРЫҒЫНЫҢ ТУРИЗМДЕ АЛАТЫН ОРНЫ ... ... ... ... .44
0.1 Қорғалжын қорығы туралы жалпы мәлімет ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .44
0.2 Қорғалжын қорығының визит-орталығы ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... .49
0.3 Қорғалжын қорығында жасалынып жатқан іс-шаралар ... ... ... ... ... ... . ... .57
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...61
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 63
Кіріспе
Жұмыстың жалпы мазмұны. Жұмыс негізінен еліміздің қорықтары туралы, олардың қазіргі кездегі жағдайы мен алатын орны, қорықтардың туризмге әкелетін пайдасы мен олардың болашақта жасалынатын іс-әрекеттері туралы, сонымен қатар Қорғалжын қорығының туристік потенциалына баға беріп, оларды дамыту жолдарын қарастырып, талдау жұмыстарын жүргізуге және мүмкін болатын ұсыныстарды ұсынуға арналған.
Сирек кездесетiн өсiмдiк түрлерi, орман алқаптары, жабайы аңдары мен құстары, судағы балықтары, жалпы табиғаттың керемет туындылары мемлекеттiк қорғауға алынатын жерлерді қорық деп атайды. Қорық ерекше экологиялық, тарихи, табиғи қорықтарды, ағарту, ғылыми-мәдени және туризм үшiн табиғи кешендер мен нысандарды қорғайтын, экологиялық-танымдық, ғылыми-зерттеу жұмыстарын жүргiзу мақсатында пайдаланылады.
Өзектілігі. Ерекше қорғалатын табиғи аумақтар туралы ҚР-сы Заңының жаңа редакциясына қорықтардың аумағында экологиялық туризмді, оның ішінде қорықтарды дамытудың жаңа тәртібі белгіленген.
Ол үшін экологиялық туризмді әрі қарай дамыту мақсатында мынандай іс-шажралар атқарылуда:
Экологиялық туризмді дамытуға қызығушылық тудыратын мемлекеттік қорықтардың инфрақұрылымын дамытудың бас жоспарларын әзірлеу;
Туроператорларды таңдау арқылы ерекше қорғалатын қорықтарға келушілер ағынын реттеу жүйесін аяқтау;
Түрлі бағыттағы туристік маршруттардың желісін әзірлеу мен оларды жайластыру және сертификациялау;
Ерекше қорғалатын табиғи аймақтарға келушілердің қауіпсіздігін және туристік қорларды қорғауды қамтамасыз ету;
Туристік қызметке қосымша инвестрларды және мүдделі шаруашылықтағы субъектілерді, туристік ұйымдарды, жергілікті халықты тарту арқылы инфрақұрлымды дамыту;
Туристік маршруттарды абаттандыру (демалыс орындарын, паналарды жайластыру, кіші сәулет нысандарын дайындау мен орнату және т.б.); жарнама қызметтік ақпарат жүргізу;
Зерттеудің нысаны - Қазақстан Республикасы қорықтары, оның ішіндегі Қорғалжын қорығының туристік потенциалы.
Зерттеу пәні - қорықтар.
Жұмыстың негізгі мақсаты - ҚР-сы қорықтарының қазіргі күні атқаратын рөлін анықтау. Мемлекетіміз үшін қорықтардың қаншалықты қажет екендіктерін, олардың қоғамға тигізетін пайдасын анықтау. Оның негізінде еліміздің барлық қорықтарының бір-бірінен айырмашылығы мен олардың маңыздылығын анықтау және мемлекеттің туризміне қосатын үлесін, қорықтардан түсетін табысты анықтау, Қорғалжын қорығындағы туризмді дамыту мүмкіндіктеріне талдау жасау болып табылады. Осы қойылған мақсатты ашу үшін келесі міндеттер қойылды:
- мемлекет қорықтары туралы толық мәлімет беру;
oo мемлекетіміздің туризм деңгейін анықтау;
- қорықтардағы туризмнің дамуын анықтау;
oo Қазақстан Республикасындағы қорықтарды ұйымдастыру шараларын ұсыну;
Дипломдық жұмыстың барысында келесідей зерттеу әдістері қолданылды: жүйелік талдау, салыстырмалы-сипаттамалық, статистикалық және тарихи әдістер.
Автордың жеке қосқан үлесі болып, қорықтарды зерттеп, оларға салыстырмалы анализ жасау. Сонымен қатар қорықтардың айырмашылықтарын анықтап, олардың туризмге тигізетін әсерін анықтау болып табылады. Еліміздің туризмі дамуы барысында қорықтар қаншалықты үлес қосты, алдағы жылдары қорықтардың тигізетін әсері бар ма екендігі туралы болжамдық шолу зерттеу жасау. Туризмді дамыту үшін, қорықтардың қосатын үлесі жоғары болу үшін стратегиялық бағдарламаларды құрастыру. Қорғалжын қорығын зерттеп, туристтерді тарту жолдарын қарастыру, туристік маршруттар құрастыру және туристік маршруты бар карта сызу болып табылады.
Зерттеу нәтижесінің қайнар көздері. Жұмысты орындаған кезде негізінен қорықтар туралы жазылған кітаптар болып табылады. Оның ішінде Қазақстан қорықтарына арналған энциклопедия.
1 қорықтар туралы жалпы шолу
1.1 Қорықтардың даму тарихы
Табиғатты қорғау ерте заманнан басталған. Көне заманның өзінде халықтар табиғат қорының сарқылатындығын білгененнен кейін табиғаттан тек қана ала бермей, оның орнын толтырып, қайтадан қалпына келуіне көмектесу керектігіне көздері жетті. Ол кезде адамдар тек жер өңдеп қоймай, оған тыңайтқыш беруді, пайдалы өсімдіктерді себуді, бағалы жануарларды асырап, көбейтуді үйренді. Бұл табиғатқа өзгеріс еңгізгенімен адам пайдасына жұмсалып кеткен қор қайтадан орнына келмейді. Ал біздің заманда табиғат қоры одан әрі азая түсуде. Табиғат байлығынан алынатын қордың мөлшері, оны қайтадан қалпына келтіру мөлшерінен әлдеқайда көп. Мұның себебі табиғатты қалпына келтіру идеясы барлық елде мемлекеттік шеңбердегі проблема деңгейіне көтерілмей отыр.
Тарих бізге табиғатты қорғау жөнінде алғашқы шаралардың Қытайда, Индияда және ертедегі Рим империясында болғандығын көрсетеді. Бұда 2200 жыл бұрын ертедегі Қытай философы Као-Цзи орманды құрта беру қайғылы жағдайға әкелетінін көрсете келіп, халықты орманды қорғауға шақырған. Біздің жыл санауымыздан көп уақыт бұрын Қытайдың кейбір княздықтарында қорықтар ұйымдастырылғаны белгілі. Одан 1000 жылдар шамасында қытайлықтар топырақ үгітілуімен күрес жүргізген. 300 жыл бұрын Индияда қорықтар ұйыдастырылып, одан адам әрекетіне тыйым салынған. Индиядағы қазіргі ұлттық саябақтар сол көне қорықтардың жалғасы болып саналады [1].
Қорықты жерлерді арнайы ұйымдастыру - адамның өте ерте кезден басталған игілікті іс-әрекеттерінің бірі. Әрбір қоғамның өзіне тән ерекшеліктеріне сәйкес қорық ұйымдастырудың міндеттері мен ондағы істелінетін жұмыс шаралары да үнемі өзгеріп отырады. Қорық сөзінің түбірі қор, қорғау деген сөздерден алынып, белгілі бір өңірдегі табиғаттың адам өмірі үшін айрықша маңызы бар алқабын қорғау және сақтап қалу деген ұғымды білдіреді.
Қорық сөзіне алғаш анықтама берген деректерді біз Орта Азиялық ғұлама ғалым Махмұт Қашқаридің ХІ ғасырда жазылған Диуани лұғат-ат-түрік атты энциклопедиялық еңбегінен көреміз. Онда дәулетті адамдардың игілігіндегі ерекше қорғалатын жайылымдық жерлер және арнайы қорғауға алынып қорғалатын аумақтар деп түсініктеме берген.
Тарихи дәуірлерде Орта Азия мен Қазақстан аумағындағы қорықты жерлер негізінен аң-құс аулауға немесе шүйгінді жайылымдар мал жаюға арналған, жеке дәулетті адамдардың қарамағында болып, қатаң тәртіпте қорғалатын болған. Мұндай қорықты аумақтар көбіне орманды қойнауларда, кейбір өзені мен бұлақтары көп шырайлы өңірлерде немесе аң-құсы мол алқаптарда ұйымдастырылады. Мұндай қорықты аумақтар арнайы қатаң қорғалып, кез келген адамның аң аулауына рұқсат етілмеген. Тіпті мұндай қорық деп белгіленген алқаптарда рұқсатсыз аң аулағандарды өлім жазасына дейін жазалау ережелері бекітілген [2].
Жалпы, мемлекеттiк табиғи қорық - табиғи процестердiң, тұрпатты және бiрегей экологиялық жүйелердiң, өсiмдiктер мен жануарлар дүниесiнiң биологиялық алуан түрлiлiгi мен генетикалық қорын табиғи жағдайда сақтап, дамуын зерттеуге арналған ерекше қорғалатын табиғи аумақ.
Қорық - бұл табиғат объектілерін қорғаудың ең жоғары формасы. Қорық аймағы шаруашылық айналымнан босатылып, онда кен өндіру мен құрылыс жұмыстарын жүргізу, аң - құс атып, балық аулау, шөп шабу мен мал жаю, ағаш дайындау сияқты нұқсан келтіретін әрекетке тиым салынған. Сонымен қатар қорық жеріне улы химикаттарды шашуға және басқа да жерлердің өсімдіктері мен хайуанаттарын жерсіндіруге болмайды. Бір сөзбен айтқанда, қорық ұйымдастырылған жердің табиғаты, сол аймақтың ландшафты - географиялық белдеуінің үлгісі (эталоны) ретінде қорғалуы қажет. Бұл жерлердегі экологиялық процестердің барлығы адам араласуынсыз табиғи жағдайда өтеді. Адам оның бақылаушысы, зерттеушісі ғана. Сол себепті де қорықтарды соңғы кезде ашық аспан астындағы нағыз табиғат лабораториясы деп те атап жүр. Өйткені мұнда ұзақ жылдар бойына табиғат комплекстерін табиғи жағдайда терең, ғылыми зерттеу, табиғат жылнамаларын жүргізу сияқты алуан түрлі жұмыстар жүзеге асырылады.
Қорықтарда тек саны азайып, жойылып бара жатқан хайуанаттар мен аса бағалы өсімдіктер ғана қамқорлыққа айналып қоймай, сонымен қатар өлкеміздің көрікті табиғат ландшафтылары, жалпы табиғат комплекстері сол қалпында сақталады [3].
Мемлекеттік табиғи қорық - қоршаған ортаның табиғи эталондар, реликтілері, ғылыми зерттелеулерге, ағарту, білім беру ісіне, туризмге және рекреацияға арналған объектілері ретінде экологиялық, ғылыми және мәдени жағынан ерекше құнды, мемлекеттік қорғауға алынған аумақтарының жиынтығы.
Қорықтардың басты мақсаты - табиғи ландшафтылар эталонын мұндағы тіршілік ететін өсімдіктер мен жануарлар дүниесімен қоса сақтау, табиғат кешендерінің табиғи даму заңдылықтарын анықтау. Соңғысы адамның шаруашылық әрекетінен табиғатта болатын өзгерістерді болжау үшін аса қажет.
Қазақстан қорықтары республикамыздың табиғат байлықтарын қорғау ісіне орасан зор үлес қосып отыр.
Қазақ халқының дәстүрлі мал шаруашылығының түрлі салаларында табиғат байлықтарын әсіресе мал жайылымдарының жыл маусымдарына байланысты дұрыс әрі тиімді пайдаланған. Сондықтан да бір алқаптың немесе аумақтың табиғатын тоздырмай дұрыс пайдалану қажеттілігі қатаң ескерілмеген. Қар түспеген қыстың қара бауыр бұйраттардың не жоталардың жазық бауырында қалың бидайық, көкорай шалғын мол шығатын кең алқаптар болған, мұндай жерлерді қорық деп атаған.
Қазақстан аумағында тікелей қорық сөзімен тіркесіп айтылатын бұрыннан сақталып қалған жер-су атаулары көптеп кездеседі. Осыған байланысты белгілі шығыстанушы А.Н. Бергштам Қазақстан мен Орта Азия халықтарының көне тарихына қатысты әрі маңызды, әрі құнды көп мәліметтер жинайды. Осындай зерттеулердің нәтижесінде Тянь-Шань аумақтарында көне дәуірлерде сол кезде мекен еткен тайпалар қызықты деректер қалдырған. Осы келтірілген деректер бойынша қорық деп белгіленген табиғат байлықтарын ондағы тайпалардың барлық мүшелерінің пайдалануға құқылы екендігі де атап көрсетілген [4].
Қорық аумағындағы барлық табиғи кешен толығымен шаруашылыққа пайдаланудан алынған және үкіметтің қорғауында болатын жер не су кеңістігі, типтік, сирек кездесетін және бірегей табиғи кешендерді бүкіл компонеттерінің жиынтығымен қоса, сол қалпында сақтауға арналған, арнайы қорғау режимі бекітілген ерекше қорғалатын табиғи аумақ.
Мемлекеттік табиғи-қорық қорына мына объектілер енгізіледі:
1. Зоологиялық объектілер - жануарлардың сирек кездесетін және құрып кету қаупі төнген түрлері, жануарлардың құнды түрлері және сирек кездесетін тобы.
2. Ботаникалық объектілер - өсімдіктердің сирек кездесетін және құрып кету қаупі төнген түрлері, өсімдіктердің құнды түрлері және сирек кездесетін тобы.
3. Орман объектілері - ерекше қорғалатын табиғи аумақтардағы ормандар.
4. Дендрологиялық объектілер - ғылыми және мәдени-тарихи маңызы бар жекелеген ағаштар немесе олардың топтары.
5. Гидрологиялық объектілер - ерекше мемлекеттік маңызы бар немесе ғылыми жағынан ерекше құнды су қоймалары.
6. Геологиялық, геоморфологиялық және гидрологиялық объектілер - жер қойнауының экологиялық ғылыми, мәдени және өзге де жағынан ерекше құнды учаскелер.
7. Топырақ объектілері - әр түрлі топырақ аймақтарындағы типтік, бірегей және сирек кездесетін топырақтар.
8. Ландшафтық объектілер - типтік, бірегей және сирек кездесетін ландшафтар.
Қорықтың негізгі міндеті - қорғауға алынған табиғат кешенін (этолондық табиғи экожүйелерді), сондай-ақ осы аумаққа тән организмдердің гендік қорын сақтау және қалпына келтіру, табиғи құбылыстардың даму заңдылықтарын ғылыми тұрғыдан кеңінен зерттеу.
Қорық аумағын шаруашылық мақсат үшін пайдалануға болмайды. Қорық қорғалатын аумақ қана емес, сонымен қатар табиғатты қорғау жөнінде мемлекеттік ғылыми мекеме болып табылады. Мұнда жабайы хайуанаттарға санақ жүргізу әдістері, оларға әсер ететін факторлар анықталып, саны сиреп бара жатқан жануарлар мен қоры азайып кеткен өсімдік түрлерін қалпына келтіру мәселесі терең зерттеледі [5].
Адамдардың іс-әрекеті табиғат ландшафттарын өте қатты өзгертті. Әсіресе өзгерістерге тірі табиғат ұшырады, олардан өсімдіктердің азаюы, жануарлардың азаюы мен кейбір түрлерінің жойылуы көрініс тапты. Ормандардың көлемі кішірейіп кетті. Міне осындай көрсеткіштер нәтижесінде қорықтар құрылған. Қорықтар қорғауға алынуға тиіс деген жерлердің көпшілігінде ашыла бастады. Қорықтар - табиғи ландшафтары бар, сирек кездесетін және мемлекетке өте бағалы жануарлары мен өсімдіктері бар жер тілімдері.
Қазақстан Республикасының қорықтарында алдағы уақытта табиғи ресурстарды пайдалану және олардың қайталанбас сұлулығын сақтаудың ғылыми негізін сақтау жөнінде үлкен мақсат пен міндеттер тұр. Бұл мақсат пен міндеттердің биосфера компаненттерін қорғап, оларды халық шаруашылығына рационалды түрде пайдалану үшін зор маңызы бар.
Қорықтар ең алдымен қорғауға алынбаған жерлердің адам әрекеттерімен өзгеріштерге ұшыраған жерлерді қорғалатын территориялардағы табиғатты салыстыру болып табылады. Қорықтарда фауна мен флораны экспериментальді ғылыми зерттеу процестерін жүргізу мүмкіндігі бар болады.
Қорықтар - биосфера эталоны. Мұндағы орман-тоғай, жай алған жайылым мен шабындық, аң-құс, айдын шалқар көлдер, ағыны қатты өзендер мүмкіндігіне қарай сол ежелгі әсем қалпында сақталынуы тиіс. Қай заман болмасын, қорықтарды ұйымдастыру күн тәртібінен еш қашан да түскен емес. Өйткені биосфера байлықтарын қорғау, онда ғылыми-зерттеу жұмыстарын сондай-ақ, биосфера компоненттерін қорғау жөніндегі үгіт-насихат, экологиялық білім және тәрбие беру жұмыстарын жүргізуде қорықтар өте маңызды рөл атқаратыны белгілі.
Мемлекеттiк табиғи қорық - табиғи процестердiң, тұрпатты және бiрегей экологиялық, жүйелердiң, өсiмдiктер мен жануарлар дүниесiнiң биологиялық алуан түрлiлiгi мен генетикалық қорын табиғи жағдайда сақтап, дамуын зерттеуге арналған ерекше қорғалатын табиғи аумақ. Мемлекеттiк табиғи қорықтардың бүкiл аумағында табиғи ресурстарды шаруашылық жүргiзу үшiн пайдалануды болғызбайтын қорғаудың қорықтық режимi белгiленедi.
Мемлекеттiк табиғи қорықтарды қорғау режимiнiң ерекшелiктерi мен тиым салынатын іс-әрекеттер:
oo үйлер мен ғимараттар, көпшiлiк пайдаланатын жолдар, труба құбырларын, электр беру желiлерi мен басқа да коммуникациялар салуға;
oo мемлекеттiк геологиялық зерттеуге және түрлi iздестiру жұмыстарына;
oo ауыл шаруашылығының, өнеркәсiптiң, гидроэнергетиканың, су көлiгiнiң суға деген қажеттерiн өтеу үшiн және өзге де шаруашылық мұқтаждар үшiн жер үстi және жер асты суларын пайдалануға;
oo орман қорғау шараларын жүргiзу және қорықтардың қызмет етуi үшiн қажеттi санитариялық және өзге де кесулердi қоспағанда, ағаштарды кесуге, шайырды, екiншi дәрежелi орман материалдары мен ағаш шырындарын дайындауға, орманды жанама пайдалануға, орманды сауықтыру мақсаттарына және орман қоры учаскелерiн аң шаруашылығы мұқтаждары үшiн пайдалануға;
oo шөп шабу мен мал жаюды қоса алғанда, өсiмдiктер дүниесiн шаруашылық мақсаттарға пайдалануға;
oo аң аулауға, кәсiпшiлiк балық аулауға және аңшылық пен балық аулау объектiсiне жатпайтын жануарларды шаруашылық мақсаттарына пайдалануға;
oo флоралар мен фауналар үшiн өсiмдiктер мен жануарлардың жаңа түрлерiн жаңа жағдайларға бейiмдеуге;
oo қоршаған ортаға кез-келген химиялық, биологиялық және физикалық ықпал жасауды қолдануға;
oo арнаулы рұқсат болмайынша табиғи ортадан жануарлар мен өсiмдiктердi алып қою арқылы коллекциялар жинауға және ғылыми зерттеулер жүргiзуге;
oo азаматтардың арнайы рұқсатынсыз және келуге бөлiнген орындардан тыс жерлерде болуына тыйым салынады.
Мемлекеттiк табиғи қорықтарда ғылыми зерттеулер ұйымдастырудың ерекшелiктерi:
1. Мемлекеттiк табиғи қорықтар, оларда құрылатын ғылыми орталықтардың, лабораториялар мен бөлiмдердiң күшiмен жыл бойы тұрақты бақылау ұйымдастыру арқылы ғылыми зерттеулер жүргiзедi.
Мемлекеттiк табиғи қорықтардың ғылыми орталықтарына, лабораториялары мен бөлiмдерiне белгiленген тәртiппен ғылыми ұйым мәртебесi берiлiп, олардың қызметкерлерiне ғылыми қызметкер құқықтары қолданылуы мүмкiн.
2. Мемлекеттiк табиғи қорықтарда ғылыми кеңестер құрылып, олардың құрамына жетекшi ғалымдар мен мамандар, ғылыми ұйымдар мен қоғамдық бiрлестiктердiң өкiлдерi енгiзiледi.
3. Мемлекеттiк табиғи қорықтарда ғылыми деректер банкi, ғылыми коллекциялар, қорлар, кiтапханалар мен мұрағаттар құрылады.
Мемлекеттiк табиғи қорықтар қорық iсi мәселелерi жөнiнде ғылыми көпшiлiк және басқа да әдебиеттер шығара алады.
Мемлекеттiк табиғи қорықтарды мәдени-ағарту, оқу, туристiк, рекреациялық және өзге де мақсаттарға пайдаланудың ерекшелiктерi:
Мемлекеттiк табиғи қорықтарда, құрамына айрықша құнды экологиялық жүйелер мен объектiлер кiрмейтiн арнайы бөлiнген учаскелерде ерекше қорғалатын табиғи аумақтар саласындағы уәкiлеттi орган белгiлейтiн тәртiппен:
- Экскурсиялық экологиялық маршруттар ұйымдастыруға және туристiк соқпақтар мен тұрақтар салуға, ашық аспан астында мұражайлар мен экспозициялар орналастыруға;
- Спорттық және әуесқойлық балық аулауға;
- Қорық қызметкерлерiнiң және оның аумағында тұрақты тұратын азаматтарға өз қажеттерi үшiн саңырауқұлақ, жаңғақ, жидек, дәрiлiк өсiмдiктер жинауға, шөп шабуға;
- Қорық қызметкерлерiнiң, сондай-ақ оның аумағында тұрақты тұратын өзге де азаматтардың жеке малын жаюға жол берiледi.
Мемлекеттiк табиғи биосфералық қорықтар: 1. Мемлекеттiк табиғи биосфералық қорықтар ауқымды экологиялық мониторингтi жүзеге асыру үшiн жұмыс iстеп тұрған немесе жаңадан ұйымдастырылып жатқан мемлекеттiк табиғи қорықтардың базасында құрылуы мүмкiн.
2. Қоршаған ортаны бүлдiрмейтiн және биологиялық ресурстарды сарқылтпайтын ғылыми зерттеулер жүргiзу, табиғатты ұтымды пайдалану әдiстерiн сынақтан өткiзiп, енгiзу мақсатында мемлекеттiк табиғи биосфералық қорықтарға қорғау және жұмыс iстеу режимдерi әртүрлi биосфералық полигондар қосылуы мүмкiн.
3. Мемлекеттiк табиғи биосфералық қорықтар туралы жеке ережелер Қазақстан Республикасы бекiткен халықаралық шарттар ескерiле отырып бекiтiледi.
Мемлекеттiк табиғи қорықтар-сепортерлер: 1. Мемлекеттiк табиғи қорық-сепортер - қорық режимiмен қорғалатын, республикалық маңызы бар ерекше қорғалатын табиғи аумақ, ол табиғи қайта түлеуге бейiмi жоқ, адам әрекетiнен бұзылған бiрегей табиғи кешендердi қалпына келтiруге және зерделеуге арналған.
2. Мемлекеттiк табиғи қорықтар-сепортерлердi қорғау режимi олардың ғылыми қызметiн және оларды мәдени-ағарту, оқу және туристiк мақсаттарға пайдалануды ұйымдастыру мемлекеттiк табиғи қорықтар үшiн көзделген тәртiппен жүзеге асырылады [7].
Алғашқы қорықтар. Табиғи орта мен жабайы табиғатты қорғау туралы ең алғашқы заң Шри-Ланка мемлекетінде б.з.д. ІІІ ғасырда қабылданған, себебі Михинтале жерінде Деванампиятисса патшасының бұйрығымен әлемдегі ең алғашқы қорық құрылған.
Европа аймағында ең алғашқы қорық Франция мемлекетінде екінші империя кезінде Фонтенбло қорығы құрылған. Оның жалпы аумағын 624 га құраған. Негізінен қорықтарды ұйымдастыру идеясы ең алғаш АҚШ мемлекетінде пайда болған. Қазақстан мен Орталық Азиядағы алғашқы ашылған қорық болып Ақсу-Жабағылы қорығы саналады. Бүгінде қорық Батыс Тян-Шань жүйесіндегі Талас Алатауының біраз бөлігін, Оңтүстік Қазақстан мен Жамбыл облыстарының территориясынан 131 934 гектардай жерді алып жатыр [8].
1.2 Қорықтардың жіктелуі
Қорықтар - көптеген елдер мен әлем аймақтарымен қабылданған және қолданыстағы қорғалатын табиғи кешендерінің ең әмбебап категориясы болып табылады. Дегенмен, гомогенді түсініктер туралы алдын-ала айтылуына қарамастан унификацияға деген ұмтылыс әр түрлі мемлекеттерде алдымен көлемі бойынша ерекшеленеді. Бұл қорықтың басқару механизмінің қаржылануы, ұйымдар құрылымының әр түрлілігі өкінішке орай жоқ, классификацияға бөлуді қажет етеді.
Қорықтар типологиясын ойлап табудың мүмкіндігін отандық әдебиетте бірнеше рет қарастырылып қабылданған. Аймақтың әлеуметтік-экономикалық жағдайы мен халықтың тығыздығына байланысты қорықтар урбанизацияланған, қорғалатын территория болып ерекшеленеді.
Қорықтардың түрлері:
Аңшылық қорығы. Ең алдымен мұндай қорықтар экономикалық жағынан қызықтырады, және олардың жұмысы - жергілікті жерде аңшылыққа арналған жануарлардың санын реттеп отыру. Сол үшін аңшылық қорықтарға ең негізгі үш талап қойылады. Олар:
- қорықта аңшылыққа арналған жануарлар болуы керек;
- қорықтың орналасқан жері мен қоршаған ортасы аңшылық жасау үшін ыңғайлы болуы керек және аңшылық жануарлары мекен ететін орындар болуы керек;
- қорықтың территориясы аңшыларға қолайлы болуы тиіс және жануарлар еркін қозғалыста болулары шарт;
Су қорығы - табиғат ескерткіші. Су қорығы суда немесе тұщы бассейндерде де болулары мүмкін. Тұщы бассейндерде шекара географиялық кординаттармен немесе ерекше бір белгілермен айқындалуы тиіс. Кейбір қорықтардың территориясында аралдар немесе өзен-көлдердің жағалаулары кіруі мүмкін. Мұндай қорық су ішіндегі жәндік-жануарлар мен өсімдіктерді сақтап қалу үшін құрылады. Ал теңіз жануарлары болса қорықтың территориясына кіріп тұратын болса, онда оларда қорғауға алынады.
Су қорығы - тіршілік көзі. Мұндай қорықты не аңшылық не балық аулаушылық деп атауға болмайды, бұл қорық теңіз хикаялары үшін құрылады. Ол аңшылық қорықтар үшін жануарларды көбейту, сол қорықтар үшін қызмет жасаушылар болып табылады [4].
Территорияның генесизі бойынша (табиғи және мәдени орталықтар бойынша) қорықтар табиғи, мәдени, табиғи-мәдени болып жіктеледі. Осы бөлінулер бойынша қазіргі таңда АҚШ және Канада мемлекеттерінің табиғи қорғалатын территориялар жүйесі қазіргі заман талабына сай негізделген. Ол ГИПРОГОР институтымен ойластырылып табылған, ал КСРО-дағы қорықтардың бөлінуі келесідей, олар: табиғи, архитектуралық-этнографиялық, археологиялық және әскери-тарихи болып келеді.
РАН географиялық институты қорықтарда демалу түрлеріне байланысты қыдыру-пейзажды, спорттық-қыдыру, саятшылық (балық аулау), архетектуралық-тарихи түрлеріне жіктеуді ұсынды.
Сонымен қатар рекреациялық сұраныстың құрылу орталығына қажетті қорықтар типологиялары бар. Қорықтардың агломерациялық типі - үлкен агломерациялардың қасында орналасқан бірнеше қалалар әрекетінің зоналық орындардағы қорықтар немесе керісінше қаладан алыс қашықтықта орналасқан зоналар бойынша бөлінеді.
Көріп отырғанымыздай қорықтар теориялық мүмкіндігі шектелмеген тек зерттеу қөзқарасы ғана анықталған.
Қорықтардың типологиясын құру кезінде олардың негізгі сипаттамаларын зерттемеуге болмайды, олар морфологиялық көрсеткіштер (елдегі қорықтардың саны мен көлемі, жерге деген жеке меншік формасы, басқару ұйымдардың кез-келген бюджетінің көлемі мен табиғи қорғау шараларының қаржы көздерімен, еңбек ресурстарымен қамтамасыз етілуі, қорықтардың туристік инфрақұрылымының даму деңгейін жатқызуға болады) болып табылады, алайда қорықтар арасында айырмашылықтар кенеттен тумайды, ол территорияның әлеуметтік-экономикалық даму деңгейі бойынша анықталады [3].
Қорықтардың аймақтық моделденуі. Моделдеу сөзінің астарында елдердегі қорықтар жүйесі дамуының тактикасы мен стратегиясын объективті жағынан есепке ала отырып, басқару таңдамалары айтылады, көбінесе жаңа қорықтарды құру принциптері бюджетті құру тәсілдеріне және қызметкерлерді тағайындау тәсіліне, басқарушы құрлымдық жерлердің иеленушілік пен қарым-қатынас қағидаларына байланысты болады.
Н.В Максаковский бойынша әлем қорықтарын небары үш түрлі классификацияға бөліп қарастырады.
Бұл қорықтар жабайы флора мен фаунаны сақтауға арналған.
Соңғы жылдары типологияның мұндай таралуы әсерінен заман талабына сай өзгертілген. Қазіргі таңда қорықтардың 4 моделін айтуға болады: Солтүстік Америка моделі, Европалық модель, өзін-өзі қамтамасыз ету моделі және Азияттық модель.
Солтүстік Америка моделі. Басқа классификациялық схема бойынша немесе бірнеше құжаттардың көлемінде жүзеге асатын қорықтарды мемлекет тарапынан қаржыландыру деңгейі өте жоғары болады. Қорықтарды қаржымен қамтамасыз етуге федералды қазынадан және аймақтық бюджеттен алады. Бастапқы қорықтар халықты рекреациялау үшін құрылған және қазіргі таңда техникалық және транспорттық қамтамасыз етілу жағынан АҚШ, Канада мемлекттерінің қорықтарының қызмет деңгейі бойынша әлемдік көшбасшылардың қатарында.
Европалық модель. Еворпадағы алғашқы қорық Швецияда құрылған. Алайда осы моделге тән алғашқы қорық Ұлыбританияның қорықтар жүйесінде болған. Бұл модель Батыс Европа мен Жапония мемлекттерінде кеңінен таралған. Европалық модель негізгінен ерекше жеке территорияның үлкен бөлігінде әртүрлі формада болуымен ерекшеленеді. Көптеген елдерде қорықтардың аз бөлігі ғана мемлекет меншігінде болады. Бұның себебі ертедегі жерлерге деген дәстүрлі жеке меншік иелігі болған. Қорықтардың ең негізгі функциясының бірі болып жергілікті халықты демалыс пен денсаулығын қалпына келтіруді қамтамасыз етеді. Сондықтан да мұнда туристік ағымның көбі ішкі туризм болып келеді.
Өзін-өзі қамтамасыз ететін қорықтар моделі - бұл топтастырылған қорықтардың даму концепсиясы бойынша үкімет тарапынан емес, керісінше мемлекет қолдауы тәсілімен біріктірілген тобы болып табылады. Бұл халық қажеттілік тұтынушы емес керісінше көзі болып табылады.
Азияттық модель. Жоғарыда қарастырған қорықтарға қарағанда құрылу деңгейінде айтарлықтай айырмашылық бар, олар көбінесе қалыптасу кезеңінде болады. Азияның негізгі қорықтары Тайланд, Шри-Ланка, Бангладаш, Туркия, Индонезия, Малайзия, Филиппины және Оңтүстік Корея мемлекеттерінде шоғырланған. Мемлекеттердің ауданы кіші болғанымен олардағы қорықтар саны көп және бүгінгі күні олар өсуде. Мұндағы қорықтарды қамтамасыз ету үшін бюджеттен үлкен көлемде қаржы бөлінуде [6].
1.3 Әлем қорықтарын ұйымдастырудағы экономикалық географиялық ерекшеліктері
Қорықтар мемлекттің жеке меншік немесе аралас иелігінде болады. Сонымен қатар кей мемлекеттерде халықаралық табиғат қорғау ұйымдарының иелігіне берілуі мүмкін (ЮНЕСКО, мәдени мұра бойынша комитеті). Әлемде қорықтарды мемлекеттің жеке меншігіне беру кең таралмаған. Осы заңдылық шеңберінде осы процестерді орындау қарапайым түсіндіріледі. Мұндай қорықтарды Африка, Азия, Таяу Шығыс, ТМД, Латын Америка елдерінің кейбір дамушы мемлекттері қолданады. Әлі күнге дейін осы жерлердегі жеке учаскілерді қайтарылмайтын экспроперация жолымен жаңа қорықтар құруда.
Қорықтар деген мемлекеттің жеке меншігі, Европа мемлекеттері (Германия, Ирландия, Болгария, Румыния, Чех, Скандинавия елдері) секілді елдерде кең тараған. Мұның бір айқын мысалы ретінде Ирландияны алуға болады. Онда мемлекеттер актіге сәйкес 1954 жылы болашақ қорық жерлерін мемлекет меншігіне өткізді.
Европада қорықтар альтернативті дамудың асып кетуі және жерді сатып алу кезіндегі нарықтың бағамын жерді сатушы адамға компенсация берілудің арқасында қорықтар құрылады. Қорғалатын учаскілер (еasements) шаруашылықтың кейбір түрлеріне мемлекет тарапынан шектеулер мен тыйымдарды орнату кең тараған, сонымен қатар осы шарттарды салық механизмінің, дамуға деген құқық нарық құрылғанының және жерді алмастырудың мүлік тәсілдері көмегімен кеңінен тараған.
Дамуға деген құқық бұл - жерді пайдалануға жердің орналасқан қарамағында учаскілер белгілі-бір бөлігін сатуға және өңдеуге деген құқық туралы лицензия беру болып табылады. Мұндай әдістердің негізгі артықшылығы болып сатылымдар қатысушының шаруашылық айналымының қандай ауданын шығарып тастауын анықтайды. Бұл қорықтардың альтернативті артуын азайтады [9].
Мемлекеттің жеке меншіктерінің үстем болып тұруы кезінде, жеке меншік учаскілері көптеген Солтүстік және Оңтүстік Америка, Польша, Греция, Түркия, Пәкістан, Непал, Алжир секілді елдерде жерді иелік ету жүйесі бойынша қарастырылған. Мұнда ережеге сәйкес қорықтар учаскілерін уақытша иелену құқығын, үлкен корпорацияға концессиялау арқылы дамытады, ал сатылымында тәжірибе жасау және онда жеке меншік өндірісті дамыту көзделген (концессия отаны болып АҚШ табылады, оған жалпы көлемнің 10-15%-ы кіреді).
Батыс Европа мемлекетіндегі қорықтардың құрамында жеке меншіктер үлесі жоғары болып келеді. Ол Франция мен Испания мемлекет жерлерінің 23 бөлігін құрайды. Ұлы жаратылыстардың көбі мұндай жерді иелену құрлымы Оңтүстік Кореяға тән делінген. Онда жеке меншік иелігіндегі қорықтар 40%-ы кіреді. Бұл аймақтағы елдерінде жерді пайдалану ертеден келе жатқан салтпен байланысты. Коста-Рика мен Панама секілді елдерде жеке меншіктегі жерлерді пайдалану нәтижесінде қорықтар арқылы пайда табу әлдеқайда эффектті болып келеді.
Мемлекеттермен қатар қорықтарда жерге иелік ету кезінде аралас форма үстемдік етеді, яғни ол, екі түрлі аралас және біртекті түрде жүргізілуі мүмкін. Аралас формадағы жерді иеленуі қорықтардың әлем түкпірлеріне шашыраңқы түрде болу арқылы таралды, ол әлемдегі Италия, Хорватия, Венгрия, Марокко, Жапония, Бразилия, Венесуэла секілді мемлекеттерге тән. Италида қорғалатын жерлердің 25-40%-ы жеке меншік иелігінде, ал 15-20%-ы қорғалатын территория, қалған бөлігі мемлекет мешшігі болып саналады. Хорватия мемлекетінің қорықтарының басым бөлігі шіркеулердің иелігінде болып келеді.
Жалпы дамыған елдерді дамушы елдердің қорықтарын салыстырған кезде құқықтық негізгі айырмашылықтар айқын көрінеді. Осыған сәйкес дәстүрлі мемлекеттік жерге иелік етудің орнына жаңа формалары пайда болады. Ең алдымен көзге Латын Америка елдеріндегі қорықтар түседі, ондағы қорықтардың формалары әртүрлі болып келеді. Айтарлықтай инертті болып, Африка, Азия, ТМД елдерінің қорықтары болып келеді, олардың қорықтарына деген иелік ету бұрын қаланған [10].
Әлемнің қорықтарын басқарудың ұйымдастырушылық құрлымы ерекше болып келеді. Қорықтар ұлттық деңгейде ең алғашқы кезеңнен бастап департамент комитетіне бағынған. Әлі күнге дейін орталықтандырылған әкімшілік формасы ауыспалы экономикасы бар (шамамен елдердің 90%-ы) дамушы елдер мен мемлекеттерге үстемдік етеді. Дамыған мемлекеттерде қорықтарды басқару құрлымының табиғатты қорғау шараларына деген шығынның жоғарғы деңгейі айтарлықтай деверсификацияланған. Олар бірнеше табиғи мамандандырылған агенстволардың аралас функциясына және иерархиясына сәйкес (вертикалды интегралды жүйесі) немесе тең құқылы бастамалар (горизонтальды интегралды жүйесі) бойынша анықталады. Құрылымның бірінші типіне Швеция, Италия, Нидерланды және көптеген Европа мемлекеттеріне (соның ішінде Рессейде бар) тән. Таралудың екінші типіне АҚШ, Канада, Франция, Австралия, ОАР мемлекеттері жатады. Сонымен қатар қорықтар жүйесінің жоғарғы деңгейде дамуына кейбір дамушы мемлекеттер кіреді, олар Танзания, Кения, Тайланд, Шри-Ланка мемлекттері.
Кейбір қорықтардың шаруашылығы табиғат қорғаумен жанама түрде байланысты анықталады. әдетте бұл ауылшаруашылығы, балық шаруашылығы, туризм, мәдени мұра секілді шаруашылықтарда комитет немесе баланс министрлігі болады. Қай кездері қорықтардың жерлерін әскери департаментке, жағалау қорғау қызметіне немесе орман қорғау комитетінің билігіне берген. Бұлар табиғатты қорғау ұйымдарымен бірге белсенді түрде орман дайындаумен айналысады және олар аталған ұйымдардан көп табыс табады.
Ал Қазақстан Республикасы территориясында орналасқан қорықтардың құрылу кезіндегі экономикалық және географиялық ерекшеліктеріне келетін болсақ, біріншіден, ерекше қорғалатын табиғи аумақтар мен қоршаған ортаның, соларда орналасқан экологиялық, ғылыми және мәдени жағынан ерекше құнды объектілері ҚР ұлттық байлығы болып табылады.
Ерекше қорғалатын табиғи аумақтардың түрлері, құру тәртібі, қорғау режимінің түрі, сондай-ақ ерекше қорғалатын табиғи аумақтардың жекелеген түрлерінің қызметін ұйымдастыру ерекшеліктері Ерекше қорғалатын табиғи аумақтар туралы Қазақстан Республикасының Заңында белгіленеді.
Мемлекеттік табиғи-қорық қоры дегеніміз қоршаған ортаның ғылыми зерттеулерге, білім беру ісіне, туризмге және экологиялық, ғылыми және мәдени жағынан ерекше құнды, мемлекеттік қорғауға алынған объектілерінің жиынтығын айтамыз.
Қазақстан Республикасының ерекше қорғалатын табиғи аумақтар саласындағы заңдары мемлекеттік табиғи қорық, қорық қорын қорғау мен қалпына келтіру, ерекше қорғалатын табиғи аумақтарды ұйымдастыру мен ұтымды пайдалану, осы салада заңдылықты нығайту мақсатымен қоғамдық қатынастарды реттейді.
"Ерекше қорғалатын табиғи аумақтар туралы" Қазақстан Республикасының заңы ерекше қорғалатын табиғи аумақтар қызметінің құқықтық, экономикалық, әлеуметтік және ұйымдық негіздерін белгілейді.
ҚР ерекше қорғалатын табиғи аумақтар туралы заңдары мынадай принциптерге негізделеді:
1. Мемлекеттік табиғи-қорық қорын, биологиялық алуан түрлілікті және табиғи экологиялық жүйелерді сақтау.
2. Ерекше қорғалатын табиғи аумақтарды нысаналы пайдалану.
3. Ғылыми, мәдени, ағарту мен білім беру ісін дамыту мақсаттарында ерекше қорғалатын табиғи аумақтарды ұтымды пайдалану.
4. Әлеуметтік-экономикалық факторларды және жергілікті халықтардың мүдделерін ескере отырып, туризмді дамыту.
5. Ерекше қорғалатын табиғи аумақтарды пайдалану және қорғау жөніндегі шараларды мемлекеттік қолдау.
6. Ерекше қорғалатын табиғи аумақтар саласындағы мемлекеттік реттеу мен бақылау.
7. Ерекше қорғалатын табиғи аумақтарды ақы төлеп пайдалану.
8. Ерекше қорғалатын табиғи аумақтар туралы заңдарды бұзушылықпен келтірілген залалды өтеу.
9. Халықаралық және қоғамдық бірлестіктердің ерекше қорғалатын табиғи аумақтар саласына қатысуы.
10. Мемлекеттік табиғи-қорық қоры мен ерекше қорғалатын табиғи аумақтардың жай күйі туралы ақпаратпен еркін танысу.
11. Халықаралық құқық негізіндегі халықаралық ынтымақтастық.
Ерекше қорғалатын табиғи аумақтар мынадай мәдени-ағартушылық мақсаттарда пайдаланылуы мүмкін:
- Табиғи-ғылыми білімдер мен қорық ісі, қоршаған ортаны қорғау мен табиғатты ұтымды пайдалану саласындағы жетістіктерді насихаттау;
- Өлі табиғат, өсімдіктер мен жануарлар объектілерін, тарихи-мәдени мұра объектілерін көрсету;
- Табиғат қорғау мекемелерінің қызметімен таныстыру.
Ерекше қорғалатын табиғи аумақтардағы тарихи және мәдени ескерткіштерді қорғау, сақтау және пайдалану Қазақстан Республикасының тарихи-мәдени мұраны қорғау және пайдалану туралы заңдарына сәйкес жүзеге асырылады.
Ерекше қорғалатын табиғи аумақтар мынадай оқу мақсаттарында:
- Оқушылар мен студенттердің оқу экскурсиялары мен сабақтарын, өндірістік практикаларын өткізу;
- Қорық ісі, қоршаған ортаны қорғау және табиғатты ұтымды пайдалану саласындағы ғылыми кадрларды даярлау, мамандарды қайта даярлау және біліктілігін арттыру мақсаттарында пайдаланылуы мүмкін.
Ерекше қорғалатын табиғи аумақтарды туристік және рекреациялық мақсаттарда пайдалану:
- Ерекше қорғалатын табиғи аумақтар туристерді табиғи және тарихи-мәдени көрікті орындармен таныстыру, халықтың белсенді демалысы үшін пайдаланылуы мүмкін.
Ерекше қорғалатын табиғи аумақтарда туризм мен рекреация жүргізу үшін арнайы учаскелер бөлінеді, оларда туристік соқпақтар, шолу алаңқайлары, тынығып, айалдайтын ашық алаңдар, көлікке арналған тұрақтар, шатыр тігілген лагерьлер, мейманханалар, мотельдер, туристік базалар, қоғамдық тамақтандыру, сауда және басқа да мәдени-тұрмыстық мақсаттағы объектілер болады [11].
Ерекше қорғалатын табиғи аумақтардағы туристік және рекреациялық қызмет оларды қорғау режимдерін ескере отырып шектеледі және Қазақстан Республикасының туризм туралы заңдарына сәйкес реттеледі.
2 Қазақстан РеспубликасыНДАҒЫ қорықтарДың даму тенденциялары
2.1 Қорықтарды ұйымдастыру ерекшеліктері
Қорықты жерлерді арнайы ұйымдастыру - адамның ерте кезден басталған игілікті іс-әрекеттерінің бірі. Әрбір қоғамның өзіне тән ерекшеліктеріне сәйкес қорық ұйымдастырудың міндеттері мен ондағы істелінетін жұмыс шаралары да үнемі өзгеріп отырған.
Мемлекет қорықтарды ұйымдастыру үшін, ең алдымен мемлекет территориясында табиғат сұлулығын қорғауды қажет ететін жер болу қажет. Ол жер өзінің әсемдігі, өзіне тиесілі табиғи ерекшеліктері болса, жоғалып кету қауіпі төнген өсімдіктер мен жануарлары болса, онда ол жер мемлекеттің қорғалуына алынады.
Мемлекет қорықтарды табиғаттың тамаша қалпын келешек ұрпаққа сол қалпында қалдыру мақсатымен ұйымдастырады.
Қорықты ұйымдастыру үшін алдымен мемлекеттің басшылығымен келісіліп барып, тек мақұлданған жағдайда ғана құрылады.
Құрылатын мемлекеттiк қорықтар табиғи кешендердi қорғау режимiне және пайдалану мақсаттарына қарай мынадай функционалдық аймақтар мен шағын аймақтар ерекшеленедi:
1) қорық режимiндегi;
2) мынадай шағын аймақтары бар заказдық режимдегi:
- рекреациялық пайдалану;
oo әкiмшiлiк-өндiрiстiк мақсаттағы;
oo келушiлер мен туристерге қызмет көрсету;
oo шектеулi шаруашылық қызмет.
Құрылғалы жатқан қорық осы аталған аймақтардың қайсысына жататындығын анықтау керек. Олар анықталғаннан кейін, үкімет қаулы шығарады, осыған сәйкес қорық құрылады.
Құрылған қорық территориясында кез-келген шаруашылық қызметке, рекреациялық пайдалануға тыйым салынады және онда мемлекеттiк табиғи қорықтардың ерекше қорғалатын аумақтарының режимiне сәйкес келетiн режим қолданылады.
Заказдық режим аймақтарында табиғи кешендер мен объектiлердi сақтауға арналған жағдайлар қамтамасыз етiлiп, сол аумақта оларды қатаң реттей отырып пайдалануға, соның iшiнде: рекреациялық пайдалану, шектеулi шаруашылық қызмет, әкiмшiлiк-өндiрiстiк мақсаттағы және келушiлерге қызмет көрсету шағын аймақтарында спорттық және әуесқойлық аң аулау мен балық аулау, рекреациялық орталықтардың, қонақ үйлердiң, кемпингтердiң, мұражайлар мен туристерге қызмет көрсететiн басқа да объектiлердiң құрылысын салуға және пайдалануға беруге жол берiледi [12].
Шектеулi және дәстүрлi шаруашылық қызмет өңiрлерiнде мемлекеттiк қорықтардың тұрақты пайдалануына берiлген жер учаскелерi сияқты, бұл жер учаскелерiн меншiк иелерi мен жердi пайдаланушылардан алып қоймай, соларға бекiтiлген жер учаскелерi де енгiзiлуi мүмкiн.
Мемлекеттiк қорықтарда ғылыми зерттеулер, мәдени-ағарту және оқу шаралары мемлекеттiк табиғи қорықтар үшiн белгiленген тәртiппен жүргiзiледi.
Қазақстанның Қоршаған ортаны қорғау министрлігі алдағы уақытта Солтүстік Тянь-Шань, Іле Алатау Мемлекеттік ұлттық табиғат паркін, Ақсу-Жабағылы мемлекеттік қорығын, Бурабай және Баянауыл, Қарқаралы мемлекеттік ұлттық табиғат парктерін Үстірт мемлекеттік табиғат қорығы мен Қазақстан Алтайы өңірлерін де Дүниежүзілік мұра тізіміне ұсынуды жоспарлап отыр.
Табиғатты қорғау шаралары; жер бетінің түкпір-түкпірінде экологиялық жағдайдың нашарлауы барлық мемлекеттерді одан шығу жолдарын іздеуге мәжбүр етті. Көптеген мемлекеттер қоршаған ортаның сапасын жақсартуға бағытталған 5-10 жылдық бағдарламалар қабылдап, іске асырылуда. Мысалы, Жапонияда су тазартатын қондырғыларды салуды қаржыландыру, ГФР-де қалдықтарды өңдеудің федералдық жұмыстары, АҚШ-та жергілікті сарқынды және ауыз су құбырларын салудың бағдарламалары жасалған.
Табиғатты қорғау мен жақсарту туралы заңдар мен кодекстер қабылданып, табиғи ортаның сапасын бағалауға қалдықтарды ауаға, топыраққа, суға жіберуді нормалау, экологиялық сарап жүргізу тәжірибелері көзделген.
100-ден астам мемлекеттерде қоршаған ортаны қорғауды басқаратын министрлер, департаметтер мен агенттіктер құрылған. Олар әр түрлі аталғанмен айналысатын жұмыстар біреу - табиғатты сақтау.
Экологиялық проблемалар бір елдің емес бірнеше елдерге қатысы бар мәселе. 70-ші жылдардан бастап экологиялық дағдарыстан шығу жолдарын бірігіп іздестіріп, қажетті шараларды бірге жүргізу туралы келісімге қол жетті.
Табиғатты қорғау проблемаларына арналған бірінші халықаралық жиналыс 1971 жылы Чехия елінде өтті. Бұл БҰҰ Европаның экономикалық комиссияның симпозиумы болған.
1972 жылы Стокгольм қаласында БҰҰ-ның қоршаған орта жөніндегі конференциясы ашылды. Осы күн халықаралық ынтымақтастың басталу күні болып есептеліп, конференция Жер біреу деген ұранмен өтті.
БҰҰ-ның ХХVІІ бас Ассамблеясы сессиясы 5-ші маусымда дүниежүзі қоршаған ортаны қорғау күні деп жариялап, ол күн жыл сайын аталып өтеді.
Мемлекеттік қорық аймақтарын күзету мен пайдаланудың ерекшеліктері мынандай:
1. Егер кез-келген қызмет көрсетілетін ландшафттардың табиғи келбетін өзгертуі немесе экологиялық жүйелердің тұрақтылығын бұзуы мүмкін болған не ерекше құнды табиғи ресурстарды сақтауға және молықтыруға қатер төнген жағдайда, мемлекеттік қорық аймақтарында мұндай қызметке тиым салынады.
2. Мемлекеттік қорық аймақтарында учаскілер қорықтық және қаумалдық режимді, сондай-ақ шаруашылық қызметтің реттелмелі режимді учаскілері болып бөлінеді.
3. Мемлекеттік қорық аймақтары оларды күзету режимі түрлерінің ерекшеліктерін ескере отырып, ерекше қорғалатын табиғи аумақтар үшін көзделген барлық мақсаттарда пайдалануы мүмкін.
4. Мемлекеттік қорық аймақтарында жер учаскілерінің меншік иелері мен жер пайдаланушылардың шаруашылық қызметіне шектеулер ҚР-ның заңдарында белгіленеді.
5. Мемлекеттік қорық аймақтары бекітіп берілетін табиғат қорғау мекемелері, мемлекеттік орман шаруашылығы мекемелері осы Заңның 32-бабына сәйкес арнайы күзет қызметінің күшімен оларда орналасқан мемлекеттік табиғи қорық қорының объектілерін қорғау мен қалпына келтіру жөніндегі іс-шаралар ұйымдастырады.
6. Мемлекеттік қорық аумақтарында қоршаған ортаны қорғау мақсатындағы уәкілетті мемлекеттік органның ұстануы бойынша ҚР-ның Үкіметі бекіткен арнайы экологиялық талаптарды ескере отырып, уәкілетті органның келісімі бойынша геологиялық зерттеулерге, пайдалы қазбаларды барлауға рұқсат беріледі [13].
Қорық ұйымдастыру ісіне біздің республикамызда соңғы жылдары көп көңіл бөліне бастады. Қазірдің өзінде 10 мемлекеттік қорық, 11 ұлттық парк, 17 ботаникалық, 40 зоологиялық, 2 ботаникалық-геологиялық қорықша қорлары құрылған. Алматы, Шымкент, Қарағанды т.б. ірі қалаларда ботаникалық бақтар жұмыс істейді. Осының бәрі сиреп бара жатқан өсімдіктерді қалпына келтіру жұмыстарымен айналысады. Орман мен өсімдіктерді қорғау ересектермен қатар мектеп оқушыларының да міндеті. Көптеген аймақтарда жастардың белсенділігін арттыру мақсатымен Жас орманшылар, Жасыл патрульшілер, Жас экологтар, Жас натуралистер атты үйірмелер ұйымдастырылған. Олар - еліміздің орман шаруашылығының белді көмекшілері. Сирек және дәрілік өсімдіктерді де қорғау баршаның ісі. Біздің жеріміз дәрілік өсімдіктерге өте бай. Олар көбінесе Іле Алатауы, Жоңғар Алатауы, Алтай таулары мен Қаратау тау жоталарында көп шоғырланған. Әсіресе алтын тамыр, марал оты, дәрмене, жусан, қылша, шайқурай, жалбыз, бәйшешек, тартар жапырақ, түймедақ, мыңжапырақ, тау жуасы, сарымсақ, тасжарған, алтай рауғашы, қызылжидек, сасыр, т.б. өсімдіктерден дәрі-дәрмек жасайтын формоцевтік ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz