Халықаралық оқу туризмінің теориялық аспектілері
Сіз бен біз керемет заманда - өзгерістер және армандардың орындалу уақытында өмір сүріп отырмыз! Бүгінде шетелде білім алу мүмкіндігіне әрбір оқушы, студент, сондай-ақ ересек адам ие болуда. Шетелде білім алудың жолдары сан-алуан түрлі.
Қазіргі білім беру жүйесінің мақсаты - бәсекеге қабілетті маман дайындау. Бұл тек адамдардың өзіне қажет білімді алып қана қоймай, сонымен қатар халықаралық қатынастар арқылы өзіне тәжірибе жинақтау. Қазақстан Республикасы «Білім туралы» Заңының 8-бабында «Білім беру жүйесінің басты міндеттерінің бірі – оқытудың жаңа технологияларын енгізу, білім беруді ақпараттандыру, халықаралық ғаламдық коммуникациялық желілерге шығу» деп атап көрсеткен. Елбасымыз Н.Ә. Назарбаев жолдауында айтқандай: «Болашақта өркениетті дамыған елдердің қатарына ену үшін заман талабына сай білім қажет. Қазақстанды дамыған 50 елдің қатарына жеткізетін, терезесін тең ететін – білім».
Тақырыптың өзектілігі. Соңғы жылдары әлемдік нарықта қызмет көрсету саласының рөлі артып келе жатқандығы байқалады. Әлемдік қызмет көрсету нарығын мұқият жіктеп зерттеу мәселесінің маңыздылығы арта түсуде. Экономист ғалымдар жан-жақты дамып келе жатқан қызмет секторларын зерттеумен айналыса бастады. Сондықтан болар, қызметтің анықтамасы, оның түрлері сан алуан болып келеді, алайда оны басқарудың жетілген жүйесі жоқ. Сөз жоқ, ҒТП (ғылыми-техникалық прогресс) қызмет көрсету саласының дамуына үлкен ықпал жасады, жекелей алғанда, қызметтің жаңа түрлерінің пайда болуына, олардың атқарылу сапасының көтерілуіне әсер етті. Соңғы екі онжылдықта қызмет көрсету саласы әлемдік экономиканың ең қарқынды дамып келе жатқан секторы болып отыр.
Білім беру, туристік секторлардың қарқынды дамуы,сондай-ақ, Қазақстан Республикасының жарияланған мақсаттарға жақындау мен білім беру жүйесін үйлестіру мен Болон процесіне енуі, жоғарғы білімнің біртұтас еуропалық кеңістігінің жасалауы таңдалған тақырыптың өзекті екендігін көрсетеді, осыған байланысты, отандық оқу туризмінің теориялық қадамдарды ғылыми негіздеу ретінде экономикалық-әлеуметтік дамуының мынадай маңызды мәселелерін шешу қажеттілігі туындайды: саланың қалыптасуы, уақыттың перспективті кезеңінде олардың қызметінің экономикалық, әлеуметтік нәтижелеріне қажетті жетістіктерге бағытталған шаруашылық субъектілердің қызметінің тиімділігін арттыруы, тұтынушылардың таңдауын сараптаудың нәтижелерін алуы.
Қазіргі білім беру жүйесінің мақсаты - бәсекеге қабілетті маман дайындау. Бұл тек адамдардың өзіне қажет білімді алып қана қоймай, сонымен қатар халықаралық қатынастар арқылы өзіне тәжірибе жинақтау. Қазақстан Республикасы «Білім туралы» Заңының 8-бабында «Білім беру жүйесінің басты міндеттерінің бірі – оқытудың жаңа технологияларын енгізу, білім беруді ақпараттандыру, халықаралық ғаламдық коммуникациялық желілерге шығу» деп атап көрсеткен. Елбасымыз Н.Ә. Назарбаев жолдауында айтқандай: «Болашақта өркениетті дамыған елдердің қатарына ену үшін заман талабына сай білім қажет. Қазақстанды дамыған 50 елдің қатарына жеткізетін, терезесін тең ететін – білім».
Тақырыптың өзектілігі. Соңғы жылдары әлемдік нарықта қызмет көрсету саласының рөлі артып келе жатқандығы байқалады. Әлемдік қызмет көрсету нарығын мұқият жіктеп зерттеу мәселесінің маңыздылығы арта түсуде. Экономист ғалымдар жан-жақты дамып келе жатқан қызмет секторларын зерттеумен айналыса бастады. Сондықтан болар, қызметтің анықтамасы, оның түрлері сан алуан болып келеді, алайда оны басқарудың жетілген жүйесі жоқ. Сөз жоқ, ҒТП (ғылыми-техникалық прогресс) қызмет көрсету саласының дамуына үлкен ықпал жасады, жекелей алғанда, қызметтің жаңа түрлерінің пайда болуына, олардың атқарылу сапасының көтерілуіне әсер етті. Соңғы екі онжылдықта қызмет көрсету саласы әлемдік экономиканың ең қарқынды дамып келе жатқан секторы болып отыр.
Білім беру, туристік секторлардың қарқынды дамуы,сондай-ақ, Қазақстан Республикасының жарияланған мақсаттарға жақындау мен білім беру жүйесін үйлестіру мен Болон процесіне енуі, жоғарғы білімнің біртұтас еуропалық кеңістігінің жасалауы таңдалған тақырыптың өзекті екендігін көрсетеді, осыған байланысты, отандық оқу туризмінің теориялық қадамдарды ғылыми негіздеу ретінде экономикалық-әлеуметтік дамуының мынадай маңызды мәселелерін шешу қажеттілігі туындайды: саланың қалыптасуы, уақыттың перспективті кезеңінде олардың қызметінің экономикалық, әлеуметтік нәтижелеріне қажетті жетістіктерге бағытталған шаруашылық субъектілердің қызметінің тиімділігін арттыруы, тұтынушылардың таңдауын сараптаудың нәтижелерін алуы.
1 Боголюбова Н.М., Николаева Ю.В. Культурный обмен в системе международных отношений. - СПб.: Изд-во С.-Петербурского университета, 2003. - 190 с.
2 Галстян А.А. Образовательный туризм //AIEP. - 2008. - №24 - С.3
3 Погодина В.Л. Традиции и инновации в образовательном туризме //Известия РГПУ им. А.И.Герцена. - 2009. Вып. 112. - С. 54-62
4 Зорин И.В., Квартальнов В.А. Энциклопедия туризма. - М.: Финансы и статистика, 2003. - 368 с.
5 Соломин В.П., Погодина В.Л. Современное состояние и перспективы развития образовательного туризма в России //Известия РГПУ им. А.И.Герцена. - 2007. Вып. 30. - С. 96-112.
6 Ritche B.W. Managing Educational Tourism (Aspects of Tourism). - Bristol: Channel View Publications, 2003. - 283 с.
7 Тихонова А.В. Исследование маркетинговых факторов, влияющих на перспективность образовательного туризма //Российское предпринимательство. - 2006. Вып. 12(84). - С.81-84
8 Погодина В.Л. Образовательный туризм и его роль в формировании профессиональной компетентности учителей географии: автореф. док. дисс. пед. наук: -СПб.: РГПУ им. А.И.Герцена, 2009. - 51 с.
9 Вирабова М.Р. Повышение конкурентоспособности и качества услуг учреждений сферы образования: автореф. кан. дисс. эк. наук: -Кисловодск: Кисловодский гуманитарно-технический институт, 2011. - 25 с.
10 Гедранович А.Б. Рынок международных образовательных услуг. //Материалы межд. конф. Что дает Беларуси глобализация? - Минск, 2004. С.83-100
11 Воскресенский В.Ю. Международный туризм. - М.: Юнити-Дана, 2006. -255 с.
13 Алефлев А.Л. Российское образование на экспорт //Демоскоп Weekly. - 2010. Вып. 441 - 442. - С.3-4
14 Усыскин Г. Очерки истории российского туризма. - СПб.: Герда, 2007. - 208 с.
15 Зорин И.В., Каверина Т.П., Квартальнов В.А. Туризм как вид деятельности. - М.: Финансы и статистика, 2005. - 288 с.
16 Макогоненко Г.П. Николай Карамзин и его Письма русского путешественника. - М.: Правда, 1980. - 6 с.
17 Долженко Г.П. История туризма в дореволюционной России и СССР. - Ростов на Дону.: Изд-во Ростовского университета, 1988. - 190 c.
18 Константинов Ю.С. Детский туризм в России: Очерки истории 1918-1998 годов. - М.: ЦДЮТур МО РФ, 1998. - 176 с.
19 Артёмова Е.Н., Козлова В.А. Основы гостеприимства и туризма. Учебное пособие. - Орёл: ОрёлГТУ, 2005. - 104 с.
20 Соколова М.В. История туризма. Учебное пособие. - М.: Мастерство, 2002. - 352 с.
21 Погодина В.Л., Соломин В.П. Образовательный туризм как форма межкультурной коммуникации. //Труды IV межд. научно-практической конф. Туризм и рекреация: фундаментальные и прикладные исследования. - Москва, 2009. - 710 с.
26 Patrick O.M., Howard D.M., Roxana M.N. Changing Perspectives of International Education. - Bloomington: Indiana University Press, 2011. - 419 с.
28 Convention on the Recognition of Qualifications concerning Higher Education in the European Region. - Lissabon, 1997.
29 Asia-Pacific Regional Convention on the Recognition of Qualifications in Higher Education. - Tokyo, 2011.
30 Доклад 36-сессии Генеральной конференции ЮНЕСКО. - Париж, 2011.
31 Национальный доклад Казахстана о состоянии и развитии образования. - Астана, 2011.- 75 с.
33 Култуманова А.Ж., Ногайбаева Г.Р., Кусиденова Г.К., Есинбаева Ж.У., Садыкова Ж.Е. Национальный доклад о состоянии и развитии системы образования Республики Казахстан. - Астана: НЦОСО, 2013. - 166 с.
37 Международное сотрудничество в области образования и науки. Доклад МОН Республики Казахстан. - Астана, 2011. - 14 с.
39 Сагинова О. В. Интернационализация высшего образования как фактор конкурентоспособности - М.: Логос, 2010. - 280 с.
40 Canadian Tourism Commission. China Market Profile. 2013. - 10 c.
41 Jia Y., Haiyan S. Tourism Education Programs in Mainland China. //AngloHigher. - 2011. - №6 - С. 8-9
43 Зорников И.Н. Экспорт образовательных услуг: зарубежный опыт и российская практики. //Вестник ВГУ. 2003. - №2 - С.59-65
44 Ашин Г.К. Мировое элитное образование. - М.: Анкил, 2008. - 360 с
45 Kurt Janson. UK Tourism Statistics. - London: 2012. - 8 c.
46 Riggal A., Sharp C. The Structure of primary education: England and other countries. - Cambridge: Primary Review, 2008. - 38 c.
2 Галстян А.А. Образовательный туризм //AIEP. - 2008. - №24 - С.3
3 Погодина В.Л. Традиции и инновации в образовательном туризме //Известия РГПУ им. А.И.Герцена. - 2009. Вып. 112. - С. 54-62
4 Зорин И.В., Квартальнов В.А. Энциклопедия туризма. - М.: Финансы и статистика, 2003. - 368 с.
5 Соломин В.П., Погодина В.Л. Современное состояние и перспективы развития образовательного туризма в России //Известия РГПУ им. А.И.Герцена. - 2007. Вып. 30. - С. 96-112.
6 Ritche B.W. Managing Educational Tourism (Aspects of Tourism). - Bristol: Channel View Publications, 2003. - 283 с.
7 Тихонова А.В. Исследование маркетинговых факторов, влияющих на перспективность образовательного туризма //Российское предпринимательство. - 2006. Вып. 12(84). - С.81-84
8 Погодина В.Л. Образовательный туризм и его роль в формировании профессиональной компетентности учителей географии: автореф. док. дисс. пед. наук: -СПб.: РГПУ им. А.И.Герцена, 2009. - 51 с.
9 Вирабова М.Р. Повышение конкурентоспособности и качества услуг учреждений сферы образования: автореф. кан. дисс. эк. наук: -Кисловодск: Кисловодский гуманитарно-технический институт, 2011. - 25 с.
10 Гедранович А.Б. Рынок международных образовательных услуг. //Материалы межд. конф. Что дает Беларуси глобализация? - Минск, 2004. С.83-100
11 Воскресенский В.Ю. Международный туризм. - М.: Юнити-Дана, 2006. -255 с.
13 Алефлев А.Л. Российское образование на экспорт //Демоскоп Weekly. - 2010. Вып. 441 - 442. - С.3-4
14 Усыскин Г. Очерки истории российского туризма. - СПб.: Герда, 2007. - 208 с.
15 Зорин И.В., Каверина Т.П., Квартальнов В.А. Туризм как вид деятельности. - М.: Финансы и статистика, 2005. - 288 с.
16 Макогоненко Г.П. Николай Карамзин и его Письма русского путешественника. - М.: Правда, 1980. - 6 с.
17 Долженко Г.П. История туризма в дореволюционной России и СССР. - Ростов на Дону.: Изд-во Ростовского университета, 1988. - 190 c.
18 Константинов Ю.С. Детский туризм в России: Очерки истории 1918-1998 годов. - М.: ЦДЮТур МО РФ, 1998. - 176 с.
19 Артёмова Е.Н., Козлова В.А. Основы гостеприимства и туризма. Учебное пособие. - Орёл: ОрёлГТУ, 2005. - 104 с.
20 Соколова М.В. История туризма. Учебное пособие. - М.: Мастерство, 2002. - 352 с.
21 Погодина В.Л., Соломин В.П. Образовательный туризм как форма межкультурной коммуникации. //Труды IV межд. научно-практической конф. Туризм и рекреация: фундаментальные и прикладные исследования. - Москва, 2009. - 710 с.
26 Patrick O.M., Howard D.M., Roxana M.N. Changing Perspectives of International Education. - Bloomington: Indiana University Press, 2011. - 419 с.
28 Convention on the Recognition of Qualifications concerning Higher Education in the European Region. - Lissabon, 1997.
29 Asia-Pacific Regional Convention on the Recognition of Qualifications in Higher Education. - Tokyo, 2011.
30 Доклад 36-сессии Генеральной конференции ЮНЕСКО. - Париж, 2011.
31 Национальный доклад Казахстана о состоянии и развитии образования. - Астана, 2011.- 75 с.
33 Култуманова А.Ж., Ногайбаева Г.Р., Кусиденова Г.К., Есинбаева Ж.У., Садыкова Ж.Е. Национальный доклад о состоянии и развитии системы образования Республики Казахстан. - Астана: НЦОСО, 2013. - 166 с.
37 Международное сотрудничество в области образования и науки. Доклад МОН Республики Казахстан. - Астана, 2011. - 14 с.
39 Сагинова О. В. Интернационализация высшего образования как фактор конкурентоспособности - М.: Логос, 2010. - 280 с.
40 Canadian Tourism Commission. China Market Profile. 2013. - 10 c.
41 Jia Y., Haiyan S. Tourism Education Programs in Mainland China. //AngloHigher. - 2011. - №6 - С. 8-9
43 Зорников И.Н. Экспорт образовательных услуг: зарубежный опыт и российская практики. //Вестник ВГУ. 2003. - №2 - С.59-65
44 Ашин Г.К. Мировое элитное образование. - М.: Анкил, 2008. - 360 с
45 Kurt Janson. UK Tourism Statistics. - London: 2012. - 8 c.
46 Riggal A., Sharp C. The Structure of primary education: England and other countries. - Cambridge: Primary Review, 2008. - 38 c.
КІРІСПЕ
Сіз бен біз керемет заманда - өзгерістер және армандардың орындалу уақытында өмір сүріп отырмыз! Бүгінде шетелде білім алу мүмкіндігіне әрбір оқушы, студент, сондай-ақ ересек адам ие болуда. Шетелде білім алудың жолдары сан-алуан түрлі.
Қазіргі білім беру жүйесінің мақсаты - бәсекеге қабілетті маман дайындау. Бұл тек адамдардың өзіне қажет білімді алып қана қоймай, сонымен қатар халықаралық қатынастар арқылы өзіне тәжірибе жинақтау. Қазақстан Республикасы Білім туралы Заңының 8-бабында Білім беру жүйесінің басты міндеттерінің бірі - оқытудың жаңа технологияларын енгізу, білім беруді ақпараттандыру, халықаралық ғаламдық коммуникациялық желілерге шығу деп атап көрсеткен. Елбасымыз Н.Ә. Назарбаев жолдауында айтқандай: Болашақта өркениетті дамыған елдердің қатарына ену үшін заман талабына сай білім қажет. Қазақстанды дамыған 50 елдің қатарына жеткізетін, терезесін тең ететін - білім.
Тақырыптың өзектілігі. Соңғы жылдары әлемдік нарықта қызмет көрсету саласының рөлі артып келе жатқандығы байқалады. Әлемдік қызмет көрсету нарығын мұқият жіктеп зерттеу мәселесінің маңыздылығы арта түсуде. Экономист ғалымдар жан-жақты дамып келе жатқан қызмет секторларын зерттеумен айналыса бастады. Сондықтан болар, қызметтің анықтамасы, оның түрлері сан алуан болып келеді, алайда оны басқарудың жетілген жүйесі жоқ. Сөз жоқ, ҒТП (ғылыми-техникалық прогресс) қызмет көрсету саласының дамуына үлкен ықпал жасады, жекелей алғанда, қызметтің жаңа түрлерінің пайда болуына, олардың атқарылу сапасының көтерілуіне әсер етті. Соңғы екі онжылдықта қызмет көрсету саласы әлемдік экономиканың ең қарқынды дамып келе жатқан секторы болып отыр.
Білім беру, туристік секторлардың қарқынды дамуы,сондай-ақ, Қазақстан Республикасының жарияланған мақсаттарға жақындау мен білім беру жүйесін үйлестіру мен Болон процесіне енуі, жоғарғы білімнің біртұтас еуропалық кеңістігінің жасалауы таңдалған тақырыптың өзекті екендігін көрсетеді, осыған байланысты, отандық оқу туризмінің теориялық қадамдарды ғылыми негіздеу ретінде экономикалық-әлеуметтік дамуының мынадай маңызды мәселелерін шешу қажеттілігі туындайды: саланың қалыптасуы, уақыттың перспективті кезеңінде олардың қызметінің экономикалық, әлеуметтік нәтижелеріне қажетті жетістіктерге бағытталған шаруашылық субъектілердің қызметінің тиімділігін арттыруы, тұтынушылардың таңдауын сараптаудың нәтижелерін алуы.
Дипломдық жұмыстың мақсаты Қазақстан Республикасындағы оқу туризмінің қазіргі жағдайы және даму болашағын анықтау.
Дипломдық жұмыстың міндеті:
- оқу туризмі нарығының қызмет етуінің теориялық негіздерін анықтау және оқу туризмінің категорияларын зерттеу;
- саланың дамуына түрткі болатын негізгі күштер мен кедергілерді жасақтап, сараптау, олардың ерекшеліктері мен заманауи қоғамға, халықаралық қатынастар жүйесіне және халықаралық оқу туризмі нарығының дамуына әлеуметтік-экономикалық әсерін анықтау;
- осы саладағы көшбасшы нарықтар ретінде Қытай мен Ұлыбритания мысалында елдердің оқу туризмі нарығының салыстырмалы саратамасынын жүргізу;
- отандық оқу туризмінің ресурстық потенциалын және ағымдағы жағдайын сараптау;
- Қазақстан Республикасындағы оқу нарығын тиімді дамыту шараларының бағдарламаларын ұсыну.
Зерттеу нысаны Қазақстан Республикасындағы оқу туризмі
Зерттеу пәні Қазақстан Республикасындағы оқу туризмінің даму жағдайы
Зерттеу тәсілдері жұмыс жүйелі қатынас қағидаларын, жіктеудің жалпы ғылыми әдістерін қолдануға негізделді. Құрал ретінде салыстырмалы-сараптамалық, эксперттік сараптама, бастапқы ақпаратты статистикалық тұрғыдан өңдеу әдістері қолданылды.
Дипломдық жұмыстың теориялық және әдістемелік негізін отандық және шетелдік ғалымдар мен практиктердің оқу туризмі нарығын қалыптастыру және дамыту, ұйымдастыру және басқару мәселелеріне, сондай-ақ, заманауи қоғамдағы білім беру мәселелеріне арналған фундаменталды еңбектері құрады.
Дипломдық жұмыстың практикалық мәні Қазақстандағы білім саласын реформалаудың тұжырымдамасын жасақтауда мемлекеттік басқару органдарының жұмысында практикада және оқу туризмінің нарығын қалыптастырудың үлгілері мен кеңестерін Қазақстандағы білім беру нарығындағы жағдайды болжау барысында білім беру саласын дамыту бағдарламаларын жасақтауда қолданыла алады.
Зерттеу қорытындыларының ғылыми жаңалығы мынада болып табылады:
- оқу саласындағы қызмет көрсету нарығының қалыптасуы бойынша теориялық мәселелер жалпыланды, білім беру қызметі ұғымының анықтамасына байланысты түрлі нұсқалар қарастырылды;
- оқу туризмін басқару тәжірибесі және Қытай мен Ұлыбританиядағы білім беру бағдармаларындағы үдерістерге сараптама жүргізілді;
- елдегі жоғарғы оқу орындарында білім берудің тиімділігін оқу туризмі арқылы арттыратын факторлар анықталып, сарапқа салынды;
- Қазақстан Республикасында оқу туризмін қалыптастыру және тиімді дамыту шараларының бағдарламасы жасақталды.
Дипломдық жұмыстың құрылымы кіріспе, үш бөлім, қорытынды және қолданылған әдебиеттердің тізімін қамтиды.8 суреттен, 6 кестеден тұрады
1 ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ОҚУ ТУРИЗМІНІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ АСПЕКТІЛЕРІ
1.1Оқу туризмі және оның халықаралық туризмі нарығының дамуындағы рөлі
Туризм қазіргі жаңа заманда ең басты қажеттіліктердің біріне айналды. Жыл сайын мемлекеттік шекараны кесіп өтетін туристердің саны млрд асып барады, ал барлық саяхаттаушылардың жалпы саны бес млрда-қа тең келеді.
Көп адамдардың пікірінше, туризм демалыспен тығыз байланысты және жаңа өмір көріністерімен, ойын-сауықпен байланысты.Әр адамның саяхаттауға деген құлшынысының бар болуы ол шарт, өйткені ол құлшыныс әр дайым жаңа нәрсені біліп, зерттеумен байланысты. Туризм бір жағынан сахаттаушыға өзінің жаңа нәрселерге деген қызығушылығын қанағаттандыру, жақсы көтеріңкі көңіл-күйде болуын, өзіне жағымды әсер қалдыру, жаңа қызықты мәліметтерді білумен халықты қызықтырады. Саяхаттың кез келген түрі жаңа дүниемен байланысты: Әлемді, айналамыздағы адамдарды тану, өмірлік тәжірибе жинақтау.
Статистикалық мәліметтерге сүйенсек, жас категория әрқашан пайдалы демалдысты және тәуелсіз демалғанды жөн көреді. Саяхаттаушылардың 85%-ы өздерін туристерміз деп санайды және өз саяхаттарында экскурсиялық маршруттармен жалғасатын қарапайым көңіл көтерумен шектелмей, көптеген жаңа дүниелермен танысу, сонымен қатар саяхат пен оқуды бірге алып жүруге немесе ағылшын тілін жетік меңгеруге талпынады. Бұл жастағы саяхаттаушыларың 57%-ы 20-25 жастағыларды құрайды.
Туризм ұғымына туристік қажеттілік және мотивация, туристердің өзін өзі ұстау ерекшеліктері, өз елінен тыс жерде болу, туризм сферасының қоршаған табиғи ортамен байланыста болуы және әлеуметтік-экономикалық ортамен, экономикалық ортамен, турист пен қызмет ұсынушының арасындағы байланыстың болуы кіреді. Әлемде Туристік саяхаттаудың классификациясын әр түрлі мақсаттарға байланысты жіктеуге болады. Әлемде саяхаттаудың 300 түрі бар, олар туристердің қажеттіліктерін қанағаттандыру үшін және олардың талаптарына байланысты үнемі әртүрлілікпен толықтырылып отырады.
Саяхаттаудың мақсаты бойынша классификациясы (танымдық,емдік,
паломнический). Танымдық туризмге жалпы түсініктеме беріп өтетін болсақ, танымдық туризм көп адамдардың пікірінше, ол жиі қолданылатын түсінік. Егерде турист саяхаттау кезінде ешқандай жаңа нәрселермен таныс болмаса, оны көз алдымызға елестету қиын. Өйткені саяхат туристердің жаңа танымы (қоршаған ортаның объектілері, табиғи және әлеуметтік процесстер, олардың нәтижелері). Туризм ол танымдық процесстің бір ажырмас бөлігі болып табылады.Егерде саяхаттың басты мақсаты танымдық болса, сөзсіз танымдық туризм болады.
Көптеген әлеуетті туристер өзін жаңа мәліметтермен қамтамасыз еткісі келеді, әлемнің бірегей ескерткіштерімен таныс болғысы келеді. Бұл мақсаттағы сапарды тарихи-мәдени деп бөліп қарастырсақ болады. Мысалы, этникалық туризм, бұл туризмнің басты мақсаты рухани және материалдық мәдениетпен танысу барысында әсер алу, кез келген ұлттың салт-дәстүрлерімен таныс болу. Этникалық туризм, ол жинақтау яғни, өзіне керекті ақпараттарды
қабылдау және сараптама жүргізу. Ол мәдениетпен, орналасумен, салт-дәстүрлермен, дінмен байланысты болып келеді. Осыған байланысты, бірінші жағдайда рекреациялық- просветительский, ал екіншісі туризмнің ғылыми түрлері екені белгілі.
Туристік бизнестің мамандары танымдық мақсатта саяхаттау қажеттіліктері рекреациялық мақсатта сахаттаудан кейін екінші орында дейді. Саяхаттардың бұл түрлерін таңдау ол әр түрлі факторларға байланысты болып келеді (әлеуметтік жағдайы, туристің жасы және білім деңгейі, материалдық мүмкіндіктері және т.б). Әр туристің өз қажеттіліктеріне байланысты, ол ерікті түрде таңдай алады.Ол белгілі бір жердің, ауданның, мемлекеттің табиғи көрнекіліктерін немесе мәдени орындарын тамашалай алады. Кейбір туристер әлемдік танымал иконаларға байланысты да таңдау жасай алады.
Әр адам танымдық туризмді жекеше қабылдайды,яғни ол әр түрлі факторларға байланысты: жас ерекшеліктеріне, білім деңгейіне, өмірлік тәжірибесіне, жанұясының болуы немесе болмауы, кіріс деңгейіне байланысты.
Танымдық туризмге өзіміз білетіндей оқу туризімі де кіреді. Әр түрлі мамандықтың ғалымдары сапарларды белгілі бір нысандарға немесе әр түрлі процесске байланысты жасайды. Оның зерттеу жұмыстарымен айналысады. Бұндай сапарлар белгілі бір ғалымның өз қаржысы есебінен немесе ғылыми ұйымның есебінен (қоғам, гранттар, ғылым дамуының демеушілік қолдауы және т.б) немесе туристің өз қаржысы есебінен, ғылыми мақсатта сапарға шығушы (мысалы, ғылыми мәліметтер жинағы, кітапханаларға бару, архивтер, маманнан кеңестер алу) [1]
Қазіргі кезде кең етек алған сапардың түрі туристер тобының әр түрлі іс-шараларға қатысуы болып табылады: конференциялар, симпозиумдар, съездтер, конгресстер, ғылыми кездесулер. Конгресстік туризм маусымдық ағымға байланысты емес. Конгресстік туризмнің бағдарламалары дәстүрлік туристің ұсыныстармен байланысты болып келеді. Бұндай туризмнің интенсивті дамуы халықаралық ұйымдар қатарының құрылуына түрткі болды. Бұл тек арнайы халықаралық іскерлік және ғылыми іс-шараларды өткізуге бағытталған. (Конгресстер ұйымдастырушыларының халықаралық бірлестігі).
Оқу туризімін танымдық туризмнің бір бөлшегі деп қарастыруымызға болады. Ол ерте кездерден бастау алған және тарихи замандарда да өзінің бір ерекшелігі болған. Мынадай қорытынды жасауға болады, оқу туризмі әлемде бірінші пайда болған дүниелердің бірі,өйткені ежелгі саяхатшылардың мақсаты жаңа нәрселерді ашу, жаңа көзқарастарды қалыптастыру оларды зерттеу, жаңалық ашу. Осының барлығы оқу туризімімен байланысты екені дәлел болып отыр. Оқу туризімі ешқашан өзінің тізгінін жоғалтпайды, ол әр қашанда бүкіл әлемде талап етілетін туризмнің маңызды бір түрі болып қала береді.
Бұл туризмнің түрінің әдебиеттерде көптеген қарастырылулары бар:
- Туризм энциклопедиясында бұл туризмнің түрі оқу мақсатындағы туристік сапар ретінде қарастырылады, өзінің жан жақты білуге деген құштарлығын және т.б қызығушылықтарын қанағаттандыру [3];
- танымдық турлар, тапсырманы орындау және аяқтау мақсатында, белгілі бір оқу орындарының арнайы бағдарламалары (В.П. Соломин, В.Л. Погодина) [5].
Британдық ғалым Брент Ричи өзінің Оқу туризімінің басқарылуы атты кітабында айтылмыш туризмнің түріне мынадай сипаттама берген болатын:Оқу туризмі - ол экскурсанттарға және түнеуге қалатын, негізгі мақсаты білім және оқу болатын сапар. Брент Ричи оқу туризімін екі сегментке бөледі: ең маңыздысы білім (`education first') және ең маңыздысы туризм (`tourism first'). `education first' сегментіне басты мақсаты білім және оқу болатын сапар. Оған мектеп экскурсиялары және тіл оқыту мектептерін, университеттерін жатқызады. `tourism first' сегментіне ересектер категориясына арналған туризмді, экологиялық және танымдық туризмді жатқызады [3]
Заманауи білім жүйесі кемелділіктен, қоғамның шынайы қажеттіліктерінен тым алыс. В. С. Леднев заманауи туризмнің негізгі мәселелерін бөліп көрсетеді:
- Толықтай оқу жүйесінде оның әр түрлі құраушылары пропорционалды емес
- Білімге практикалық түрде бағытталу жеткілікті емес;
- Оқып жатқандардың жас мөлшері ескерілмейді.
Оқу сапарлары түрлі мақсаттарға байланысты жіктеледі. Олар: шет тілдерін оқумақсатында, арнайы пәндербағдарлмалар, белгілі бір мекемелерде,
бірлестіктерде, кәсіпорындарда ғылыми және оқтағылымдарынан өту, Семинарларға, конференцияларға, съездтерге, конгресстерге, мастер-класстарға,шығармашылық көрсетілімдерге қатысу (Сурет 1).
Белгілі бір мекемелерге танысу сапарлары,
кадрлардың білім деңгейін жоғарылату мақсатындағы сапарлар
Шет тілдерін оқу мақсатындағы сапар
жалпы немесе арнайы пәндербағдарлмалар
Белгілі бір мекемелерде,бірлестіктерде,кәсіпоры ндарда ғылыми және оқу тағылымдарынан өту
Оқу сапарлары
Арнайы курстар, маркетинг курстары, менеджмент курстары және туристердің еріктері бойынша
Семинарларға,конференцияларға, съездтерге, конгресстерге, мастер-класстарға,шығармашылық көрсетілімдерге қатысу
Әр түрлі қалаларға,
мемлекеттерге бару
және экскурсиялық саяхаттарға бару
Сурет 1. Оқу туризмінің негізгі бағыттары [8]
Қызмет көрсету нарығында белгілі бір мәселелерді туғызатын бұл үрдістерді тереңірек егжей-тегжейлі саралау қажет болып табылады.
Оқу турлары демалыс пен оқуды байланыстыратын туризмнің кең таралған түрі болып саналады. Ол төмендегі бағыттар бойынша кең таралады:
- Тіл оқыту
- Спорттық үйрету
- Кәсіби оқыту
Білім алу қажеттілігі ол әр адамның білімге деген құштарлығының оянуынан болатын үрдіс. Ол адамның еркінде. Білім алуға деген құштарлықтың күшейе түсуі ол жаңа сапалы білім алудың негізінде қалыптасады немесе кәсіби деңгейді жоғарылату мақсатында немесе қосымша білім алу мақсатында пайда болады.Оқу туризімінің негізгі тұтынушылары болып көбіне 16-дан 40 жасқа дейінгі ересектер есептеледі. Жастардың білім алуға деген ынтасы жасы үлкен категорияға қарағанда бірқатар ерекшеліктер байқалады.
Оқу қызметтері нарықта айналыста жүрген тауар секілді, оның да өзінің тұтынушылары бар. Ол да нарықта пайда болады және айналыста жүреді. Тауарларды сату-сатып алу үрдісі арқылы жүзеге асырылатын тауарлық-қаржылық байланысы бар сфера болып табылады.
Оқу қызметтерінің нарығы теқ оқуға байланысты қызметтерге сұраныстың пайда болуына байланысты арнайы билік ететін субъекттердің ықпалымен жүзеге асырылады (жеке тұлға, үй шаруашылығы, бірлестіктер, кәсіпорындар) және олардың оқуға байланысты ұсыныстары [6]
Екі жақтық келісім былайша жүзеге асырылады: оқу қызметін сатушы тұтынушымен оқу, үйрету қызметтерімен қамтамасыз етіп алған білімді дипломмен, куәлікпен, аттестатпен қорытындылайды.
Төменгі суретте көрсетілгендей қызмет сфералары: туризм, оқу туризмі, білім. Яғни үшеуінің тығыз байланыстылығы. Ал қызметтертуристік қызмет, туристік-оқу қызметі және оқу қызметі (Сурет 2).
Қызмет
сферасы
Қызмет
құрылымы
Оқу туризімі
Туризм Білім
Қызмет
Туристік-оқу
Туристік қызмет қызметі Оқу қызметі
Қызмет субъектілері
Турист Туризм Оқу тур. Білім алушы Оқы-
Ұйымдас- ұйымдас- тушы
тырушысы тырушысы
Мүмкін болатын қажеттілік
Рекреациялық Психофизикалық Оқу
Танымдық Эмоционалдық Жоба
Емдік Социалдық Ойындар
Интеллектуалдық Зерттеу жұмыстары
Креативтік Коммуникативті
Іске асу қызметінің формалары
Туристік саяхат Оқу туры (саяхат) класстық,класстық
емес
Жеке және
топтық Жеке және топтық Жеке және топтық
Қызмет нәтижесі
Туристердің
қажеттіліктерін
қанағаттандыру
Сурет 2. Интегративтік-қызметтік моделі түсінігі Оқу туризмі [9]
Оқу туризімінің бағыттары келесі құндылықтарды сипаттайды:
1.Сатып алушылар үшін пайда. Тұтынушылар оқу қызметтерінен түсетін әр түрлі пайдаларды түсіну қажет: маңызды мәселерлерді шешу;іскерлік қатынастарда және жаңа қарым-қатынастарда болу.
2.Бірегейлік.Ұсынылып отырған құндылық бизнесті ұсынушылармен қарым қатынас үшін сатуып алушыларға бірегей мүмкіндік болу қажет.
3.Тұрақтылық. Масштаб эффектісі, иммдж және репутацияны күшейту, артықшылықтың болуы. Оқу элементтерінің бәсекеге қабілетті элементтері (Сурет 3).
Оқу бағдарламаларын зерттеу және жетілдіру
Қабылданған стандарттарға және нормативтерге сәйкес оқу қызметтерінің сапасы
Оқу қызметтерінің субъект және объект сфералары
Оқу туризімінің басқа экономика салаларымен байл
Сурет 3. Оқу қызметі саласындағы мекемелердің бәсекеге қабілетті элементтері [10]
Қазіргі кезде көптеген туристік компанияларға шет тілдерін оқытуға арналған әр түрлі бағдарламалар ұсынылады және олардың барлығы белгілі бір оқу турларына бағытталады. Шет елдерде білім алу ол ұстаздық етудің ең сапалы түрі деп қарастырылады. Алынған білім болашақта сөзсіз кәсіби деңгейде өсуге сепітігін тигізеді. Шет тілдерін оқу мақсатында яғни оқу сапарымен тіпті өз жанұясымен де баруға болатын турларды ұйымдастыруға болады.
Қазақстандағы мүмкіншілікті қарай отырып, оқу туризімінің дамып келе жатқандығын байқауымызға болады.Көбіне қазақстандықтарды оқу туризімімен шет елдерде тіл оқу, белгілі бір кәсіппен айналысуға, мүмкіндігі жоғары шетел университеттеріне түсу байланыстырады. Бірақ оның барлығы жоғары дәрежелі адамдарға ғана қолжетімді деп есептейді. Шет елге тек көңіл көтеру ғана емес, емтихан тапсыру, жақсы студенттік қарым - қатынаста болу, оқуға көбірек мән беру абзал. Расында да үйренуші тілдің нағыз орталығына барып оқу ол өте тиімді және нәтижесінде тілді жетік меңгеруі сөзсіз.
Оқу туризмі ешқашан шектелмейді. Ерте кезден бастап оқуға көп мән беретін болған. Ортағасырлар ваганттары,антикалық философтар оқу туризімімен айналысқан. Мысалы, Пифагор және Платон оқу тағылымына Египетке барған. Жастар әр дайым оқудың интеллектуалдық орталықтарына барып, білім алуға ұмтылып отырған.
Оқу қызметтерінің нарығын ұлттық (сыртқы) және халықаралық (ішкі) деп екі топқа бөледі. Сыртқы нарықта бір мелекеттің өндірушілері және тұтынушылары, ал ішкі нарықта- әр мемлекеттің өкілдері қатысады.Осыған байланысты оқу туризімінің халықаралық нарығы өндіруші және тұтынушы арасында ұсыныс пен сұранысты ретке келтіреді. Оқу қызметтерінің нарығы көптеген әдістермен жүзеге асырылады. Оқу қызметтерінің нарығында төрт әдіс қолданылады:
1.Шет елде қызметті тұтынушы белгілі бір елге жеткізуші ретінде (студенттер,шет елде оқитындар);
2.Шет елге тұтынушысыз жеткізу (алыс қашықтықпен оқу бағдар-ламалары)
3.Тұтынушы елінде коммерциялық түрде қатысу (оффшорлық шетел
университеттері);
4.Жеке тұлға жеткізуші елден тұтынушы елге (профессорлар және зерттеушілер, шетелде жұмыс жасаушылар) [11].
Тіл үйренуді және білімді жетілдіруге негізі көп адамдар сапарларын дамыған елдерде жасағысы келеді. АҚШ білім саласы өте жақсы дамыған және басқа мемлекеттер жоқ өзінің мүмкіндіктерін ұсына алады.
Классикалық білім алуды қалайтындар көбіне Германияны таңдайды және оның мыңжылдық тарихы бар университеттерін атап кетпеу мүмкін емес. Испандық мектептерде өнер саласы онша талап етілмейді.
Себебі, жоғарғы дәрежедегі университеттерде арнайы архитектура, графика, дизайн, декор сабақтары оқытылады. Итальяндық жоғарғы білім алу прагматикалық - - - - - - - - - - - - - кәсіби тұрғыға бағытталған, сондықтан Италияны таңдайтын болса, гуманитарлық бағытты таңдау керек.
Францияда жоғары білім алу арзанға түседі. Өйткені оқуға қаржы көп кетпейді.Әрине ол келушілер үшін қол жетімді мүмкіндік. Швейцарияда білім алу ол өте маңызды. Онда білімге өте қатал талап қояды. Бұл мемлкет нағыз ағылышын тілінде,неміс тілінде, француз тілінде,итальян тілінде еуропалық білім алатын орталық [12].
Халықаралық білім беру нарығы динамикалық түрде дамып келеді. Оның қаржылық көрсеткіші,шетел азаматтарына тіл оқыту курстарын қосқанда, қосымша кәсіби білім беру және т.б қосқанда 100 млрд АҚШ долларын құрайды. Шетелге әр түрлі оқу мақсатында сапарларға шығатындардың саны 5 млн-ға дейін жетті. Шетелдіктер оқу қызметтерін ең көп ұсынатын жоғары мектептер. Оның халықаралық қызметтері жылына 60 млрд. АҚШ доллар пайда түсіреді.Шетелдік студенттерден ең көп пайда түсіретін (20072008 академиялық жылдарында 3,25 миллион адам) ол әсіресе Америка Құрама Штаттары (18 млрд. долл.)
Ұлыбритания (10 млрд жоғары), Австралия ( 14 млрд. австралиялық доллар), сонымен қатар Франция, Германия.Қызмет көрсету нарығының басты сегменті көптеген елдердің азаматтары үшін тіл оқыту курстары.2005 жылы ағылшын тілін оқу үшін 10 елге 1,3 миллион адамға жетті (Ұлыбританияға, Канадаға, АҚШ, Ирландияға, Австралиға, Мальтаға, Жаңа Зеландиға, ОАР).
1.2 Оқу туризмінің қалыптасуы мен дамуы барысындағы әлеуметтік-тарихи алғышарттары
Орыс және шетел әдебиетінде әр түрлі жорықтар, экскурсия мен экспедицияның танымдық тиімділігін зерттеуде көптеген тәжірибе жинақталған. Бұл туризмнің ғылыми, танымдық әрі ескі түрі. Жас римдіктің білімі бір елге барып, сол елдің ғылымы мен мәдениетімен (көбінесе Греция) танысып және сол замандағы философ, тарихшы, дәрігерлерден білім алмаса толық деп есептелінбеген.
Қазіргі түсініктегі жаппай танымдық туризм орта ғасырлардың соңғы ширегінде қалыптаса бастады. Ортағасырлық Европаның басты жетістігі ғылыми және зерттеу орталығына айналған университеттердің пайда болуы еді. Алғашқы университеттер IX ғасырда Европада пайда болды. Осы кезеңде танымдық мақсатта халықаралық байланыста студенттерге саяхат жасату ұйымдастырыла бастайды. Ортағасырлық университеттербелгілі бір ғылыми бағыт бойынша жұмыс жасайтын. Мысалы, итальяндық университеттер медицина мен дінтану саласында, француздар теология мен философия салаларында жақсы білім берсе, немістер Жаңа дәуірден бастап жаратылыстану ғылымдарынан жақсы екенін көрсетті. XII ғасырдан бастап ортағасырлық магистрлер мен ұсталар өмірлерінің үзілмес бөлігі ретінде саналған ғылыми және студенттік алмасу тәжірибесі қалыптасады. Осы уақытта Европада ғылымның бірнеше бағытын қамтыған университеттер іргетасын қалайды. Бұл жағдай ұсталар мен магистрлердің сабақ бере жүріп, өзінің қызығушылығына сәйкес шетелде білім алуына әкеп соқтырады. Европада студенттік көші-қон (алмасу) кең етек ала бастады.
Ежелгі Грецияда балаларын кішкентай кезінен бастап білімге баса назар аудартатын болған. Ежелгі Эллада жерінде гректер жастардың интеллектуалды және физикалық дамуына мән берді..
Грецияның солтүстік астанасы Солоники нағыз студенттік орталық деп саналады.Балкандағы ең үлкен Аристотель атындағы университет орналасқан.Әлемнің түкпір - түкпірінен жылына 60000 студенттер келіп оқиды.Бұл қалаға жастар оқуға келіп, жерортатеңіздік климаты жұмсақ мемелекетте білім алуға,қонақжай халықпен танысуға ,қаладағы тұратын жерлерді арзанырақ етіп жалдауға,адамдар өздерін экологиялық тамақ пен сапалы киімдермен қамтамасыз етуге мол мүмкіндік береді.
Жастардың көпшілігі мәдени және тарихи ескерткіштерді зерттеу (гранд-тур) мақсатымен Италия, Франция елдеріне бару кеңінен тарала бастағанда білім берудегі экскурсияның маңыздылығы туралы XVI ғасырда ағылшын мұғалімдерімен тіркелген. XVII ғасырдың екінші жартысынан бастап сапар шегудің әлеуметтік базасы кеңейе түседі. XVII ғасырда гран-турға ақсүйектерден басқа да экономикасы қалыстасқан буржуазия мен шығармашылық интеллегенция өкілдері дебара алатын болды.
Туризмге деген қызығушылық Ағартушылық заманындағы философиялық көзқарастардан таныла бастады. Дж.Локк өз жұмыстарында адамды дұрыс тәрбиелеу үшін алыс сапарларға жіберуді жөн санайды. Ж. Ж. Руссоның Эмиль, немесе Тәрбие туралы и Юлия, немесе Жаңа Элоиза романдарында суреттелген әдемі жерлеріне саяхаттау Европада кеңінен тарала бастады.
XVIII ғасырдың екінші жартысынан бастап Франция ағартушылықтың орталығы болғандықтан білім алу үшін әлеуметтік жағдайлары әр түрлі француздар мен шетелдіктер келе бастады.
XVII ғасырдың аяғы мен XVIII ғасырдың бірінші жартысында кейбір атақты ағартушылардың идеясы бойынша Европаның оқу орындарында білім алушыларға серуендеу мен қысқаша экскурсия жүргізіле бастайды. Бұлар белгілі поляк педагогі Ян Амос Коменскийдің әдісі бойынша оқыту мен тәрбиелеу жүйесінде көрнекілік пен пәндік мақсатта жүргізілген.
XVIII ғасырдың соңы мен XIX ғасырдың басында европалық елдердің жастары арасында белгілі бір мансапқа ие болу мен танымдық мақсатта Европаның үлкен қалаларына іссапарға бару кеңінен тарала бастайды. Жекешелендірілген тәрбие беретін білім ошақтарында тілді дамыту мен өмірлік тәжірибесі қалыптасу үшін сабақ бағдарламасына Европаның елдері бойынша саяхатты қосады.
XVIII ғасырда Англия елінің тұрғындары басқа елдерге қарағанда көп сапар шеккен. Европадағы туристік ағымдардың басты бағыттары Италия мен Швейцариямен байланысты болды. Жиһангездердің қызығушылығын Италиядағы антикалық пен ортағасырлық ескерткіштер мен Швейцарияның ертегідей табиғаты танытты. Бұл ресурстар XVIII ғасырдың соңы мен XIX ғасырдың бірінші жартысында туристік ағымдардың нақты бір бағытын айқындады. Сол уақытта екі ел жоғары деңгейдегі туристік қызметтер ұсынды. Шетелдіктердің осы елдерге сапар шегуіне ішкі саяси жағдайдың жақсы болуы да септігін тигізді.
Уақыт өте келе ескерткіштерді көру үшін танымдық мақсаттағы сапар шегулер көбейе түседі.XIX ғасырдағы Европа мен Американың жоғары оқу орындарының (институт, академия, лицей, колледж) қалыптасуына мен студенттік мобильділіктің өсуіне септігін тигізді. Өткен ғасырдың ортасына таман туристердің көлемі ауқатты зиялы қауым өкілдері мен студенттер арқасында үлкейді.
Отандық тарихта XVIII-XIX ғасырларда ресейлік жастардың шет елге барып білім алуы Ресейдің европа мәдениеттін игеруде маңызды рөл атқарды. Болашақ император I Петрдің Голландияда болуы мен М.В. Ломоносовтың Германиядағы Маргбург университетінде білім алуы ресейдің әлеуметтік, ғылым, білім реформасына қатты әсер етті.
XVIII ғасырдың басынан бастап танымдық бағыттағы сапар шегу Ресейдегі туризмнің кең таралған түрі бола бастайды. Батыс-Европалық елдердің өмірін жан-жақты зерттеумен байланысты сапарлар орыс мәдениетінің дамуына үлкен әсер етті. Сондай әсердің негізінде I Петр кезінде ақсүйек өкілдері неміс, голланд, француз тілдерін оқи бастайды.
II Екатерины кезінде шетелдіктерді шақыруға қарсы ғылыми-танымдық мақсаттармен отандастардың уақытша қоныс аударуы мақтан тұтылатын. Санкт- Петербургтегі кадеттер бөлімін И.И. Бецкий басқаруы кезінде қаржысы жоқ ақсүйектердің балдары оқып жатқанда, мынадай жағдай болған: медальмен битирген оқушылар үш жыл бойы қазына есебінен шетелге сапар шегуіне мүмкіндік берілді. Осындай саяхатшылардың нұсқаулығында келесігідей жазу болатын: кез келген саяхат ағартушылықтың негізі болу керек.
XVIII ғасырдың соңынан бастап жекешелендірілген оқу орындарындарының бағдарламасына Европа бойынша қысқаша түрде саяхат жасау қосылады. Солардың біреуінен мысал: 1777 жылы пансионның иесі В.Геншеммен құрастырылған, Мәскеу хабаршысы газетінде басылған Шетелге тиімді саяхат жасаудың жоспары. Бұл жоспарда европаның бір университетіне сапар шегу үшін жас ақсүйек өкілдерін жинау көрсетілген: Геттинген, Лейпциг, Турин немесе Страсбург университеттерінде болашақта жастарға керек әрі пайдасы тиіп қалардай неміс, француз, итальян тілдерінде математика, тарих, география, философия, құқық және бейнелеу ғылымдарынан білім алып, билеу, ат үстінде шабу мен музыка өнерлерін игереді. Университеттен кейін елдердің өнері мен тігін ісімен танысу үшінШвейцария, Италия, Франция елдеріне бару көзделді. Бұл жоспарда сонымен бірге: Бала есін тек ғылыммен қатыра беруге болмайды. Олардың жүрегін пайдалы саяхат жасау мен білім арқылыадамгершілікке баулу керек. Отанына пайдасы тиердей оларға шетелде сапалы білім беру керек[14].
XVIII ғасырдың екінші жартысынан бастап Н. И. Новиков, Ф. И. Янкович, В. Ф. Зуев және т.б. ғалымдардың мектептің оқыту бағдарламасында экскурсия жүргізу көрсетілген.
XIX ғасырдан бастап экскурсия, жорық, экспедиция мектеп, арнайы мен жоғары оқу орындарында оқытудың әдісі ретінде қолданылды және Ресейдің әр түрлі аудандары туралы ғылыми-географиялық пен аймақтық ақпарат жинау үшін ұйымдастырылды[15]. Ресейдегі жастардың саяхаттауға деген ұмтылысына Н.М.Карамзиннің қызметі үлкен әсер етті. Орыс саяхатшысының хатының авторы көзімен көрген европалық мәдениет ескерткіштерін сипаттап жазып береді.Орыс саяхатшысының хаты Француз революциясы қарсаңында Батыс Европа өмірін сомдаған өзіндік ерекшелігі бар энциклопедия болып келеді. Ресейлік оқырмандар Германия, Швейцария, Франция, Англия елдерінің әлеуметтік пен саяси жағдайлары мен Европаның ірі қалаларының тарихын біледі [16].
Жаппай саяхат жасау кезеңі Ресейде жаңа қарым-қатынастардың қалыптасуына жол ашқан IIАлександрдың реформасы қарсаңында болады.
Ресейдегі танымдық туризмнің ұйымдастырушылары мен үгіттеушілері алдыңғы қатарлы мұғалімдер еді. Алғашқы болып экскурстік қызметін Ялуторовтағы әйелдер гимназиясында жұмыс жасағанИ.Д. Якушкин бастайды. Ресейде мұғалімдік ортада Тифлисдегі Александров мұғалімдер мектебі, кейін мұғалімдер институтына айналған саяхаттау қызметімен әйгілі болады. Бұл оқу орнын көп уақытша дейін Кавказга белгілі педагог Н.П.Захаров басқарды.
XIX ғасырдың екінші жартысында Ресейде алысқа саяхаттауды ұйымдастыратын алғашқы бөлімдер ашыла байтайды. Осы кезеңдері Петербургте, Мәскеуде, Қазанда, Екатеринбурга және Ресейдің басқа да қалаларында бөлімшелері бар жаратылыстануға әуесқойлардың Ұйымы қарқынды жұмыс жасайды.
XIX ғасырдың екінші жартысында Ресейде тауға сапар шегу атақты болды. XIX ғасырдың 80 жылдардың соңында Ялтада Қырым таулары мен тау спорты, табиғатын жақсы көруші әуесқойлар ұйымы пайда болды. Бұл ұйым отандық танымдық туризмнің дамуына үлкен септігін тигізді. Қырымның теңіздері мен тау жоталарының қол жетімділігі жас ерекшеліктеріне қарамастан көптеген саяхатшыларды тартты. Қырымға туристік сапарды алғашқы болып 1876 жылы Новоресей университетінің геолог профессорі Н.А.Головинский ұйымдастырды. Университет Одесса қаласында орналасқан еді. Бірақ профессор саяхат шегуге 25 студентін шақырады. Ол студенттерінің Одессадан Қырымға және керісінше қайтуға кемеде тегін саяхаттауы үшін Ресейлік кеме мен сауда ұйымымымен келісім сөз жүргізіді.
1877 жылы елде алғаш рет Тифлисте Кавказдық жаратылыстану ұйымының жанынан альпілік клуб ашылады.1890 жылы Одессада Қырым таулы клубы пайда болады.1891 жыл мен 1915 жыл аралығында Қырым таулы клубының хаттары атты журнал шығарылды. Бұл журналда саяхат пен экскурсияның жолы, саяхат есептері басылып тұрды. Басқарудың алғашқы меңгерушісі тау инженері, көптеген еңбектердің авторы Л.П. Долинский болып тағайындалады. Ұйымның басты басқармасы Одессада, ал бөлімшелері Севастополь мен Ялтада болды. Ұйым өз қызметін 1891 жылдың сәуірінде Қырымға сапар ұйымдастырудан бастайды. Саяхатқа қатысушылар Севастополь және Севастополь мен Гурзуф арасындағы Херсонестегі археологиялық қазбалармен, ескі Инкерман шіркеуімен, әкпен әрленген Алупкадағы сараймен, Айтодор мұнарасымен, Никита бағымен және Қырымның басқа да әдемі жерлерімен танысады. Сегіз күндік саяхат кезінде геологиялық, топырақ, ботаникалық және энтомологиялық шикізаттар жиналады. Бұл заттар кейін Қырым тау ұйымы мұражайының негізін қалайды. Бұдан басқа, сапар шегушілер жеті жерде метеорологиялық зерттеулер жүргізген.
1902 жылдан бастап ұйым Қырым-Кавказ таулы ұйымы деп аталатын болды. Ұйымның басты міндеті экскурсияларды ұйымдастыру еді. Уақыт өте келе ұйым географиялық саяхаттарын кеңейте түсті. 1910 жылы Кавказ, соның ішінде Қызыл алаң бен әскери-Грузия жолы секілді аймақтарға саяхат жасауға көңіл бөлінді. 1913 жылы саяхат ұйымы Қырым, Кавказ, Оралмен Днепр бойында көп күндік жолды дайындады. Кейбір саяхат 40 күнге шейін жалғасты. Севастопольдағы бөлімше Қырымға жақын аймақтар мен Балаклава, Херсенос, Инкерман жерлеріне сапар шегетін. Бакиндік бөлімше алыс және жақын жерлерге сапар шегуді ұйымдастыратын. Бөлімше өкілдері Қырым, Одесса, Жаңа Афон, Чиатура және Кавказдың басқа да жерлеріне танымдық саяхат жүргізетін[14].
Танымдық сапар шегудің даму тарихин зерттеуде Ялта бөлімінің қызметі қызығушылық танытады. Ялта бөлімі Ялта демалу аймағын орналастыру қоғамымен бірге тауға шығатын жаяу жүргіншілер жолын жасады. Алғашқы болып1899 жылы Учан-Су сарқырамасынан шығыс Яйлы жотасының әдемі жерлерінен өтетін Штангеев жолы пайда болады. Бұл жолдың ұзындығы 8 шақырым болды және физикалық дайындығы әр түрлі сапар шегушілерге арналды. Жол бойында белгілер мен тастағы таңбалар жүрген қашықтықты және жүру бағыттарын көрсетіп тұрды. Бұл Ресейдегі алғашқы туристік жол табиғат пен туризмді байланыстыратын қазіргі туристік жолдардың негізі болып табылады.
Штангеев жолынан кейін Боткин жолы (профессор С.П.Боткинді құрметтеушілер қаржысы есебінен салынған) салынды. Бұл жол керемет қайың ормандарымен ерекшелінген Яузлар сарқырамасына апарады. Боткин жолы бойынша жол көрсеткіштері мен демалу орындықтары қойылған. Кейіннен тауға апаратын екі Крест және Дмитриев жолдары жүргізілді(сонғысы Ялта бөлімінің бірінші меңгерушісі В.Н. Дмитриев атымен аталған).
Мәскеу, Петербург және Ресейдің ірі қалаларының оқу орындарынаплакат пен брошюра тарату арқылы, ялталық газеттерде экскурсия туралы хабарлама беру, Ялтаның қонақүйлері, пансионаттары, емдік жерлерінде экскурсия кестесін апта сайын іліп қою арқылы экскурсияны кеңінен таныта бастады. Ялта бөлімінің сапарларына Архангельсктен Батумға шейін, Ресейдің батыс Европалық шекарасынан Сібір аймақтарынан бастап саяхатқа қатысушылар келе бастады. Сапар шегушілердің көп бөлігі екі астанадан болатын, соның ішінде Санкт-Петербургтан және т.б қалалардан болды. Барлық ғалымдар, жоғары, орта, халықтық білім беру орындарының мұғалімдері мен оқушылары экскурсияның басты тобын құрайтын.
Қырым - Кавказ тау клубы оқушылар экскурсияна ерекше қамқорлық жасады. Құрылғанына үш жыл болған клуб туралы Записка газетіндегі Оқушылардың Қырымға экскурсия ұйымдастыру негіздері мақаласының бірінші бөлімінде жастардың экскурсияcының маңызы туралы былай делінген: Жастардың ой - өрісі мен қызығушылығын арттырумен қатар, салауатты өмір салтын құруға, таудың таза ауасымен демалуға, денсаулығын жақсартуға көмектеседі.
1982 жылы Қырымға алғаш оқушылардың экскурсияұйымдастырылды. Қырым тау клубының басшылығы Одесса қаласында училищенің 20 оқушысымен, Ялтада ер балалар мен қыздар гимназиясының оқушыларымен экскурсиясын ұйымдастырды. Ресейдің жүздеген оқушылары Қырымда демалды. Оқушылар экскурсияна басшылықтың кепілдеме хатымен Ялта мектептерінде тегін тұруға немесе бірқатар қонақ уйлерде бөлмелер өте арзанға ұсынылды.
Ялта бөлімінің қатысуымен варшавалық қыздар гимназиясының оқушылары Қырымда ұзақ саяхатта болды. Бұдан да басқа Нижегород училищесі, темір жол мектебі, Ростов гимназиясы, Кишинев дін семинариясы, Москва эпархиялық училищесі, Петербург коммерциялық училищесі, Муромск училищесі оқушылары Қырымда экскурсияда болды. Ресейдің үлкен - кіші қалаларындағы ондаған мың жастарға Қырым - Кавказ тау клубы Қырымның тамаша табиғатымен танысуға мүмкіндік берді.
Туристтік - экскурсия ісін дамыту үшін көп мөлшердегі экскурсоводтар қажет болды. 1902 жылы клуб басшылығы мектеп мұғалімдерінен экскурсия жетекшілерін даярлай бастады. 1902 жылы шілдеде Одесса округының мұғалімдерінен құрылған педагогикалық экскурсия Қырымға жол тартты. Келесі жылы осы мұғалімдер өздеренің ондаған оқушыларымен Қырымға қайта оралды.
XIX ғасырдың соңы мен XX ғасырдың басында туризм саласын дамытуға Ресейдің географиялық қоғамы мен Петербургтің халық университеттер қоғамы көңіл бөле бастады.
1899 жылы Мәскеуде жалпы білім беретін мекемелерде гимназия оқушыларынан, училище студенттерінен экскурсия ұйымдастыруға тырысты.
Бұл кезде экскурсиядан басқа тауға өрлеу, жаяу серуен, велосипедпен серуендеу сияқты салалар дами бастады. Туризмге көптеген оқу орындары көңіл бөле бастады. Осылайша орыс зиялыларының туризм мен саяхатқа деген қызығушылығы арта бастады. 1891 жылы Санкт - Петербургте Ресей турстер қоғамы Мәскеудегі бөлімшесімен құрылды. 1901 жылы Петербургте тау туризм қоғамы құрылды. Екі туристік қоғам да 1917 жылға дейін алдыңғы қатарлы жетекші қоғам болды.
Әсіресе, орыс тау туризмінің танымдық саяхаттарының тәжірибесі оте қызық. Бұл қоғамның қызметіне орыстың атақты оқымыстылары: географ, археолог, антрополог Д. Н. Анучин, дүниетанушы, геохимияның негізін салушы, биохимик, биосфера ғалымы В. И. Вернадский, атақты географ, орыс география қоғамының төраға рынбасары П. П. Семенев - Тян - Шанский, танымал геолог, географ И. В. Мушкетов атсалысты. Құрылтайшылар жиналысында қоғам төрағасы Москва - Казан темір жолының директоры А. К. бастамасымен Мекке қоры құрылды. Қоғам жарғысы екі негізгі міндетті анықтады: 1. Таулы аймақтарды жан - жақты зерттеп, мәліметер жинау. 2. Тау табиғатына саяхаттар мен серуендер ұйымдастыру арқылы танысу. Қоғам мүшелерінің Ежегодникте жарияланған Ресейдің таулы аймақтарының тамаша табиғаты туралы жазылған ғылыми еңбектері халық арасында дәріс ретінде кеңінен таратылды. Ресейдің тау туризмі қоғамы Ежегодникте былай деп жазды: Табиғатпен етене араласу саяхатшының жан дүниесіне ізгі қасиеттер дарытумен қатар, денсаулығына жағымды әсер әтеді және географиялық, дүниетанымдық, археологиялық, әдеби жағынан қанағаттандырып, алдына қойған мақсатына жетуге талпындырады.
Мұндай құлшынысты ешқандай спорт түрі бере алмайды.Солтүстік Кавказдағы тау туризмінің дамуына 1902 жылы Пятигорк қаласында Р. Р. Лейцингер құрған Кавказ тау қоғамы ерекше рөл атқарды. Қоғамның жарғысында негізгі мақсаты Кавказ тауларына, тау жоталарына, теңіздері мен жазықтарына жан - жақты терең ғылыми зерттеу жасау, Кавказ халқының тұрмыс - тіршілігімен танысу, жергілікті ғалымдар мен суретшілер және түрлі шаруашылық салалары - бау - бақша, тау өнеркәсібіне қолдау көрсету, жойылып бара жатқан жануарлар мен өсімдіктерді қорғау, тарихи ескерткіштерді қорғау және қалпына келтіру т.б. көрікті жерлерін аралау деп көрсетілген. 1901 жылдан 1905 жыл аралығында қоғам мүшелерімен Солтүстік Кавказға және Бақсан шатқалының көрікті жерлеріне экскурсия ұйымдастырылған. Эльбрус пен Қазбек қыраттарының Машук (993 м), Бештау (1401 м) шыңына жол салынды.
Қоғамның қызметі жайлы оқушыларды мәліметтендіру мақсатында Р. Р. Лейцингер кітапша құрастырып, басып шығарды. Кітапшада Кавказ тауларында серуендеу және саяхаттаушыларға тегін пайдалану қызметтері көрсету ұсынылған. 1905 жылы арнайы 8 оқушылар экскурсия ұйымдастырылған. Соның нәтижесі бойынша Р. Р. Лейцингер 1906 жылы Оқушылар экскурсия бірер сөз деген кітапша шығарып, халық ағарту Министрлігіне, оқу аймақтарына және қосымша Ресейдің 640 оқу орнына жіберді. Нәтижесінде Пятигорск қаласына Мәскеуден, Санкт - Петербургтен, Киевтен, Архангельсктен басқа қалалардан оқушы - сахатшылар тобы келе бастады. 1907 жылы Лейцингердің үй - жайында ашылған туристік базаға ұқсайтын және бірден 250 оқушы қабылдайтын мүмкіндігі бар оқушылар панасының ашылуы белгілі оқиға болды. Кавказдың таулы қоғамның оқушылар панасында тұруда төлемақы алынбай, әр топқа қосымша кеңестерді беру, тәжірибелі маманға тапсырылды. Р. Р. Лейцингердің кітапшасын алғаннан кейін Кавказдық оқу аймағының қамқоршысы арнайы бұйрық берді. Оқушылардың экскурсия жайлы: Оқушыларға уақытты жақсы өткізу, дұрыс дамуға ықпал жасау және физикалық күш беру экскурсия жастардың табиғатқа деген сүйіспеншілігн дамытады. Балаларды табиғаттың таусылмас байлығымен, күшімен таныстырады, білімпаздықтарын дамытады, байқағыштыққа үйретеді (баулиды), өз қызметтігін күшейтеді, балаларға тазалықты және табиғаттың суретінен жоғары ләззат алуға мүмкінік мүмкіндік береді.Экскурсия эстетикалық талғамның дамуына себеп болады, шынайы кереметке ұмтылыс, көне ескерткіштермен танысу өткен ұрпақтың тарихы мен қазіргі кезбен байланысы, туған халқының қазіргі өмірінің өзінің қуанышы мен қайғысын бақылауға мүмкіндік беру, экскурсия балалардың жүрегінде өз Отанына деген саналы сүйіспеншілік дәнін себу және соның пайдасына жұмыс істеуге ынталандыру мектеп міндеттері. Осы жерде айта кетуге болады 1996 жылы желтоқсанда Кавказдық таулы қоғам, туризм және экскурсия балалар мен жасөспірімдер орталығы, Р. Р. Лейцингердің тарихи үй - жайында орналасқан.
Үкіметтік нұсқау жайлы ең бірінші рет 1900 жылы пайда болды. Арнайы қамқоршылық оқу аймақтарының серуендеуді өткізуді және саяхаттауды халықтық ағарту Министрі білімділік мақсатпен байланыстырды. 1902 жылы жергілікті топ серуендердің маңыздылығын енгізді, оқу жылында 7 күнге дейін.
XX ғасырдың басында тәртіптілігін білімділік және туристік мекемелерінің, білімділік экскурсия білімділік жоспар бойынша оқу экскурсиясының, саяхаттарының маңыздылығын Санкт - Петербургтің (Петроградтың) педагогикалық зерттеудің бастапқы кезеңі ретінде бағалауға болады. 1910 жылдан кейін уезді және губерниялық жер иелену мекемесінің сметасында жеке бір пункті Оқушылардың экскурсия белгіленді, кейбір жер иелену мекемелері топсеруеншілерін таңғы аспен, кешкі аспен қамтамасыз етті, экскурсия барудың төлемақысын жартылай төледі.
1904 жылдан бастап өз қызметін қала шетіне экскурсия орта мектептік Петербургтік ата - аналар үйірмесінің көмегімен Санкт - Петербургтегі әскери - оқу орнының педагогикалық мұражайынынң дүниетану бөлімінің экскурсиялық комиссиясы, халықаралық университеттердің Петербургтік қоғамының экскурсиялық комиссиясы өз қызметін бастады.
1908 жылы Мәскеуде оқу бөлімінің техникалық білімді тарату қоғамымен экскурсия ұйымдастыру комиссиясы пайда болды. Білімділік мақсатында ол шет елдерге жеке экскурсия ұстаздар атағына ұйымдастырды. Білімділік экскурсияның Ресейде жүргізудің қажеттілігі көп болғандықтан, 1909 жылы Туристік Ресей қоғамының Мәскеулік бөлімінде бүкіл Ресей бойынша білімділік экскурсия комиссиясы құрастырылды. Оны Ресей бойынша білімділік топсеруендердің (экскурсия) басшысы, көшбасшысы екенін мойындау керек.
Комиссия ірі қалаларға экскурсиямен айналысумен қатар, Қырымның, Кавказдың, Оралдың, Орта Азияның табиғатымен де таныстырды. Ол үшін экскурсия жетекшілерін дайындауда арнайы оқулар ұйымдастырылды, арнайы курстарда жалпы білім циклы туралы лекциялар оқылды және болашақ маршрут жайлы білім берілді. Берілген ереженің бір бөлігінде комиссияның айтуынша: Топсеруендеушілердің ішінде жеке білімділік экскурсияға қажетті материалдық қаражаты жоқтар бар. Комиссия мүшелері материалды қамтамасыз етелмеген орыс зиялыларын ескереді. Жол жүруді мақсатында комиссия мүшелері кейде қонақ үйінің қызметінен бас тартып, оқу орындарымен, оқушыларға көмек беру қоғамдарына жэне басқа мекемелерге, топсеруеншілірге жатын бөлмелерін ұсынуды сұранды.
Комиссия мүшелері Мәскеуді және оның көрікті жерлерін 5 - 7 күнге аралау ұйымдастырды. Болашақ топсеруеншілер көктемде өтініштерін жіберіп, сұрақ парақшасын толтырады. Өтінішке сұрақ парақшасынан басқа жеке куәлігінде қосу, қызмет орны көрсетіліп, жұмыс ақысы да ескеріледі. Жер иелену мекемелерінің, мектептерінің ұстаздарына, жер басқарудың куәлігі де жеткілікті ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Сіз бен біз керемет заманда - өзгерістер және армандардың орындалу уақытында өмір сүріп отырмыз! Бүгінде шетелде білім алу мүмкіндігіне әрбір оқушы, студент, сондай-ақ ересек адам ие болуда. Шетелде білім алудың жолдары сан-алуан түрлі.
Қазіргі білім беру жүйесінің мақсаты - бәсекеге қабілетті маман дайындау. Бұл тек адамдардың өзіне қажет білімді алып қана қоймай, сонымен қатар халықаралық қатынастар арқылы өзіне тәжірибе жинақтау. Қазақстан Республикасы Білім туралы Заңының 8-бабында Білім беру жүйесінің басты міндеттерінің бірі - оқытудың жаңа технологияларын енгізу, білім беруді ақпараттандыру, халықаралық ғаламдық коммуникациялық желілерге шығу деп атап көрсеткен. Елбасымыз Н.Ә. Назарбаев жолдауында айтқандай: Болашақта өркениетті дамыған елдердің қатарына ену үшін заман талабына сай білім қажет. Қазақстанды дамыған 50 елдің қатарына жеткізетін, терезесін тең ететін - білім.
Тақырыптың өзектілігі. Соңғы жылдары әлемдік нарықта қызмет көрсету саласының рөлі артып келе жатқандығы байқалады. Әлемдік қызмет көрсету нарығын мұқият жіктеп зерттеу мәселесінің маңыздылығы арта түсуде. Экономист ғалымдар жан-жақты дамып келе жатқан қызмет секторларын зерттеумен айналыса бастады. Сондықтан болар, қызметтің анықтамасы, оның түрлері сан алуан болып келеді, алайда оны басқарудың жетілген жүйесі жоқ. Сөз жоқ, ҒТП (ғылыми-техникалық прогресс) қызмет көрсету саласының дамуына үлкен ықпал жасады, жекелей алғанда, қызметтің жаңа түрлерінің пайда болуына, олардың атқарылу сапасының көтерілуіне әсер етті. Соңғы екі онжылдықта қызмет көрсету саласы әлемдік экономиканың ең қарқынды дамып келе жатқан секторы болып отыр.
Білім беру, туристік секторлардың қарқынды дамуы,сондай-ақ, Қазақстан Республикасының жарияланған мақсаттарға жақындау мен білім беру жүйесін үйлестіру мен Болон процесіне енуі, жоғарғы білімнің біртұтас еуропалық кеңістігінің жасалауы таңдалған тақырыптың өзекті екендігін көрсетеді, осыған байланысты, отандық оқу туризмінің теориялық қадамдарды ғылыми негіздеу ретінде экономикалық-әлеуметтік дамуының мынадай маңызды мәселелерін шешу қажеттілігі туындайды: саланың қалыптасуы, уақыттың перспективті кезеңінде олардың қызметінің экономикалық, әлеуметтік нәтижелеріне қажетті жетістіктерге бағытталған шаруашылық субъектілердің қызметінің тиімділігін арттыруы, тұтынушылардың таңдауын сараптаудың нәтижелерін алуы.
Дипломдық жұмыстың мақсаты Қазақстан Республикасындағы оқу туризмінің қазіргі жағдайы және даму болашағын анықтау.
Дипломдық жұмыстың міндеті:
- оқу туризмі нарығының қызмет етуінің теориялық негіздерін анықтау және оқу туризмінің категорияларын зерттеу;
- саланың дамуына түрткі болатын негізгі күштер мен кедергілерді жасақтап, сараптау, олардың ерекшеліктері мен заманауи қоғамға, халықаралық қатынастар жүйесіне және халықаралық оқу туризмі нарығының дамуына әлеуметтік-экономикалық әсерін анықтау;
- осы саладағы көшбасшы нарықтар ретінде Қытай мен Ұлыбритания мысалында елдердің оқу туризмі нарығының салыстырмалы саратамасынын жүргізу;
- отандық оқу туризмінің ресурстық потенциалын және ағымдағы жағдайын сараптау;
- Қазақстан Республикасындағы оқу нарығын тиімді дамыту шараларының бағдарламаларын ұсыну.
Зерттеу нысаны Қазақстан Республикасындағы оқу туризмі
Зерттеу пәні Қазақстан Республикасындағы оқу туризмінің даму жағдайы
Зерттеу тәсілдері жұмыс жүйелі қатынас қағидаларын, жіктеудің жалпы ғылыми әдістерін қолдануға негізделді. Құрал ретінде салыстырмалы-сараптамалық, эксперттік сараптама, бастапқы ақпаратты статистикалық тұрғыдан өңдеу әдістері қолданылды.
Дипломдық жұмыстың теориялық және әдістемелік негізін отандық және шетелдік ғалымдар мен практиктердің оқу туризмі нарығын қалыптастыру және дамыту, ұйымдастыру және басқару мәселелеріне, сондай-ақ, заманауи қоғамдағы білім беру мәселелеріне арналған фундаменталды еңбектері құрады.
Дипломдық жұмыстың практикалық мәні Қазақстандағы білім саласын реформалаудың тұжырымдамасын жасақтауда мемлекеттік басқару органдарының жұмысында практикада және оқу туризмінің нарығын қалыптастырудың үлгілері мен кеңестерін Қазақстандағы білім беру нарығындағы жағдайды болжау барысында білім беру саласын дамыту бағдарламаларын жасақтауда қолданыла алады.
Зерттеу қорытындыларының ғылыми жаңалығы мынада болып табылады:
- оқу саласындағы қызмет көрсету нарығының қалыптасуы бойынша теориялық мәселелер жалпыланды, білім беру қызметі ұғымының анықтамасына байланысты түрлі нұсқалар қарастырылды;
- оқу туризмін басқару тәжірибесі және Қытай мен Ұлыбританиядағы білім беру бағдармаларындағы үдерістерге сараптама жүргізілді;
- елдегі жоғарғы оқу орындарында білім берудің тиімділігін оқу туризмі арқылы арттыратын факторлар анықталып, сарапқа салынды;
- Қазақстан Республикасында оқу туризмін қалыптастыру және тиімді дамыту шараларының бағдарламасы жасақталды.
Дипломдық жұмыстың құрылымы кіріспе, үш бөлім, қорытынды және қолданылған әдебиеттердің тізімін қамтиды.8 суреттен, 6 кестеден тұрады
1 ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ОҚУ ТУРИЗМІНІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ АСПЕКТІЛЕРІ
1.1Оқу туризмі және оның халықаралық туризмі нарығының дамуындағы рөлі
Туризм қазіргі жаңа заманда ең басты қажеттіліктердің біріне айналды. Жыл сайын мемлекеттік шекараны кесіп өтетін туристердің саны млрд асып барады, ал барлық саяхаттаушылардың жалпы саны бес млрда-қа тең келеді.
Көп адамдардың пікірінше, туризм демалыспен тығыз байланысты және жаңа өмір көріністерімен, ойын-сауықпен байланысты.Әр адамның саяхаттауға деген құлшынысының бар болуы ол шарт, өйткені ол құлшыныс әр дайым жаңа нәрсені біліп, зерттеумен байланысты. Туризм бір жағынан сахаттаушыға өзінің жаңа нәрселерге деген қызығушылығын қанағаттандыру, жақсы көтеріңкі көңіл-күйде болуын, өзіне жағымды әсер қалдыру, жаңа қызықты мәліметтерді білумен халықты қызықтырады. Саяхаттың кез келген түрі жаңа дүниемен байланысты: Әлемді, айналамыздағы адамдарды тану, өмірлік тәжірибе жинақтау.
Статистикалық мәліметтерге сүйенсек, жас категория әрқашан пайдалы демалдысты және тәуелсіз демалғанды жөн көреді. Саяхаттаушылардың 85%-ы өздерін туристерміз деп санайды және өз саяхаттарында экскурсиялық маршруттармен жалғасатын қарапайым көңіл көтерумен шектелмей, көптеген жаңа дүниелермен танысу, сонымен қатар саяхат пен оқуды бірге алып жүруге немесе ағылшын тілін жетік меңгеруге талпынады. Бұл жастағы саяхаттаушыларың 57%-ы 20-25 жастағыларды құрайды.
Туризм ұғымына туристік қажеттілік және мотивация, туристердің өзін өзі ұстау ерекшеліктері, өз елінен тыс жерде болу, туризм сферасының қоршаған табиғи ортамен байланыста болуы және әлеуметтік-экономикалық ортамен, экономикалық ортамен, турист пен қызмет ұсынушының арасындағы байланыстың болуы кіреді. Әлемде Туристік саяхаттаудың классификациясын әр түрлі мақсаттарға байланысты жіктеуге болады. Әлемде саяхаттаудың 300 түрі бар, олар туристердің қажеттіліктерін қанағаттандыру үшін және олардың талаптарына байланысты үнемі әртүрлілікпен толықтырылып отырады.
Саяхаттаудың мақсаты бойынша классификациясы (танымдық,емдік,
паломнический). Танымдық туризмге жалпы түсініктеме беріп өтетін болсақ, танымдық туризм көп адамдардың пікірінше, ол жиі қолданылатын түсінік. Егерде турист саяхаттау кезінде ешқандай жаңа нәрселермен таныс болмаса, оны көз алдымызға елестету қиын. Өйткені саяхат туристердің жаңа танымы (қоршаған ортаның объектілері, табиғи және әлеуметтік процесстер, олардың нәтижелері). Туризм ол танымдық процесстің бір ажырмас бөлігі болып табылады.Егерде саяхаттың басты мақсаты танымдық болса, сөзсіз танымдық туризм болады.
Көптеген әлеуетті туристер өзін жаңа мәліметтермен қамтамасыз еткісі келеді, әлемнің бірегей ескерткіштерімен таныс болғысы келеді. Бұл мақсаттағы сапарды тарихи-мәдени деп бөліп қарастырсақ болады. Мысалы, этникалық туризм, бұл туризмнің басты мақсаты рухани және материалдық мәдениетпен танысу барысында әсер алу, кез келген ұлттың салт-дәстүрлерімен таныс болу. Этникалық туризм, ол жинақтау яғни, өзіне керекті ақпараттарды
қабылдау және сараптама жүргізу. Ол мәдениетпен, орналасумен, салт-дәстүрлермен, дінмен байланысты болып келеді. Осыған байланысты, бірінші жағдайда рекреациялық- просветительский, ал екіншісі туризмнің ғылыми түрлері екені белгілі.
Туристік бизнестің мамандары танымдық мақсатта саяхаттау қажеттіліктері рекреациялық мақсатта сахаттаудан кейін екінші орында дейді. Саяхаттардың бұл түрлерін таңдау ол әр түрлі факторларға байланысты болып келеді (әлеуметтік жағдайы, туристің жасы және білім деңгейі, материалдық мүмкіндіктері және т.б). Әр туристің өз қажеттіліктеріне байланысты, ол ерікті түрде таңдай алады.Ол белгілі бір жердің, ауданның, мемлекеттің табиғи көрнекіліктерін немесе мәдени орындарын тамашалай алады. Кейбір туристер әлемдік танымал иконаларға байланысты да таңдау жасай алады.
Әр адам танымдық туризмді жекеше қабылдайды,яғни ол әр түрлі факторларға байланысты: жас ерекшеліктеріне, білім деңгейіне, өмірлік тәжірибесіне, жанұясының болуы немесе болмауы, кіріс деңгейіне байланысты.
Танымдық туризмге өзіміз білетіндей оқу туризімі де кіреді. Әр түрлі мамандықтың ғалымдары сапарларды белгілі бір нысандарға немесе әр түрлі процесске байланысты жасайды. Оның зерттеу жұмыстарымен айналысады. Бұндай сапарлар белгілі бір ғалымның өз қаржысы есебінен немесе ғылыми ұйымның есебінен (қоғам, гранттар, ғылым дамуының демеушілік қолдауы және т.б) немесе туристің өз қаржысы есебінен, ғылыми мақсатта сапарға шығушы (мысалы, ғылыми мәліметтер жинағы, кітапханаларға бару, архивтер, маманнан кеңестер алу) [1]
Қазіргі кезде кең етек алған сапардың түрі туристер тобының әр түрлі іс-шараларға қатысуы болып табылады: конференциялар, симпозиумдар, съездтер, конгресстер, ғылыми кездесулер. Конгресстік туризм маусымдық ағымға байланысты емес. Конгресстік туризмнің бағдарламалары дәстүрлік туристің ұсыныстармен байланысты болып келеді. Бұндай туризмнің интенсивті дамуы халықаралық ұйымдар қатарының құрылуына түрткі болды. Бұл тек арнайы халықаралық іскерлік және ғылыми іс-шараларды өткізуге бағытталған. (Конгресстер ұйымдастырушыларының халықаралық бірлестігі).
Оқу туризімін танымдық туризмнің бір бөлшегі деп қарастыруымызға болады. Ол ерте кездерден бастау алған және тарихи замандарда да өзінің бір ерекшелігі болған. Мынадай қорытынды жасауға болады, оқу туризмі әлемде бірінші пайда болған дүниелердің бірі,өйткені ежелгі саяхатшылардың мақсаты жаңа нәрселерді ашу, жаңа көзқарастарды қалыптастыру оларды зерттеу, жаңалық ашу. Осының барлығы оқу туризімімен байланысты екені дәлел болып отыр. Оқу туризімі ешқашан өзінің тізгінін жоғалтпайды, ол әр қашанда бүкіл әлемде талап етілетін туризмнің маңызды бір түрі болып қала береді.
Бұл туризмнің түрінің әдебиеттерде көптеген қарастырылулары бар:
- Туризм энциклопедиясында бұл туризмнің түрі оқу мақсатындағы туристік сапар ретінде қарастырылады, өзінің жан жақты білуге деген құштарлығын және т.б қызығушылықтарын қанағаттандыру [3];
- танымдық турлар, тапсырманы орындау және аяқтау мақсатында, белгілі бір оқу орындарының арнайы бағдарламалары (В.П. Соломин, В.Л. Погодина) [5].
Британдық ғалым Брент Ричи өзінің Оқу туризімінің басқарылуы атты кітабында айтылмыш туризмнің түріне мынадай сипаттама берген болатын:Оқу туризмі - ол экскурсанттарға және түнеуге қалатын, негізгі мақсаты білім және оқу болатын сапар. Брент Ричи оқу туризімін екі сегментке бөледі: ең маңыздысы білім (`education first') және ең маңыздысы туризм (`tourism first'). `education first' сегментіне басты мақсаты білім және оқу болатын сапар. Оған мектеп экскурсиялары және тіл оқыту мектептерін, университеттерін жатқызады. `tourism first' сегментіне ересектер категориясына арналған туризмді, экологиялық және танымдық туризмді жатқызады [3]
Заманауи білім жүйесі кемелділіктен, қоғамның шынайы қажеттіліктерінен тым алыс. В. С. Леднев заманауи туризмнің негізгі мәселелерін бөліп көрсетеді:
- Толықтай оқу жүйесінде оның әр түрлі құраушылары пропорционалды емес
- Білімге практикалық түрде бағытталу жеткілікті емес;
- Оқып жатқандардың жас мөлшері ескерілмейді.
Оқу сапарлары түрлі мақсаттарға байланысты жіктеледі. Олар: шет тілдерін оқумақсатында, арнайы пәндербағдарлмалар, белгілі бір мекемелерде,
бірлестіктерде, кәсіпорындарда ғылыми және оқтағылымдарынан өту, Семинарларға, конференцияларға, съездтерге, конгресстерге, мастер-класстарға,шығармашылық көрсетілімдерге қатысу (Сурет 1).
Белгілі бір мекемелерге танысу сапарлары,
кадрлардың білім деңгейін жоғарылату мақсатындағы сапарлар
Шет тілдерін оқу мақсатындағы сапар
жалпы немесе арнайы пәндербағдарлмалар
Белгілі бір мекемелерде,бірлестіктерде,кәсіпоры ндарда ғылыми және оқу тағылымдарынан өту
Оқу сапарлары
Арнайы курстар, маркетинг курстары, менеджмент курстары және туристердің еріктері бойынша
Семинарларға,конференцияларға, съездтерге, конгресстерге, мастер-класстарға,шығармашылық көрсетілімдерге қатысу
Әр түрлі қалаларға,
мемлекеттерге бару
және экскурсиялық саяхаттарға бару
Сурет 1. Оқу туризмінің негізгі бағыттары [8]
Қызмет көрсету нарығында белгілі бір мәселелерді туғызатын бұл үрдістерді тереңірек егжей-тегжейлі саралау қажет болып табылады.
Оқу турлары демалыс пен оқуды байланыстыратын туризмнің кең таралған түрі болып саналады. Ол төмендегі бағыттар бойынша кең таралады:
- Тіл оқыту
- Спорттық үйрету
- Кәсіби оқыту
Білім алу қажеттілігі ол әр адамның білімге деген құштарлығының оянуынан болатын үрдіс. Ол адамның еркінде. Білім алуға деген құштарлықтың күшейе түсуі ол жаңа сапалы білім алудың негізінде қалыптасады немесе кәсіби деңгейді жоғарылату мақсатында немесе қосымша білім алу мақсатында пайда болады.Оқу туризімінің негізгі тұтынушылары болып көбіне 16-дан 40 жасқа дейінгі ересектер есептеледі. Жастардың білім алуға деген ынтасы жасы үлкен категорияға қарағанда бірқатар ерекшеліктер байқалады.
Оқу қызметтері нарықта айналыста жүрген тауар секілді, оның да өзінің тұтынушылары бар. Ол да нарықта пайда болады және айналыста жүреді. Тауарларды сату-сатып алу үрдісі арқылы жүзеге асырылатын тауарлық-қаржылық байланысы бар сфера болып табылады.
Оқу қызметтерінің нарығы теқ оқуға байланысты қызметтерге сұраныстың пайда болуына байланысты арнайы билік ететін субъекттердің ықпалымен жүзеге асырылады (жеке тұлға, үй шаруашылығы, бірлестіктер, кәсіпорындар) және олардың оқуға байланысты ұсыныстары [6]
Екі жақтық келісім былайша жүзеге асырылады: оқу қызметін сатушы тұтынушымен оқу, үйрету қызметтерімен қамтамасыз етіп алған білімді дипломмен, куәлікпен, аттестатпен қорытындылайды.
Төменгі суретте көрсетілгендей қызмет сфералары: туризм, оқу туризмі, білім. Яғни үшеуінің тығыз байланыстылығы. Ал қызметтертуристік қызмет, туристік-оқу қызметі және оқу қызметі (Сурет 2).
Қызмет
сферасы
Қызмет
құрылымы
Оқу туризімі
Туризм Білім
Қызмет
Туристік-оқу
Туристік қызмет қызметі Оқу қызметі
Қызмет субъектілері
Турист Туризм Оқу тур. Білім алушы Оқы-
Ұйымдас- ұйымдас- тушы
тырушысы тырушысы
Мүмкін болатын қажеттілік
Рекреациялық Психофизикалық Оқу
Танымдық Эмоционалдық Жоба
Емдік Социалдық Ойындар
Интеллектуалдық Зерттеу жұмыстары
Креативтік Коммуникативті
Іске асу қызметінің формалары
Туристік саяхат Оқу туры (саяхат) класстық,класстық
емес
Жеке және
топтық Жеке және топтық Жеке және топтық
Қызмет нәтижесі
Туристердің
қажеттіліктерін
қанағаттандыру
Сурет 2. Интегративтік-қызметтік моделі түсінігі Оқу туризмі [9]
Оқу туризімінің бағыттары келесі құндылықтарды сипаттайды:
1.Сатып алушылар үшін пайда. Тұтынушылар оқу қызметтерінен түсетін әр түрлі пайдаларды түсіну қажет: маңызды мәселерлерді шешу;іскерлік қатынастарда және жаңа қарым-қатынастарда болу.
2.Бірегейлік.Ұсынылып отырған құндылық бизнесті ұсынушылармен қарым қатынас үшін сатуып алушыларға бірегей мүмкіндік болу қажет.
3.Тұрақтылық. Масштаб эффектісі, иммдж және репутацияны күшейту, артықшылықтың болуы. Оқу элементтерінің бәсекеге қабілетті элементтері (Сурет 3).
Оқу бағдарламаларын зерттеу және жетілдіру
Қабылданған стандарттарға және нормативтерге сәйкес оқу қызметтерінің сапасы
Оқу қызметтерінің субъект және объект сфералары
Оқу туризімінің басқа экономика салаларымен байл
Сурет 3. Оқу қызметі саласындағы мекемелердің бәсекеге қабілетті элементтері [10]
Қазіргі кезде көптеген туристік компанияларға шет тілдерін оқытуға арналған әр түрлі бағдарламалар ұсынылады және олардың барлығы белгілі бір оқу турларына бағытталады. Шет елдерде білім алу ол ұстаздық етудің ең сапалы түрі деп қарастырылады. Алынған білім болашақта сөзсіз кәсіби деңгейде өсуге сепітігін тигізеді. Шет тілдерін оқу мақсатында яғни оқу сапарымен тіпті өз жанұясымен де баруға болатын турларды ұйымдастыруға болады.
Қазақстандағы мүмкіншілікті қарай отырып, оқу туризімінің дамып келе жатқандығын байқауымызға болады.Көбіне қазақстандықтарды оқу туризімімен шет елдерде тіл оқу, белгілі бір кәсіппен айналысуға, мүмкіндігі жоғары шетел университеттеріне түсу байланыстырады. Бірақ оның барлығы жоғары дәрежелі адамдарға ғана қолжетімді деп есептейді. Шет елге тек көңіл көтеру ғана емес, емтихан тапсыру, жақсы студенттік қарым - қатынаста болу, оқуға көбірек мән беру абзал. Расында да үйренуші тілдің нағыз орталығына барып оқу ол өте тиімді және нәтижесінде тілді жетік меңгеруі сөзсіз.
Оқу туризмі ешқашан шектелмейді. Ерте кезден бастап оқуға көп мән беретін болған. Ортағасырлар ваганттары,антикалық философтар оқу туризімімен айналысқан. Мысалы, Пифагор және Платон оқу тағылымына Египетке барған. Жастар әр дайым оқудың интеллектуалдық орталықтарына барып, білім алуға ұмтылып отырған.
Оқу қызметтерінің нарығын ұлттық (сыртқы) және халықаралық (ішкі) деп екі топқа бөледі. Сыртқы нарықта бір мелекеттің өндірушілері және тұтынушылары, ал ішкі нарықта- әр мемлекеттің өкілдері қатысады.Осыған байланысты оқу туризімінің халықаралық нарығы өндіруші және тұтынушы арасында ұсыныс пен сұранысты ретке келтіреді. Оқу қызметтерінің нарығы көптеген әдістермен жүзеге асырылады. Оқу қызметтерінің нарығында төрт әдіс қолданылады:
1.Шет елде қызметті тұтынушы белгілі бір елге жеткізуші ретінде (студенттер,шет елде оқитындар);
2.Шет елге тұтынушысыз жеткізу (алыс қашықтықпен оқу бағдар-ламалары)
3.Тұтынушы елінде коммерциялық түрде қатысу (оффшорлық шетел
университеттері);
4.Жеке тұлға жеткізуші елден тұтынушы елге (профессорлар және зерттеушілер, шетелде жұмыс жасаушылар) [11].
Тіл үйренуді және білімді жетілдіруге негізі көп адамдар сапарларын дамыған елдерде жасағысы келеді. АҚШ білім саласы өте жақсы дамыған және басқа мемлекеттер жоқ өзінің мүмкіндіктерін ұсына алады.
Классикалық білім алуды қалайтындар көбіне Германияны таңдайды және оның мыңжылдық тарихы бар университеттерін атап кетпеу мүмкін емес. Испандық мектептерде өнер саласы онша талап етілмейді.
Себебі, жоғарғы дәрежедегі университеттерде арнайы архитектура, графика, дизайн, декор сабақтары оқытылады. Итальяндық жоғарғы білім алу прагматикалық - - - - - - - - - - - - - кәсіби тұрғыға бағытталған, сондықтан Италияны таңдайтын болса, гуманитарлық бағытты таңдау керек.
Францияда жоғары білім алу арзанға түседі. Өйткені оқуға қаржы көп кетпейді.Әрине ол келушілер үшін қол жетімді мүмкіндік. Швейцарияда білім алу ол өте маңызды. Онда білімге өте қатал талап қояды. Бұл мемлкет нағыз ағылышын тілінде,неміс тілінде, француз тілінде,итальян тілінде еуропалық білім алатын орталық [12].
Халықаралық білім беру нарығы динамикалық түрде дамып келеді. Оның қаржылық көрсеткіші,шетел азаматтарына тіл оқыту курстарын қосқанда, қосымша кәсіби білім беру және т.б қосқанда 100 млрд АҚШ долларын құрайды. Шетелге әр түрлі оқу мақсатында сапарларға шығатындардың саны 5 млн-ға дейін жетті. Шетелдіктер оқу қызметтерін ең көп ұсынатын жоғары мектептер. Оның халықаралық қызметтері жылына 60 млрд. АҚШ доллар пайда түсіреді.Шетелдік студенттерден ең көп пайда түсіретін (20072008 академиялық жылдарында 3,25 миллион адам) ол әсіресе Америка Құрама Штаттары (18 млрд. долл.)
Ұлыбритания (10 млрд жоғары), Австралия ( 14 млрд. австралиялық доллар), сонымен қатар Франция, Германия.Қызмет көрсету нарығының басты сегменті көптеген елдердің азаматтары үшін тіл оқыту курстары.2005 жылы ағылшын тілін оқу үшін 10 елге 1,3 миллион адамға жетті (Ұлыбританияға, Канадаға, АҚШ, Ирландияға, Австралиға, Мальтаға, Жаңа Зеландиға, ОАР).
1.2 Оқу туризмінің қалыптасуы мен дамуы барысындағы әлеуметтік-тарихи алғышарттары
Орыс және шетел әдебиетінде әр түрлі жорықтар, экскурсия мен экспедицияның танымдық тиімділігін зерттеуде көптеген тәжірибе жинақталған. Бұл туризмнің ғылыми, танымдық әрі ескі түрі. Жас римдіктің білімі бір елге барып, сол елдің ғылымы мен мәдениетімен (көбінесе Греция) танысып және сол замандағы философ, тарихшы, дәрігерлерден білім алмаса толық деп есептелінбеген.
Қазіргі түсініктегі жаппай танымдық туризм орта ғасырлардың соңғы ширегінде қалыптаса бастады. Ортағасырлық Европаның басты жетістігі ғылыми және зерттеу орталығына айналған университеттердің пайда болуы еді. Алғашқы университеттер IX ғасырда Европада пайда болды. Осы кезеңде танымдық мақсатта халықаралық байланыста студенттерге саяхат жасату ұйымдастырыла бастайды. Ортағасырлық университеттербелгілі бір ғылыми бағыт бойынша жұмыс жасайтын. Мысалы, итальяндық университеттер медицина мен дінтану саласында, француздар теология мен философия салаларында жақсы білім берсе, немістер Жаңа дәуірден бастап жаратылыстану ғылымдарынан жақсы екенін көрсетті. XII ғасырдан бастап ортағасырлық магистрлер мен ұсталар өмірлерінің үзілмес бөлігі ретінде саналған ғылыми және студенттік алмасу тәжірибесі қалыптасады. Осы уақытта Европада ғылымның бірнеше бағытын қамтыған университеттер іргетасын қалайды. Бұл жағдай ұсталар мен магистрлердің сабақ бере жүріп, өзінің қызығушылығына сәйкес шетелде білім алуына әкеп соқтырады. Европада студенттік көші-қон (алмасу) кең етек ала бастады.
Ежелгі Грецияда балаларын кішкентай кезінен бастап білімге баса назар аудартатын болған. Ежелгі Эллада жерінде гректер жастардың интеллектуалды және физикалық дамуына мән берді..
Грецияның солтүстік астанасы Солоники нағыз студенттік орталық деп саналады.Балкандағы ең үлкен Аристотель атындағы университет орналасқан.Әлемнің түкпір - түкпірінен жылына 60000 студенттер келіп оқиды.Бұл қалаға жастар оқуға келіп, жерортатеңіздік климаты жұмсақ мемелекетте білім алуға,қонақжай халықпен танысуға ,қаладағы тұратын жерлерді арзанырақ етіп жалдауға,адамдар өздерін экологиялық тамақ пен сапалы киімдермен қамтамасыз етуге мол мүмкіндік береді.
Жастардың көпшілігі мәдени және тарихи ескерткіштерді зерттеу (гранд-тур) мақсатымен Италия, Франция елдеріне бару кеңінен тарала бастағанда білім берудегі экскурсияның маңыздылығы туралы XVI ғасырда ағылшын мұғалімдерімен тіркелген. XVII ғасырдың екінші жартысынан бастап сапар шегудің әлеуметтік базасы кеңейе түседі. XVII ғасырда гран-турға ақсүйектерден басқа да экономикасы қалыстасқан буржуазия мен шығармашылық интеллегенция өкілдері дебара алатын болды.
Туризмге деген қызығушылық Ағартушылық заманындағы философиялық көзқарастардан таныла бастады. Дж.Локк өз жұмыстарында адамды дұрыс тәрбиелеу үшін алыс сапарларға жіберуді жөн санайды. Ж. Ж. Руссоның Эмиль, немесе Тәрбие туралы и Юлия, немесе Жаңа Элоиза романдарында суреттелген әдемі жерлеріне саяхаттау Европада кеңінен тарала бастады.
XVIII ғасырдың екінші жартысынан бастап Франция ағартушылықтың орталығы болғандықтан білім алу үшін әлеуметтік жағдайлары әр түрлі француздар мен шетелдіктер келе бастады.
XVII ғасырдың аяғы мен XVIII ғасырдың бірінші жартысында кейбір атақты ағартушылардың идеясы бойынша Европаның оқу орындарында білім алушыларға серуендеу мен қысқаша экскурсия жүргізіле бастайды. Бұлар белгілі поляк педагогі Ян Амос Коменскийдің әдісі бойынша оқыту мен тәрбиелеу жүйесінде көрнекілік пен пәндік мақсатта жүргізілген.
XVIII ғасырдың соңы мен XIX ғасырдың басында европалық елдердің жастары арасында белгілі бір мансапқа ие болу мен танымдық мақсатта Европаның үлкен қалаларына іссапарға бару кеңінен тарала бастайды. Жекешелендірілген тәрбие беретін білім ошақтарында тілді дамыту мен өмірлік тәжірибесі қалыптасу үшін сабақ бағдарламасына Европаның елдері бойынша саяхатты қосады.
XVIII ғасырда Англия елінің тұрғындары басқа елдерге қарағанда көп сапар шеккен. Европадағы туристік ағымдардың басты бағыттары Италия мен Швейцариямен байланысты болды. Жиһангездердің қызығушылығын Италиядағы антикалық пен ортағасырлық ескерткіштер мен Швейцарияның ертегідей табиғаты танытты. Бұл ресурстар XVIII ғасырдың соңы мен XIX ғасырдың бірінші жартысында туристік ағымдардың нақты бір бағытын айқындады. Сол уақытта екі ел жоғары деңгейдегі туристік қызметтер ұсынды. Шетелдіктердің осы елдерге сапар шегуіне ішкі саяси жағдайдың жақсы болуы да септігін тигізді.
Уақыт өте келе ескерткіштерді көру үшін танымдық мақсаттағы сапар шегулер көбейе түседі.XIX ғасырдағы Европа мен Американың жоғары оқу орындарының (институт, академия, лицей, колледж) қалыптасуына мен студенттік мобильділіктің өсуіне септігін тигізді. Өткен ғасырдың ортасына таман туристердің көлемі ауқатты зиялы қауым өкілдері мен студенттер арқасында үлкейді.
Отандық тарихта XVIII-XIX ғасырларда ресейлік жастардың шет елге барып білім алуы Ресейдің европа мәдениеттін игеруде маңызды рөл атқарды. Болашақ император I Петрдің Голландияда болуы мен М.В. Ломоносовтың Германиядағы Маргбург университетінде білім алуы ресейдің әлеуметтік, ғылым, білім реформасына қатты әсер етті.
XVIII ғасырдың басынан бастап танымдық бағыттағы сапар шегу Ресейдегі туризмнің кең таралған түрі бола бастайды. Батыс-Европалық елдердің өмірін жан-жақты зерттеумен байланысты сапарлар орыс мәдениетінің дамуына үлкен әсер етті. Сондай әсердің негізінде I Петр кезінде ақсүйек өкілдері неміс, голланд, француз тілдерін оқи бастайды.
II Екатерины кезінде шетелдіктерді шақыруға қарсы ғылыми-танымдық мақсаттармен отандастардың уақытша қоныс аударуы мақтан тұтылатын. Санкт- Петербургтегі кадеттер бөлімін И.И. Бецкий басқаруы кезінде қаржысы жоқ ақсүйектердің балдары оқып жатқанда, мынадай жағдай болған: медальмен битирген оқушылар үш жыл бойы қазына есебінен шетелге сапар шегуіне мүмкіндік берілді. Осындай саяхатшылардың нұсқаулығында келесігідей жазу болатын: кез келген саяхат ағартушылықтың негізі болу керек.
XVIII ғасырдың соңынан бастап жекешелендірілген оқу орындарындарының бағдарламасына Европа бойынша қысқаша түрде саяхат жасау қосылады. Солардың біреуінен мысал: 1777 жылы пансионның иесі В.Геншеммен құрастырылған, Мәскеу хабаршысы газетінде басылған Шетелге тиімді саяхат жасаудың жоспары. Бұл жоспарда европаның бір университетіне сапар шегу үшін жас ақсүйек өкілдерін жинау көрсетілген: Геттинген, Лейпциг, Турин немесе Страсбург университеттерінде болашақта жастарға керек әрі пайдасы тиіп қалардай неміс, француз, итальян тілдерінде математика, тарих, география, философия, құқық және бейнелеу ғылымдарынан білім алып, билеу, ат үстінде шабу мен музыка өнерлерін игереді. Университеттен кейін елдердің өнері мен тігін ісімен танысу үшінШвейцария, Италия, Франция елдеріне бару көзделді. Бұл жоспарда сонымен бірге: Бала есін тек ғылыммен қатыра беруге болмайды. Олардың жүрегін пайдалы саяхат жасау мен білім арқылыадамгершілікке баулу керек. Отанына пайдасы тиердей оларға шетелде сапалы білім беру керек[14].
XVIII ғасырдың екінші жартысынан бастап Н. И. Новиков, Ф. И. Янкович, В. Ф. Зуев және т.б. ғалымдардың мектептің оқыту бағдарламасында экскурсия жүргізу көрсетілген.
XIX ғасырдан бастап экскурсия, жорық, экспедиция мектеп, арнайы мен жоғары оқу орындарында оқытудың әдісі ретінде қолданылды және Ресейдің әр түрлі аудандары туралы ғылыми-географиялық пен аймақтық ақпарат жинау үшін ұйымдастырылды[15]. Ресейдегі жастардың саяхаттауға деген ұмтылысына Н.М.Карамзиннің қызметі үлкен әсер етті. Орыс саяхатшысының хатының авторы көзімен көрген европалық мәдениет ескерткіштерін сипаттап жазып береді.Орыс саяхатшысының хаты Француз революциясы қарсаңында Батыс Европа өмірін сомдаған өзіндік ерекшелігі бар энциклопедия болып келеді. Ресейлік оқырмандар Германия, Швейцария, Франция, Англия елдерінің әлеуметтік пен саяси жағдайлары мен Европаның ірі қалаларының тарихын біледі [16].
Жаппай саяхат жасау кезеңі Ресейде жаңа қарым-қатынастардың қалыптасуына жол ашқан IIАлександрдың реформасы қарсаңында болады.
Ресейдегі танымдық туризмнің ұйымдастырушылары мен үгіттеушілері алдыңғы қатарлы мұғалімдер еді. Алғашқы болып экскурстік қызметін Ялуторовтағы әйелдер гимназиясында жұмыс жасағанИ.Д. Якушкин бастайды. Ресейде мұғалімдік ортада Тифлисдегі Александров мұғалімдер мектебі, кейін мұғалімдер институтына айналған саяхаттау қызметімен әйгілі болады. Бұл оқу орнын көп уақытша дейін Кавказга белгілі педагог Н.П.Захаров басқарды.
XIX ғасырдың екінші жартысында Ресейде алысқа саяхаттауды ұйымдастыратын алғашқы бөлімдер ашыла байтайды. Осы кезеңдері Петербургте, Мәскеуде, Қазанда, Екатеринбурга және Ресейдің басқа да қалаларында бөлімшелері бар жаратылыстануға әуесқойлардың Ұйымы қарқынды жұмыс жасайды.
XIX ғасырдың екінші жартысында Ресейде тауға сапар шегу атақты болды. XIX ғасырдың 80 жылдардың соңында Ялтада Қырым таулары мен тау спорты, табиғатын жақсы көруші әуесқойлар ұйымы пайда болды. Бұл ұйым отандық танымдық туризмнің дамуына үлкен септігін тигізді. Қырымның теңіздері мен тау жоталарының қол жетімділігі жас ерекшеліктеріне қарамастан көптеген саяхатшыларды тартты. Қырымға туристік сапарды алғашқы болып 1876 жылы Новоресей университетінің геолог профессорі Н.А.Головинский ұйымдастырды. Университет Одесса қаласында орналасқан еді. Бірақ профессор саяхат шегуге 25 студентін шақырады. Ол студенттерінің Одессадан Қырымға және керісінше қайтуға кемеде тегін саяхаттауы үшін Ресейлік кеме мен сауда ұйымымымен келісім сөз жүргізіді.
1877 жылы елде алғаш рет Тифлисте Кавказдық жаратылыстану ұйымының жанынан альпілік клуб ашылады.1890 жылы Одессада Қырым таулы клубы пайда болады.1891 жыл мен 1915 жыл аралығында Қырым таулы клубының хаттары атты журнал шығарылды. Бұл журналда саяхат пен экскурсияның жолы, саяхат есептері басылып тұрды. Басқарудың алғашқы меңгерушісі тау инженері, көптеген еңбектердің авторы Л.П. Долинский болып тағайындалады. Ұйымның басты басқармасы Одессада, ал бөлімшелері Севастополь мен Ялтада болды. Ұйым өз қызметін 1891 жылдың сәуірінде Қырымға сапар ұйымдастырудан бастайды. Саяхатқа қатысушылар Севастополь және Севастополь мен Гурзуф арасындағы Херсонестегі археологиялық қазбалармен, ескі Инкерман шіркеуімен, әкпен әрленген Алупкадағы сараймен, Айтодор мұнарасымен, Никита бағымен және Қырымның басқа да әдемі жерлерімен танысады. Сегіз күндік саяхат кезінде геологиялық, топырақ, ботаникалық және энтомологиялық шикізаттар жиналады. Бұл заттар кейін Қырым тау ұйымы мұражайының негізін қалайды. Бұдан басқа, сапар шегушілер жеті жерде метеорологиялық зерттеулер жүргізген.
1902 жылдан бастап ұйым Қырым-Кавказ таулы ұйымы деп аталатын болды. Ұйымның басты міндеті экскурсияларды ұйымдастыру еді. Уақыт өте келе ұйым географиялық саяхаттарын кеңейте түсті. 1910 жылы Кавказ, соның ішінде Қызыл алаң бен әскери-Грузия жолы секілді аймақтарға саяхат жасауға көңіл бөлінді. 1913 жылы саяхат ұйымы Қырым, Кавказ, Оралмен Днепр бойында көп күндік жолды дайындады. Кейбір саяхат 40 күнге шейін жалғасты. Севастопольдағы бөлімше Қырымға жақын аймақтар мен Балаклава, Херсенос, Инкерман жерлеріне сапар шегетін. Бакиндік бөлімше алыс және жақын жерлерге сапар шегуді ұйымдастыратын. Бөлімше өкілдері Қырым, Одесса, Жаңа Афон, Чиатура және Кавказдың басқа да жерлеріне танымдық саяхат жүргізетін[14].
Танымдық сапар шегудің даму тарихин зерттеуде Ялта бөлімінің қызметі қызығушылық танытады. Ялта бөлімі Ялта демалу аймағын орналастыру қоғамымен бірге тауға шығатын жаяу жүргіншілер жолын жасады. Алғашқы болып1899 жылы Учан-Су сарқырамасынан шығыс Яйлы жотасының әдемі жерлерінен өтетін Штангеев жолы пайда болады. Бұл жолдың ұзындығы 8 шақырым болды және физикалық дайындығы әр түрлі сапар шегушілерге арналды. Жол бойында белгілер мен тастағы таңбалар жүрген қашықтықты және жүру бағыттарын көрсетіп тұрды. Бұл Ресейдегі алғашқы туристік жол табиғат пен туризмді байланыстыратын қазіргі туристік жолдардың негізі болып табылады.
Штангеев жолынан кейін Боткин жолы (профессор С.П.Боткинді құрметтеушілер қаржысы есебінен салынған) салынды. Бұл жол керемет қайың ормандарымен ерекшелінген Яузлар сарқырамасына апарады. Боткин жолы бойынша жол көрсеткіштері мен демалу орындықтары қойылған. Кейіннен тауға апаратын екі Крест және Дмитриев жолдары жүргізілді(сонғысы Ялта бөлімінің бірінші меңгерушісі В.Н. Дмитриев атымен аталған).
Мәскеу, Петербург және Ресейдің ірі қалаларының оқу орындарынаплакат пен брошюра тарату арқылы, ялталық газеттерде экскурсия туралы хабарлама беру, Ялтаның қонақүйлері, пансионаттары, емдік жерлерінде экскурсия кестесін апта сайын іліп қою арқылы экскурсияны кеңінен таныта бастады. Ялта бөлімінің сапарларына Архангельсктен Батумға шейін, Ресейдің батыс Европалық шекарасынан Сібір аймақтарынан бастап саяхатқа қатысушылар келе бастады. Сапар шегушілердің көп бөлігі екі астанадан болатын, соның ішінде Санкт-Петербургтан және т.б қалалардан болды. Барлық ғалымдар, жоғары, орта, халықтық білім беру орындарының мұғалімдері мен оқушылары экскурсияның басты тобын құрайтын.
Қырым - Кавказ тау клубы оқушылар экскурсияна ерекше қамқорлық жасады. Құрылғанына үш жыл болған клуб туралы Записка газетіндегі Оқушылардың Қырымға экскурсия ұйымдастыру негіздері мақаласының бірінші бөлімінде жастардың экскурсияcының маңызы туралы былай делінген: Жастардың ой - өрісі мен қызығушылығын арттырумен қатар, салауатты өмір салтын құруға, таудың таза ауасымен демалуға, денсаулығын жақсартуға көмектеседі.
1982 жылы Қырымға алғаш оқушылардың экскурсияұйымдастырылды. Қырым тау клубының басшылығы Одесса қаласында училищенің 20 оқушысымен, Ялтада ер балалар мен қыздар гимназиясының оқушыларымен экскурсиясын ұйымдастырды. Ресейдің жүздеген оқушылары Қырымда демалды. Оқушылар экскурсияна басшылықтың кепілдеме хатымен Ялта мектептерінде тегін тұруға немесе бірқатар қонақ уйлерде бөлмелер өте арзанға ұсынылды.
Ялта бөлімінің қатысуымен варшавалық қыздар гимназиясының оқушылары Қырымда ұзақ саяхатта болды. Бұдан да басқа Нижегород училищесі, темір жол мектебі, Ростов гимназиясы, Кишинев дін семинариясы, Москва эпархиялық училищесі, Петербург коммерциялық училищесі, Муромск училищесі оқушылары Қырымда экскурсияда болды. Ресейдің үлкен - кіші қалаларындағы ондаған мың жастарға Қырым - Кавказ тау клубы Қырымның тамаша табиғатымен танысуға мүмкіндік берді.
Туристтік - экскурсия ісін дамыту үшін көп мөлшердегі экскурсоводтар қажет болды. 1902 жылы клуб басшылығы мектеп мұғалімдерінен экскурсия жетекшілерін даярлай бастады. 1902 жылы шілдеде Одесса округының мұғалімдерінен құрылған педагогикалық экскурсия Қырымға жол тартты. Келесі жылы осы мұғалімдер өздеренің ондаған оқушыларымен Қырымға қайта оралды.
XIX ғасырдың соңы мен XX ғасырдың басында туризм саласын дамытуға Ресейдің географиялық қоғамы мен Петербургтің халық университеттер қоғамы көңіл бөле бастады.
1899 жылы Мәскеуде жалпы білім беретін мекемелерде гимназия оқушыларынан, училище студенттерінен экскурсия ұйымдастыруға тырысты.
Бұл кезде экскурсиядан басқа тауға өрлеу, жаяу серуен, велосипедпен серуендеу сияқты салалар дами бастады. Туризмге көптеген оқу орындары көңіл бөле бастады. Осылайша орыс зиялыларының туризм мен саяхатқа деген қызығушылығы арта бастады. 1891 жылы Санкт - Петербургте Ресей турстер қоғамы Мәскеудегі бөлімшесімен құрылды. 1901 жылы Петербургте тау туризм қоғамы құрылды. Екі туристік қоғам да 1917 жылға дейін алдыңғы қатарлы жетекші қоғам болды.
Әсіресе, орыс тау туризмінің танымдық саяхаттарының тәжірибесі оте қызық. Бұл қоғамның қызметіне орыстың атақты оқымыстылары: географ, археолог, антрополог Д. Н. Анучин, дүниетанушы, геохимияның негізін салушы, биохимик, биосфера ғалымы В. И. Вернадский, атақты географ, орыс география қоғамының төраға рынбасары П. П. Семенев - Тян - Шанский, танымал геолог, географ И. В. Мушкетов атсалысты. Құрылтайшылар жиналысында қоғам төрағасы Москва - Казан темір жолының директоры А. К. бастамасымен Мекке қоры құрылды. Қоғам жарғысы екі негізгі міндетті анықтады: 1. Таулы аймақтарды жан - жақты зерттеп, мәліметер жинау. 2. Тау табиғатына саяхаттар мен серуендер ұйымдастыру арқылы танысу. Қоғам мүшелерінің Ежегодникте жарияланған Ресейдің таулы аймақтарының тамаша табиғаты туралы жазылған ғылыми еңбектері халық арасында дәріс ретінде кеңінен таратылды. Ресейдің тау туризмі қоғамы Ежегодникте былай деп жазды: Табиғатпен етене араласу саяхатшының жан дүниесіне ізгі қасиеттер дарытумен қатар, денсаулығына жағымды әсер әтеді және географиялық, дүниетанымдық, археологиялық, әдеби жағынан қанағаттандырып, алдына қойған мақсатына жетуге талпындырады.
Мұндай құлшынысты ешқандай спорт түрі бере алмайды.Солтүстік Кавказдағы тау туризмінің дамуына 1902 жылы Пятигорк қаласында Р. Р. Лейцингер құрған Кавказ тау қоғамы ерекше рөл атқарды. Қоғамның жарғысында негізгі мақсаты Кавказ тауларына, тау жоталарына, теңіздері мен жазықтарына жан - жақты терең ғылыми зерттеу жасау, Кавказ халқының тұрмыс - тіршілігімен танысу, жергілікті ғалымдар мен суретшілер және түрлі шаруашылық салалары - бау - бақша, тау өнеркәсібіне қолдау көрсету, жойылып бара жатқан жануарлар мен өсімдіктерді қорғау, тарихи ескерткіштерді қорғау және қалпына келтіру т.б. көрікті жерлерін аралау деп көрсетілген. 1901 жылдан 1905 жыл аралығында қоғам мүшелерімен Солтүстік Кавказға және Бақсан шатқалының көрікті жерлеріне экскурсия ұйымдастырылған. Эльбрус пен Қазбек қыраттарының Машук (993 м), Бештау (1401 м) шыңына жол салынды.
Қоғамның қызметі жайлы оқушыларды мәліметтендіру мақсатында Р. Р. Лейцингер кітапша құрастырып, басып шығарды. Кітапшада Кавказ тауларында серуендеу және саяхаттаушыларға тегін пайдалану қызметтері көрсету ұсынылған. 1905 жылы арнайы 8 оқушылар экскурсия ұйымдастырылған. Соның нәтижесі бойынша Р. Р. Лейцингер 1906 жылы Оқушылар экскурсия бірер сөз деген кітапша шығарып, халық ағарту Министрлігіне, оқу аймақтарына және қосымша Ресейдің 640 оқу орнына жіберді. Нәтижесінде Пятигорск қаласына Мәскеуден, Санкт - Петербургтен, Киевтен, Архангельсктен басқа қалалардан оқушы - сахатшылар тобы келе бастады. 1907 жылы Лейцингердің үй - жайында ашылған туристік базаға ұқсайтын және бірден 250 оқушы қабылдайтын мүмкіндігі бар оқушылар панасының ашылуы белгілі оқиға болды. Кавказдың таулы қоғамның оқушылар панасында тұруда төлемақы алынбай, әр топқа қосымша кеңестерді беру, тәжірибелі маманға тапсырылды. Р. Р. Лейцингердің кітапшасын алғаннан кейін Кавказдық оқу аймағының қамқоршысы арнайы бұйрық берді. Оқушылардың экскурсия жайлы: Оқушыларға уақытты жақсы өткізу, дұрыс дамуға ықпал жасау және физикалық күш беру экскурсия жастардың табиғатқа деген сүйіспеншілігн дамытады. Балаларды табиғаттың таусылмас байлығымен, күшімен таныстырады, білімпаздықтарын дамытады, байқағыштыққа үйретеді (баулиды), өз қызметтігін күшейтеді, балаларға тазалықты және табиғаттың суретінен жоғары ләззат алуға мүмкінік мүмкіндік береді.Экскурсия эстетикалық талғамның дамуына себеп болады, шынайы кереметке ұмтылыс, көне ескерткіштермен танысу өткен ұрпақтың тарихы мен қазіргі кезбен байланысы, туған халқының қазіргі өмірінің өзінің қуанышы мен қайғысын бақылауға мүмкіндік беру, экскурсия балалардың жүрегінде өз Отанына деген саналы сүйіспеншілік дәнін себу және соның пайдасына жұмыс істеуге ынталандыру мектеп міндеттері. Осы жерде айта кетуге болады 1996 жылы желтоқсанда Кавказдық таулы қоғам, туризм және экскурсия балалар мен жасөспірімдер орталығы, Р. Р. Лейцингердің тарихи үй - жайында орналасқан.
Үкіметтік нұсқау жайлы ең бірінші рет 1900 жылы пайда болды. Арнайы қамқоршылық оқу аймақтарының серуендеуді өткізуді және саяхаттауды халықтық ағарту Министрі білімділік мақсатпен байланыстырды. 1902 жылы жергілікті топ серуендердің маңыздылығын енгізді, оқу жылында 7 күнге дейін.
XX ғасырдың басында тәртіптілігін білімділік және туристік мекемелерінің, білімділік экскурсия білімділік жоспар бойынша оқу экскурсиясының, саяхаттарының маңыздылығын Санкт - Петербургтің (Петроградтың) педагогикалық зерттеудің бастапқы кезеңі ретінде бағалауға болады. 1910 жылдан кейін уезді және губерниялық жер иелену мекемесінің сметасында жеке бір пункті Оқушылардың экскурсия белгіленді, кейбір жер иелену мекемелері топсеруеншілерін таңғы аспен, кешкі аспен қамтамасыз етті, экскурсия барудың төлемақысын жартылай төледі.
1904 жылдан бастап өз қызметін қала шетіне экскурсия орта мектептік Петербургтік ата - аналар үйірмесінің көмегімен Санкт - Петербургтегі әскери - оқу орнының педагогикалық мұражайынынң дүниетану бөлімінің экскурсиялық комиссиясы, халықаралық университеттердің Петербургтік қоғамының экскурсиялық комиссиясы өз қызметін бастады.
1908 жылы Мәскеуде оқу бөлімінің техникалық білімді тарату қоғамымен экскурсия ұйымдастыру комиссиясы пайда болды. Білімділік мақсатында ол шет елдерге жеке экскурсия ұстаздар атағына ұйымдастырды. Білімділік экскурсияның Ресейде жүргізудің қажеттілігі көп болғандықтан, 1909 жылы Туристік Ресей қоғамының Мәскеулік бөлімінде бүкіл Ресей бойынша білімділік экскурсия комиссиясы құрастырылды. Оны Ресей бойынша білімділік топсеруендердің (экскурсия) басшысы, көшбасшысы екенін мойындау керек.
Комиссия ірі қалаларға экскурсиямен айналысумен қатар, Қырымның, Кавказдың, Оралдың, Орта Азияның табиғатымен де таныстырды. Ол үшін экскурсия жетекшілерін дайындауда арнайы оқулар ұйымдастырылды, арнайы курстарда жалпы білім циклы туралы лекциялар оқылды және болашақ маршрут жайлы білім берілді. Берілген ереженің бір бөлігінде комиссияның айтуынша: Топсеруендеушілердің ішінде жеке білімділік экскурсияға қажетті материалдық қаражаты жоқтар бар. Комиссия мүшелері материалды қамтамасыз етелмеген орыс зиялыларын ескереді. Жол жүруді мақсатында комиссия мүшелері кейде қонақ үйінің қызметінен бас тартып, оқу орындарымен, оқушыларға көмек беру қоғамдарына жэне басқа мекемелерге, топсеруеншілірге жатын бөлмелерін ұсынуды сұранды.
Комиссия мүшелері Мәскеуді және оның көрікті жерлерін 5 - 7 күнге аралау ұйымдастырды. Болашақ топсеруеншілер көктемде өтініштерін жіберіп, сұрақ парақшасын толтырады. Өтінішке сұрақ парақшасынан басқа жеке куәлігінде қосу, қызмет орны көрсетіліп, жұмыс ақысы да ескеріледі. Жер иелену мекемелерінің, мектептерінің ұстаздарына, жер басқарудың куәлігі де жеткілікті ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz