Қазақстан Республикасының аймақтарындағы шағын кәсіпкерліктің қазіргі даму жағдайы
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
1 ШАҒЫН КӘСІПКЕРЛІКТІҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ МӘНІ МЕН ҰЙЫМДАСТЫРУ ҚАЖЕТТІЛІГІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...6
1.1 Шағын кәсіпкерлік . кәсіпкерліктің ерекше формасы және оның дамуының теориялық негіздері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..6
1.2 Мемлекет тарапынан шағын кәсіпкерліктің құқықтық және ұйымдастырушылық қамтамасыз етілуі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...16
1.3 Шағын кәсіпкерлікті мемлекеттік қолдаудағы халықаралық тәжірибе ... ..28
2 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ ШАҒЫН КӘСІПКЕРЛІКТІҢ ҚАЗІРГІ ДАМУ ЖАҒДАЙЫН ТАЛДАУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...42
2.1 Қазақстан Республикасындағы шағын кәсіпкерлік субъектілерінің макроэкономикалық көрсеткіштерін талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 42
2.2 Қазақстан аймақтарындағы шағын кәсіпкерліктің даму көрсеткіштерін салыстыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..48
2.3Алматы облысының шағын бизнес субъектілерінің қызметін талдау ... ... 53
3 ШАҒЫН БИЗНЕСТІ МЕМЛЕКЕТТІК ҚОЛДАУДЫ ЖЕТІЛДІРУДІҢ НЕГІЗГІ БАҒЫТТАРЫ МЕН ЖОЛДАРЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..62
3.1 Қазақстандағы шағын бизнесті мемлекеттік қолдаудағы негізгі мәселелер мен бағыттар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...62
3.2 Қазақстандағы шағын бизнес субъектілерін несиелеу механизмдерін жетілдіру жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .68
3.3 Алматы облысының шағын бизнес түрлерін жетілдіру механизмдері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..78
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .84
Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...87
1 ШАҒЫН КӘСІПКЕРЛІКТІҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ МӘНІ МЕН ҰЙЫМДАСТЫРУ ҚАЖЕТТІЛІГІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...6
1.1 Шағын кәсіпкерлік . кәсіпкерліктің ерекше формасы және оның дамуының теориялық негіздері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..6
1.2 Мемлекет тарапынан шағын кәсіпкерліктің құқықтық және ұйымдастырушылық қамтамасыз етілуі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...16
1.3 Шағын кәсіпкерлікті мемлекеттік қолдаудағы халықаралық тәжірибе ... ..28
2 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ ШАҒЫН КӘСІПКЕРЛІКТІҢ ҚАЗІРГІ ДАМУ ЖАҒДАЙЫН ТАЛДАУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...42
2.1 Қазақстан Республикасындағы шағын кәсіпкерлік субъектілерінің макроэкономикалық көрсеткіштерін талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 42
2.2 Қазақстан аймақтарындағы шағын кәсіпкерліктің даму көрсеткіштерін салыстыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..48
2.3Алматы облысының шағын бизнес субъектілерінің қызметін талдау ... ... 53
3 ШАҒЫН БИЗНЕСТІ МЕМЛЕКЕТТІК ҚОЛДАУДЫ ЖЕТІЛДІРУДІҢ НЕГІЗГІ БАҒЫТТАРЫ МЕН ЖОЛДАРЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..62
3.1 Қазақстандағы шағын бизнесті мемлекеттік қолдаудағы негізгі мәселелер мен бағыттар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...62
3.2 Қазақстандағы шағын бизнес субъектілерін несиелеу механизмдерін жетілдіру жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .68
3.3 Алматы облысының шағын бизнес түрлерін жетілдіру механизмдері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..78
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .84
Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...87
Англияның атақты мемлекет қайраткері Уинстон Черчиль шағын бизнесті дамыту туралы: «Батыс қоғамында кәсіпкерлікті дамытудың ұзақ жылғы тарихына қарамастан, адамдар әлі күнге оның әлеуметтік-экономикадағы рөлі бойынша бір көзқараста емес. Шындығында, кәсіпкерлік жердің көлі мен нарықтық экономиканың моторы» деп атап көрсеткен болатын. Осының өзінен-ақ, кез-келген мемлекеттің әлеуметтік-экономикалық саясатының басым бағытының бірі шағын бизнесті дамыту мәселесіне келіп тірелетінін көруге болады. Нарықтық, ашық экономикаға бағытталған Қазақстанның дамуында да шағын кәсіпкерлік қызметі белгілі бір деңгейде жолға қойылды. Дегенмен, шешуді талап ететін мәселелер әлі де жеткілікті.
Шағын бизнес субьектілері кез-келген мемлекет экономикасының дамуында маңызды рөл атқарады. Нарықтық экономикасы дамыған елдердегі шағын кәсіпкерлік үлесіне ІЖӨ 40% дан 60% келеді. Осыған орай ҚР Президенті Н.Назарбаев 2010 жылы Қазақстан халқына жолдаған «Жаңа онжылдық – жаңа экономикалық өрлеу – Қазақстанның жаңа мүмкіндіктері» деп аталатын жолдауында: «Онжылдықтың соңында шағын және орта бизнестің ІЖӨ-дегі үлесі 40%-ға дейін көтерілуі тиіс» деп атап көрсеткен болатын [1]. Оның стратегиялық маңыздылығын бағалау үшін Қазақстан экономикасының мынадай еркшеліктеріне көңіл бөлу қажет:
- айқын көрініс алған шикізаттық бағыт;
- қайта өндеу өнеркәсібінің нашар дамуы;
- импортқа тәуелділігі;
- инфрақұрылымының нашар дамуы;
- аймақтар бойынша өндіргіш күштердің біркелкі орналаспауы[2];
Бұл аталған экономикамыздың даму барысындағы кемшіліктерді шағын бизнестің дамыту жолдарымен ғана жеңуге болады. Себебі, шағын бизнесті дамытудың маңыздылығы мемлекеттің экономикалық жетілуіне ықпал етіп және өндірістің дамуына, халықтың жұмыспен қамтылуына жеткілікті түрде әсерін тигізе алады. Сол үшін шағын бизнесті еліміздің шаруашылық қызметінің жандандырғыш күші деп білуіміз қажет. Осыған байланысты мемлекетте бизнестің жан-жақты қолдау мен қорғау табуын тек шағын бизнесті дамытумен бірге оның нарықтық экономиканы дамытуда қосар үлесі де аз емес болады. Әлемдік тәжірибе көрсетіп отырғандай, шағын бизнес дамыған нарықтық шаруашылықтың бөлінбес, ажырамас бір элементі болып табылады. Шағын бизнес экономикалық өсу деңгейін де, ұлттық табыс көлемін де анықтайды, әлеуметтік жағынан да функциясы – жаңа қосымша жұмыс орындарын құру сияқты дәйекті мәселелер оның өзектілігіне күмән туғызбайды. Дипломдық жұмыстың зерттеу пәні- Қазақстандағы шағын кәсіпкерлікті мемлекеттік қолдаудың негізгі бағыттары.
Дипломдық жұмыстың зерттеу объектісі- Қазақстан Республикасының аймақтарындағы шағын кәсіпкерліктің қазіргі даму жағдайы.
Диплом жұмысының бірінші бөлімінде шағын кәсіпкерліктің нарықтық экономикадағы қажеттілігі мен экономикалық мәні ашылған. Сонымен қатар шағын кәсіпкерліктің артықшылықтары мен кемшіліктері де осы бөлімге арқау болған. Мемлекет тарапынан шағын кәсіпкерліктің дамуын құқықтық және қаржылық қамтамасыз ету мәселесі, сонымен қатар шет ел тәжірибесі де жұмыстың осы бірінші бөлімінде қарастырылады.
Шағын бизнес субьектілері кез-келген мемлекет экономикасының дамуында маңызды рөл атқарады. Нарықтық экономикасы дамыған елдердегі шағын кәсіпкерлік үлесіне ІЖӨ 40% дан 60% келеді. Осыған орай ҚР Президенті Н.Назарбаев 2010 жылы Қазақстан халқына жолдаған «Жаңа онжылдық – жаңа экономикалық өрлеу – Қазақстанның жаңа мүмкіндіктері» деп аталатын жолдауында: «Онжылдықтың соңында шағын және орта бизнестің ІЖӨ-дегі үлесі 40%-ға дейін көтерілуі тиіс» деп атап көрсеткен болатын [1]. Оның стратегиялық маңыздылығын бағалау үшін Қазақстан экономикасының мынадай еркшеліктеріне көңіл бөлу қажет:
- айқын көрініс алған шикізаттық бағыт;
- қайта өндеу өнеркәсібінің нашар дамуы;
- импортқа тәуелділігі;
- инфрақұрылымының нашар дамуы;
- аймақтар бойынша өндіргіш күштердің біркелкі орналаспауы[2];
Бұл аталған экономикамыздың даму барысындағы кемшіліктерді шағын бизнестің дамыту жолдарымен ғана жеңуге болады. Себебі, шағын бизнесті дамытудың маңыздылығы мемлекеттің экономикалық жетілуіне ықпал етіп және өндірістің дамуына, халықтың жұмыспен қамтылуына жеткілікті түрде әсерін тигізе алады. Сол үшін шағын бизнесті еліміздің шаруашылық қызметінің жандандырғыш күші деп білуіміз қажет. Осыған байланысты мемлекетте бизнестің жан-жақты қолдау мен қорғау табуын тек шағын бизнесті дамытумен бірге оның нарықтық экономиканы дамытуда қосар үлесі де аз емес болады. Әлемдік тәжірибе көрсетіп отырғандай, шағын бизнес дамыған нарықтық шаруашылықтың бөлінбес, ажырамас бір элементі болып табылады. Шағын бизнес экономикалық өсу деңгейін де, ұлттық табыс көлемін де анықтайды, әлеуметтік жағынан да функциясы – жаңа қосымша жұмыс орындарын құру сияқты дәйекті мәселелер оның өзектілігіне күмән туғызбайды. Дипломдық жұмыстың зерттеу пәні- Қазақстандағы шағын кәсіпкерлікті мемлекеттік қолдаудың негізгі бағыттары.
Дипломдық жұмыстың зерттеу объектісі- Қазақстан Республикасының аймақтарындағы шағын кәсіпкерліктің қазіргі даму жағдайы.
Диплом жұмысының бірінші бөлімінде шағын кәсіпкерліктің нарықтық экономикадағы қажеттілігі мен экономикалық мәні ашылған. Сонымен қатар шағын кәсіпкерліктің артықшылықтары мен кемшіліктері де осы бөлімге арқау болған. Мемлекет тарапынан шағын кәсіпкерліктің дамуын құқықтық және қаржылық қамтамасыз ету мәселесі, сонымен қатар шет ел тәжірибесі де жұмыстың осы бірінші бөлімінде қарастырылады.
1 www.akorda.kz. Н.Назарбаев «Жаңа онжылдық – жаңа экономикалық өрлеу – Қазақстанның жаңа мүмкіндіктері» атты Қазақстан халқына жолдаған Жолдауы, Астана,2010
2 www.inform.kz. Қ.Тоқабаев //Шағын бизнес шайқалмауы тиіс//. 14.01.2011
3 К.З.Хамитова Экономика және кәсіпкерлік негіздері:оқулық - Астана : Фолиант, 2007. - 192 б.
4 Ж. Т. Ходжаниязова Нарықтық экономика негіздері: оқулық - Астана : Фолиант, 2007. - 163 б.
5 Токсанова А.Н., Основы предпринимательской деятельности: оқу құралы// Астана 2007
6 Н. Әліпбеков, Ж. Ералы, Р. Дәулетова, Г. Молдабекова Бизнесті ұйымдастыру: оқулық - Астана : Фолиант, 2008. - 328 б.
7 Қазақстандағы шағын кәсіпкерлік:статистикалық жинақ / Қазақстан Республикасы Статистика агенттігі. - Астана : 2010. - 86 б.
8 Бекмағанбет Ғ. Шағын кәсіпкерлікті мемлекеттік қолдау мәселелері: Экономика негіздері. 2006-N2-16-18
9 Қазақстан және оның аймақтарыдндағы шағын және орта кәсіпкерліктің даму жағдайы туралы есеп, 2-шығарылым, 2012 ж.
10 www.stat.kz. Қазақстан Республикасы Статистика Агенттігінің ресми сайты
11 Шағын бизнестегі несиелі тәуекелді басқару//Абдуллаева Б.//Алматы, 2008-N1-16-21
12 Шеденов Ө.Қ., Сағындықов Е.Н., Жүнісов Б.А., Байжомартов Ү.С., Конягин Б.И. «Жалпы эконономикалық теория» – Ақтобе 2004 ж.
13 Қазақстан және оның аймақтарыдндағы шағын және орта кәсіпкерліктің даму жағдайы туралы есеп, 2-шығарылым,// «Даму» кәсіпкерлікті дамыту Қоры»// 2011 ж.
14 Мамыров Н.К. «Основы предпринимательства», Алматы, Экономика, 1997
15 Малое предпринимательство: Теория, мировой опыт и Казахстан. /Под. ред. Е.Б. Жатканбаева. А., 2001.
16 С.Н. Нысанбаев, Ж.Т. Қожамқұлова Коммерциялық бизнес негіздері: Оқу құралы. – Алматы: Қазақ университеті, 2004.
17 Шағын және орта бизнесті қаржылық-несиелік белсендірудің объективтік қажеттігі/ М.Ж. Арзаева // ҚазҰУ хабаршысы.Экон.сер.- 2006.- №3(55).- 34-37 б.
18 Н.К.Мамыров, А.Н.Саханова, Ш.С.Ахметова, Л.Бруза. Государство и бизнес. 1-том., А 2002.
19 Жанбулатова Ж.О //О мерах по поддержке малого и среднего предпринимательства// Вестник налоговой службы РК.-2005.-№2-3.-23б.
20 Бисенғазиев М.Б., Хамитов А.Ш., «Кәсіпкерлік негіздері» – Орал 2001ж.
21 Что мешает развитию малого и среднего бизнеса в Казахстане. Саханов А.Н, Сейтмагамбетова М.С, Есенжигитова Р.Г. Сборник кейсов по курсу “Государственное регулирование”. Алматы, Экономика, 2003ж..226-231б.
22 Сәбден О., Тұрғынбаева А. Шағын бизнес негiздерi: Оқу құралы. - Астана: Фолиант, 2009.- 176 б.
23 Аташева Д. О. //«Шағын кәсіпкерлік: тәжірибесі, өзекті мәселелері және дамуын кешенді бағалау (ҚР мысалында)»// диссертациялық жұмыс, 2004- 186 б.
24 Қазақстан Республикасында шағын бизнестің қалыптасуы және дамуы/ М.С. Бажиева; И.Т. Манабаева // ҚазҰУ хабаршысы.Алматы, 2006.- №4(56).- 58-62 б.
25 Экономиканың тілі - шағын және орта кәсіпкерлік/ Б. Тайжан // Егемен Қазақстан.- 2010.- 29 қыркүйек.
26 А. Кокенова, Ш. Абилгазиев //Шағын бизнес кәсіпорындарының қызметін мемлекеттік органдар тарапынан тексеру процедурасы// Ізденіс=Поиск.- 2012.- № 1.- 16-20 б.
27 Сарина Б. С. «ҚР-ғы шағын кәсіпкерліктің дамуының қазіргі жағдайы және оның рейтингін жоғарылату жолдары»// диссертациялық жұмыс, 2008- 154 б.
28 Қазақстанда кәсіпкерліктің даму жағдайы мен келешегі/ Ж. Рамазанов // Малый и средний бизнес Казахстана.- Алматы, 2009.- №7.- 57-58 б.
29 Бәсекелестіктің басты буыны: шағын және орта бизнесті дамытуды ынталандыру қажет / Е. Наржан; Е.Наржан // Егемен Қазақстан.- 2010.- 22 шілде.
30 Айыппұл, пара, жемқорлық кәсіпкерлікпен айналысуға мүмкіндік бермейді/ Е. Бақытқызы // Жас Алаш.- 2012.- 5 қазан.
31 Попов В.М., Ляпунов С.И. //Практика малого бизнеса//. - М. 2001.
32 www.akorda.kz. Н.Назарбаев «Болашақтың іргесін бірге қалаймыз» атты Қазақстан халқына жолдаған Жолдауы, Астана, 2011.
33 Назарбаев Н.Ә. «Кәсіпкерлік – азаматтық қоғамның тірегі, тұрақтылық кепілі» Жетісу, 2003 жылғы 4 қараша.
34 Аташева Д. Шағын кәсіпкерлік даму деңгейін рейтингті бағалау әдістемесі // Ізденіс-Поиск:Гуманитарлық ғылымдар сериясы. - 2008. - N2. - Б.119-124.
35 www.zhetysu-gov.kz Алматы облысы әкімшілігінің ресми сайты
36 www.almatyobl.stat.kz Алматы облысы статистика департаментінің ресми сайты
37 www.damu.kz. «Даму» кәсіпкерлікті дамыту Қорының» ресми сайты
38 www.inform.kz. Қ.Тоқабаев //Шағын бизнес шайқалмауы тиіс//. 14.01.2012
39 www.inform.kz. Г.Нұрмолдақызы Шағын кәсіпкерлікті қолдау шамасы. 28.01.2012
40 www.minplan.kz. Қазақстан Республикасы Экономика және бюджетті жоспарлау министрлігінің ресми сайты
41 «Жеке кәсіпкерлік туралы» Қазақстан Республикасының Заңы, 2006 жылғы 31 қаңтар (2008.05.07. берілген өзгерістер мен толықтырулармен).
42 «Шағын кәсіпкерлікті дамыту қоры» АҚ несие ресурстарын толықтыру мен пайдаланудың ережесін бекіту туралы ҚР Үкіметінің 2002 жылғы 22мамырдағы №555 қаулысы (2008 және 2006 ж.ж. берілген өзгерістер мен толықтырулармен)
43 Шағын бизнестегі несиелі тәуекелді басқару//Абдуллаева Б.//Алматы, 2008-N1-16-21
44 Закон РК “О государственной поддержке малого предпринимательства” от 19.06.1997г., ст.4.
45 Шағын және орта бизнесті қаржылық-несиелік белсендірудің объективтік қажеттігі/ М.Ж. Арзаева // ҚазҰУ хабаршысы.Экон.сер.- 2006.- №3(55).- 34-37 б.
46 Н.К.Мамыров, А.Н.Саханова, Ш.С.Ахметова, Л.Бруза. Государство и бизнес. 1-том., А 2002.
47 Жанбулатова Ж.О //О мерах по поддержке малого и среднего предпринимательства// Вестник налоговой службы РК.-2005.-№2-3.-23б.
48 Бисенғазиев М.Б., Хамитов А.Ш., «Кәсіпкерлік негіздері» – Орал 2001ж.
49 Что мешает развитию малого и среднего бизнеса в Казахстане. Саханов А.Н, Сейтмагамбетова М.С, Есенжигитова Р.Г. Сборник кейсов по курсу “Государственное регулирование”. Алматы, Экономика, 2003ж..226-231б.
50 Сәбден О., Тұрғынбаева А. Шағын бизнес негiздерi: Оқу құралы. - Астана: Фолиант, 2009.- 176 б.
51 Аташева Д. О. //«Шағын кәсіпкерлік: тәжірибесі, өзекті мәселелері және дамуын кешенді бағалау (ҚР мысалында)»// диссертациялық жұмыс, 2004- 186 б.
52 Қазақстан Республикасында шағын бизнестің қалыптасуы және дамуы/ М.С. Бажиева; И.Т. Манабаева // ҚазҰУ хабаршысы.Алматы, 2006.- №4(56).- 58-62 б.
53 Экономиканың тілі - шағын және орта кәсіпкерлік/ Б. Тайжан // Егемен Қазақстан.- 2010.- 29 қыркүйек.
54 А. Кокенова, Ш. Абилгазиев //Шағын бизнес кәсіпорындарының қызметін мемлекеттік органдар тарапынан тексеру процедурасы// Ізденіс=Поиск.- 2010.- № 1.- 16-20 б.
55 Сарина Б. С. «ҚР-ғы шағын кәсіпкерліктің дамуының қазіргі жағдайы және оның рейтингін жоғарылату жолдары»// диссертациялық жұмыс, 2008- 154 б.
56 Қазақстанда кәсіпкерліктің даму жағдайы мен келешегі/ Ж. Рамазанов // Малый и средний бизнес Казахстана.- Алматы, 2007.- №7.- 57-58 б.
57 Бәсекелестіктің басты буыны: шағын және орта бизнесті дамытуды ынталандыру қажет / Е. Наржан; Е.Наржан // Егемен Қазақстан.- 2006.- 22 шілде.
58 Айыппұл, пара, жемқорлық кәсіпкерлікпен айналысуға мүмкіндік бермейді/ Е. Бақытқызы // Жас Алаш.- 2010.- 5 қазан.
59 Аташева Д. Шағын кәсіпкерлік даму деңгейін рейтингті бағалау әдістемесі // Ізденіс-Поиск:Гуманитарлық ғылымдар сериясы. - 2002. - N2. - Б.119-124.
2 www.inform.kz. Қ.Тоқабаев //Шағын бизнес шайқалмауы тиіс//. 14.01.2011
3 К.З.Хамитова Экономика және кәсіпкерлік негіздері:оқулық - Астана : Фолиант, 2007. - 192 б.
4 Ж. Т. Ходжаниязова Нарықтық экономика негіздері: оқулық - Астана : Фолиант, 2007. - 163 б.
5 Токсанова А.Н., Основы предпринимательской деятельности: оқу құралы// Астана 2007
6 Н. Әліпбеков, Ж. Ералы, Р. Дәулетова, Г. Молдабекова Бизнесті ұйымдастыру: оқулық - Астана : Фолиант, 2008. - 328 б.
7 Қазақстандағы шағын кәсіпкерлік:статистикалық жинақ / Қазақстан Республикасы Статистика агенттігі. - Астана : 2010. - 86 б.
8 Бекмағанбет Ғ. Шағын кәсіпкерлікті мемлекеттік қолдау мәселелері: Экономика негіздері. 2006-N2-16-18
9 Қазақстан және оның аймақтарыдндағы шағын және орта кәсіпкерліктің даму жағдайы туралы есеп, 2-шығарылым, 2012 ж.
10 www.stat.kz. Қазақстан Республикасы Статистика Агенттігінің ресми сайты
11 Шағын бизнестегі несиелі тәуекелді басқару//Абдуллаева Б.//Алматы, 2008-N1-16-21
12 Шеденов Ө.Қ., Сағындықов Е.Н., Жүнісов Б.А., Байжомартов Ү.С., Конягин Б.И. «Жалпы эконономикалық теория» – Ақтобе 2004 ж.
13 Қазақстан және оның аймақтарыдндағы шағын және орта кәсіпкерліктің даму жағдайы туралы есеп, 2-шығарылым,// «Даму» кәсіпкерлікті дамыту Қоры»// 2011 ж.
14 Мамыров Н.К. «Основы предпринимательства», Алматы, Экономика, 1997
15 Малое предпринимательство: Теория, мировой опыт и Казахстан. /Под. ред. Е.Б. Жатканбаева. А., 2001.
16 С.Н. Нысанбаев, Ж.Т. Қожамқұлова Коммерциялық бизнес негіздері: Оқу құралы. – Алматы: Қазақ университеті, 2004.
17 Шағын және орта бизнесті қаржылық-несиелік белсендірудің объективтік қажеттігі/ М.Ж. Арзаева // ҚазҰУ хабаршысы.Экон.сер.- 2006.- №3(55).- 34-37 б.
18 Н.К.Мамыров, А.Н.Саханова, Ш.С.Ахметова, Л.Бруза. Государство и бизнес. 1-том., А 2002.
19 Жанбулатова Ж.О //О мерах по поддержке малого и среднего предпринимательства// Вестник налоговой службы РК.-2005.-№2-3.-23б.
20 Бисенғазиев М.Б., Хамитов А.Ш., «Кәсіпкерлік негіздері» – Орал 2001ж.
21 Что мешает развитию малого и среднего бизнеса в Казахстане. Саханов А.Н, Сейтмагамбетова М.С, Есенжигитова Р.Г. Сборник кейсов по курсу “Государственное регулирование”. Алматы, Экономика, 2003ж..226-231б.
22 Сәбден О., Тұрғынбаева А. Шағын бизнес негiздерi: Оқу құралы. - Астана: Фолиант, 2009.- 176 б.
23 Аташева Д. О. //«Шағын кәсіпкерлік: тәжірибесі, өзекті мәселелері және дамуын кешенді бағалау (ҚР мысалында)»// диссертациялық жұмыс, 2004- 186 б.
24 Қазақстан Республикасында шағын бизнестің қалыптасуы және дамуы/ М.С. Бажиева; И.Т. Манабаева // ҚазҰУ хабаршысы.Алматы, 2006.- №4(56).- 58-62 б.
25 Экономиканың тілі - шағын және орта кәсіпкерлік/ Б. Тайжан // Егемен Қазақстан.- 2010.- 29 қыркүйек.
26 А. Кокенова, Ш. Абилгазиев //Шағын бизнес кәсіпорындарының қызметін мемлекеттік органдар тарапынан тексеру процедурасы// Ізденіс=Поиск.- 2012.- № 1.- 16-20 б.
27 Сарина Б. С. «ҚР-ғы шағын кәсіпкерліктің дамуының қазіргі жағдайы және оның рейтингін жоғарылату жолдары»// диссертациялық жұмыс, 2008- 154 б.
28 Қазақстанда кәсіпкерліктің даму жағдайы мен келешегі/ Ж. Рамазанов // Малый и средний бизнес Казахстана.- Алматы, 2009.- №7.- 57-58 б.
29 Бәсекелестіктің басты буыны: шағын және орта бизнесті дамытуды ынталандыру қажет / Е. Наржан; Е.Наржан // Егемен Қазақстан.- 2010.- 22 шілде.
30 Айыппұл, пара, жемқорлық кәсіпкерлікпен айналысуға мүмкіндік бермейді/ Е. Бақытқызы // Жас Алаш.- 2012.- 5 қазан.
31 Попов В.М., Ляпунов С.И. //Практика малого бизнеса//. - М. 2001.
32 www.akorda.kz. Н.Назарбаев «Болашақтың іргесін бірге қалаймыз» атты Қазақстан халқына жолдаған Жолдауы, Астана, 2011.
33 Назарбаев Н.Ә. «Кәсіпкерлік – азаматтық қоғамның тірегі, тұрақтылық кепілі» Жетісу, 2003 жылғы 4 қараша.
34 Аташева Д. Шағын кәсіпкерлік даму деңгейін рейтингті бағалау әдістемесі // Ізденіс-Поиск:Гуманитарлық ғылымдар сериясы. - 2008. - N2. - Б.119-124.
35 www.zhetysu-gov.kz Алматы облысы әкімшілігінің ресми сайты
36 www.almatyobl.stat.kz Алматы облысы статистика департаментінің ресми сайты
37 www.damu.kz. «Даму» кәсіпкерлікті дамыту Қорының» ресми сайты
38 www.inform.kz. Қ.Тоқабаев //Шағын бизнес шайқалмауы тиіс//. 14.01.2012
39 www.inform.kz. Г.Нұрмолдақызы Шағын кәсіпкерлікті қолдау шамасы. 28.01.2012
40 www.minplan.kz. Қазақстан Республикасы Экономика және бюджетті жоспарлау министрлігінің ресми сайты
41 «Жеке кәсіпкерлік туралы» Қазақстан Республикасының Заңы, 2006 жылғы 31 қаңтар (2008.05.07. берілген өзгерістер мен толықтырулармен).
42 «Шағын кәсіпкерлікті дамыту қоры» АҚ несие ресурстарын толықтыру мен пайдаланудың ережесін бекіту туралы ҚР Үкіметінің 2002 жылғы 22мамырдағы №555 қаулысы (2008 және 2006 ж.ж. берілген өзгерістер мен толықтырулармен)
43 Шағын бизнестегі несиелі тәуекелді басқару//Абдуллаева Б.//Алматы, 2008-N1-16-21
44 Закон РК “О государственной поддержке малого предпринимательства” от 19.06.1997г., ст.4.
45 Шағын және орта бизнесті қаржылық-несиелік белсендірудің объективтік қажеттігі/ М.Ж. Арзаева // ҚазҰУ хабаршысы.Экон.сер.- 2006.- №3(55).- 34-37 б.
46 Н.К.Мамыров, А.Н.Саханова, Ш.С.Ахметова, Л.Бруза. Государство и бизнес. 1-том., А 2002.
47 Жанбулатова Ж.О //О мерах по поддержке малого и среднего предпринимательства// Вестник налоговой службы РК.-2005.-№2-3.-23б.
48 Бисенғазиев М.Б., Хамитов А.Ш., «Кәсіпкерлік негіздері» – Орал 2001ж.
49 Что мешает развитию малого и среднего бизнеса в Казахстане. Саханов А.Н, Сейтмагамбетова М.С, Есенжигитова Р.Г. Сборник кейсов по курсу “Государственное регулирование”. Алматы, Экономика, 2003ж..226-231б.
50 Сәбден О., Тұрғынбаева А. Шағын бизнес негiздерi: Оқу құралы. - Астана: Фолиант, 2009.- 176 б.
51 Аташева Д. О. //«Шағын кәсіпкерлік: тәжірибесі, өзекті мәселелері және дамуын кешенді бағалау (ҚР мысалында)»// диссертациялық жұмыс, 2004- 186 б.
52 Қазақстан Республикасында шағын бизнестің қалыптасуы және дамуы/ М.С. Бажиева; И.Т. Манабаева // ҚазҰУ хабаршысы.Алматы, 2006.- №4(56).- 58-62 б.
53 Экономиканың тілі - шағын және орта кәсіпкерлік/ Б. Тайжан // Егемен Қазақстан.- 2010.- 29 қыркүйек.
54 А. Кокенова, Ш. Абилгазиев //Шағын бизнес кәсіпорындарының қызметін мемлекеттік органдар тарапынан тексеру процедурасы// Ізденіс=Поиск.- 2010.- № 1.- 16-20 б.
55 Сарина Б. С. «ҚР-ғы шағын кәсіпкерліктің дамуының қазіргі жағдайы және оның рейтингін жоғарылату жолдары»// диссертациялық жұмыс, 2008- 154 б.
56 Қазақстанда кәсіпкерліктің даму жағдайы мен келешегі/ Ж. Рамазанов // Малый и средний бизнес Казахстана.- Алматы, 2007.- №7.- 57-58 б.
57 Бәсекелестіктің басты буыны: шағын және орта бизнесті дамытуды ынталандыру қажет / Е. Наржан; Е.Наржан // Егемен Қазақстан.- 2006.- 22 шілде.
58 Айыппұл, пара, жемқорлық кәсіпкерлікпен айналысуға мүмкіндік бермейді/ Е. Бақытқызы // Жас Алаш.- 2010.- 5 қазан.
59 Аташева Д. Шағын кәсіпкерлік даму деңгейін рейтингті бағалау әдістемесі // Ізденіс-Поиск:Гуманитарлық ғылымдар сериясы. - 2002. - N2. - Б.119-124.
МАЗМҰНЫ
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
1 ШАҒЫН КӘСІПКЕРЛІКТІҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ МӘНІ МЕН ҰЙЫМДАСТЫРУ ҚАЖЕТТІЛІГІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .6
0.1 Шағын кәсіпкерлік - кәсіпкерліктің ерекше формасы және оның дамуының теориялық негіздері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... .6
1.2 Мемлекет тарапынан шағын кәсіпкерліктің құқықтық және ұйымдастырушылық қамтамасыз етілуі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ..1 6
1.3 Шағын кәсіпкерлікті мемлекеттік қолдаудағы халықаралық тәжірибе ... ..28
2 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ ШАҒЫН КӘСІПКЕРЛІКТІҢ ҚАЗІРГІ ДАМУ ЖАҒДАЙЫН ТАЛДАУ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ..42
2.1 Қазақстан Республикасындағы шағын кәсіпкерлік субъектілерінің макроэкономикалық көрсеткіштерін талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ...42
2.2 Қазақстан аймақтарындағы шағын кәсіпкерліктің даму көрсеткіштерін салыстыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .48
2.3Алматы облысының шағын бизнес субъектілерінің қызметін талдау ... ... 53
3 ШАҒЫН БИЗНЕСТІ МЕМЛЕКЕТТІК ҚОЛДАУДЫ ЖЕТІЛДІРУДІҢ НЕГІЗГІ БАҒЫТТАРЫ МЕН ЖОЛДАРЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..62
3.1 Қазақстандағы шағын бизнесті мемлекеттік қолдаудағы негізгі мәселелер мен бағыттар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .62
3.2 Қазақстандағы шағын бизнес субъектілерін несиелеу механизмдерін жетілдіру жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... .68
3.3 Алматы облысының шағын бизнес түрлерін жетілдіру механизмдері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .78
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .84
Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...87
Кіріспе
Англияның атақты мемлекет қайраткері Уинстон Черчиль шағын бизнесті дамыту туралы: Батыс қоғамында кәсіпкерлікті дамытудың ұзақ жылғы тарихына қарамастан, адамдар әлі күнге оның әлеуметтік-экономикадағы рөлі бойынша бір көзқараста емес. Шындығында, кәсіпкерлік жердің көлі мен нарықтық экономиканың моторы деп атап көрсеткен болатын. Осының өзінен-ақ, кез-келген мемлекеттің әлеуметтік-экономикалық саясатының басым бағытының бірі шағын бизнесті дамыту мәселесіне келіп тірелетінін көруге болады. Нарықтық, ашық экономикаға бағытталған Қазақстанның дамуында да шағын кәсіпкерлік қызметі белгілі бір деңгейде жолға қойылды. Дегенмен, шешуді талап ететін мәселелер әлі де жеткілікті.
Шағын бизнес субьектілері кез-келген мемлекет экономикасының дамуында маңызды рөл атқарады. Нарықтық экономикасы дамыған елдердегі шағын кәсіпкерлік үлесіне ІЖӨ 40% дан 60% келеді. Осыған орай ҚР Президенті Н.Назарбаев 2010 жылы Қазақстан халқына жолдаған Жаңа онжылдық - жаңа экономикалық өрлеу - Қазақстанның жаңа мүмкіндіктері деп аталатын жолдауында: Онжылдықтың соңында шағын және орта бизнестің ІЖӨ-дегі үлесі 40%-ға дейін көтерілуі тиіс деп атап көрсеткен болатын [1]. Оның стратегиялық маңыздылығын бағалау үшін Қазақстан экономикасының мынадай еркшеліктеріне көңіл бөлу қажет:
oo айқын көрініс алған шикізаттық бағыт;
oo қайта өндеу өнеркәсібінің нашар дамуы;
oo импортқа тәуелділігі;
oo инфрақұрылымының нашар дамуы;
oo аймақтар бойынша өндіргіш күштердің біркелкі орналаспауы[2];
Бұл аталған экономикамыздың даму барысындағы кемшіліктерді шағын бизнестің дамыту жолдарымен ғана жеңуге болады. Себебі, шағын бизнесті дамытудың маңыздылығы мемлекеттің экономикалық жетілуіне ықпал етіп және өндірістің дамуына, халықтың жұмыспен қамтылуына жеткілікті түрде әсерін тигізе алады. Сол үшін шағын бизнесті еліміздің шаруашылық қызметінің жандандырғыш күші деп білуіміз қажет. Осыған байланысты мемлекетте бизнестің жан-жақты қолдау мен қорғау табуын тек шағын бизнесті дамытумен бірге оның нарықтық экономиканы дамытуда қосар үлесі де аз емес болады. Әлемдік тәжірибе көрсетіп отырғандай, шағын бизнес дамыған нарықтық шаруашылықтың бөлінбес, ажырамас бір элементі болып табылады. Шағын бизнес экономикалық өсу деңгейін де, ұлттық табыс көлемін де анықтайды, әлеуметтік жағынан да функциясы - жаңа қосымша жұмыс орындарын құру сияқты дәйекті мәселелер оның өзектілігіне күмән туғызбайды.
Cондықтан, шағын бизнестің мемлекеттегі нарықтық экономикалық қатынастарды құруда алатын маңызды роліне байланысты бұл диплом жұмысының мақсаты - Қазақстан Республикасындағы шағын кәсіпкерлікті мемлекеттік қолдау мәселелерін зерттеу болып табылады, яғни оның даму үдерістерін айқындау мен оған мемлекеттік қолдау қажеттілігін негіздеуді талдау. Қойылған мақсатқа жету үшін келесідей міндеттер қойылды:
oo шағын бизнестің теориялық негіздері мен оның даму эволюциясын сипаттау;
oo әлемдік тәжірибелер негізінде шағын бизнестің экономикадығы ролі мен орнын анықтау;
oo Қазақстандағы шағын кәсіпкелікті ұйымдастыру тенденциялары мен жағдайын зерттеу;
oo Даму кәсіпкерлікті дамыту Қоры бағдарламаларының жүзеге асырылу нәтижелерін сараптау;
oo ҚР-ғы шағын кәсіпкерліктің даму үрдістерін айқындау;
oo ҚР-ғы шағын кәсіпорындардың қызметін ұйымдастырудағы проблемаларын анықтау.
Осы міндеттерді шешу үшін диплом жұмысын жазу барысында Казақстан Республикасындағы шағын бизнестің дамуын сипаттайтын көптеген статистикалық мәліметтерге сараптау жасалынып, солардың негізінде шағын бизнестің даму барысы айқындалды. Сонымен қатар осы мәселеге қатысты көптеген әдебиет көздерін саралау шағын бизнестің экономикадағы алатын орыны мен рөлін нақтылай түсінуге мүмкіндік берді. Сондай-ақ, шағын бизнестің шетелдік тәжірибесін зерделеу арқылы оның мүмкін болатын тұстарын Қазақстанда қолдану жолдары көрсетілді. Ең бастысы осылардың барлығын жинақтай отырып, шағын бизнеске мемлекеттік қолдау көрстеудің жолдары мен бағыттары айқындалды. Жалпы осы аталып өткен мәселелерді қамтыған диплом жұмысы кіріспеден, үш бөлімнен, қорытынды мен пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады. Жұмыста 33 сурет, 18 кесте келтірілген.
Дипломдық жұмысты жазу барысында көптеген отандық ғалымдардың: Н.Қ. Мамыровтың, А.Қ. Қошановтың, К.Ә.Сағадиеванің, Қ.О.Оқаевтың, Қ.Қ. Құрманалиевтің, Б.З. Зиябековтың, Ә.Н. Дәуренбекованың, Р.Қ. Андарованың, Ө.Қ. Шеденовтың, А.Н. Саханованың, сонымен қатар, шет елдік ғалымдардың: В.М.Попов, С.И.Ляпунов, Э.М. Гайнутдинов, М.И. Баканов, Ф. Берджес, Сирополис,Б.Я. Горфинкель секілді ғалымдардың еңбектері кеңінен пайдаланылды.
Сондай-ақ, жұмысты жазуда, әсіресе еліміздің аймақтарындағы шағын кәсіпкерліктің даму жағдайын сипаттауда Даму кәсіпкерлікті дамыту Қорының 2010 жылғы Қазақстан және оның аймақтарындағы шағын және орта кәсіпкерліктің даму жағдайы туралы есебі қолданылды.
Дипломдық жұмыстың зерттеу пәні- Қазақстандағы шағын кәсіпкерлікті мемлекеттік қолдаудың негізгі бағыттары.
Дипломдық жұмыстың зерттеу объектісі- Қазақстан Республикасының аймақтарындағы шағын кәсіпкерліктің қазіргі даму жағдайы.
Диплом жұмысының бірінші бөлімінде шағын кәсіпкерліктің нарықтық экономикадағы қажеттілігі мен экономикалық мәні ашылған. Сонымен қатар шағын кәсіпкерліктің артықшылықтары мен кемшіліктері де осы бөлімге арқау болған. Мемлекет тарапынан шағын кәсіпкерліктің дамуын құқықтық және қаржылық қамтамасыз ету мәселесі, сонымен қатар шет ел тәжірибесі де жұмыстың осы бірінші бөлімінде қарастырылады.
Екінші бөлімде Қазақстан Республикасындағы, оның аймақтарындағы шағын кәсіпкерліктің, Даму кәсіпкерлікті дамыту Қоры бағдарламаларының жүзеге асырылу барысына статистикалық мәліметтер негізінде саралау жүргізілген. Осы бөлімде шағын кәсіпкерлік субъектілерінің макроэкономикалық көрсеткіштеріне сипаттама берілген.
Жұмыстың үшінші бөлімінде шағын кәсіпкерлікті мемлекеттік қолдауды жетілдіру жөніндегі шаралар кешені қарастырылды. Сондай-ақ, шағын кәсіпкерлікті несиелеу механизмдерін жетілдіру және кәсіпкерліктің инновациялық түрлерін дамыту жолдары қарастырылады. Ал жұмыстың қорытынды бөлімінде жұмысты жазу барысында жасалынған тұжырымдар мен ұсыныстар келтірілген.
1 ШАҒЫН КӘСІПКЕРЛІКТІҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ МӘНІ МЕН ҰЙЫМДАСТЫРУ ҚАЖЕТТІЛІГІ
0.1 Шағын кәсіпкерлік - кәсіпкерліктің ерекше формасы және оның дамуының теориялық негіздері
Адамзат дамуының қай кезеңдерінде де кәсіпкерлік экономика ғылымының назарынан тыс қалмаған. Тек маркстік теория ғана кәсіпкерлікті адамзатты қанау ұғымымен біржақты түсіндіріп, көптеген социалистік мемлекеттерде ондаған жылдар бойы бұл сала, тіпті, ғылыми терминологиядан да шығып қалды.
Жалпы, француз тілінен тараған кәсіпкерлік (entterepreneur) ұғымын экономика теориясына XVIII ғасырда тұңғыш рет ағылшын банкирі әрі экономисі Р.Кантильон енгізді. Р.Кантильон кәсіпкер деп бағаның тұрақсыздығы мен болашағын болжауға болмайтын жағдайда тауарларды сату мен сатып алу процестеріне қатысатын, бірақ кірістерінің жалпы сомасын біле бермейтін адамдарды (саудагерлерді, шаруаларды, қолөнершілерді т.б.) атаған. Оның пікірінше, кәсіпкердің басты ерекшелігі ретінде тәуекелшілдік қарастырылады [3].
Алайда, экономикалық теорияда кәсіпкерліктің алғашқы анықтамасына қатысты қайшылықтар бар. Көптеген теоретиктер кәсіпкерліктің шығуын Р.Кантильон есімімен байланыстырады. Бірақ соңғы уақытта кейбір теоретиктер әйгілі араб ойшылы Ибн-Кальдунның кәсіпкерлік теориясын ұстанады, касб түсінігі негізгі құраушы категория деңгейіне дейін көтерілген.
Егер бизнес терминнің эволюциясының қалай қалыптасқан қарастыратын болсақ, 1723ж. Парижде басылып шыққан коммерцияның жалпылай сөздігінде ең алғаш кәсіпкер ұғымы, яғни объектіні өндіру немесе құруда өзіне міндеттеме алатын адам пайда болған [4].
Кәсіпкерлік ұғымын зерттеуге алғашқы дән қойғандар саяси экономиканың ғылым ретінде қалыптасуының іргесін қалаған физиократия мектебінің өкілдері болды. Аталмыш мектептің негізін қалаушы Ф.Кенэ (1694-1774), өнім өндіруші фермерлерге әрқашан жоғары баға беріп отырған. Физиократтардың пайымдауынша, жерді жалға алып, ауыл шаруашылығы өнімдерін өндіруші кәсіпкер - шаруа қоғамдық саудагерлікте басты рөл атқарады. Бұл ғылыми бағытты француздың мемлекеттік қайраткері әрі экономисі А.Тюрго (1721-1781) жалғастырған. Ол кәсіпкерлерді үш топқа бөлді: өнім өндіруші (жерді жалға алушылар), меншік иелері (жерді жалға берушілер) және өнім өндірмейтіндер (осы жұмысқа қатысушы қалған адамдардың барлығы). Соңғы топты А.Тюрго тағы да екіге бөлді: а) кәсіпкер- мануфактурашылар, фабрика басшылары және қарапайым қолөнершілер; ә) еңбек ақы алатын қарапайым жұмысшыларға аванс беретін кәсіпкер- капиталистер, яғни тікелей өнім өндірушілер. Ақырында, ол кәсіпкер белгілі бір дәрежеде тәуекел етіп қана қоймайды, сонымен қатар оның белгілі бір дәрежеде басқарушылық қабілеті де болуға тиіс деген түйін жасаған [4].
Кесте 1
Кәсіпкер ұғымының эволюциясы[5]
Жыл
Автор
Түсінік
1725ж.
Р. Кантильон:
кәсіпкер - ол нарық жағдайында тәуекел етуімен байланысты іс-әрекеттер жиынтығын жүзеге асыратын адам
1776ж.
А Смит
бизнес - кәсіпорынның меншік иесі
1797ж
К. Бодо
кәсіпкер - ол белгілі бір жүзеге асырылатын іске жауапкершілігі бар адам
1803ж.
Ж.Б. Сэй
бизнес-екі өндіріс факторлары еңбек пен капиталдық тәуекел жағдайындағы шағармашылық үйлесуі
1876ж.
Ф. Уокер
кәсіпкер - ол өзінің ұйымдастырушылық қабілеттілігімен пайда табатын адам
1934ж.
И. Шумпетер
кәсіпкер-инновациялардың көзі және дамудың қозғаушы күші, новаторлар
1964ж
П.Друкер
кәсіпкер-белгілі бір мүмкіндіктерден мейілінше көп пайда түсіретін адам
1975ж.
А. Шапиро
кәсіпкер - ол әлеуметтік - экономикалық механизмдерді ұйымдастырушы
Саяси экономия өкілдерінің бірегейі, француз экономисі Ж.Б.Сэй (1767-1832) кәсіпкерді өз есебінен, өз тәуекелінен, өзіне пайда табу үшін өнім шығарушы адам - деп түсіндірді. Ғалымның ойынша кәсіпкерде тұрақтылық, айналадағы жағдайды сезгіштік, адамдармен түсіне алушылық қасиеттерімен қатар өндірістің үш факторы- табиғатты, еңбек пен капиталды- біріктіріп, іске қоса алатын мықты қабілеттілік болуға тиіс.
Кейінірек ағылшын оқымыстысы А.Маршалл (1842-1924) кәсіпкердің жаңашылдығын (инновация), неміс ғалымдары М.Вебер (1864-1920) мен В.Зомбарт (1864-1947) кәсіпкерлік рухты дәріптеді. М.Вебер кәсіпкерлік дегеніміз-іс адам үшін емес, адам іс үшін өмір сүру тәсілі десе, В.Зомбарт кәсіпкерлікпен сәтті айналысу үшін әр заманның өзіне тән рухын терең сезініп, дөп баса білу керек, тек осылай өткенде ғана кәсіпкердің ісі оңға басады деп түсіндірді.
Кәсіпкерлік теориясына аса маңызды үлес қосушылардың бірі - австро-американдық экономист-социолог И.Шумпетер (1883-1950) екені белгілі. М.Вебер мен В.Зомбарттың капитализмдегі адам факторын зерттеу дәстүрлерін жалғастыра отырып, ол кәсіпкерлерді теориясының діңгегі етіп қарастырды да, оларды шаруашылық субъектілеріне жатқызып, олар өндірістің негізгі факторларын пайдалана отырып, экономикалық процестерге қатысушылар деп тұжырымдады. Кәсіпкерлер тұлғасына маңызды мән берген И.Шумпетер өз кейіпкерін әлемдік өркениеттің қозғаушы күші. ХХ-ғасырдағы экономикалық өсіп-өркенлеу мен ғылым-техникалық прогрестің көш бастаушысы деп ұғынды. Сондықтан, И.Шумпетердің кәсіпкерлік теориясының атасы аталуы тегін болмаса керек [5].
ХХ-ғасырдың орта шеніне дейін жаңа жұмыс орындарын тек ірі кәсіпорындар ғана ұсынады деген түсінік темірдей бекіткен болатын. Дегенмен, ірі американ экономисі Ф.Дракердің кәсіпкерлер қоғамы тұжырымдамасы, ескі түсініктің іргесін сөгіп қана қоймай, экономика ғылымына жаңа кейіптегі кәсіпкерлікті ала келді. Ол ірі өндіріс орындарының нарықтың өзгермелі жағдайына қолайсыздығын ғылыми түрде дәлелдеп, бұл кемшіліктің орнын дер кезінде толтыратын шағын кәсіпкерлік пен бизнес екендігіне көз жеткізді және еркін кәсіпкерліктің негізінде өзін-өзі басқару еркіндігі жатқандығын айқын көрсетіп берді.
Ғылыми әдебиеттерде кәсіпкерлікті 3 аспектіде қарастырады: Экономикалық теория ретінде, экономикалық ойлау типі ретінде, шаруашылық жүргізу тәсілі ретінде.
Экономикалық категория ретінде кәсіпкерліктің сипаттамасы үшін маңызды мәселе оның субъектісі мен объектісін анықтау болып табылады. Кәсіпкерліктің объектісі жеке тұлғалардың (жеке, отбасылық, шағын және орта бизнес өкілдері, т.б.) қызметі, сондай-ақ жалдамалы жұмыс күшінің еңбегін пайдалану арқылы қалыптасады.
Кәсіпкерлік қызмет экономикалық мүдде мен шарт қатынастары бойынша өзара байланысты тұлғалар тобы арқылы жүзеге асырылады. Сонымен бірге, кәсіпкерлік субъектісі акционерлік қоғамдар, кооперативтер, жекелеген жағдайларда мемлекеттің сәйкес органдары да болуы мүмкін. Й. Шумпетердің пікірінше, экономикалық ресурстарды үйлестірудің барлық жаңаша тәсілдері кәсіпкердің басты жұмысы болып табылады. Кәсіпкер тұтынушыға беймәлім жаңа игіліктерді дайындау мақсатымен ресурстарды үйлестіреді; өткізу нарығының жаңасын игереді. Сонымен қатар нарықтағы жағдайға, сұраныс пен ұсыныс динамикасына, баға деңгейіне, жалпы тауар-ақша қатынастары жүйесіндегі қалыптасқан жағдайларға тәуелді болып келеді. Осы тұста кәсіпкерлік қызметтің тұрақты серігі - тәуекелділік, қауіп-қатер туралы айтпай кетуге болмайды. Өйткені тәуекелділік, қауіп-қатер беймәлімділікпен және жүргізілген болжаммен есептің өзі күтпеген жағдайдың алдын ала алмайды.
Экономикалық ойлаудың ерекше типі ретінде кәсіпкерлік практикалық қызметте жүзеге асырылатын шешімдерді қабылдауға қажет көзқарастар мен пікірлердің жиынтығын сипаттайды [7].
Жекелеген ғылыми әдебиеттерде кәсіпкерлікті шаруашылық өнері, табыс табу барысында тәуекелге бел буу, өндірісті ұйымдастыру мен басқару шеберлігі ретінде көрсетеді. Демек кәсіпкерлікті жұмыс түрі ретінде ғана емес, тұлғаның ақылы мен қасиетінің қоры, ерік-жігері, жеңіске жетуге деген ынтасы еңбектің ерекше шығармашылық сипаты тұрғысынан да қараған абзал.
Экономикалық ғылымда өндірістің 4 факторы ұйқарастырылған: еңбек, капитал, жер, кәсіпкерлік. Бұл жерде кәсіпкерлікті 4 фактор ретінде ғана емес, еңбек, капитал, жер тәрізді 3 негізгі өндіріс факторларын біріктіріп, жүзеге асырудың үздік әдістерін іздестіріп, жұмылдыру үрдісі ретінде де қарастыруға болады. Ал елімізде кәсіпкерлікке қазіргідей көңіл бөлініп отырған тұста, өз ісін ашуға бел буған әрбір азамат пайда табу жолын ғана емес, өндіріс факторларын үйлесімді жұмыс жасауына, оның ішінде кәсіпкерліктің өндіріс факторы ретіндегі маңыздылығына ерекше көңіл бөлгені жөн.
Жалпы нарық процесіндегі тұлғалар кәсіпкерлер десек, ол өз кезегінде қарамағындағы мүлікті заңды негізде пайдалану жөніндегі өзінің бастамасын барлық шешімдерді қабылдауға және кез келген әрекет жасауға құқықты заңды тұлға және жеке азамат. Бірақ ол шешімдер қолданылып жүрген заңнамалық құжаттарға қайшы келмеуге әрі белгіленген мүліктік немесе басқа да жауапкершілікпен қамтамасыз етуге тиісті.
Кәсіпкердің талабы мен ұмтылысы жемісті болуы үшін келесі жағдайлар сақталуы керек:
oo тәуекелге бел буа білу;
oo нарықта кезігетін кез-келген жағдайларға дайын болуы;
oo жаңа технологияны қолдану мен басқару шешімдерін қабылдауға байланысты ізденістер жасау.
Кәсіпкер болу үшін оның қыры мен сырын танып білу керек екенін баршамыз білеміз. Сондықтан да ол үшін қойылатын талаптар мен шарттарды назарға ұсынуға болады.
Кәсіпкерлік қызметті белгілі бір сала ретінде қарастыруға болады. Мәселен, егер кәсіпкер болуға бел бусақ:
Біріншіден - кәсіпкер болу үшін әрине, ең алдымен табыс табу керек, пайда түсіру керек деген стратегия міндетті түрде болуы керек.
Екіншіден - айқындалған стратегияны орындау үшін және белгіленген мақсатқа жету жолында табыс табу амалдарын іздеуге ниет қою керек, яғни арнайы ықылас бөлу.
Үшіншіден - алынған ақшаны я болмаса шағын несиені қолдана отырып табыс көлемін ұлғайту үшін бизнестің бастамасы ретінде айқын бағыт-бағдар таңдау жөн. Яғни, қаражатты қалай және қайда жұмсайтыныңызды ескеру абзал. Сондай-ақ, бастағалы отырған істі экономикалық тұрғыдан жан-жақты сараптап, атқарылатын жұмыс көлемінің шығындары мен табысын есептеп қарастыру қажет. Мұның үстіне несие беруші ұйым бизнесті бағалау үшін сарапталған, есеп-қисабы келтірілген және құжат ретінде дайындалған жоспар талап етеді.
Төртіншіден - кәсіпкерліктің негізгі ерекшелігі - әр кәсіпкердің өз жеке ісінің болуы. Тауар өндіру немесе қызмет көрсету.
Бесіншіден - әр кәсіпкер өзінің атқарып жатқан істеріне өз мүлкімен жауапкер болатындығын ұмытпауы керек. Ойламаған жағдайлар мен күтпеген өзгерістер үлкен шығындар мен қатерлерге әкеліп соқтыруы мүмкін. Алынған несие мен басқа да қарыздар үшін кепілдікке берілген мүлік осы шығындардың өтелуіне жұмсалады. Сондықтан да кәсіпкер боламын деген тұлғаның жауапкершіліктің әлбетте бар екендігін, келеңсіз жағдайлар туындаған кезде мүліктік жауапкершіліктің пайда болатындығын ұғынып, сезінуі шарт [10].
Кәсіпкерліктің дамуына әсер ететін орталарды айта кетейік:
Экономикалық орта - сұраныс пен ұсыныстың болуы, жұмыс күшінің көп немесе жеткіліксіз болуы, қаражат айналымының шапшаңдығы, тұтыну нарығының шоғырлануы, т.б. жағдайлар кәсіпкерліктің дамуымен әсер етеді. Мысалы, белгілі бір жерде жұмыс күшінің аз болуы кәсіпорынды жұмыс күшін жалдау қабілеттілігіне ықпалын тигізеді.
Құқықтық орта - үкіметпен қабылданып жатқан заңнамалар мен басқа да нормативті құқықтық актілер кәсіпкерліктің кеңінен тарауына әсер етеді. Мысалы, мемлекет белгілі бір аймақта белгілі бір зат шығаруға тыйым салса, әлбетте ол затты өндіру қажет емес. Яғни, саяси не болмаса құқықтық факторлар кәсіпкерлікке міндетті түрде ықпал етеді.
Технологиялық орта - ғылым мен техниканың даму деңгейі, жаңа технологиялардың пайда болуы мен өндірістің автоматтандырылуы технологиялық ортаны сипаттайды.
Физикалық немесе географиялық орта - климат пен табиғи орта кәсіпорындарының жағрафиялық орналасуына тікелей әсер етеді.
Ұйымдастырмалы - техникалық орта - бұл орта бизнестің инфрақұрылымын сипаттайды. Банктердің, құқықтық, бухгалтерлік фирмалардың, жарнама агенттіктері мен тасымалдау, сақтандыру ұйымдарының болуы кәсіпкерліктің дамуына екпін береді.
Сонымен, кәсіпкерлік - жаңа қызмет немесе экономикалық қызметтің басқа түрлерін құруға бағытталған табыс алу мүмкіндігімен ынталандырылған адамдардың бастамашылық, ұйымдастырушылық- шаруашылық қызмет түрі.
Жалпы алғанда, елімізде қазір қалыптасқан нормативтік- құқықтық жүйесінде экономиканың қандай да бір саласында кәсіпкерлікпен айналысатын субъектілерді және кәсіпкер болсын, басқа да ұйымдастырушылық-құқықтық нысанындағы кәсіпорын болсын кәсіпкерлікке жатқызады. Сондықтан, отандық теория мен тәжірибесінде бизнес және кәсіпкерлік түсініктері өзара алмасып қатар қызмет етіп келеді.
Сонымен, кәсіпкерліктің үш түрін бөліп көрсетуге болады: ірі, орта және шағын. Олардың кешені бірін-бірі толықтыра отырып, экономиканың тұтас ағзасын құрайды.
Ірі кәсіпкерлік - нарыққа негізгі өнім шығарушылар боп табылады. Ірі кәсіпорындар - экономика қаңқасы, экономикалық тұрақтылықтың базисі [11].
Шағын және орта кәсіпорындар үнемі жаңарып тұратын номенклатурасымен және ассортиментімен аз ғана партияда өнім дайындау, шектеулі тұтынушылар жағдайында елеусіз материалдар мен шикізатты қолдану қажет болған жағдайда пайда болады. Сонымен, шағын кәсіпорындар нарықтың салыстырмалы толған кезінде жекелеген тапсырыстарды есепке алып өнімді аяқтайды, яғни ұсақ - түйек өнімдер өндіріледі. Сонымен қатар, шағын кәсіпорындар қызметтің барлық саласында нөлдік нәтиже алумен байланысты жоғары тәуекелге ие болып табылады. Бұл әрі инновациялық қызмет, әрі жаңа технологияны игеру, өнімнің жаңа түрін өндіру. Шағын кәсіпорындар іріге қарағанда қоғамға аз шығындар алып келеді, сондықтан мемлекет шағын кәсіпорындарды құру және дамыту үшін арнайы жеңілдіктер тәртібін тағайындаған.
Шағын кәсіпкерлік - бұл жан-жақты және күрделі экономикалық құбылыс. Қазіргі заманғы экономикалық әдебиеттерде шағын кәсіпкерліктің түрлі тұжырымдамалары берілген.
Американдық кәсіпкер және публицист П.Хоукен шағын кәсіпкерлік экономиканы дамытуды тұрақтандыратын негізгі элемент, қоршаған ортаға бейімделудің, тәуекел жағдайды өткерудің амалы - деп санады.
А. Циганов шағын кәсіпкерлік- бұл ірі фирманың қарапайым көрінісі ғана емес, өз ерекшеліктері, артықшылықтары мен кемшіліктері бар экономикалық өмірдің жеке және кәдімгі субъектісі- деді [12].
А. Азриляның басшылығымен жазылған үлкен экономикалық сөздікте шағын кәсіпкерліктің келесі анықтамасы беріледі: бұл ешбір монополистік бірлестікке кірмейтін, экономикада монополияға қатысты тәуелді рөл атқаратын орта және шағын жеке кәсіпорындардың жиынтығын белгілеу.
Әлемдік тәжірибеде кәсіпорын көлемін анықтауда бірыңғай критерийлер мен көрсеткіштер қабылданған. Олар нормативтік анықталмаған мәндері, олардың саны мен мазмұны бойынша айтарлықтай ерекшеленеді. Сонымен қатар, критерийлер кәсіпорынның салалық тұрғысынан да ерекшеленеді. Шағын, орта және ірі кәсіпорындардың арасындағы айырмашылық түрлі мақсаттарға байланысты. Ол бірыңғай критерийлерді қолданудың мүмкін еместігін көрсетеді. Ең жиі кездесетін критерийлерді сандық және сапалық деп бөліп көрсетуге болады [8].
Шағын кәсіпорындарды бөлудің сандық критерийлері: жұмысшылардың орташа тізімі; жылдық айналым; активтердің теңгерімдік құны. Сапалық көрсеткіштердің арасында төмендегілерді бөліп көрсетуге болады: оның тәуелсіздігі; кәсіпорынды өз иелерінің басқаруы; ұйымдастырушылық құрылымының ерекшеліктері және т.б.
Дегенмен, әлемдік және отандық тәжірибеде ұйымдастырушылық- құқықтық нысанына қарамастан кәсіпорындағы шағын, орта немесе ірі кәсіпорындар қатарына жатқызудың негізгі критерийіне ең бірінші кезекте есепті кезең ішінде жұмысшылардың орташа саны жатқызылады.
Сандық көрсеткіштері бойынша бөліп көрсететін кәсіпорын түрлерінің ішінде кәсіпкерлікті дамыту, оның негізгі функцияларын жүзеге асыру кезінде ең үлкен рөлді шағын кәсіпкерлік атқарады.
Шағын кәсіпкерлік түсінігі, ең алдымен, шаруашылық жүргізуші субъектінің критерийлерімен байланысты.
Қазақстанда 2006 жылдың қаңтарында қабылданған Шағын кәсіпкерлік туралы Қазақстан Республикасының Заңына сәйкес шағын кәсіпкерлік субъектілеріне жұмысшыларының орташа саны 50 адамнан аспайтын, заңды тұлға ретінде құрылмаған жеке кәсіпкерлер және жеке кәсіпкерлікті жүзеге асыратын, жұмысшыларың орташа жылдық саны 50 адамнан аспайтын активтерінің орташа жылдық саны қаржылық жылға сәйкес республикалық бюджет туралы заңмен бекітілген 60 мың айлық есептік көрсеткіштен аспайтын заңды тұлғалар жатады [13].
Ірі өндірістер пайда болғанша шағын кәсіпкерлік бойынша проблема туындаған жоқ. Классикалық саяси экономия өкілдері А.Смит, Д.Рикардо, К.Маркс еркін бәсекелестік капитализмін зерттеді. Осы проблемаға жаңа классиктер, әсіресе А.Маршалл да өз үлесін қосты.
2 - ші кестеге сәйкес әлемдік тәжірибеде шағын кәсіпкерліктің даму процесі бірнеше сатылардан өтті .
Бірінші кезеңге ХІХ ғасырдың соңы мен ХХ ғасырдың 30-жылдары кіреді. Франция мен Жапониядан басқа дамыған елдерде ұсақ өндірістің толық қысқаруымен сипатталды. Бұл процесте қатал күрес нәтижесінде қол еңбегін қолдануға жүгінген бәсекеге қабілеттігі төмен өндірісті ығыстырған шағын кәсіпкерлік маңызды рөл атқарады. Бұл - шағын кәсіпкерлік өндірісінде өнеркәсіптік төңкерістің орын алғандығын тұжырымдайды және шағын кәсіпкерліктің өзі жекеленген секторға бөлінді: механикаланған және қол (еңбек құралдары) еңбегі.
Соңғы жағдай шағын кәсіпкерлік саласында эволюцияның жалпы сипаттамасының қиындауына әкелді. Қол еңбегінің шағын кәсіпорындарына ірі және механикаланған дәстүрлердің тарапынан болған қысым шағын кәсіпкерлік сферациясының жылдам қасиетсізденуіне әкелді. 30-60 ж.ж. екінші кезеңде шағын кәсіпкерліктің салалық құрылымының қайта құрылуында, ірі кәсіпкерлікпен қарым-қатынасында, қоғамдық өндірісте көптеген өзгерістер болды [9].
Кесте 2
Шағын кәсіпкерліктің әлемдік даму сатылары
САТЫ
КЕЗЕҢ
СИПАТТАМА
1
2
3
Бірінші саты
ХІХ ғасырдың соңы мен ХХ ғасырдың 30- жылдары
oo шағын кәсіпкерлік саласындағы төңкеріс;
oo Франция мен Жапониядан басқа дамыған елдерде ұсақ өндірістің толық қысқаруы;
oo ірі емес, шағын өндірістің шешуші рөлі;
oo қол еңбегін қолдануға негізделген бәсеке қабілеттілігі төмен өндірісті ығыстыру;
oo ұсақ өндіріс саласының 2 жеке секторға бөлінуі;
oo жалпы шағын кәсіпкерлік саласының эволюция қалпының қиындауы;
oo ұлттық нарықтардан қол еңбегінің ұсақ кәсіпорындарын ығыстыру;
oo механикаланған шағын кәсіпорындардың тұрақты өсуі;
oo капитал көздерінің көзқарасынша, шағын кәсіпкерліктің бірқалыпты құрылымының түпкілікті трансформациясы;
2- кестенің жалғасы
Екінші саты
ХХ ғасырдың 30- жылдары
oo қоғамдық өндірісте алатын орны, ірі кәсіпкерлікпен қарым-қатынаста болу, салалық құрылымның қайта құрылуы жағынан маңызды өзгерістер;
oo өнеркәсіптік өндіріс саласында шағын кәсіпорындар заңды тұлға- ірі кәсіпорындар олардың жеке бөлімшелері ретінде құрыла бастады;
oo капитал көздерінің көзқарасынша, шағын кәсіпкерліктің бірқалыпты құрылымының түпкілікті трансформациясы;
oo қоғамдық өндірістің салалық құрылымында жалпы қозғалыстарымен шартталған қызмет көрсету саласы кәсіпорындарының өсуі;
oo қызмет көрсету саласындағы шағын кәсіпкерлік халқтың жұмысбастылығының ірі көзіне айналды;
oo шағын кәсіпорындар арасындағы жоғары бәсеке;
Үшінші саты
ХХ ғасырдың 70- жылдары
oo жетілген нарықтық экономикада шағын кәсіпкерлік рөлінің және орнының өзгеруі;
oo шағын кәсіпкерлікке скептикалық көзқарас және оның жойылу қаупі;
oo шағын кәсіпкерліктің білімге негізделген экономиканың жаңа сегменттерінде тұрақтануы;
Шағын кәсіпкерлік дамуының осы кезеңіндегі жаңалығы - өнеркәсіптік өндіріс саласында шағын кәсіпорындар заңды тұлға нысанындағы ірі кәсіпорындардың жеке бөлімшелері ретінде құрыла бастады. Өндіріс талаптарынан және экономикалық қызметің жалпы жағдайларына байланысты ірі кәсіпорындардың жанынан олардың кішігірім жеке құрылымдарын құру қажеттілігі туындады. Осылайша, үзіліссіз сұранысқа ие болып жатқан өзгерістер және өнім модельдерінің жаңаруы ірі кәсіпорындарды жаңа жағдайға жылдам бейіделуге мәжбүр етті.
Негізінен ірі кәсіпорындар орын алғандықтан, жер учаскелерінің жалдау құнының үнемі өсуі орын алды. Бұл технологиялық процесті бөлшектеп бөлуге және олардың бөліктерін жеке шағын кәсіпорындарға бөлуге мәжбүрледі. Нәтижесінде планетарлық үлгідегі жаңа шаруашылық құрылым пайда болды. Оның ортасында ірі кәсіпорын, жанында қажетті бөлшектермен қамтамасыз ететін жеке шағын кәсіпорындар топтастырылды.
Осы өзгерістердің нәтижесінде бұрынғы бірқалыпты шағын кәсіперлік құрылымы түпкілікті өзгерді. Жеке қаржылық ресурстары мен мүмкіндіктеріне сүйенетін шағын кәсіпкерлік секторының жанынан басқа, ірі капиталға тәуелді құрылым пайда болды [9].
Осы сатыдағы тағы бір жаңалық- қызмет көрсету саласындағы шағын кәсіпорынның серпінді өсімі. Осының нәтижесінде шағын кәсіпкерліктің осы сегменті халықты жұмыспен қамтитын ірі және маңызды көзге айналды.
ХХ ғ. 70-ші ж.ж. батыс елдерінде шағын кәсіпкерлік эволюциясының үшінші сатысы басталды, мұнда оның жетілген нарықтық экономикада алатын орнының өзгеруімен сипатталады. 70-ж. ортасынан бастап Батыс елдерінің экономикасында шағын кәсіпкерліктің өсу тенденциясы байқалды.
Қазақстанда кәсіпкерлік түсінігі адамзат дамуының қоғамдық сатысында ақша-тауар қатынастар түсінігімен бірге пайда болды. Тайпалардың арасында сауданың негізгі түрі натуралды айырбас болған кезде, өзіне пайда табу мақсатында бір тайпадан екінші тайпаға көшіп түрлі тауарлары айырбастаған ұсақ айырбас көшпенділер пайда болды. Бір жарым мың жыл бұрын (б.з.д. 334жыл) Ұлы Жібек жолы бастау алды және Қазақстан керуен жолдарының ортасында орналасты. Ұлы Жібек жолында орналасқан қалалар кәсіпкерліктің арқасында дамыды және қазақ халқы құрамына кіретін түркі тілдес тайпалардың тұрақтануына әкелді. ХVIII ғасырдың екінші жартысында ғана Қазақстандағы сауда қатынастары Солтүстікте - Ресеймен, Оңтүстікте - Қытаймен қайта жандандырылды. Осындай экономикалық қатынастардың арқасында ерте орта ғасырларда кәсіпкерлік қарқынды дамыды, қалалар өсті.
1921 жылдың көктемінде Жаңа экономикалық саясат (ЖЭС) жарияланды, мұны жүзеге асыру шағын кәсіпкерліктің жандануына әкелді.
І (1928-1932 ж.ж.) және ІІ (1933-1937 ж.ж.) бесжылдықтарда индустриализация және коллективтендіру саясаты жүзеге асырылды. Ал 1929 жылы қарапайым халықтың колхоздарға күштеп бірігуі орын алды. Бұл процестер тоталитаризм мен әміршілік-әкімшілік жүйенің қалыптасуына орай шағын кәсіпкерлік пен тұтынушылық кооперацияның қысқаруына, тауарларға карточкалар енгізілуіне әкелді.
ІІ дүниежүзілік соғыстан кейін (1946-1950 ж.ж.) әкімшілік және шаруашылық ілгерілеу байқалды, соның нәтижесінде өнеркәсіптік өндіріс 2есе өсті. Кәсіпкерлік қызметтің қалдықтары сауда, қоғамдық тамақтану, тұрмыстық қызмет көрсету, киім тігу және өңдеу, құрылыста өз жалғасын тапты. 1987 жылдың мамырында Жеке еңбек қызмет туралы Заң қабылданды, мұның арқасында қолөнер, көркемөнер, тасымалдау және басқа да тұрмыстық қызмет етудің алдындағы кедергілер жойылды. Жеке кәсіпкерлерді тіркеу жеңілдеді, салық салу біршама төмендеді.
1988 жылы КСРО-ның Кооперация туралы заңы өз күшіне енді, яғни кооперативтердің шаруашылығы туралы ережелер қосылды. Банктерде жеке есеп-шоттар ашу, қаражаттарды өз бетінше жұмсау және шикізат, материал, құрылғыларды сатып алу мүмкіндігі туындады [10].
Кәсіпкерлік әлемдік қоғамдық дамудағы барлық кезеңдеге қатысты болып табылады. Ортағасырлық араб ойшылы Ибн-Хальдун (1332-1406 жж) кәсіпкерлікті меншікпен, еңбекпен, адамның қабілеттілігімен сәйкестендіре отырып зерттеген. Батыс Европада кәсіпкерлікті оқып білу физиократтар иелігінде болған. Ф.Кенэ Экономикалық кестеде басты орынды жер иелері - кәсіпкерлеріне берген, яғни егер де кім жерді жалға алса, ол ауыл шаруашылығын жоғары өндірістік дәрежеде көрсетеді,-дейді. Кәсіпкерлік түсінігінің дамуы одан кейін физиократтар түсінігінде А.Тюргоның еңбегінде көрсетілді. Оның схемасында қоғамның өндірістік тобының міндеттілігі қарапайым жұмысшыларға еңбекақы төлейтін, аванс беретін капиталистерге немесе кәсіпкерлерге түсті. Ж.Б.Сэй Саяси экономия трактатында кәсіпкерді қандай да бір өнімді өзінің меншігіне және өзінің есебіне әкелуге іс-әрекет жасайтын тұлға ретінде сипаттады. Сонымен қатар, ол кәсіпкерлікті тәуекел факторына, ал кәсіпкерді өзіне пайда келтіру үшін тәуекелге баратын адам деп көрсетті. Кәсіпкерлікті дамытудағы қажетті шарттардың бірі деп ол өндіріс факторларын қозғалысқа келтіретін (табиғат, еңбек, капитыл) адамның білімі деп есептеді[9].
А.Маршал бойынша оның негізілігі шығамашылық процесс функциясы ретінде қойылған бағыттар деп көрсетіледі. Ал, И.Шумпетердің айтуы бойынша, кәсіпкерлік бұл қоғамдық жүйенің және ғылыми - техникалық қозғалыстың негізі ретінде капитализмнің адамдық факторы болып табылады. Капитализмнің орталық фигурасы ретінде ол кәсіпкерлікті қарады[11]. Сондай-ақ, кәсіпкерлікті технологияның дамуымен, жаңашылдықпен және экономикалық өсумен байланыстырды. Кәсіпкерлікті жаңа негізгі өндірістік факторлар комбинациясын жасаудағы шаруашылық субъектілері деп түсінді.
Соңғы 20-25 жылдарда жаңа нарықтық экономикада шағын кәсіпкерлік рөлінің әдістемелік өзгергені айқалады[4]. Бірігіп жұмыс істеу қарым - қатынасында орнықты және тиімді келісімдер жүргізу және тәуелсіз өндірушілер массасының өсуі байқалады. Шағын кәсіпорындарды ірі кәсіпорындармен салыстырғанда, экономикалық тиімділіктің жергілікті нарыққа жақындығы, тұтынушылардың сұранысына икемділігі, шағын мөлшерде өндіруі. Шағын кәсіпорын өндірістік және дербес тұтынудың бөлінуімен байланысты өркендейді. Шағын және орта дәрежелі деңгейдегі бизнес экономиканы жетілдіруге септігін тигізеді: бәсекелестік орта өркендейді, қосымша жұмыс орны пайда болады, тұтыну секторы ұлғаяды. Шағын кәсіпорындардың дамуы нарықты тауар және қызметтермен толықтырады, экспорттың потенциалын арттырады және жергілікті шикізат ресурстарын тиімді пайдалануға мүмкіндік жасайды.
Дамыған елдердің тәжірибесі дәлелдегендей, шағын кәсіпкерлік ахуалға шапшаң бейімделеді. Олар экономиканы қайта құру қарқынын жедел тездетіп, шығынның тез өтелуін қамтамасыз етуге, тұтынушы сұранымының өзгеруін жедел байқап, бәсекелестіктің өрісін кеңейте түсуге, салалық және аумақтық монополизмге төтеп беруге көмектеседі. Шағын бизнестің нақты ролі келісілерде айқындалады:
- жаңа жұмыс орындарын құрады;
- жаңа тауарлар мен қызметтерді ендіреді;
- ірі кәсіпорындардың қажеттіліктерін өтейді;
- арнайы тауарлар мен қызметтерді қамтамасыз етеді[4].
Жаңа жұмыс орындарын құру - шағын бизнес өзімен алып жүретін маңызды факторы. Тұрғындардың негізгі бөлігінің тіршілігін қамтамасыз ететін фактор болып қана қоймай, сонымен қатар, қоғамдағы тұрақтылықты қамтамасыз етуге себеп болатын маңызды фактор.
Жаңа тауарлар мен қызметтерді ендіру - шағын бизнес бұл саладағы лайықты қызметі қауіпсіз бритваны, электрондық қол сағатын, вертолеттарды, тот баспайтын құрыштарды, көшіретін аппараттарды және тағы басқалар болып табылады. Мысалға АҚШ-да шағын бизнес барлық қызметтердің 60% өндірген, барлық өнімдердің жартысын, барлық идея мен жаңа енгізілімдердің жартысына жуығын ұсынады[17].
Шағын бизнес дамыған ірі компаниялармен бәсекеге түсіп, үлкен жетістіктерге жете алады. Оған бірнеше себеп бар. Біріншіден, фирманың іскерлік стратегиясын өзгерту үшін ірі кәсіпорындарға 6 жыл және одан да көп уақыт қажет. Шағын фирмалар үшін бұл мерзім жарты жылдан бір жылға дейін барады. Екіншіден, дәстүрлі саналатындай, технологиялық инновациялар- ірі бизнестің саласы. Бірақ статистика бойынша екінші дүниежүзілік соғыстан кейін технологиялық инновацияның радикалды 95%-ы кіші бизнес саласынан шықты. Қазіргі кезде шағын фирмаларда инновация мен ашылулар ірі фирмаларға қарағанда 24 есе көп[15].
1.2 Мемлекет тарапынан шағын кәсіпкерліктің құқықтық және ұйымдастырушылық қамтамасыз етілуі
Қазақстанда шағын кәсіпкерлікті қолдау жүйесі қалыптасты және әлде де қызмет етуде. Бұл мәселемен Индустрия және жаңа технологиялар министрлігі, Экономикалық даму және сауда министрлігі, Қаржы министрлігі, Табиғи монополияларды реттеу агенттігі, Статистика жөніндегі агенттігі және атқарушы биліктің басқа да органдары мемлекеттік деңгейде айналысады.
Шағын кәсіпкерлікті қолдаудың мемлекеттік және өңірлік қорлары құрылған. Дегенмен, Қазақстанда шағын кәсіпкерлік қызметін қолдау бойынша қызмет ету саласы біркелкі дамып жатқан жоқ. Әлемдік тәжірибе көрсеткендей, оның табысты дамуы мемлекеттік қолдауға, осы қызметтерді қажет ететін кәсіпкерлерге, жеке кәсіпкерлікті дамытуды көздеген тұлғалар тең дәрежеде тәуелді.
Шағын кәсіпкерлік туралы Қазақстан Республикасының Заңына сәйкес, жеке кәсіпкерлікті мемлекеттік қолдау - жеке кәсіпкерлікті ынталандыру, Қазақстан Республикасында кәсіпкерлік бастаманы жүзеге асыру үшін құқықтық, әлеуметтік және экономикалық жағдайлар жасау бойынша мемлекеттік шаралар кешені, ал жеке кәсіпкерлік инфрақұрылымы - шағын кәсіпкерлік қызмет етудің және дамуының жалпы жағдайларын қамтамасыз ететін ұйымдар кешені [29].
Шағын кәсіпкерлікті мемлекеттік қолдаудың негізгі бағыттары:
а) шағын кәсіпкерлікті реттеу жөніндегі заңдарды жетілдіру;
ә) жеке кәсіпкерлікті құру мен дамыту орталықтарын, кәсіпкерлік инкубаторлар, технологиялық парктер, индустриалдық аймақтар және шағын кәсіпкерлік инфрақұрылымының басқа да объектілерін құру;
б) бюджеттік қаражаттар есебінен шағын кәсіпкерлік субъектілерін оқу-әдістемелік, ғылыми-әдістемелік және ақпараттық қамтамасыз ету;
в) шағын кәсіпкерлікті мемлекеттік қолдау мемлекеттік органдар қарамағында шағын кәсіпкерлікті дамыту бойынша мәселелерді зерттеу және шағын ұсыныстарды әзірлеу бойынша ғылыми-зерттеу институттарын құру жолдармен жүргізілетінін анықтайды;
г) шағын кәсіпкерлікті қолдаудың және дамытудың қаржылық институттарын құру;
д) кәсіпкерлік- инкубатор және индустриалдық аймақтардың қызметін ұйымдастыру;
е) Қазақстан Республикасының заңдарына сәйкес жер учаскелерін, құрылыстарды сату [16].
Бүгінгі күнде шағын кәсіпкерлікті қолдау саласында түрлі институттар бар. Қазақстанда шағын кәсіпкерлікті қолдау механизмдері шағын кәсіпкерлікті қолдаудың сараланып дамыған инфрақұрылымы арқылы жүргізіледі. Шағын кәсіпкерлік субъектілерін тұрақтануын және қатыптастыруын ынталандыру үшін мемлекеттік даму институттары құрылған.
Шағын кәсіпкерлікті қолдау және дамыту механизмдері келесі жолдармен жүзеге асырылады:
oo қаржылық көмек көрсету;
oo шағын кәсіпкерлікті қолдау орталықтарын ұйымдастыру;
oo кәсіпкерлік-инкубаторлар қызметін ұйымдастыру;
oo ШКС бір жылдан астам уақытта қолданбаған мемлекеттік меншік объектілерін сенімді басқаруға немесе жалға беру;
oo ШКС ҚР Үкіметі бекіткен тәртіппен келісімге отырғаннан кейін бір жылдан астам уақыттан соң өнеркәсіптік өндірісті ұйымдастыруға сенімді басқаруға немесе жалға берілген объектілерді қайтарымсыз негізде беру [14].
Шағын кәсіпкерлік субъектілерін қаржылық қолдау мына жолдармен жүзеге асырылады:
а) мемлекеттік қажеттіліктер үшін тауарлардың (жұмыс, қызмет) көлемін кепілді сатып алу. Шағын кәсіпкерлік субъектілерін сатып алынатын тауарлардың (жұмыс, қызмет) номенклатурасы, олардың көлемін жыл сайын Қазақстан Республикасының Үкіметі бекітеді;
ә) екінші деңгейлі банктер арқылы несиелендіруді ұйымдастыру;
экономика салаларында әлеуметтік маңызды жобаларды ұйымдастыру және жүзеге асыру үшін мемлекеттік гранттар беру;
б) арнайы инвестициялық бағдарламаларды жүзеге асыру;
в) бюджеттік қаражаттар есебінен займдар беру.
Қазақстанда кәсіпкерліктің дамуына ықпал ететін негізгі факторларды қысқаша сипаттауға болады:
Табыстылықтың және өсімнің кепілі ретінде жеке меншікті қорғау. Кәсіпкерліктің дамуы үшін жеке меншік институты кәсіпкерлері кез-келген табыс алуды емес, алдағы уақытта өндірістің дамуы туралы ойлайды.
Кәсіпкерлікке толықтай қолдау жасау саясатын жүргізу. Бұл саясат кәсіпкерлікті мемлекеттік даму бағдарламасы етіп жариялауды, кәсіпорын ашудың еркіндігін беруді, өндірістік қызметтің еркіндігін, жарғылық капитал талаптарына шек қоюды мәлімдейді.
Импорттық тауарларға эмбарго жариялау. Отандық тауар өндірушіні қорғау үшін, импорттық тауарларға эмбарго жарияланып жатыр. Елге тамақ өнімдерінен бастап, машиналар мен механизмдерге дейін барлық тауарларды әкелген кезде американдық кәсіпкерлерді қорғау үшін осындай шаралар қолданылды. Өз кезегінде осындай саясат отандық кәсіпкерлерді сыртқы бәсекеден қорғауға, айналымдарын өсіріп алып, соңынан шетелдік фирмалармен бәсекеге түсуге мүмкіндік берді.
Салықтық тарифтерді төмендету. Егер салықтар деңгейі теңгерімдік табыстан артық болса (45-50%), бюджетке түсім көлемінің өсуі әуелі тоқтап, кейіннен төмендей бастайтыны белгілі: кәсіпкерлер салық төлеуді доғарады, бұл салықтық базаның қысқаруына әкеледі. Бұл эффект Лаффер қисығы деп аталады және ТМД елдерінде де, біздің елде де байқалады [17].
Банктік жүйедегі өзгерістер. Кәсіпкерлікті дамытудағы қиын мәселелердің бірі фирмаларды қаржылық қамтамасыз ету. Бастапқы кезеңде, кәсіпкерлердің қолында қаражат жоқ кезінде банктік несиелер қаржыландырудың жалғыз шешімі болып табылады. Пайыздық мөлшерлемелерді төмендету, несиелендіру мерзімін ұзарту кәсіпкерлік белсенділік танытудың маңызды факторы болып табылады.
Шетелдік инвестицияларды тарту - қаржыландырудың екінші көзі, нақты инвестициялар түрінде ғана емес, ноу-хау түрінде көмек алуға мүмкіндік береді.
Кәсіпорын, корпорация құру, акция шығару тәртіптемесін жеңілдету. Шектеулі жауапкершілік механизмін енгізу кәсіпкерлік қызметті белсендіреді. Кәсіпорынды тіркеу тәртіптемесін жеңілдету, анықтамалар, талаптар санын қысқарту уақытты үнемдеп қана қоймай, кәсіпкерлердің кәсіпкерлік құру процесіне қол жетімділігін қамтамасыз етеді [18].
Мемлекеттік бағдарламаларда шағын кәсіпкерлікті қолдаудың екі түрі бөліп көрсетіледі- негізгі және қамтамасыз ететін. Негізгі бағдарламалардың мақсаты- кәсіпкерлік қызметті жоспарлау, ұйымдастыру, бақылау.
Қамтамасыз етуші бағдарламалар шағын кәсіпорындарға сәйкес кәсіпкерлік инфрақұрылымын құруға, ресурстардың қажетті түрлерімен (материалдық, еңбек, қаржылық, ақпарттық) қамтамасыз етуге қызмет етеді.
Жаңа құрылып жатқан кәсіпорындарға қатысты мемлекеттің саясаты көп еңбекті, мемлекеттік қызмет тарапынан көп ұйымдастырушылық күштерді жұмылдыруды талап етеді, ол келесі 6 бағыт бойынша топтастырылуы мүмкін:
oo шағын кәсіпорындарға көмек көрсету;
oo шағын кәсіпкерлікті қаржылық қолдау;
oo кәсіпорынды басқарудың тиімді жүйесін (менеджментін) құруда көмек көрсету;
oo шағын кәсіпкерлікті ақпараттық қолдау;
oo кәсіпкерлік белсенділікті тиісті салық салу жүйесімен және басқа да реттеу механизмімен ынталандыру;
oo қоғамда кәсіпкерлік климат орнату.
Кәсіпкерлікті қолдау инфрақұрылымы жеке кәсіпкерлік қызмет құру, дамытуға қолайлы жағдай туғызатын шаралар кешенін сипаттайды. Қазақстан Республикасында осындай ұйымдар қатарына мемлекеттік және мемлекеттің тарапынан құрылған ұйымдар, үкіметтік емес ұйымдар, халықаралық және шетел ұйымдары, коммерциялық ұйымдарды жатқызуға болады.
Мемлекеттік институттардың жүйесі Шағын кәсіпкерлікті қолдау бойынша орталық Уәкілетті мемлекеттік орган- ҚР Индустрия және сауда министрлігі, Шағын кәсіпкерлікті дамыту қоры АҚ, қала және облыс әкімдіктері жанындағы департаменттерден тұрады [43].
Шағын кәсіпкерлікті қолдаудың мемлекеттік емес институттарының жүйесіне кәсіпкерлердің өңірлік және салалық қоғамдық бірлестіктері кәсіпкерлік инкубаторлар мен технологиялық парктер кіреді (1-сурет).
Ша- ғын кәсіп- керлікті қол- дау бо-йын-ша арна-йы инс-титут-тар жүйе-сі
Республикалық кәсіпкерлік тәжірибені оқыту орталығы
Өңірлік уәкілетті орган
Уәкілетті мемлекеттік органдар
Мемлекеттік институттар
Шағын кәсіпкерлікті дамыту қоры
Кәсіпкерлік инкубаторлар
Арнайы инфрақұрылым объектілері
Технологиялық объектілер
Кәсіпкерлердің салалық қоғамдық бірлестіктері
Мемлекеттік емес институттар
Кәсіпкерлердің қоғамдық бірлестігі
Кәсіпкерлердің өңірлік қоғамдық бірлестіктері
Сурет 1. Шағын кәсіпкерлікті қолдау бойынша арнайы институттар жүйесі [34]
Елдегі шағын кәсіпкерлікті қолдаудың мемлекеттік құрылымының келесі деңгейі - облыс, Астана және Алматы қалалары әкімдерінің аппараттары. Кәсіпкерлікті қолдау және дамыту жөніндегі мемлекеттік саясатты жүзеге асыру үшін әкімдіктердің жанынан Кәсіпкерлік және өнеркәсіп департаменттер (басқармалар) құрылған, олардың құрамына кәсіпкерлік бөлімдер кіреді. Облыстық, Астана және Алматы қалаларының Кәсіпкерлік және өнеркәсіп департаменттері өздерінің құзыры шегінде шағын кәсіпкерлікті қолдауды жүзеге асыруға уәкілетті. Шағын кәсіпкерлік саласында мемлекеттік саясатты жүзеге асыру тізбесіндегі соңғы буыны- республиканың қала және аудан әкімдері аппараттары болып табылатын аумақтық атқарушы органдар, олардың құрамындағы экономика бөлімдері және экономика және қаржы бөлімдері кәсіпкерлік мәселелерімен айналысуға міндетті.
Кәсіпкерлік ортаның бастамаларын жүзеге асыру үшін қолайлы жағдайлар туғызу және резидентпен қойылған тапсырмаларды орындау мақсатында Үкімет әкімдер аппараттары қарамағында кәсіпкерлік істері жөнінде комиссиялар құру арқылы кәсіпкерлермен кері байланыс орнату сызбанұсқасын әзірлеген және жүзеге асырған [19].
Кәсіпкерлермен осындай кері байланысты орталық атқарушы органдар деңгейінде құру үшін Қазақстан Республикасы Президентінің қарамағында Кәсіпкерлер кеңесі құрылған. Президент қарамағындағы Кәсіпкерлер кеңесі кәсіпкерлерден, кәсіпкерлік істер жөніндегі қауымдастықтар мен Комиссиялардан түскен ақпаратты жинақтау және өңдеу және кәсіпкерлік даму жолында кездесетін кедергілерді жою мақсатында Президентке, Парламентке, Үкіметке нақты ұсыныстар жасау үшін ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
1 ШАҒЫН КӘСІПКЕРЛІКТІҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ МӘНІ МЕН ҰЙЫМДАСТЫРУ ҚАЖЕТТІЛІГІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .6
0.1 Шағын кәсіпкерлік - кәсіпкерліктің ерекше формасы және оның дамуының теориялық негіздері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... .6
1.2 Мемлекет тарапынан шағын кәсіпкерліктің құқықтық және ұйымдастырушылық қамтамасыз етілуі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ..1 6
1.3 Шағын кәсіпкерлікті мемлекеттік қолдаудағы халықаралық тәжірибе ... ..28
2 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ ШАҒЫН КӘСІПКЕРЛІКТІҢ ҚАЗІРГІ ДАМУ ЖАҒДАЙЫН ТАЛДАУ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ..42
2.1 Қазақстан Республикасындағы шағын кәсіпкерлік субъектілерінің макроэкономикалық көрсеткіштерін талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ...42
2.2 Қазақстан аймақтарындағы шағын кәсіпкерліктің даму көрсеткіштерін салыстыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .48
2.3Алматы облысының шағын бизнес субъектілерінің қызметін талдау ... ... 53
3 ШАҒЫН БИЗНЕСТІ МЕМЛЕКЕТТІК ҚОЛДАУДЫ ЖЕТІЛДІРУДІҢ НЕГІЗГІ БАҒЫТТАРЫ МЕН ЖОЛДАРЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..62
3.1 Қазақстандағы шағын бизнесті мемлекеттік қолдаудағы негізгі мәселелер мен бағыттар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .62
3.2 Қазақстандағы шағын бизнес субъектілерін несиелеу механизмдерін жетілдіру жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... .68
3.3 Алматы облысының шағын бизнес түрлерін жетілдіру механизмдері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .78
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .84
Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...87
Кіріспе
Англияның атақты мемлекет қайраткері Уинстон Черчиль шағын бизнесті дамыту туралы: Батыс қоғамында кәсіпкерлікті дамытудың ұзақ жылғы тарихына қарамастан, адамдар әлі күнге оның әлеуметтік-экономикадағы рөлі бойынша бір көзқараста емес. Шындығында, кәсіпкерлік жердің көлі мен нарықтық экономиканың моторы деп атап көрсеткен болатын. Осының өзінен-ақ, кез-келген мемлекеттің әлеуметтік-экономикалық саясатының басым бағытының бірі шағын бизнесті дамыту мәселесіне келіп тірелетінін көруге болады. Нарықтық, ашық экономикаға бағытталған Қазақстанның дамуында да шағын кәсіпкерлік қызметі белгілі бір деңгейде жолға қойылды. Дегенмен, шешуді талап ететін мәселелер әлі де жеткілікті.
Шағын бизнес субьектілері кез-келген мемлекет экономикасының дамуында маңызды рөл атқарады. Нарықтық экономикасы дамыған елдердегі шағын кәсіпкерлік үлесіне ІЖӨ 40% дан 60% келеді. Осыған орай ҚР Президенті Н.Назарбаев 2010 жылы Қазақстан халқына жолдаған Жаңа онжылдық - жаңа экономикалық өрлеу - Қазақстанның жаңа мүмкіндіктері деп аталатын жолдауында: Онжылдықтың соңында шағын және орта бизнестің ІЖӨ-дегі үлесі 40%-ға дейін көтерілуі тиіс деп атап көрсеткен болатын [1]. Оның стратегиялық маңыздылығын бағалау үшін Қазақстан экономикасының мынадай еркшеліктеріне көңіл бөлу қажет:
oo айқын көрініс алған шикізаттық бағыт;
oo қайта өндеу өнеркәсібінің нашар дамуы;
oo импортқа тәуелділігі;
oo инфрақұрылымының нашар дамуы;
oo аймақтар бойынша өндіргіш күштердің біркелкі орналаспауы[2];
Бұл аталған экономикамыздың даму барысындағы кемшіліктерді шағын бизнестің дамыту жолдарымен ғана жеңуге болады. Себебі, шағын бизнесті дамытудың маңыздылығы мемлекеттің экономикалық жетілуіне ықпал етіп және өндірістің дамуына, халықтың жұмыспен қамтылуына жеткілікті түрде әсерін тигізе алады. Сол үшін шағын бизнесті еліміздің шаруашылық қызметінің жандандырғыш күші деп білуіміз қажет. Осыған байланысты мемлекетте бизнестің жан-жақты қолдау мен қорғау табуын тек шағын бизнесті дамытумен бірге оның нарықтық экономиканы дамытуда қосар үлесі де аз емес болады. Әлемдік тәжірибе көрсетіп отырғандай, шағын бизнес дамыған нарықтық шаруашылықтың бөлінбес, ажырамас бір элементі болып табылады. Шағын бизнес экономикалық өсу деңгейін де, ұлттық табыс көлемін де анықтайды, әлеуметтік жағынан да функциясы - жаңа қосымша жұмыс орындарын құру сияқты дәйекті мәселелер оның өзектілігіне күмән туғызбайды.
Cондықтан, шағын бизнестің мемлекеттегі нарықтық экономикалық қатынастарды құруда алатын маңызды роліне байланысты бұл диплом жұмысының мақсаты - Қазақстан Республикасындағы шағын кәсіпкерлікті мемлекеттік қолдау мәселелерін зерттеу болып табылады, яғни оның даму үдерістерін айқындау мен оған мемлекеттік қолдау қажеттілігін негіздеуді талдау. Қойылған мақсатқа жету үшін келесідей міндеттер қойылды:
oo шағын бизнестің теориялық негіздері мен оның даму эволюциясын сипаттау;
oo әлемдік тәжірибелер негізінде шағын бизнестің экономикадығы ролі мен орнын анықтау;
oo Қазақстандағы шағын кәсіпкелікті ұйымдастыру тенденциялары мен жағдайын зерттеу;
oo Даму кәсіпкерлікті дамыту Қоры бағдарламаларының жүзеге асырылу нәтижелерін сараптау;
oo ҚР-ғы шағын кәсіпкерліктің даму үрдістерін айқындау;
oo ҚР-ғы шағын кәсіпорындардың қызметін ұйымдастырудағы проблемаларын анықтау.
Осы міндеттерді шешу үшін диплом жұмысын жазу барысында Казақстан Республикасындағы шағын бизнестің дамуын сипаттайтын көптеген статистикалық мәліметтерге сараптау жасалынып, солардың негізінде шағын бизнестің даму барысы айқындалды. Сонымен қатар осы мәселеге қатысты көптеген әдебиет көздерін саралау шағын бизнестің экономикадағы алатын орыны мен рөлін нақтылай түсінуге мүмкіндік берді. Сондай-ақ, шағын бизнестің шетелдік тәжірибесін зерделеу арқылы оның мүмкін болатын тұстарын Қазақстанда қолдану жолдары көрсетілді. Ең бастысы осылардың барлығын жинақтай отырып, шағын бизнеске мемлекеттік қолдау көрстеудің жолдары мен бағыттары айқындалды. Жалпы осы аталып өткен мәселелерді қамтыған диплом жұмысы кіріспеден, үш бөлімнен, қорытынды мен пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады. Жұмыста 33 сурет, 18 кесте келтірілген.
Дипломдық жұмысты жазу барысында көптеген отандық ғалымдардың: Н.Қ. Мамыровтың, А.Қ. Қошановтың, К.Ә.Сағадиеванің, Қ.О.Оқаевтың, Қ.Қ. Құрманалиевтің, Б.З. Зиябековтың, Ә.Н. Дәуренбекованың, Р.Қ. Андарованың, Ө.Қ. Шеденовтың, А.Н. Саханованың, сонымен қатар, шет елдік ғалымдардың: В.М.Попов, С.И.Ляпунов, Э.М. Гайнутдинов, М.И. Баканов, Ф. Берджес, Сирополис,Б.Я. Горфинкель секілді ғалымдардың еңбектері кеңінен пайдаланылды.
Сондай-ақ, жұмысты жазуда, әсіресе еліміздің аймақтарындағы шағын кәсіпкерліктің даму жағдайын сипаттауда Даму кәсіпкерлікті дамыту Қорының 2010 жылғы Қазақстан және оның аймақтарындағы шағын және орта кәсіпкерліктің даму жағдайы туралы есебі қолданылды.
Дипломдық жұмыстың зерттеу пәні- Қазақстандағы шағын кәсіпкерлікті мемлекеттік қолдаудың негізгі бағыттары.
Дипломдық жұмыстың зерттеу объектісі- Қазақстан Республикасының аймақтарындағы шағын кәсіпкерліктің қазіргі даму жағдайы.
Диплом жұмысының бірінші бөлімінде шағын кәсіпкерліктің нарықтық экономикадағы қажеттілігі мен экономикалық мәні ашылған. Сонымен қатар шағын кәсіпкерліктің артықшылықтары мен кемшіліктері де осы бөлімге арқау болған. Мемлекет тарапынан шағын кәсіпкерліктің дамуын құқықтық және қаржылық қамтамасыз ету мәселесі, сонымен қатар шет ел тәжірибесі де жұмыстың осы бірінші бөлімінде қарастырылады.
Екінші бөлімде Қазақстан Республикасындағы, оның аймақтарындағы шағын кәсіпкерліктің, Даму кәсіпкерлікті дамыту Қоры бағдарламаларының жүзеге асырылу барысына статистикалық мәліметтер негізінде саралау жүргізілген. Осы бөлімде шағын кәсіпкерлік субъектілерінің макроэкономикалық көрсеткіштеріне сипаттама берілген.
Жұмыстың үшінші бөлімінде шағын кәсіпкерлікті мемлекеттік қолдауды жетілдіру жөніндегі шаралар кешені қарастырылды. Сондай-ақ, шағын кәсіпкерлікті несиелеу механизмдерін жетілдіру және кәсіпкерліктің инновациялық түрлерін дамыту жолдары қарастырылады. Ал жұмыстың қорытынды бөлімінде жұмысты жазу барысында жасалынған тұжырымдар мен ұсыныстар келтірілген.
1 ШАҒЫН КӘСІПКЕРЛІКТІҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ МӘНІ МЕН ҰЙЫМДАСТЫРУ ҚАЖЕТТІЛІГІ
0.1 Шағын кәсіпкерлік - кәсіпкерліктің ерекше формасы және оның дамуының теориялық негіздері
Адамзат дамуының қай кезеңдерінде де кәсіпкерлік экономика ғылымының назарынан тыс қалмаған. Тек маркстік теория ғана кәсіпкерлікті адамзатты қанау ұғымымен біржақты түсіндіріп, көптеген социалистік мемлекеттерде ондаған жылдар бойы бұл сала, тіпті, ғылыми терминологиядан да шығып қалды.
Жалпы, француз тілінен тараған кәсіпкерлік (entterepreneur) ұғымын экономика теориясына XVIII ғасырда тұңғыш рет ағылшын банкирі әрі экономисі Р.Кантильон енгізді. Р.Кантильон кәсіпкер деп бағаның тұрақсыздығы мен болашағын болжауға болмайтын жағдайда тауарларды сату мен сатып алу процестеріне қатысатын, бірақ кірістерінің жалпы сомасын біле бермейтін адамдарды (саудагерлерді, шаруаларды, қолөнершілерді т.б.) атаған. Оның пікірінше, кәсіпкердің басты ерекшелігі ретінде тәуекелшілдік қарастырылады [3].
Алайда, экономикалық теорияда кәсіпкерліктің алғашқы анықтамасына қатысты қайшылықтар бар. Көптеген теоретиктер кәсіпкерліктің шығуын Р.Кантильон есімімен байланыстырады. Бірақ соңғы уақытта кейбір теоретиктер әйгілі араб ойшылы Ибн-Кальдунның кәсіпкерлік теориясын ұстанады, касб түсінігі негізгі құраушы категория деңгейіне дейін көтерілген.
Егер бизнес терминнің эволюциясының қалай қалыптасқан қарастыратын болсақ, 1723ж. Парижде басылып шыққан коммерцияның жалпылай сөздігінде ең алғаш кәсіпкер ұғымы, яғни объектіні өндіру немесе құруда өзіне міндеттеме алатын адам пайда болған [4].
Кәсіпкерлік ұғымын зерттеуге алғашқы дән қойғандар саяси экономиканың ғылым ретінде қалыптасуының іргесін қалаған физиократия мектебінің өкілдері болды. Аталмыш мектептің негізін қалаушы Ф.Кенэ (1694-1774), өнім өндіруші фермерлерге әрқашан жоғары баға беріп отырған. Физиократтардың пайымдауынша, жерді жалға алып, ауыл шаруашылығы өнімдерін өндіруші кәсіпкер - шаруа қоғамдық саудагерлікте басты рөл атқарады. Бұл ғылыми бағытты француздың мемлекеттік қайраткері әрі экономисі А.Тюрго (1721-1781) жалғастырған. Ол кәсіпкерлерді үш топқа бөлді: өнім өндіруші (жерді жалға алушылар), меншік иелері (жерді жалға берушілер) және өнім өндірмейтіндер (осы жұмысқа қатысушы қалған адамдардың барлығы). Соңғы топты А.Тюрго тағы да екіге бөлді: а) кәсіпкер- мануфактурашылар, фабрика басшылары және қарапайым қолөнершілер; ә) еңбек ақы алатын қарапайым жұмысшыларға аванс беретін кәсіпкер- капиталистер, яғни тікелей өнім өндірушілер. Ақырында, ол кәсіпкер белгілі бір дәрежеде тәуекел етіп қана қоймайды, сонымен қатар оның белгілі бір дәрежеде басқарушылық қабілеті де болуға тиіс деген түйін жасаған [4].
Кесте 1
Кәсіпкер ұғымының эволюциясы[5]
Жыл
Автор
Түсінік
1725ж.
Р. Кантильон:
кәсіпкер - ол нарық жағдайында тәуекел етуімен байланысты іс-әрекеттер жиынтығын жүзеге асыратын адам
1776ж.
А Смит
бизнес - кәсіпорынның меншік иесі
1797ж
К. Бодо
кәсіпкер - ол белгілі бір жүзеге асырылатын іске жауапкершілігі бар адам
1803ж.
Ж.Б. Сэй
бизнес-екі өндіріс факторлары еңбек пен капиталдық тәуекел жағдайындағы шағармашылық үйлесуі
1876ж.
Ф. Уокер
кәсіпкер - ол өзінің ұйымдастырушылық қабілеттілігімен пайда табатын адам
1934ж.
И. Шумпетер
кәсіпкер-инновациялардың көзі және дамудың қозғаушы күші, новаторлар
1964ж
П.Друкер
кәсіпкер-белгілі бір мүмкіндіктерден мейілінше көп пайда түсіретін адам
1975ж.
А. Шапиро
кәсіпкер - ол әлеуметтік - экономикалық механизмдерді ұйымдастырушы
Саяси экономия өкілдерінің бірегейі, француз экономисі Ж.Б.Сэй (1767-1832) кәсіпкерді өз есебінен, өз тәуекелінен, өзіне пайда табу үшін өнім шығарушы адам - деп түсіндірді. Ғалымның ойынша кәсіпкерде тұрақтылық, айналадағы жағдайды сезгіштік, адамдармен түсіне алушылық қасиеттерімен қатар өндірістің үш факторы- табиғатты, еңбек пен капиталды- біріктіріп, іске қоса алатын мықты қабілеттілік болуға тиіс.
Кейінірек ағылшын оқымыстысы А.Маршалл (1842-1924) кәсіпкердің жаңашылдығын (инновация), неміс ғалымдары М.Вебер (1864-1920) мен В.Зомбарт (1864-1947) кәсіпкерлік рухты дәріптеді. М.Вебер кәсіпкерлік дегеніміз-іс адам үшін емес, адам іс үшін өмір сүру тәсілі десе, В.Зомбарт кәсіпкерлікпен сәтті айналысу үшін әр заманның өзіне тән рухын терең сезініп, дөп баса білу керек, тек осылай өткенде ғана кәсіпкердің ісі оңға басады деп түсіндірді.
Кәсіпкерлік теориясына аса маңызды үлес қосушылардың бірі - австро-американдық экономист-социолог И.Шумпетер (1883-1950) екені белгілі. М.Вебер мен В.Зомбарттың капитализмдегі адам факторын зерттеу дәстүрлерін жалғастыра отырып, ол кәсіпкерлерді теориясының діңгегі етіп қарастырды да, оларды шаруашылық субъектілеріне жатқызып, олар өндірістің негізгі факторларын пайдалана отырып, экономикалық процестерге қатысушылар деп тұжырымдады. Кәсіпкерлер тұлғасына маңызды мән берген И.Шумпетер өз кейіпкерін әлемдік өркениеттің қозғаушы күші. ХХ-ғасырдағы экономикалық өсіп-өркенлеу мен ғылым-техникалық прогрестің көш бастаушысы деп ұғынды. Сондықтан, И.Шумпетердің кәсіпкерлік теориясының атасы аталуы тегін болмаса керек [5].
ХХ-ғасырдың орта шеніне дейін жаңа жұмыс орындарын тек ірі кәсіпорындар ғана ұсынады деген түсінік темірдей бекіткен болатын. Дегенмен, ірі американ экономисі Ф.Дракердің кәсіпкерлер қоғамы тұжырымдамасы, ескі түсініктің іргесін сөгіп қана қоймай, экономика ғылымына жаңа кейіптегі кәсіпкерлікті ала келді. Ол ірі өндіріс орындарының нарықтың өзгермелі жағдайына қолайсыздығын ғылыми түрде дәлелдеп, бұл кемшіліктің орнын дер кезінде толтыратын шағын кәсіпкерлік пен бизнес екендігіне көз жеткізді және еркін кәсіпкерліктің негізінде өзін-өзі басқару еркіндігі жатқандығын айқын көрсетіп берді.
Ғылыми әдебиеттерде кәсіпкерлікті 3 аспектіде қарастырады: Экономикалық теория ретінде, экономикалық ойлау типі ретінде, шаруашылық жүргізу тәсілі ретінде.
Экономикалық категория ретінде кәсіпкерліктің сипаттамасы үшін маңызды мәселе оның субъектісі мен объектісін анықтау болып табылады. Кәсіпкерліктің объектісі жеке тұлғалардың (жеке, отбасылық, шағын және орта бизнес өкілдері, т.б.) қызметі, сондай-ақ жалдамалы жұмыс күшінің еңбегін пайдалану арқылы қалыптасады.
Кәсіпкерлік қызмет экономикалық мүдде мен шарт қатынастары бойынша өзара байланысты тұлғалар тобы арқылы жүзеге асырылады. Сонымен бірге, кәсіпкерлік субъектісі акционерлік қоғамдар, кооперативтер, жекелеген жағдайларда мемлекеттің сәйкес органдары да болуы мүмкін. Й. Шумпетердің пікірінше, экономикалық ресурстарды үйлестірудің барлық жаңаша тәсілдері кәсіпкердің басты жұмысы болып табылады. Кәсіпкер тұтынушыға беймәлім жаңа игіліктерді дайындау мақсатымен ресурстарды үйлестіреді; өткізу нарығының жаңасын игереді. Сонымен қатар нарықтағы жағдайға, сұраныс пен ұсыныс динамикасына, баға деңгейіне, жалпы тауар-ақша қатынастары жүйесіндегі қалыптасқан жағдайларға тәуелді болып келеді. Осы тұста кәсіпкерлік қызметтің тұрақты серігі - тәуекелділік, қауіп-қатер туралы айтпай кетуге болмайды. Өйткені тәуекелділік, қауіп-қатер беймәлімділікпен және жүргізілген болжаммен есептің өзі күтпеген жағдайдың алдын ала алмайды.
Экономикалық ойлаудың ерекше типі ретінде кәсіпкерлік практикалық қызметте жүзеге асырылатын шешімдерді қабылдауға қажет көзқарастар мен пікірлердің жиынтығын сипаттайды [7].
Жекелеген ғылыми әдебиеттерде кәсіпкерлікті шаруашылық өнері, табыс табу барысында тәуекелге бел буу, өндірісті ұйымдастыру мен басқару шеберлігі ретінде көрсетеді. Демек кәсіпкерлікті жұмыс түрі ретінде ғана емес, тұлғаның ақылы мен қасиетінің қоры, ерік-жігері, жеңіске жетуге деген ынтасы еңбектің ерекше шығармашылық сипаты тұрғысынан да қараған абзал.
Экономикалық ғылымда өндірістің 4 факторы ұйқарастырылған: еңбек, капитал, жер, кәсіпкерлік. Бұл жерде кәсіпкерлікті 4 фактор ретінде ғана емес, еңбек, капитал, жер тәрізді 3 негізгі өндіріс факторларын біріктіріп, жүзеге асырудың үздік әдістерін іздестіріп, жұмылдыру үрдісі ретінде де қарастыруға болады. Ал елімізде кәсіпкерлікке қазіргідей көңіл бөлініп отырған тұста, өз ісін ашуға бел буған әрбір азамат пайда табу жолын ғана емес, өндіріс факторларын үйлесімді жұмыс жасауына, оның ішінде кәсіпкерліктің өндіріс факторы ретіндегі маңыздылығына ерекше көңіл бөлгені жөн.
Жалпы нарық процесіндегі тұлғалар кәсіпкерлер десек, ол өз кезегінде қарамағындағы мүлікті заңды негізде пайдалану жөніндегі өзінің бастамасын барлық шешімдерді қабылдауға және кез келген әрекет жасауға құқықты заңды тұлға және жеке азамат. Бірақ ол шешімдер қолданылып жүрген заңнамалық құжаттарға қайшы келмеуге әрі белгіленген мүліктік немесе басқа да жауапкершілікпен қамтамасыз етуге тиісті.
Кәсіпкердің талабы мен ұмтылысы жемісті болуы үшін келесі жағдайлар сақталуы керек:
oo тәуекелге бел буа білу;
oo нарықта кезігетін кез-келген жағдайларға дайын болуы;
oo жаңа технологияны қолдану мен басқару шешімдерін қабылдауға байланысты ізденістер жасау.
Кәсіпкер болу үшін оның қыры мен сырын танып білу керек екенін баршамыз білеміз. Сондықтан да ол үшін қойылатын талаптар мен шарттарды назарға ұсынуға болады.
Кәсіпкерлік қызметті белгілі бір сала ретінде қарастыруға болады. Мәселен, егер кәсіпкер болуға бел бусақ:
Біріншіден - кәсіпкер болу үшін әрине, ең алдымен табыс табу керек, пайда түсіру керек деген стратегия міндетті түрде болуы керек.
Екіншіден - айқындалған стратегияны орындау үшін және белгіленген мақсатқа жету жолында табыс табу амалдарын іздеуге ниет қою керек, яғни арнайы ықылас бөлу.
Үшіншіден - алынған ақшаны я болмаса шағын несиені қолдана отырып табыс көлемін ұлғайту үшін бизнестің бастамасы ретінде айқын бағыт-бағдар таңдау жөн. Яғни, қаражатты қалай және қайда жұмсайтыныңызды ескеру абзал. Сондай-ақ, бастағалы отырған істі экономикалық тұрғыдан жан-жақты сараптап, атқарылатын жұмыс көлемінің шығындары мен табысын есептеп қарастыру қажет. Мұның үстіне несие беруші ұйым бизнесті бағалау үшін сарапталған, есеп-қисабы келтірілген және құжат ретінде дайындалған жоспар талап етеді.
Төртіншіден - кәсіпкерліктің негізгі ерекшелігі - әр кәсіпкердің өз жеке ісінің болуы. Тауар өндіру немесе қызмет көрсету.
Бесіншіден - әр кәсіпкер өзінің атқарып жатқан істеріне өз мүлкімен жауапкер болатындығын ұмытпауы керек. Ойламаған жағдайлар мен күтпеген өзгерістер үлкен шығындар мен қатерлерге әкеліп соқтыруы мүмкін. Алынған несие мен басқа да қарыздар үшін кепілдікке берілген мүлік осы шығындардың өтелуіне жұмсалады. Сондықтан да кәсіпкер боламын деген тұлғаның жауапкершіліктің әлбетте бар екендігін, келеңсіз жағдайлар туындаған кезде мүліктік жауапкершіліктің пайда болатындығын ұғынып, сезінуі шарт [10].
Кәсіпкерліктің дамуына әсер ететін орталарды айта кетейік:
Экономикалық орта - сұраныс пен ұсыныстың болуы, жұмыс күшінің көп немесе жеткіліксіз болуы, қаражат айналымының шапшаңдығы, тұтыну нарығының шоғырлануы, т.б. жағдайлар кәсіпкерліктің дамуымен әсер етеді. Мысалы, белгілі бір жерде жұмыс күшінің аз болуы кәсіпорынды жұмыс күшін жалдау қабілеттілігіне ықпалын тигізеді.
Құқықтық орта - үкіметпен қабылданып жатқан заңнамалар мен басқа да нормативті құқықтық актілер кәсіпкерліктің кеңінен тарауына әсер етеді. Мысалы, мемлекет белгілі бір аймақта белгілі бір зат шығаруға тыйым салса, әлбетте ол затты өндіру қажет емес. Яғни, саяси не болмаса құқықтық факторлар кәсіпкерлікке міндетті түрде ықпал етеді.
Технологиялық орта - ғылым мен техниканың даму деңгейі, жаңа технологиялардың пайда болуы мен өндірістің автоматтандырылуы технологиялық ортаны сипаттайды.
Физикалық немесе географиялық орта - климат пен табиғи орта кәсіпорындарының жағрафиялық орналасуына тікелей әсер етеді.
Ұйымдастырмалы - техникалық орта - бұл орта бизнестің инфрақұрылымын сипаттайды. Банктердің, құқықтық, бухгалтерлік фирмалардың, жарнама агенттіктері мен тасымалдау, сақтандыру ұйымдарының болуы кәсіпкерліктің дамуына екпін береді.
Сонымен, кәсіпкерлік - жаңа қызмет немесе экономикалық қызметтің басқа түрлерін құруға бағытталған табыс алу мүмкіндігімен ынталандырылған адамдардың бастамашылық, ұйымдастырушылық- шаруашылық қызмет түрі.
Жалпы алғанда, елімізде қазір қалыптасқан нормативтік- құқықтық жүйесінде экономиканың қандай да бір саласында кәсіпкерлікпен айналысатын субъектілерді және кәсіпкер болсын, басқа да ұйымдастырушылық-құқықтық нысанындағы кәсіпорын болсын кәсіпкерлікке жатқызады. Сондықтан, отандық теория мен тәжірибесінде бизнес және кәсіпкерлік түсініктері өзара алмасып қатар қызмет етіп келеді.
Сонымен, кәсіпкерліктің үш түрін бөліп көрсетуге болады: ірі, орта және шағын. Олардың кешені бірін-бірі толықтыра отырып, экономиканың тұтас ағзасын құрайды.
Ірі кәсіпкерлік - нарыққа негізгі өнім шығарушылар боп табылады. Ірі кәсіпорындар - экономика қаңқасы, экономикалық тұрақтылықтың базисі [11].
Шағын және орта кәсіпорындар үнемі жаңарып тұратын номенклатурасымен және ассортиментімен аз ғана партияда өнім дайындау, шектеулі тұтынушылар жағдайында елеусіз материалдар мен шикізатты қолдану қажет болған жағдайда пайда болады. Сонымен, шағын кәсіпорындар нарықтың салыстырмалы толған кезінде жекелеген тапсырыстарды есепке алып өнімді аяқтайды, яғни ұсақ - түйек өнімдер өндіріледі. Сонымен қатар, шағын кәсіпорындар қызметтің барлық саласында нөлдік нәтиже алумен байланысты жоғары тәуекелге ие болып табылады. Бұл әрі инновациялық қызмет, әрі жаңа технологияны игеру, өнімнің жаңа түрін өндіру. Шағын кәсіпорындар іріге қарағанда қоғамға аз шығындар алып келеді, сондықтан мемлекет шағын кәсіпорындарды құру және дамыту үшін арнайы жеңілдіктер тәртібін тағайындаған.
Шағын кәсіпкерлік - бұл жан-жақты және күрделі экономикалық құбылыс. Қазіргі заманғы экономикалық әдебиеттерде шағын кәсіпкерліктің түрлі тұжырымдамалары берілген.
Американдық кәсіпкер және публицист П.Хоукен шағын кәсіпкерлік экономиканы дамытуды тұрақтандыратын негізгі элемент, қоршаған ортаға бейімделудің, тәуекел жағдайды өткерудің амалы - деп санады.
А. Циганов шағын кәсіпкерлік- бұл ірі фирманың қарапайым көрінісі ғана емес, өз ерекшеліктері, артықшылықтары мен кемшіліктері бар экономикалық өмірдің жеке және кәдімгі субъектісі- деді [12].
А. Азриляның басшылығымен жазылған үлкен экономикалық сөздікте шағын кәсіпкерліктің келесі анықтамасы беріледі: бұл ешбір монополистік бірлестікке кірмейтін, экономикада монополияға қатысты тәуелді рөл атқаратын орта және шағын жеке кәсіпорындардың жиынтығын белгілеу.
Әлемдік тәжірибеде кәсіпорын көлемін анықтауда бірыңғай критерийлер мен көрсеткіштер қабылданған. Олар нормативтік анықталмаған мәндері, олардың саны мен мазмұны бойынша айтарлықтай ерекшеленеді. Сонымен қатар, критерийлер кәсіпорынның салалық тұрғысынан да ерекшеленеді. Шағын, орта және ірі кәсіпорындардың арасындағы айырмашылық түрлі мақсаттарға байланысты. Ол бірыңғай критерийлерді қолданудың мүмкін еместігін көрсетеді. Ең жиі кездесетін критерийлерді сандық және сапалық деп бөліп көрсетуге болады [8].
Шағын кәсіпорындарды бөлудің сандық критерийлері: жұмысшылардың орташа тізімі; жылдық айналым; активтердің теңгерімдік құны. Сапалық көрсеткіштердің арасында төмендегілерді бөліп көрсетуге болады: оның тәуелсіздігі; кәсіпорынды өз иелерінің басқаруы; ұйымдастырушылық құрылымының ерекшеліктері және т.б.
Дегенмен, әлемдік және отандық тәжірибеде ұйымдастырушылық- құқықтық нысанына қарамастан кәсіпорындағы шағын, орта немесе ірі кәсіпорындар қатарына жатқызудың негізгі критерийіне ең бірінші кезекте есепті кезең ішінде жұмысшылардың орташа саны жатқызылады.
Сандық көрсеткіштері бойынша бөліп көрсететін кәсіпорын түрлерінің ішінде кәсіпкерлікті дамыту, оның негізгі функцияларын жүзеге асыру кезінде ең үлкен рөлді шағын кәсіпкерлік атқарады.
Шағын кәсіпкерлік түсінігі, ең алдымен, шаруашылық жүргізуші субъектінің критерийлерімен байланысты.
Қазақстанда 2006 жылдың қаңтарында қабылданған Шағын кәсіпкерлік туралы Қазақстан Республикасының Заңына сәйкес шағын кәсіпкерлік субъектілеріне жұмысшыларының орташа саны 50 адамнан аспайтын, заңды тұлға ретінде құрылмаған жеке кәсіпкерлер және жеке кәсіпкерлікті жүзеге асыратын, жұмысшыларың орташа жылдық саны 50 адамнан аспайтын активтерінің орташа жылдық саны қаржылық жылға сәйкес республикалық бюджет туралы заңмен бекітілген 60 мың айлық есептік көрсеткіштен аспайтын заңды тұлғалар жатады [13].
Ірі өндірістер пайда болғанша шағын кәсіпкерлік бойынша проблема туындаған жоқ. Классикалық саяси экономия өкілдері А.Смит, Д.Рикардо, К.Маркс еркін бәсекелестік капитализмін зерттеді. Осы проблемаға жаңа классиктер, әсіресе А.Маршалл да өз үлесін қосты.
2 - ші кестеге сәйкес әлемдік тәжірибеде шағын кәсіпкерліктің даму процесі бірнеше сатылардан өтті .
Бірінші кезеңге ХІХ ғасырдың соңы мен ХХ ғасырдың 30-жылдары кіреді. Франция мен Жапониядан басқа дамыған елдерде ұсақ өндірістің толық қысқаруымен сипатталды. Бұл процесте қатал күрес нәтижесінде қол еңбегін қолдануға жүгінген бәсекеге қабілеттігі төмен өндірісті ығыстырған шағын кәсіпкерлік маңызды рөл атқарады. Бұл - шағын кәсіпкерлік өндірісінде өнеркәсіптік төңкерістің орын алғандығын тұжырымдайды және шағын кәсіпкерліктің өзі жекеленген секторға бөлінді: механикаланған және қол (еңбек құралдары) еңбегі.
Соңғы жағдай шағын кәсіпкерлік саласында эволюцияның жалпы сипаттамасының қиындауына әкелді. Қол еңбегінің шағын кәсіпорындарына ірі және механикаланған дәстүрлердің тарапынан болған қысым шағын кәсіпкерлік сферациясының жылдам қасиетсізденуіне әкелді. 30-60 ж.ж. екінші кезеңде шағын кәсіпкерліктің салалық құрылымының қайта құрылуында, ірі кәсіпкерлікпен қарым-қатынасында, қоғамдық өндірісте көптеген өзгерістер болды [9].
Кесте 2
Шағын кәсіпкерліктің әлемдік даму сатылары
САТЫ
КЕЗЕҢ
СИПАТТАМА
1
2
3
Бірінші саты
ХІХ ғасырдың соңы мен ХХ ғасырдың 30- жылдары
oo шағын кәсіпкерлік саласындағы төңкеріс;
oo Франция мен Жапониядан басқа дамыған елдерде ұсақ өндірістің толық қысқаруы;
oo ірі емес, шағын өндірістің шешуші рөлі;
oo қол еңбегін қолдануға негізделген бәсеке қабілеттілігі төмен өндірісті ығыстыру;
oo ұсақ өндіріс саласының 2 жеке секторға бөлінуі;
oo жалпы шағын кәсіпкерлік саласының эволюция қалпының қиындауы;
oo ұлттық нарықтардан қол еңбегінің ұсақ кәсіпорындарын ығыстыру;
oo механикаланған шағын кәсіпорындардың тұрақты өсуі;
oo капитал көздерінің көзқарасынша, шағын кәсіпкерліктің бірқалыпты құрылымының түпкілікті трансформациясы;
2- кестенің жалғасы
Екінші саты
ХХ ғасырдың 30- жылдары
oo қоғамдық өндірісте алатын орны, ірі кәсіпкерлікпен қарым-қатынаста болу, салалық құрылымның қайта құрылуы жағынан маңызды өзгерістер;
oo өнеркәсіптік өндіріс саласында шағын кәсіпорындар заңды тұлға- ірі кәсіпорындар олардың жеке бөлімшелері ретінде құрыла бастады;
oo капитал көздерінің көзқарасынша, шағын кәсіпкерліктің бірқалыпты құрылымының түпкілікті трансформациясы;
oo қоғамдық өндірістің салалық құрылымында жалпы қозғалыстарымен шартталған қызмет көрсету саласы кәсіпорындарының өсуі;
oo қызмет көрсету саласындағы шағын кәсіпкерлік халқтың жұмысбастылығының ірі көзіне айналды;
oo шағын кәсіпорындар арасындағы жоғары бәсеке;
Үшінші саты
ХХ ғасырдың 70- жылдары
oo жетілген нарықтық экономикада шағын кәсіпкерлік рөлінің және орнының өзгеруі;
oo шағын кәсіпкерлікке скептикалық көзқарас және оның жойылу қаупі;
oo шағын кәсіпкерліктің білімге негізделген экономиканың жаңа сегменттерінде тұрақтануы;
Шағын кәсіпкерлік дамуының осы кезеңіндегі жаңалығы - өнеркәсіптік өндіріс саласында шағын кәсіпорындар заңды тұлға нысанындағы ірі кәсіпорындардың жеке бөлімшелері ретінде құрыла бастады. Өндіріс талаптарынан және экономикалық қызметің жалпы жағдайларына байланысты ірі кәсіпорындардың жанынан олардың кішігірім жеке құрылымдарын құру қажеттілігі туындады. Осылайша, үзіліссіз сұранысқа ие болып жатқан өзгерістер және өнім модельдерінің жаңаруы ірі кәсіпорындарды жаңа жағдайға жылдам бейіделуге мәжбүр етті.
Негізінен ірі кәсіпорындар орын алғандықтан, жер учаскелерінің жалдау құнының үнемі өсуі орын алды. Бұл технологиялық процесті бөлшектеп бөлуге және олардың бөліктерін жеке шағын кәсіпорындарға бөлуге мәжбүрледі. Нәтижесінде планетарлық үлгідегі жаңа шаруашылық құрылым пайда болды. Оның ортасында ірі кәсіпорын, жанында қажетті бөлшектермен қамтамасыз ететін жеке шағын кәсіпорындар топтастырылды.
Осы өзгерістердің нәтижесінде бұрынғы бірқалыпты шағын кәсіперлік құрылымы түпкілікті өзгерді. Жеке қаржылық ресурстары мен мүмкіндіктеріне сүйенетін шағын кәсіпкерлік секторының жанынан басқа, ірі капиталға тәуелді құрылым пайда болды [9].
Осы сатыдағы тағы бір жаңалық- қызмет көрсету саласындағы шағын кәсіпорынның серпінді өсімі. Осының нәтижесінде шағын кәсіпкерліктің осы сегменті халықты жұмыспен қамтитын ірі және маңызды көзге айналды.
ХХ ғ. 70-ші ж.ж. батыс елдерінде шағын кәсіпкерлік эволюциясының үшінші сатысы басталды, мұнда оның жетілген нарықтық экономикада алатын орнының өзгеруімен сипатталады. 70-ж. ортасынан бастап Батыс елдерінің экономикасында шағын кәсіпкерліктің өсу тенденциясы байқалды.
Қазақстанда кәсіпкерлік түсінігі адамзат дамуының қоғамдық сатысында ақша-тауар қатынастар түсінігімен бірге пайда болды. Тайпалардың арасында сауданың негізгі түрі натуралды айырбас болған кезде, өзіне пайда табу мақсатында бір тайпадан екінші тайпаға көшіп түрлі тауарлары айырбастаған ұсақ айырбас көшпенділер пайда болды. Бір жарым мың жыл бұрын (б.з.д. 334жыл) Ұлы Жібек жолы бастау алды және Қазақстан керуен жолдарының ортасында орналасты. Ұлы Жібек жолында орналасқан қалалар кәсіпкерліктің арқасында дамыды және қазақ халқы құрамына кіретін түркі тілдес тайпалардың тұрақтануына әкелді. ХVIII ғасырдың екінші жартысында ғана Қазақстандағы сауда қатынастары Солтүстікте - Ресеймен, Оңтүстікте - Қытаймен қайта жандандырылды. Осындай экономикалық қатынастардың арқасында ерте орта ғасырларда кәсіпкерлік қарқынды дамыды, қалалар өсті.
1921 жылдың көктемінде Жаңа экономикалық саясат (ЖЭС) жарияланды, мұны жүзеге асыру шағын кәсіпкерліктің жандануына әкелді.
І (1928-1932 ж.ж.) және ІІ (1933-1937 ж.ж.) бесжылдықтарда индустриализация және коллективтендіру саясаты жүзеге асырылды. Ал 1929 жылы қарапайым халықтың колхоздарға күштеп бірігуі орын алды. Бұл процестер тоталитаризм мен әміршілік-әкімшілік жүйенің қалыптасуына орай шағын кәсіпкерлік пен тұтынушылық кооперацияның қысқаруына, тауарларға карточкалар енгізілуіне әкелді.
ІІ дүниежүзілік соғыстан кейін (1946-1950 ж.ж.) әкімшілік және шаруашылық ілгерілеу байқалды, соның нәтижесінде өнеркәсіптік өндіріс 2есе өсті. Кәсіпкерлік қызметтің қалдықтары сауда, қоғамдық тамақтану, тұрмыстық қызмет көрсету, киім тігу және өңдеу, құрылыста өз жалғасын тапты. 1987 жылдың мамырында Жеке еңбек қызмет туралы Заң қабылданды, мұның арқасында қолөнер, көркемөнер, тасымалдау және басқа да тұрмыстық қызмет етудің алдындағы кедергілер жойылды. Жеке кәсіпкерлерді тіркеу жеңілдеді, салық салу біршама төмендеді.
1988 жылы КСРО-ның Кооперация туралы заңы өз күшіне енді, яғни кооперативтердің шаруашылығы туралы ережелер қосылды. Банктерде жеке есеп-шоттар ашу, қаражаттарды өз бетінше жұмсау және шикізат, материал, құрылғыларды сатып алу мүмкіндігі туындады [10].
Кәсіпкерлік әлемдік қоғамдық дамудағы барлық кезеңдеге қатысты болып табылады. Ортағасырлық араб ойшылы Ибн-Хальдун (1332-1406 жж) кәсіпкерлікті меншікпен, еңбекпен, адамның қабілеттілігімен сәйкестендіре отырып зерттеген. Батыс Европада кәсіпкерлікті оқып білу физиократтар иелігінде болған. Ф.Кенэ Экономикалық кестеде басты орынды жер иелері - кәсіпкерлеріне берген, яғни егер де кім жерді жалға алса, ол ауыл шаруашылығын жоғары өндірістік дәрежеде көрсетеді,-дейді. Кәсіпкерлік түсінігінің дамуы одан кейін физиократтар түсінігінде А.Тюргоның еңбегінде көрсетілді. Оның схемасында қоғамның өндірістік тобының міндеттілігі қарапайым жұмысшыларға еңбекақы төлейтін, аванс беретін капиталистерге немесе кәсіпкерлерге түсті. Ж.Б.Сэй Саяси экономия трактатында кәсіпкерді қандай да бір өнімді өзінің меншігіне және өзінің есебіне әкелуге іс-әрекет жасайтын тұлға ретінде сипаттады. Сонымен қатар, ол кәсіпкерлікті тәуекел факторына, ал кәсіпкерді өзіне пайда келтіру үшін тәуекелге баратын адам деп көрсетті. Кәсіпкерлікті дамытудағы қажетті шарттардың бірі деп ол өндіріс факторларын қозғалысқа келтіретін (табиғат, еңбек, капитыл) адамның білімі деп есептеді[9].
А.Маршал бойынша оның негізілігі шығамашылық процесс функциясы ретінде қойылған бағыттар деп көрсетіледі. Ал, И.Шумпетердің айтуы бойынша, кәсіпкерлік бұл қоғамдық жүйенің және ғылыми - техникалық қозғалыстың негізі ретінде капитализмнің адамдық факторы болып табылады. Капитализмнің орталық фигурасы ретінде ол кәсіпкерлікті қарады[11]. Сондай-ақ, кәсіпкерлікті технологияның дамуымен, жаңашылдықпен және экономикалық өсумен байланыстырды. Кәсіпкерлікті жаңа негізгі өндірістік факторлар комбинациясын жасаудағы шаруашылық субъектілері деп түсінді.
Соңғы 20-25 жылдарда жаңа нарықтық экономикада шағын кәсіпкерлік рөлінің әдістемелік өзгергені айқалады[4]. Бірігіп жұмыс істеу қарым - қатынасында орнықты және тиімді келісімдер жүргізу және тәуелсіз өндірушілер массасының өсуі байқалады. Шағын кәсіпорындарды ірі кәсіпорындармен салыстырғанда, экономикалық тиімділіктің жергілікті нарыққа жақындығы, тұтынушылардың сұранысына икемділігі, шағын мөлшерде өндіруі. Шағын кәсіпорын өндірістік және дербес тұтынудың бөлінуімен байланысты өркендейді. Шағын және орта дәрежелі деңгейдегі бизнес экономиканы жетілдіруге септігін тигізеді: бәсекелестік орта өркендейді, қосымша жұмыс орны пайда болады, тұтыну секторы ұлғаяды. Шағын кәсіпорындардың дамуы нарықты тауар және қызметтермен толықтырады, экспорттың потенциалын арттырады және жергілікті шикізат ресурстарын тиімді пайдалануға мүмкіндік жасайды.
Дамыған елдердің тәжірибесі дәлелдегендей, шағын кәсіпкерлік ахуалға шапшаң бейімделеді. Олар экономиканы қайта құру қарқынын жедел тездетіп, шығынның тез өтелуін қамтамасыз етуге, тұтынушы сұранымының өзгеруін жедел байқап, бәсекелестіктің өрісін кеңейте түсуге, салалық және аумақтық монополизмге төтеп беруге көмектеседі. Шағын бизнестің нақты ролі келісілерде айқындалады:
- жаңа жұмыс орындарын құрады;
- жаңа тауарлар мен қызметтерді ендіреді;
- ірі кәсіпорындардың қажеттіліктерін өтейді;
- арнайы тауарлар мен қызметтерді қамтамасыз етеді[4].
Жаңа жұмыс орындарын құру - шағын бизнес өзімен алып жүретін маңызды факторы. Тұрғындардың негізгі бөлігінің тіршілігін қамтамасыз ететін фактор болып қана қоймай, сонымен қатар, қоғамдағы тұрақтылықты қамтамасыз етуге себеп болатын маңызды фактор.
Жаңа тауарлар мен қызметтерді ендіру - шағын бизнес бұл саладағы лайықты қызметі қауіпсіз бритваны, электрондық қол сағатын, вертолеттарды, тот баспайтын құрыштарды, көшіретін аппараттарды және тағы басқалар болып табылады. Мысалға АҚШ-да шағын бизнес барлық қызметтердің 60% өндірген, барлық өнімдердің жартысын, барлық идея мен жаңа енгізілімдердің жартысына жуығын ұсынады[17].
Шағын бизнес дамыған ірі компаниялармен бәсекеге түсіп, үлкен жетістіктерге жете алады. Оған бірнеше себеп бар. Біріншіден, фирманың іскерлік стратегиясын өзгерту үшін ірі кәсіпорындарға 6 жыл және одан да көп уақыт қажет. Шағын фирмалар үшін бұл мерзім жарты жылдан бір жылға дейін барады. Екіншіден, дәстүрлі саналатындай, технологиялық инновациялар- ірі бизнестің саласы. Бірақ статистика бойынша екінші дүниежүзілік соғыстан кейін технологиялық инновацияның радикалды 95%-ы кіші бизнес саласынан шықты. Қазіргі кезде шағын фирмаларда инновация мен ашылулар ірі фирмаларға қарағанда 24 есе көп[15].
1.2 Мемлекет тарапынан шағын кәсіпкерліктің құқықтық және ұйымдастырушылық қамтамасыз етілуі
Қазақстанда шағын кәсіпкерлікті қолдау жүйесі қалыптасты және әлде де қызмет етуде. Бұл мәселемен Индустрия және жаңа технологиялар министрлігі, Экономикалық даму және сауда министрлігі, Қаржы министрлігі, Табиғи монополияларды реттеу агенттігі, Статистика жөніндегі агенттігі және атқарушы биліктің басқа да органдары мемлекеттік деңгейде айналысады.
Шағын кәсіпкерлікті қолдаудың мемлекеттік және өңірлік қорлары құрылған. Дегенмен, Қазақстанда шағын кәсіпкерлік қызметін қолдау бойынша қызмет ету саласы біркелкі дамып жатқан жоқ. Әлемдік тәжірибе көрсеткендей, оның табысты дамуы мемлекеттік қолдауға, осы қызметтерді қажет ететін кәсіпкерлерге, жеке кәсіпкерлікті дамытуды көздеген тұлғалар тең дәрежеде тәуелді.
Шағын кәсіпкерлік туралы Қазақстан Республикасының Заңына сәйкес, жеке кәсіпкерлікті мемлекеттік қолдау - жеке кәсіпкерлікті ынталандыру, Қазақстан Республикасында кәсіпкерлік бастаманы жүзеге асыру үшін құқықтық, әлеуметтік және экономикалық жағдайлар жасау бойынша мемлекеттік шаралар кешені, ал жеке кәсіпкерлік инфрақұрылымы - шағын кәсіпкерлік қызмет етудің және дамуының жалпы жағдайларын қамтамасыз ететін ұйымдар кешені [29].
Шағын кәсіпкерлікті мемлекеттік қолдаудың негізгі бағыттары:
а) шағын кәсіпкерлікті реттеу жөніндегі заңдарды жетілдіру;
ә) жеке кәсіпкерлікті құру мен дамыту орталықтарын, кәсіпкерлік инкубаторлар, технологиялық парктер, индустриалдық аймақтар және шағын кәсіпкерлік инфрақұрылымының басқа да объектілерін құру;
б) бюджеттік қаражаттар есебінен шағын кәсіпкерлік субъектілерін оқу-әдістемелік, ғылыми-әдістемелік және ақпараттық қамтамасыз ету;
в) шағын кәсіпкерлікті мемлекеттік қолдау мемлекеттік органдар қарамағында шағын кәсіпкерлікті дамыту бойынша мәселелерді зерттеу және шағын ұсыныстарды әзірлеу бойынша ғылыми-зерттеу институттарын құру жолдармен жүргізілетінін анықтайды;
г) шағын кәсіпкерлікті қолдаудың және дамытудың қаржылық институттарын құру;
д) кәсіпкерлік- инкубатор және индустриалдық аймақтардың қызметін ұйымдастыру;
е) Қазақстан Республикасының заңдарына сәйкес жер учаскелерін, құрылыстарды сату [16].
Бүгінгі күнде шағын кәсіпкерлікті қолдау саласында түрлі институттар бар. Қазақстанда шағын кәсіпкерлікті қолдау механизмдері шағын кәсіпкерлікті қолдаудың сараланып дамыған инфрақұрылымы арқылы жүргізіледі. Шағын кәсіпкерлік субъектілерін тұрақтануын және қатыптастыруын ынталандыру үшін мемлекеттік даму институттары құрылған.
Шағын кәсіпкерлікті қолдау және дамыту механизмдері келесі жолдармен жүзеге асырылады:
oo қаржылық көмек көрсету;
oo шағын кәсіпкерлікті қолдау орталықтарын ұйымдастыру;
oo кәсіпкерлік-инкубаторлар қызметін ұйымдастыру;
oo ШКС бір жылдан астам уақытта қолданбаған мемлекеттік меншік объектілерін сенімді басқаруға немесе жалға беру;
oo ШКС ҚР Үкіметі бекіткен тәртіппен келісімге отырғаннан кейін бір жылдан астам уақыттан соң өнеркәсіптік өндірісті ұйымдастыруға сенімді басқаруға немесе жалға берілген объектілерді қайтарымсыз негізде беру [14].
Шағын кәсіпкерлік субъектілерін қаржылық қолдау мына жолдармен жүзеге асырылады:
а) мемлекеттік қажеттіліктер үшін тауарлардың (жұмыс, қызмет) көлемін кепілді сатып алу. Шағын кәсіпкерлік субъектілерін сатып алынатын тауарлардың (жұмыс, қызмет) номенклатурасы, олардың көлемін жыл сайын Қазақстан Республикасының Үкіметі бекітеді;
ә) екінші деңгейлі банктер арқылы несиелендіруді ұйымдастыру;
экономика салаларында әлеуметтік маңызды жобаларды ұйымдастыру және жүзеге асыру үшін мемлекеттік гранттар беру;
б) арнайы инвестициялық бағдарламаларды жүзеге асыру;
в) бюджеттік қаражаттар есебінен займдар беру.
Қазақстанда кәсіпкерліктің дамуына ықпал ететін негізгі факторларды қысқаша сипаттауға болады:
Табыстылықтың және өсімнің кепілі ретінде жеке меншікті қорғау. Кәсіпкерліктің дамуы үшін жеке меншік институты кәсіпкерлері кез-келген табыс алуды емес, алдағы уақытта өндірістің дамуы туралы ойлайды.
Кәсіпкерлікке толықтай қолдау жасау саясатын жүргізу. Бұл саясат кәсіпкерлікті мемлекеттік даму бағдарламасы етіп жариялауды, кәсіпорын ашудың еркіндігін беруді, өндірістік қызметтің еркіндігін, жарғылық капитал талаптарына шек қоюды мәлімдейді.
Импорттық тауарларға эмбарго жариялау. Отандық тауар өндірушіні қорғау үшін, импорттық тауарларға эмбарго жарияланып жатыр. Елге тамақ өнімдерінен бастап, машиналар мен механизмдерге дейін барлық тауарларды әкелген кезде американдық кәсіпкерлерді қорғау үшін осындай шаралар қолданылды. Өз кезегінде осындай саясат отандық кәсіпкерлерді сыртқы бәсекеден қорғауға, айналымдарын өсіріп алып, соңынан шетелдік фирмалармен бәсекеге түсуге мүмкіндік берді.
Салықтық тарифтерді төмендету. Егер салықтар деңгейі теңгерімдік табыстан артық болса (45-50%), бюджетке түсім көлемінің өсуі әуелі тоқтап, кейіннен төмендей бастайтыны белгілі: кәсіпкерлер салық төлеуді доғарады, бұл салықтық базаның қысқаруына әкеледі. Бұл эффект Лаффер қисығы деп аталады және ТМД елдерінде де, біздің елде де байқалады [17].
Банктік жүйедегі өзгерістер. Кәсіпкерлікті дамытудағы қиын мәселелердің бірі фирмаларды қаржылық қамтамасыз ету. Бастапқы кезеңде, кәсіпкерлердің қолында қаражат жоқ кезінде банктік несиелер қаржыландырудың жалғыз шешімі болып табылады. Пайыздық мөлшерлемелерді төмендету, несиелендіру мерзімін ұзарту кәсіпкерлік белсенділік танытудың маңызды факторы болып табылады.
Шетелдік инвестицияларды тарту - қаржыландырудың екінші көзі, нақты инвестициялар түрінде ғана емес, ноу-хау түрінде көмек алуға мүмкіндік береді.
Кәсіпорын, корпорация құру, акция шығару тәртіптемесін жеңілдету. Шектеулі жауапкершілік механизмін енгізу кәсіпкерлік қызметті белсендіреді. Кәсіпорынды тіркеу тәртіптемесін жеңілдету, анықтамалар, талаптар санын қысқарту уақытты үнемдеп қана қоймай, кәсіпкерлердің кәсіпкерлік құру процесіне қол жетімділігін қамтамасыз етеді [18].
Мемлекеттік бағдарламаларда шағын кәсіпкерлікті қолдаудың екі түрі бөліп көрсетіледі- негізгі және қамтамасыз ететін. Негізгі бағдарламалардың мақсаты- кәсіпкерлік қызметті жоспарлау, ұйымдастыру, бақылау.
Қамтамасыз етуші бағдарламалар шағын кәсіпорындарға сәйкес кәсіпкерлік инфрақұрылымын құруға, ресурстардың қажетті түрлерімен (материалдық, еңбек, қаржылық, ақпарттық) қамтамасыз етуге қызмет етеді.
Жаңа құрылып жатқан кәсіпорындарға қатысты мемлекеттің саясаты көп еңбекті, мемлекеттік қызмет тарапынан көп ұйымдастырушылық күштерді жұмылдыруды талап етеді, ол келесі 6 бағыт бойынша топтастырылуы мүмкін:
oo шағын кәсіпорындарға көмек көрсету;
oo шағын кәсіпкерлікті қаржылық қолдау;
oo кәсіпорынды басқарудың тиімді жүйесін (менеджментін) құруда көмек көрсету;
oo шағын кәсіпкерлікті ақпараттық қолдау;
oo кәсіпкерлік белсенділікті тиісті салық салу жүйесімен және басқа да реттеу механизмімен ынталандыру;
oo қоғамда кәсіпкерлік климат орнату.
Кәсіпкерлікті қолдау инфрақұрылымы жеке кәсіпкерлік қызмет құру, дамытуға қолайлы жағдай туғызатын шаралар кешенін сипаттайды. Қазақстан Республикасында осындай ұйымдар қатарына мемлекеттік және мемлекеттің тарапынан құрылған ұйымдар, үкіметтік емес ұйымдар, халықаралық және шетел ұйымдары, коммерциялық ұйымдарды жатқызуға болады.
Мемлекеттік институттардың жүйесі Шағын кәсіпкерлікті қолдау бойынша орталық Уәкілетті мемлекеттік орган- ҚР Индустрия және сауда министрлігі, Шағын кәсіпкерлікті дамыту қоры АҚ, қала және облыс әкімдіктері жанындағы департаменттерден тұрады [43].
Шағын кәсіпкерлікті қолдаудың мемлекеттік емес институттарының жүйесіне кәсіпкерлердің өңірлік және салалық қоғамдық бірлестіктері кәсіпкерлік инкубаторлар мен технологиялық парктер кіреді (1-сурет).
Ша- ғын кәсіп- керлікті қол- дау бо-йын-ша арна-йы инс-титут-тар жүйе-сі
Республикалық кәсіпкерлік тәжірибені оқыту орталығы
Өңірлік уәкілетті орган
Уәкілетті мемлекеттік органдар
Мемлекеттік институттар
Шағын кәсіпкерлікті дамыту қоры
Кәсіпкерлік инкубаторлар
Арнайы инфрақұрылым объектілері
Технологиялық объектілер
Кәсіпкерлердің салалық қоғамдық бірлестіктері
Мемлекеттік емес институттар
Кәсіпкерлердің қоғамдық бірлестігі
Кәсіпкерлердің өңірлік қоғамдық бірлестіктері
Сурет 1. Шағын кәсіпкерлікті қолдау бойынша арнайы институттар жүйесі [34]
Елдегі шағын кәсіпкерлікті қолдаудың мемлекеттік құрылымының келесі деңгейі - облыс, Астана және Алматы қалалары әкімдерінің аппараттары. Кәсіпкерлікті қолдау және дамыту жөніндегі мемлекеттік саясатты жүзеге асыру үшін әкімдіктердің жанынан Кәсіпкерлік және өнеркәсіп департаменттер (басқармалар) құрылған, олардың құрамына кәсіпкерлік бөлімдер кіреді. Облыстық, Астана және Алматы қалаларының Кәсіпкерлік және өнеркәсіп департаменттері өздерінің құзыры шегінде шағын кәсіпкерлікті қолдауды жүзеге асыруға уәкілетті. Шағын кәсіпкерлік саласында мемлекеттік саясатты жүзеге асыру тізбесіндегі соңғы буыны- республиканың қала және аудан әкімдері аппараттары болып табылатын аумақтық атқарушы органдар, олардың құрамындағы экономика бөлімдері және экономика және қаржы бөлімдері кәсіпкерлік мәселелерімен айналысуға міндетті.
Кәсіпкерлік ортаның бастамаларын жүзеге асыру үшін қолайлы жағдайлар туғызу және резидентпен қойылған тапсырмаларды орындау мақсатында Үкімет әкімдер аппараттары қарамағында кәсіпкерлік істері жөнінде комиссиялар құру арқылы кәсіпкерлермен кері байланыс орнату сызбанұсқасын әзірлеген және жүзеге асырған [19].
Кәсіпкерлермен осындай кері байланысты орталық атқарушы органдар деңгейінде құру үшін Қазақстан Республикасы Президентінің қарамағында Кәсіпкерлер кеңесі құрылған. Президент қарамағындағы Кәсіпкерлер кеңесі кәсіпкерлерден, кәсіпкерлік істер жөніндегі қауымдастықтар мен Комиссиялардан түскен ақпаратты жинақтау және өңдеу және кәсіпкерлік даму жолында кездесетін кедергілерді жою мақсатында Президентке, Парламентке, Үкіметке нақты ұсыныстар жасау үшін ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz