Қазақ әдебиетіндегі эпистолиярлық стиль
І. Кіріспе
ІІ Негізгі бөлім
1. Эпистолиярлық стиль ұғымы
2. С.Мұқановтың эпистолиярлық мұрасы
ІІІ. Қорытынды
VI. Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
ІІ Негізгі бөлім
1. Эпистолиярлық стиль ұғымы
2. С.Мұқановтың эпистолиярлық мұрасы
ІІІ. Қорытынды
VI. Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
Эпистолиярдық стиль ұғымы хат алысу деген мағынаны білдіреді. Әрине бұл айтып отырғанымыз бәріміздің ойымызға оралатын, барлық адам пайдаланатын хат емес, ертедегі зиялылардың, басы сонау хан, би, сұлтандардың тарихи маңызға ие, қоғамдық тұрмысты айшықтаған хаттары. Бергісін айтар болсақ көзі ашық көкіреуі ояу қазақтың ұлт зиялылыарының бір –бірімен жазысқан хаттары.
Бүгінгі таңдағы ғалымдардың көп сандысы бұл тармақтың саябырсығанын, тіптен кейбіреулері бұл аталмыш мұраның жоқ екендігін айтады. Олардың дәйектері қазіргі күнгі хаттардың көтерген жүгі эпистолиярлық стильдік тармаққа жата бермейді дейді.
Шындығында қазіргі күннің еншісінде хат жазысудан артық тұратын байланыстың сан түрлі техникалары бар. Қазірігі ұлт зиялысы аталған топтың техникадан туған мұралары көп десек болады.
Эпистолиярлық стиль бұл сол кездегі, айталық XIX –ХХ ғасырлардағы әдебиет өкілдерінің өшпес мұрасы екендігі айдан анық. Эпистолиярлық стильді дүниеге әкелуші сол бағытта қалам тербеуші де әдебиетке қатысты, әдеби сауатты адамдар. Бұл тұрғысында кімдердің мұралары бар екендігін негізгі бөлімнің бірінші тарауына арқау ететін боламыз.
Әдеибет классиктерінің түгел дерлігі бір-бірімен хат- хабар алысқандығы бәрімізге мәлім. Ол хаттардың көп сандысында әдебиетке байланысты жағдайлар айтылған. ХХ ғасырдың соңына дейін адамдар дерлік бір –бірімен хат алысып тұрғанын ескерсек, сол кездегі ұлт зиялыларының байланыс құралы хат екендігі мәлім, сол үшін де бұл кезеңдегі біз зерттейтін мұралар өте көп. Әдебиеттегі кейбір бұлыңғыр мәселердің шешімі де осында болса керек.
ХХ ғасырдағы ең көп хат алған, жазған адам бұл әдебиетіміздің классигі Сәбит Мұқанов. Орыс классиктері өздеріне келген хаттарды кітап етіп шығарып та үлгерген. Ал Сәбит Мұқановтың мұрасы әлде қайда мол және құнды мұра. Сондықтан мен курстық жұмысымның екінші жартысын осы үлкен мұраның бармақтай бөлшегіне бердім.
Бүгінгі таңдағы ғалымдардың көп сандысы бұл тармақтың саябырсығанын, тіптен кейбіреулері бұл аталмыш мұраның жоқ екендігін айтады. Олардың дәйектері қазіргі күнгі хаттардың көтерген жүгі эпистолиярлық стильдік тармаққа жата бермейді дейді.
Шындығында қазіргі күннің еншісінде хат жазысудан артық тұратын байланыстың сан түрлі техникалары бар. Қазірігі ұлт зиялысы аталған топтың техникадан туған мұралары көп десек болады.
Эпистолиярлық стиль бұл сол кездегі, айталық XIX –ХХ ғасырлардағы әдебиет өкілдерінің өшпес мұрасы екендігі айдан анық. Эпистолиярлық стильді дүниеге әкелуші сол бағытта қалам тербеуші де әдебиетке қатысты, әдеби сауатты адамдар. Бұл тұрғысында кімдердің мұралары бар екендігін негізгі бөлімнің бірінші тарауына арқау ететін боламыз.
Әдеибет классиктерінің түгел дерлігі бір-бірімен хат- хабар алысқандығы бәрімізге мәлім. Ол хаттардың көп сандысында әдебиетке байланысты жағдайлар айтылған. ХХ ғасырдың соңына дейін адамдар дерлік бір –бірімен хат алысып тұрғанын ескерсек, сол кездегі ұлт зиялыларының байланыс құралы хат екендігі мәлім, сол үшін де бұл кезеңдегі біз зерттейтін мұралар өте көп. Әдебиеттегі кейбір бұлыңғыр мәселердің шешімі де осында болса керек.
ХХ ғасырдағы ең көп хат алған, жазған адам бұл әдебиетіміздің классигі Сәбит Мұқанов. Орыс классиктері өздеріне келген хаттарды кітап етіп шығарып та үлгерген. Ал Сәбит Мұқановтың мұрасы әлде қайда мол және құнды мұра. Сондықтан мен курстық жұмысымның екінші жартысын осы үлкен мұраның бармақтай бөлшегіне бердім.
1. Сыздық Р. Қазақ әдеби тілінің тарихы. – Алматы: 2004.
2. Момынова Б. Шәкәрім поэзиясының тілі. –Алматы,: «Арыс», 2008. -256 бет.
3. Балақаев М. Жанпейісов Е. Томанов М. Манасбаев Б. Қазақ тілінің стилистикасы. 1974ж.
4. Ефимов А. История русского литературного языка: – 1954.
5. Кенжебаев Б. Қазақ баспасөзінің тарихынан мәліметтер: – 1956.
6. Сәбит Мұқанов жәйлы әдеби хабар. Қазақ радиосының «Алтын қоры», Д-934
7. 1634 қор, 1 тізбе, 128 іс.
8. ҚРОММ 1634 қор, 1 тізбе, 94 іс, 2 бет.
9. Письма разных лет ( к 100- летию со дня рождения). Центральный государственный архив Республика Казахстан. Алматы: 2000,- 74.
10. ҚРОММ 1368қор. 1 тізбе, 2іс, 77 бет
11. ҚРОММ 1634 қор, 1 тізбе, 201іс, 126-127бб
12. ҚРОММ 1634 қор, 1 тізбе, 104 іс, 29-30 бет
13. ЦГА РК ф1634 оп.1 д.86 л.1
14. КР ОММ.2162 қор,1 тізбе, 513 іс,1 бет
15. ҚР ОММ, 1634 қор, 1 тзбе,99 іс, 3-4 беттер
16. ҚР ОММ.2209 қор, 1 тізбе.316 іс, 5 бет.
17. ҚРОММ 1634 қор. 1 тізбе, 79 іс, 1 бет.
18. ҚРОММ, 1725 қор. 1 тізбе, 188 іс, 1бет.
2. Момынова Б. Шәкәрім поэзиясының тілі. –Алматы,: «Арыс», 2008. -256 бет.
3. Балақаев М. Жанпейісов Е. Томанов М. Манасбаев Б. Қазақ тілінің стилистикасы. 1974ж.
4. Ефимов А. История русского литературного языка: – 1954.
5. Кенжебаев Б. Қазақ баспасөзінің тарихынан мәліметтер: – 1956.
6. Сәбит Мұқанов жәйлы әдеби хабар. Қазақ радиосының «Алтын қоры», Д-934
7. 1634 қор, 1 тізбе, 128 іс.
8. ҚРОММ 1634 қор, 1 тізбе, 94 іс, 2 бет.
9. Письма разных лет ( к 100- летию со дня рождения). Центральный государственный архив Республика Казахстан. Алматы: 2000,- 74.
10. ҚРОММ 1368қор. 1 тізбе, 2іс, 77 бет
11. ҚРОММ 1634 қор, 1 тізбе, 201іс, 126-127бб
12. ҚРОММ 1634 қор, 1 тізбе, 104 іс, 29-30 бет
13. ЦГА РК ф1634 оп.1 д.86 л.1
14. КР ОММ.2162 қор,1 тізбе, 513 іс,1 бет
15. ҚР ОММ, 1634 қор, 1 тзбе,99 іс, 3-4 беттер
16. ҚР ОММ.2209 қор, 1 тізбе.316 іс, 5 бет.
17. ҚРОММ 1634 қор. 1 тізбе, 79 іс, 1 бет.
18. ҚРОММ, 1725 қор. 1 тізбе, 188 іс, 1бет.
ӘЛ - ФАРАБИ АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
ФИЛОЛОГИЯ ФАКУЛЬТЕТІ
КУРСТЫҚ ЖҰМЫС
Қазақ әдебиетіндегі эпистолиярлық стиль
Орындаған:
І курс магистарнт Н. Нұрәділ
Ғылыми жетекші:
ф.ғ.д., профессор Т. Кәкішұлы
Алматы -2011
Жоспар:
І. Кіріспе
ІІ Негізгі бөлім
1. Эпистолиярлық стиль ұғымы
2. С.Мұқановтың эпистолиярлық мұрасы
ІІІ. Қорытынды
VI. Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
Кіріспе
Эпистолиярдық стиль ұғымы хат алысу деген мағынаны білдіреді. Әрине бұл айтып отырғанымыз бәріміздің ойымызға оралатын, барлық адам пайдаланатын хат емес, ертедегі зиялылардың, басы сонау хан, би, сұлтандардың тарихи маңызға ие, қоғамдық тұрмысты айшықтаған хаттары. Бергісін айтар болсақ көзі ашық көкіреуі ояу қазақтың ұлт зиялылыарының бір - бірімен жазысқан хаттары.
Бүгінгі таңдағы ғалымдардың көп сандысы бұл тармақтың саябырсығанын, тіптен кейбіреулері бұл аталмыш мұраның жоқ екендігін айтады. Олардың дәйектері қазіргі күнгі хаттардың көтерген жүгі эпистолиярлық стильдік тармаққа жата бермейді дейді.
Шындығында қазіргі күннің еншісінде хат жазысудан артық тұратын байланыстың сан түрлі техникалары бар. Қазірігі ұлт зиялысы аталған топтың техникадан туған мұралары көп десек болады.
Эпистолиярлық стиль бұл сол кездегі, айталық XIX - ХХ ғасырлардағы әдебиет өкілдерінің өшпес мұрасы екендігі айдан анық. Эпистолиярлық стильді дүниеге әкелуші сол бағытта қалам тербеуші де әдебиетке қатысты, әдеби сауатты адамдар. Бұл тұрғысында кімдердің мұралары бар екендігін негізгі бөлімнің бірінші тарауына арқау ететін боламыз.
Әдеибет классиктерінің түгел дерлігі бір-бірімен хат- хабар алысқандығы бәрімізге мәлім. Ол хаттардың көп сандысында әдебиетке байланысты жағдайлар айтылған. ХХ ғасырдың соңына дейін адамдар дерлік бір - бірімен хат алысып тұрғанын ескерсек, сол кездегі ұлт зиялыларының байланыс құралы хат екендігі мәлім, сол үшін де бұл кезеңдегі біз зерттейтін мұралар өте көп. Әдебиеттегі кейбір бұлыңғыр мәселердің шешімі де осында болса керек.
ХХ ғасырдағы ең көп хат алған, жазған адам бұл әдебиетіміздің классигі Сәбит Мұқанов. Орыс классиктері өздеріне келген хаттарды кітап етіп шығарып та үлгерген. Ал Сәбит Мұқановтың мұрасы әлде қайда мол және құнды мұра. Сондықтан мен курстық жұмысымның екінші жартысын осы үлкен мұраның бармақтай бөлшегіне бердім.
1. Эпистолиярлық стиль ұғымы
Эпистолярлық стильге ғалым Р. Сыздық: Бұл стиль - жеке адамдардың бір-біріне жазысқан хаттарының тілін танытатын сөз мәнері - деп анықтама береді.
Әдетте бұл салада зерттелуге тисті материал кез-келге адламның күнделікті тұрмысқа, қара басына қатысты жайларды сөз еткен хаттарды емес, белгілі бір қоғам қайраткерлерінің, қалам иелерінің, ғылым-білім өкілдерінің, көбінесе әлеуметтік не өзгеде мәні бар мазмұндағы корреспонденциялары болуға тиіс.
Қазақ тілінде жеке адамдардың бір-біріне жазысқан хаттары ХІХ ғасырдың 30-жылдарынан бастап табылады. Олар, әрине, санаулы ғана. Дегенмен әзірге бізге жеткендерін сөз етуге болады. Бұлар: атақты жауынгер ақын Махамбет Өтемісұлының 1839жылы жазған хаты., ол бұл хатты Жем, Сағыз, Қайнар бойын жайлаған Әлім, Шөмен руларының бірнеше беделді адамдары - Баубек, Нәдірқұл, Сәли, Жармұхамбет, Амантай батырпларға жолдаған.
Қазақ фольклоры мен мен әдет-ғұрып заңдарын жинаушы М.В.Ладыженский дегеннің 1840 Шыңғыс Уәлихановқа жазған хатының қазақша тексі; Садуақас Мұсаұлы Шормановтың Григорий Никаолаевич пен Александра Викторовна Потаниндерге 1887 жылы 25 февральда және мартта Омбы қаласынан қазақша жазған хаты; Құнанбайдың Омбыда Кадетский корпуста оқып жүрген баласы Халиоллаға 1886жылы 8 ноябрьде жазған хаты; Ыбырай Алтынсариннің Н.И. Ильминскийге және Баянділ Кейкин деген кісіге 1883жылы 28 январьда жазған хаттары. [1]
Қазақ әдеби тілінің функционалды стильдік тармағының біріне эпистолярлық стиль жатады. Эпистолярлық жанр - әдеби тілдегі универсалды жанр. Эпистолярлық жанрдың ең негізгі ерекшелігіне хат-жауап түріндегі қосарлы сипат жатады. Өйткені жазылған хаттың жауабы болады. Хат тіліне қарап отырып, хат жазушы адресанттың мәдени, рухани дүниесінің дәрежесін, дүниеге әлемге деген көзқарасын, шығармашылық тұрғыдан жетілуі мен оның кезеңдерін анықтауға, бір сөзбен айтқанда, шығармасы мен биографиясын кезең - кезеңге бөліп қарауға мүмкіндік туады.
1. Хат түрінде жазылғанымен ресмилік мәртебесі және қоғамдық мәні жоғары хаттар. Ресми мәні басым хаттарға әкімшілік орындарын ертедегі Ресей империясының канцеляриясына қазақ әкім-қараларының, сұтла, билерінің жазған хаттары жатады. Бұл хаттардың ресмилігі басым болуы олардың белгілі мақсатты көздеп жазылуына, сол кездегі өтініш (прошение), арыз (ғарыз) қабылдануына байланысты.
2. Қазақ әдеби тілі тарихында қоғамдық мәні, маңызы бар хаттарға Шоқан мен әкесі Шыңғыстың, Ы.Алтынсариннің, Шәкәрімнің, Абайдың, кейінгі дәуірлердегі Қазақ, Айқап басылымдарына жармияланған Ә.Бөкейханов, А.Байтұрсынұлы, Мадияр деген атпен қол қойған М.Дулатовтың, Н.Құлжанованың, т.б. хаттарды жатқызуға болады. Бұл хаттарды ресмилік аз, керісінше эпистолиярлық стильді құрайтын элементтердің түрі көп.
Қазақ әдеби тілі тарихында әдеби тілдің нысаны болатын хаттар көп емес. Біздің мәдени өміріміздегі, қала берді әдеби тіліміздің қалыптасу аса қымбат жәдігерлік ретінде бағаланатын хаттарға Шоқан мен әкесінің бір-біріне жазысқан хаттарын жатқызуға болады. Шыңғыс Уәлихановтың баласы Шоқанға 1860 жылы 6 июльде жазған хаты; Шоқанның әкесі Шыңғысқа 1860жылы 9августа жазған хаттары - типіне қарай диалогиялық хаттар.
Хаттар баяндалу типіне қарай монологиялық және диялогиылық түрлерге бөлінеді. Хат құрлымында сұрақ көп болған сайын, ол адресантты диялогқа шақырады, сондықтан диялогқа құрылған хат болып есептеледі.
Шәкәрімнің Айқап журналының 1912жылғы 5- нөмерінде жарияланған хатына келейік. Бізге таныс Шәкәрім хаты - жеке адамға арналмаған, мазмұны жағынан кез-келген адресанттан хабар күтетін хат. Бұл Шәкәрім хатының ең негізгі ерекшеліг деуге болады. Хат үлгісін толық келтірейік:
Білімділерге бес сауал
Білімділерден бес түрлі сөздің шешімін сұраймын. Әншейін жұмбақ емес өз ойымша, адамның екі дүниесіне бірдей керек. Бұл сөздерге дін кітабынан дәлел көрсет деймін, тура ғана ақыл қабыл аларлық дәлел болса екен. Жауап беруші қазақ болсын, басқа жұрт болсын бәрібір,бірақ жауап қазақ тілнде жазылсын яки қазақша тәржіме етілсін. Бірлі жарым араб, фарсы яки орысша сөз кірсе, қазақша тәржімесі жазылса екен. Жауап неғұрлым ұғымды, қысқарақ сөзбен жазылса екен һәм не Айқап арқылы, не өзіме төмендегі адре бойынша хатпен жіберілсе екен. Екеунің қайсысымен жазылса да, қол қойылған болып, адресі көрсетілуі тиіс, себебі, құдай жеткерсе, бұл туралы жиналған сөздердің бәрін жинап кітап қылып бастырмақ талабым бар. Бұл сұраған сөздерімді халық пайдасы деп ойлаймын; ол ойымды дұрыс көрсеңіз, жауапқа жеті тиын аямассыз деп үміт етемін. Бес сауал мынау:
1. Алланың адамды жаратқандағы мақсұды не?
2. Адамға тіршіліктің ең керекгі не үшін?
3. Адамға өлген соң мейлі не жөнмен болсын рахат-бейнет (сауап-азап) бар ма?
4. Ең жақсы адам не қылған кісі?
5. Заман өткен сайын адамдардың адамшылығы түзеліп бара ма, бұзіліп бара жатыр ма?
Қай түрлі жауап берсеңіз де, дәлеліңіз не?
Шаһкарим Хұдаберді оғылы.
Адрес: Ст. Арқат, Семипалатинская обл. Чингизской волости, Шахкариму Худайбердину.
Хат көп адамға қаратыла жазылған. Жауап қайтаруға ешкімді де міндеттемейді, бірақ жауаптың болуына, қайтарылуына хат иесі мүдделі.
Шәкәрім хатының басты ерекшелігі ретінде мыналарды атауға болады:
а) көп адресаттылығын (көпшілікке арналғандығын)
ә) диалогтығын;
б) экстраверттілігін;
в) прозаикалығын;
г) модальді- бағалауыштық бейтараптылығын атауға болады.
Тікелей біреудің айтқанын сол күйінде келтіріп, өзге біреудің хатынан алынған дәйексөздер Шәкәрімде ұшыраспайды.
Қазақ әдеби тілінің тарихында қоғамдық мәні бар мәселелерді қозғайтын хаттар Н. Құлжанованың, А.Байтұрсыновтың, М.Дулатовтың, Ә.Бөкейхановтың қаламына тән. Бұл авторлардың хаттарында сол тұстағы қазақ қоғамына, қазақ мұқтажы мен мүддесіне керекті түрлі маңызды жайттар көтерілген. Сол тұстағы қазақ оқығандарының хаттарында олардың ішкі сезімі, жай-күйі көп көріне бермейді, сезім күйлерінен ада. Сондықтан бұл хаттар экстравертті хат түріне жатқызылады.
Осы ерекшеліктері жинақталып келіп, Шәкәрімнің оқығандығын көрсетумен бірге, өзі танып түсінегенін әдемілем жеткізуші ретінде; өз тыңдаушыларының жанын түсінетін, оқырман мен өзі танып білген дүниенің арасын жалғастырушы адам ретінде, танытады. [2].
Қазіргі қазақ әдеби тіліндегі стильдік тармақтар туралы пікірлерге назар аударар болсақ, әр түрлі көзқарастар, пікірлер беріледі. Ғалымдар Қазақ тілінің стилистикасы еңбегінде : Стильдер - тілдің бәріне тән құбылыс. Стильдерді топтастыру проблемасы да - тіл білімінде тиянақты шешілмеген даулы мәселелердің бірі. Стильдерді топтастырудың дәстүрлі, қалыптасқан, бұрыннан белгілі принципі жоқ [3], -дейді. Аталған еңбекте орыс тілінде де әртүрлі көзқарастар бар екендігі айтылады. Қазақ тіл білімінде де әртүрлі топтастырулар бар. Қазақ тілінің эпистолярлық стилі ресми стилмен бірге алынып жүргені белгілі.
Орыс тіл білімінде стильді әртүрлі тармақтарға бөлу, функционалды стильдерді топтаған кезде әр түрлі принципке сүйену кездеседі. Мысалы: А. И. Ефимовтің классификациясы бойынша стиль көркем беллетристикалық стиль, қоғамдық-публицистикалық стиль, ғылыми стиль, профессионалды-техникалық стиль, ресми іс-қағаздар стилі, эпистолярлық стиль деп тарамдалады [4].
Қазақ тілінің эпистолярлық стилі және эпистолярлық жазбалар болып табылатын құжаттар тілімен ауызекі тіл, жазба тіл арасында айырмашылық бар. Эпистолярлық жазбаларға жататын қазақтың хан, сұлтан, болыс, билерінің орыс империясының әкімшілік орындарына жазған хаттары мен белгілі қоғам қайраткерлері, ақын-жазушы, оқыған азаматтарының хаттарының тілінде фонетикалық, грамматикалық ерекшеліктері көп. Ол ерекшеліктер жайында ғалым Б. Кенжебаев: ...тілі шұбар келеді. Араб, парсы, шағатай, татар, башқұрт, өзбек сөздері араласып жатады, жалпы түрки деп аталатын тіл болып келеді. Аты қазақша дегені болмаса, көбіне, тілі де, емлесі де қазаққа түсініксіз болады. Оларды қалың бұқара былай тұрсын, қазақтың мұсылманша оқыған, хат білетін - қожа, молдалары да жөнді түсінбейді [5], - дейді.
Шындығында да, ХVII- ХІХ ғасырлардағы хат мәтінінде көбіне араб-парсы, татар тілі элементтерінің қолданысы басым.
Р. Сыздық стильдік ерекшеліктерінің бір белгісі құрметті, жоғары мәртебелі, мейірімді, т.б. сол сияқты құрмет көрсете сый білдіре арнаған сөздердің татар, түркі жазба әдеби дәстүрінде қалыптасқан жазу мәнеріне сәйкес екендігін айтады.
Ғалымдар хат тіліне байланысты осындай құнды пікірлер айтады. Әрі эпистолярлық стильге XVIII-XIX ғасырларағы қазақ зиялылары мен сұлтан, болыстарының әдеби немесе саяси хаттарын негізгі бағыт етіп , тілік тұрғыдан қарастырады.
Алайда хат алысу әдеби стильдік тармақтың бір бөліміне жатқандықтан, тек сол замандағы хат тілін эпистолярлық жазба мұра ретіне қарастырып қана қоймай, ХХ ғасырдағы ақын - жазушыларымыздың айтылаған ойлары мен әдеби пікірлерін хат арқылы бірі-біріне жеткізгенін ескерсек, бұл кезеңдерден де бізге көптеген жазба мұралар қалған.
2. С.Мұқановтың эпистолиярлық мұрасы
Академик С.Мұқанов өзі қатарлас ақын-жазушы, қоғам қайраткерлерінің арасында халықтан көп хат алған және сол хаттарға тиесілі жауап қайтарған халық жазушысы.
Мұны жазушының көзі тірісінде қазақ радиосына берген сұхбатында өзі кең көсіліп әңгіме етеді.
... ал, енді, біз әр уақытта үлгіні орыстан аламыз, орыс мәдениетінен аламыз. Мен ғана емес біздің бұрынғы бабалармызыз - Шоқан Уәлиханов, Ыбырай Алтынсарин, Абай Құнанбаев, одан бергі интелегенция, Спандияр Көбеев, бер жағында Сәкен Сейфуллин осылардың бәрі орыс мәдениетіне сүйеніп барып өскендер. Менде солай өстім ғой деп ойлаймын. Мынау, орысша оқи бастағаннан кейін, мен орысшаға 1922 Орынбордың Рабфагына келіп сабаққа түстім да, сосын барып орысша оқи бастадым. Алғашқы кезде нашарлау келдім, сосын жүре-жүре жетіліп кеттім. Сонда орыстан алған тәуір үлгімнің біреуі - хатқа сақ қарау. Біреуге өзің жазасың, өзіңе біреу жазады. Осылардың бәрін жинай беру. Бұл жағынан қарағанда, бұл мақтанғаным емес, қазақ жазушыларының ішінде менен көп жинақшысы болған жоқ. Кешегі Мұхтар марқұм Әуезов қатты өкінетін еді : мен бұрынғы хаттарымды жинаған жоқпын,-деп. Сол, кей уақытта маған қызғаныш көзбен қарау, жақсы мағынада. Маған айтатын еді: сен қалай жинақсың деп. Өйткені менің сол хат танығаннан бастап, содан бергі хатым біреуден өзім алам, біреуге өзім жазам, соның бәрі жиналып келе жатыр. Мақал деген халықтың тәуір ойы ғой. Қазақта мынадай мақал бар:
Есік алды төбе болса,
ерттеулі ат төбелдей.
Ауылыңда қарт болса,
жазып қойған хатпен бірдей деген. Ал енді, осы сөздің мағынасы үлкен өзінің. Өйткені, ең алдымен хатты бірінші орынға қояды. Абайдың бір өлеңінде бар:
Шөлдеген жан су көрсе,
Бас қоймай ма бастауға- деген.
Орыстың мәдениеті биік, жоғары мәдениет болды да бізге үлгілі. Сондықтан соның тілін біле бастағасын, оқи бастағасын - ақ соның манағы тәуір нәрселеріне құмартып, соны оқи бастадық. Сонда байқасам, мысалы, Пушкин, Гоголь, Толстой тағы толып жатқан классиктер бар, солардың шығармалар жинағы деген болады. Біреуінікі 5том, Біреуінікі 10том, Біреуінікі 30том, Біреуінікі 40 дегендей. Солар том-том болып шығып жатады да, солардың аяғына әлгі, хаттар және переписка дегенді қат-қабат хат жазысу дейміз. Солар бірнеше том болып кіреді. Ал, мына орыстың Тургенов деген жазушысын бәрімізде білеміз, жақсы көреміз, Ленин жақсы көрген кісі ол. Сол Тургеновтың ревалюциядан бұрынғы шыққан жинағында жалғыз хаттар мен перепикасының өзі 15 том болып шыққан екен. Мен соны қызығып тұрып оқитын едім. Көркем шығармаларымен қатар сол хаттарға қызығып оқитын едім. Өйткені, көркем шығармаға не сөз болса соны жаза бермейсің. Ал хатқа, өзіңінің жақын досыңа, сенетін адамыңа жазған уақытта ешкімге айтпайтын сөздерді жазып айтып жатасың. Соларың бәрі хаттан табылады. Сосын мен ойладым, әлгі генерал болуға үміттенбеген солдат оңбайды деген орыстың мақалы бар. Бізде жазушы болармыз түбінде, сонда осы бізде де жинай берсек қайтеді деген ойменен тірнектеп, осы түк тастамай жинай беретін едім. Бір күні біздің осындағы мемлекеттік архивтен, архивтің бір қызметкері келді. Жігіт, Жетібаев аты. Сол келіп, келгесін енді, біздің үйге әркімдер келіп жатады. Келген соң енді қош келдің деп, ал енді жол болсын деп жөнін сұрасам айтады: сіздің қолжазбаларыңызды сақтауға, хранениеге алайық деп едік, соған жіберіп еді мені басшыларымыз- дейді. Сосын мен ойландым да айттым, ол қолжазбалардың көбі тәртіпке келген жоқ әлі. Ал оның бәрін сен қазір сыйғыза да алмайсың. Менде қолжазба көп, сен әуелі осы хаттарды алшы. Хат деген менде әр жылдың хаты, әр айдың хаты солардың барлығы бүктеліп, бүктеліп жатыр, өзімнің мына шкапыма сыймай жатыр. Сен алдымен осыны алып кетте, тәртіпке келтір. Ал қолжазбаны сосын сөйлесейік - дедім. Жарайды - деп Жетібаев алып кетті. Алып кеткенде, әлгі олардың бір қағаз жәшігі болады екен үлкен, әрқайсысына бір центнер бидай сиятын. Соларымен бес-алты қап қылып алып кетті. Юбилей өтті, араға екі-үш жыл түсіп кетті. Бір күні біреу телефон звонит етеді, аллодесем : мен архивтің қызметкері едім -дейді әйел дауысы бұрын Жетібаев сізде болған екен, мен Лена Сегізбаева дегенмін- дейді, футолистің қарындасы екен. Сол, маған қалып еді, ана кісі басқа қызметке ауысып. Мен институт бітіріп келген қыз едім. Соның бәрін жүйеге, тәртіпке келтіріп болып едік, енді соны келіп көріп кетсеңіз қайтеді -дейді, Жарайды- деп бардым. Барып әлгі үйіп-үйіп қойған, жәшік-жәшік қылып, көргесін өзім шошып кеттім. Шошып кеткенім әлгілерді жылдарға, айларға, тақырыптарға бөліп әрқайсысын реттеп болғанда, барлығы 141 том болыпты. Ал соның артынан мынау Ташкентте Қавқаз елдерінің және Орта Азияның архивтік қызметкерлерінің конференциясы болды. Сонда біздің архивтің директоры Мұхтар Жанғалин барып сөз сөйледі. Сонда жазып алған сөзінің бір данасын маған беріп кетті. Мұхтар Жанғалин айтыпты: мұншама көп хат алу мәдениеттің тарихында жоқ. 141 том хат келу деген, бұл болмаған уақиға -депті[6].
Шындығында қазақ жазушыларының ішінде С.Мұқановтай көп хат алған адам болған жоқ. Бұл жазушының қайталанбас мұрасы. Әрі елден ерек бір қыры. Ол бәріміз білетін ұлтжандылығы мен халықшылдығы.
Мен жазушы айтқан мол мұраға бас қойғанымда осының бәріне куәгер болдым. Сыр шертетін, әдебиет, әлеумет мұңы айтылатын хаттар жазушы қоржынында том-том болып үйіліп жатыр.
Жазушы хаттары бейне теңіз сияқты, онда адуынды толқындар да, әлсіздері де, киті де, шөрегей балықтары да бар. Ал теңіз тұнып тұрған қазына.
... мен хатты толып жатқан жерден алатын кісімін. Мәселен, кешегі, менің тұсымда жасаған орыстың атақты жазушылары А. Толстой, С.Иванов, А. Фадеев, Лобренеев тағы сол сияқты біздің советтік әдебиеттің үлкен-үлкен кісілерінің менде бірталай хаттары бар. Ол мына архивте сақтаулы. Олардың аты Уникальное письмо дейді екен. Ал сонымен қатар кәдімгі қатардағы адамдар бар сауыншы, қойшы, трокторист сол сияқты адамдардан да маған көп хат келеді. [6],-деп ағынан жарылады.
Шындығында да жазушының өзі айтқандай әр шеттен хаттар легі үйіліп келгенін көреміз. Онда мемлекет қайраткерлері, ақын - жазушылар, қарапайым халық, мектеп оқушылары бір сөзбен айтқанда еңбектеген баладан, еңкейген кәріге дейін хат жазған. Сол хаттарға мейлі қай жақтан, қандай адамнан болмасын жауап хат жазып отыру, жауабын кешіктірсе себебін түсіндіру сол кезде атағы таудай болып тұрған академиктің ұлылығы болса керек.
Мен Қазақстан Республикасының Мемлекеттік Мұрағатында жатқан
С. Мұқановтың жеке қорын ақтарыстыра бастағанымда, өзі айтқан том-том хаттарды өз көзіммен көріп, қолыммен ұстадым. Санап қарасам, жеке қорда 2 тізбе, біріншісінде 396 іс, екіншісінде 45 іс, әрқайсысы 2 беттен 300 бет аралығындағы хаттар сақталған екен. Басым көпшілігі қазақ тілінде, аз сандысы орыс тілінде және татар, ұйғыр, қырғыз тілдерінде жазылған. Қазақ тіліндегі жазылған хаттар қадымша, жәдитше, латын әліпбиінде, орыс әліпбиінде тең дәрежеде ұшырайды. Хат қоржыны негізінен 1928- 1971 жылдар аралығын қамтиды. Хаттардың мазмұны да әр түрлі. Егер мазмұнына қарай бөлетін болсақ: Жазушының жеке басына келген хаттар, жалпы шығармашылығына келген хаттар болып бөлуге болады. Жауап хаттар да дәл осылай. Хат жазушы адамдардың атақ- дәрежесі әр түрлі, сонымен қатар әр аймақтан, әр елден келген.
Сәбит Мұқанов пен Мұхтар Әуезовтің қазақ әдебеиетінде алар орны ерекше. Қазақ әдебиетінің қос марқасқасының арасындағы шығармашылық байланыс қазақ қауымына мәлім. Мұхтар Әуезовтің жазған мына бір хатына назар аударып көрейік.
Сабит!
Я тебя долго ждал и не дождался, ушел. Мой разговор в отношении Крылова.
Постановление заседания прошлых дней написал сам и отнес Татаренко. В этом постановлении зафиксировано о твоей обязанности по возглавлению дальнейшей работой. Сырцову тоже сказал. Теперь остальное сам сделаешь. Одно срочное дело - это ответ на телеграмму Толстого. Я это писал и передал, но Сырцов сказал, что надо писать яснее чем так. Я с ним разговаривал в торопях. Эту телеграмму пошлите с дополнениями, посоветовавшись с Сырцовом. Остальные включены в план каждого учереждения, за их выполнениями нужно следить. Надо секретаря. Балакаев уехал. Эта Татаренко, женщина, да и она очень перегруженный человек. При поручении ей мелочных работ она соглашается с неохотой как лошадь с битой холкой. Бывало и иногда я с ней ругался, но Сырцов говорить, что он специально выделил этого человека и что тот должен помочь нам в работе.
Со стораны совнаркома есле будут откланении по совместной работе, то тогда сможешь обойтись со своем же аппаратом.
Пока все.
Предисловие закончу через 2-3 дня и вышлю.
Перевод Аскара оказался очень хорошим. Бейсембая займи работой над ежедневной книгой.
Пп Мухтар
25.09.1944г [7].
Сәбит Мұқанов пен Шәкәрім Құдайбердіұлының арасындағы байланысты көрсететін төмендегі хатты соңында беруіміздің себебі бұл қолжазба баспасөз бетінде жарық көрген. Оның үстіне өзге хаттарға қарағанда салмақты дүние.
Ардақты Сәбит бауырым!
31 жылы 3-февральда елсiздегi саят қорада жазылды.
II.ХII - жазған хатыңызды жаңада ғана алдым. Бүгiнгi Аягөзге жүрмек адамнан осы хатымды асығыс жаздым. Қолымда барынан аз ғана жазбамды жiбердiм. Олар: Бәйшешек бақшасы, Нартайдың әңгiмесi, Қазақтың түп атасы (25 жасымда жазғам), Бозбала мен кәрiлiк (32 жасымда жазғам), Баламен айтысып жеңiлгенiм. Қолымда қаражаттық ақша жоқтығынан бұларды өзiңiз почта қаражатын төлеп алар деп доплатной қылдым. Бұрын басылған Қазақ айнасы, Еңлiк-Кебек, Қалқаман-Мамыр деген өлеңдерiмдi әрбiрiнен өз қаражатыммен 1000 (экземпляр) дана бастырып елге таратып едiм. Қазақ, қырғыз, қалмақ, түрiк шежiресiн де бiр мың бастырып таратым едiм. Соларды балаларға iздетiп, шежiренiң бiр жыртылып қалғаны табылып, бұрынғы басылғанында қате бар, әм қосылмаған сөздер бар болғандықтан көшiрiп, түзетiп жатырмын. Әдiл-Мәрия деген романымның көшiрмесi Алматыдағы осынан барып қызметке тұрған Бағдәулет Құдайбердiұлында шығар. Оның тұрағы Алматыда Ленинский көшеде № 63. Сол балада Американың Бичер Стоу деген әйелi жазған құлдар тұрмысы жайынан Том ағай балағаны деген қазақшаға аударғаным бар шығар. Бiрақ оларды бастырам деп рұхсат алып едi. Табылса менiң сөзше жазғанымды бастырғаныңыз мақұл. Өлеңшесiн өзiңiз бiлесiз.
Қолымда Шын бақ әңгiмесi деген пьесаға аударуға лайықты бiр романым бар. Бар болса да басқа кiсi оқи алмастық черновой болғандықтан көшiрмей жiберуге болмайды. Және Пушкиннiң Дубровский деген романын қазақша өлеңге аударып ана бiр жылы Семейде бастырып едi. Ол үйде бар едi, мына адамнан жiберуге болмады. Бұлардан басқа да аудармаларым, өлең сөздерiм бар. Бiрiншi уақыт тығыз болып, екiншi 45 жасымнан бергi өлең сөздерiм философия жағына салынып, об увлеченного вопроса обьективная рассуждение болғандықтан үкiмет басуға рұқсат қылмас және бұл кезде халыққа тарату да лайықсыз ба деп жiбермей қалдым. Себебi: жан сыры, жаратылыс сыры, дүниедегi тәмам жатақ, дiндер туралы жазылған. Қырықтан аса бергенiмде: Жан не? Дiн не? Барша ғалам қалай жаралған? Адам жаратушы жағынан не өзiнiң, ар-ынсабы жағынан салынған мiндет бар ма? деген сияқты ылғи дене сезiмiмен сезiлмей iш жаққа, әдетiне, дiнiне, танығанына, құмарына бұрылмай ойлайтын нүктесi - таза ақылмен ғана бiлетiн iстер туралы: дiн, ғылым - ғалым ойшыл философтардың бұл туралы жазған кiтап, айтқан сөздерiн өзiмше сынға алып, дұрыс алып терiс тастанып шығарған қорытындыларымен мен: пәлен пайғамбар, түлен философ, профессор айтты дегенге тоқтап қалмайым. Өз ақылым қабыл алмағанды кiм айтса да терiс көрем. Бiрақ, ақыл қабыл аларлық дәлел айтса, ол кiм болса да бас ұрам. Мақтанып кеттiм дейдi - мақтан емес, iздегенiм тәмам адам пайдасы болғандықтан ақылым айтқан ақиқатты айтпай тұра алмайым. Ерiксiзбiн.
Мен осыны айтып отырғанымда адамшылық арым барша адам баласына пайдалы деп отыз жыл инемен құдық қазып тапқан ақиқатты неге жiберiп, алдымен осыны басуын неге тiленбейсiң деп еркiмдi билеп, жан сыры, жаратылыс сыры деген қысқаша қорытындымды тағы жiбердiм. Әттең дүние, осыны құры қазақша ғана басып қоймай орысшаға жақсы переводпен смыслый переводтап, ғылымды азаматтың бiрi еңбек етiп переводын өзiме көрсетер ме едi? Қазақша тез басылып шығар ма едi? Тiрi күнiмде не қарсы айтылған дәлелдi сындарын, не бiлiмдi ойшылдардың қабыл алғанын бiлiп өлсем армансыз болар едiм. Бұл жан сыры, жаратылыс сыры басылмайтын болса тез қайтарғаныңызды өтiнем. Лажы болса қолжазбаларымның бәрiн қайтарып отырарсыз.
Тағы бiр тiлегiм, менiң қай жазбам болса да басылысымен баспахана қаражатымен маған әрқайсысынан елу данасын жiберсеңiз екен. Балаларыма, достарыма мұра iстеп беру үшiн. Қайсысы басылса да Мұтылған деген атыммен басылғаны жөн болар едi. Бiр сөзiм, менiң кейбiр өлеңдерiм қазақтың бұрынғы өлең жырларының әнiмен айтылмайды. Әрқайсысының өзiм шығарған әнi (мотивi) бар. Әндi хатпен ұғындыруға болмайды. Өзiм барып ұғындыруға, жергiлiктi үкiмет басындағы кейбiреулердiң қараңғылығынан, қолда қаражат, баста бостандық қалмай тұр.
Қош! Қош! Бақытты болыңыз!
Мұтылған.
(Шәкәрiм Құдайбердiұлы)
1931 жыл [8].
Шәкәрiм қажының Сәбит Мұқановқа жазған хаты - Шәкәрiмнiң қолтаңбасы қалған жалғыз хат болып саналады. Өйткенi, бұған дейiн Шәкәрiмнiң қолтаңбасының қандай болғандығы бiзге белгiсiз болып келдi. Тек осы хат арқылы ғана жұрт Шәкәрiмнiң қолтаңбасын таныды. Мұның табылуына, хаттың Сәбит Мұқановтың жеке мұрағатында ұзақ жылдар бойы сақталып жатуы септiгiн тигiздi.
Сәбит Мұқанов ХХ ғасырдың басындағы қазақ әдебиетi деген кiтап жазған. Бұл кiтап 1932 жылы жарық көрдi де, одан кейiн әдеби қолданыстан мүлде шеттетiлiп, жабық күйiнде қалған болатын. Сәбеңнiң бұл кiтабы араға көп жылдар салып, 2008 жылы қайтадан жарық көрдi. Бұл кiтапта ХХ ғасыр басындағы бүкiл қазақ зиялылары, әдебиеттегi мықтылардың бәрiнiң аты аталады. Бiрақ, кiтапта Шәкәрiмнiң аты ғана аталмайды. Шәкәрiмнiң аты кiтапта неге жоқ? Себебi, 1930 жылы Сәбит Мәскеудегi Тiл бiлiмi институтында оқып, соның аспиранты болып, күзге қарай Алматыға келедi. Келгеннен кейiн Сәбиттiң Шәкәрiмге хат жазғандығы Шәкәрiмнiң хатынан бiлiнiп тұр. Сiздiң 11-желтоқсанда жазған хатыңызды алдым дейдi Шәкәрiм. Яғни, алдында Сәбеңнiң Шәкәрiмге жазған хаты болған. Ал мынау хат Шәкәрiмнiң Сәбеңе жауап хаты iспеттi. Шәкәрiмнен Сәбит Мұқанов бiраз кiтаптар сұратқан. Оның өлеңдерiн, шығармашылық өмiрбаянын сұратқан. Осының барлығына Шәкәрiм жауап берген. Алайда, Сәбиттiң кiтабына Шәкәрiм неге кiрмей қалды? Өйткенi, осы 1931 жылы ақпан айында Шәкәрiм хат жазып отыр. Ал, күзде Шәкәрiм қаза болады. Сол кездегi бiздiң чекистердiң аса қырағылығының нәтижесiнде Шәкәрiм оққа ұшып, денесi Құрқұдыққа тасталады. Осы оқиғадан кейiн, яғни, Шәкәрiмдi өлтiргеннен кейiн Ол Қытайға қашпақшы болды, Кеңес үкiметiне қарсы едi, қажы болатын деген сынды жала жауып, атын мүлде өшiруге тырысты. Кеңес үкiметiне қарсы екен деген әңгiме туғызды.
Мiне, осындай жәйттен кейiн хаттың ғайыптан тайып Сәбит Мұқановтың жеке мұрағатында сақталуы үлкен олжа болды. Өйткенi, бiзге Шәкәрiмнiң өзi хат арқылы тiл қатып тұр. Өзiнiң қандай шығармалары бар екендiгiн айтып отыр. Толстоймен хат жазысқанын айтып отыр. Өзiн толғандырып жүрген сауалдарды қойып отыр. Мiне, осының бәрi хаттың салмағын, құндылығын арттырады. Оның үстiне тiкелей өзiнiң қолтаңбасымен қалуы да бiз үшiн қымбат.
Мен мұрағат қорынан жазушының әр шығармасына келген хаттардың томдарының жартысына жуығымен таныстым. Сонда байқағаным солардың ішінде Жұмбақ жалауға әр жыдарда хаттар келіп отырған. Қарапайым халық, жазушының қаламдастары, мектеп оқушылары, әскери борышын өтеуші сарбаздар, туысқан ұлттар өкілдері т.б. адамдардын келген хаттардың менің қолыма алып оқығаным мыңнан асады.
Халықпен етене жақын болған адам хаттарға мүмкіндігінше жауап жазып отырған. С. Мұқановтың жазған хаттары тек келген хаттарға жауап қана емес, сол кездегі саяси тұлғаларға, қоғамдық ұйымдарға жазған хаттар да молынан кездеседі.
Мен С. Мұқанов жазған хаттардың өзінің жеке мұрағатында да біршамасы сақтаулы тұрғандығын көрдім. Ал сол кездегі жазушылардың қорларында да
С. Мұқановтың қолы қойылған хаттарды көптеп кездестірдім. Бір байқағаным, С.Мұқанов әдебиетке, мәдениетке байланысты келелі істерге әрдайым сұрау салып хат жазып отырған.
Жазылған хаттарда да келген хаттар тәрізді мазмұны жағынан әртүрлі.
С. Мұқанов хатты әуелі қолмен, кейіннен машинкамен жазған. Екеуінде де өте сауатты, әрі ойы ықшам, айтайын дегенін көп созбай бірден жеткізген. Жазушы сол кездегі орыс әдебиетінің белді тұлғарына да хат жазып отырған. Орыс тілінде де сауаттылығы мен тіл ұстарымы бірден байқалады. Қазақ жазушыдарының барлығы С. Мұқановпен қарым - қатынаста болған. Әдебиет төңірегіндегі мәслелерге келгенде жазушы қаламдастарына хат арқылы үн қатып отырған. Бұл хаттарды оқып отырсаңыз С. Мұқановтың жеке өмірімен және шығармашылығымен таныс боласыз.
Хатты С. Мұқанов өмірінің соңына дейін жазған. Бұдан біз жазушының соңғы деміне дейін шығармашылықпен айналысып халқына арнағанын көре аламыз.
Жазушының 100 жылдық мерейтойы қарсаңында Қазақстан Республикасының Мемлекеттік Мұрағаты қызметкерлері сақтаудағы хаттарды іріктеп Әр жылдардағы хаттар (Письма разных лет) атымен шағын кітап етіп шығарған. Онда жазушының өз қолымен жазылған 55 хат енгізілген. Кітапқа алғы сөз жазған мұрағат қызметкері, Қазақстанның еңбек сіңірген қайраткері, М. Шолохов атындағы халықаралық сыйлықтың лауреаты Сәбит Досанов хаттар туралы өз ойын былай білдіреді.
Артында қырық томнан астам кітап қалдырған Сәбит Мұқановтың Қазақстан Республикасының мемлкеттік орталық мұрағатында сан папка жіктеліп сақталған хаттар мен құжаттарының өзі жеке кітап болып басыла қалса, бір емес, біреше том кітап болар еді. Орталық мұрағаттағы сол сарғая бастаған сан хатпен танысып отырғанда біз Сәбеңді әлі толық танып, жете бағалап білген жоқ екенбіз деген ой келді. Ұлы жазушының бір ғана Сырдария, Мөлдір махаббат романдары мен Сұлушаш поэмасына жазған оқушы хаттарының өзі бірнеше том, ал Сәбеңнің оларға қайтарған жауап хаттарының көшірмесі де жеке том боларлық. Кезінде Қазақ ССР Жоғарғы Кеңесінің депутаты, Қазақстан Жазушылар Одағының бірінші хатшысы, ҰҒА-ның академигі, көптеген көркемдік кеңестердің мүшесі болған С. Мұқановқа жүздеген емес - ау, мыңдаған хаттар, әр түрлі құжаттар келген екен. Бір ғажабы Сәбең соның бәріне жауп беріп отырған. Өзіне өтініш айтқан кісілердің бәріне көмектескен. Соның бәріне қаншама күш қуат жұмсаған, қалай үлгірген десеңізші!.. [9].
Бұл С. Мұқановтың мол мұрасының арасында жүрген адамның сөзі.
Мен С.Мұқановтың қолымен жазылған хаттардың жай, амандық үшін жазылғандарын сирек кездестірдім. Жазушының қаламдас достарына жазған әдебиет төңірегінде сөз болатын мына бір хаттар тобына назар аударып көрейік.
І.Жансүгіровке
Москва қаласы 1928жыл 14 ақпан
Ілияс!
Жіберген кітаптарыңды да, жазған открыткаңды да алдым. Сағанақтың корректурасына сен кеткен соң Сара ие боп шыққан. Маған тапсырып еді, мен қарайын деді. Сараға сендік те саған жібермедік. Артынан азын-аулақ қателер кеткен екен, Оспанға түзеттім. Бүлінерлігі жоқ. Саған айтқан үлкен уәдем қағаз еді. Баспада бар жақсы қағаздарды таңдап жүріп, ең оңдысына бастырттым. Жалғыз кемшілік жері облошкесіне сурет салуды өзіңмен келісіп қалмай не салуды білмей дағдарып қалдым. Сөйтіп жүргенде (бір жұманың ішінде) кітап шығып қалды. Облошкеге сонымен ұятты болдым. Жақын арада тиісті кітаптарыңды жібертем, ақшаңды да кешіктірмеспіз.
Ленин туралы айтатыным: Казгиз еғлан жазғаннан бері губерне-губернеден, жер - жерден материалдар көп түсті. Олар менің қолымда. Қорытып жатырмын. Сенің қолыңдағылар жалғыз Жетісудікі ғой. Егер қисаң Қазгизге жібер. Бөлшектенгенше Ленин туралы сөздер бір кітапқа басылсын. Кітапты арзандатамыз деп қалам ақы дегенді атымен құртқан едік. Онымызға қарай жұрт жарықтық жіберіп жатыр. Сен оқушы адамсың ғой. Қаражат жағы бар ғой дейтін болсаң шартыңды айт, настайвает еткен күніңде аздап шамалап құры қалдырмаспыз. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ФИЛОЛОГИЯ ФАКУЛЬТЕТІ
КУРСТЫҚ ЖҰМЫС
Қазақ әдебиетіндегі эпистолиярлық стиль
Орындаған:
І курс магистарнт Н. Нұрәділ
Ғылыми жетекші:
ф.ғ.д., профессор Т. Кәкішұлы
Алматы -2011
Жоспар:
І. Кіріспе
ІІ Негізгі бөлім
1. Эпистолиярлық стиль ұғымы
2. С.Мұқановтың эпистолиярлық мұрасы
ІІІ. Қорытынды
VI. Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
Кіріспе
Эпистолиярдық стиль ұғымы хат алысу деген мағынаны білдіреді. Әрине бұл айтып отырғанымыз бәріміздің ойымызға оралатын, барлық адам пайдаланатын хат емес, ертедегі зиялылардың, басы сонау хан, би, сұлтандардың тарихи маңызға ие, қоғамдық тұрмысты айшықтаған хаттары. Бергісін айтар болсақ көзі ашық көкіреуі ояу қазақтың ұлт зиялылыарының бір - бірімен жазысқан хаттары.
Бүгінгі таңдағы ғалымдардың көп сандысы бұл тармақтың саябырсығанын, тіптен кейбіреулері бұл аталмыш мұраның жоқ екендігін айтады. Олардың дәйектері қазіргі күнгі хаттардың көтерген жүгі эпистолиярлық стильдік тармаққа жата бермейді дейді.
Шындығында қазіргі күннің еншісінде хат жазысудан артық тұратын байланыстың сан түрлі техникалары бар. Қазірігі ұлт зиялысы аталған топтың техникадан туған мұралары көп десек болады.
Эпистолиярлық стиль бұл сол кездегі, айталық XIX - ХХ ғасырлардағы әдебиет өкілдерінің өшпес мұрасы екендігі айдан анық. Эпистолиярлық стильді дүниеге әкелуші сол бағытта қалам тербеуші де әдебиетке қатысты, әдеби сауатты адамдар. Бұл тұрғысында кімдердің мұралары бар екендігін негізгі бөлімнің бірінші тарауына арқау ететін боламыз.
Әдеибет классиктерінің түгел дерлігі бір-бірімен хат- хабар алысқандығы бәрімізге мәлім. Ол хаттардың көп сандысында әдебиетке байланысты жағдайлар айтылған. ХХ ғасырдың соңына дейін адамдар дерлік бір - бірімен хат алысып тұрғанын ескерсек, сол кездегі ұлт зиялыларының байланыс құралы хат екендігі мәлім, сол үшін де бұл кезеңдегі біз зерттейтін мұралар өте көп. Әдебиеттегі кейбір бұлыңғыр мәселердің шешімі де осында болса керек.
ХХ ғасырдағы ең көп хат алған, жазған адам бұл әдебиетіміздің классигі Сәбит Мұқанов. Орыс классиктері өздеріне келген хаттарды кітап етіп шығарып та үлгерген. Ал Сәбит Мұқановтың мұрасы әлде қайда мол және құнды мұра. Сондықтан мен курстық жұмысымның екінші жартысын осы үлкен мұраның бармақтай бөлшегіне бердім.
1. Эпистолиярлық стиль ұғымы
Эпистолярлық стильге ғалым Р. Сыздық: Бұл стиль - жеке адамдардың бір-біріне жазысқан хаттарының тілін танытатын сөз мәнері - деп анықтама береді.
Әдетте бұл салада зерттелуге тисті материал кез-келге адламның күнделікті тұрмысқа, қара басына қатысты жайларды сөз еткен хаттарды емес, белгілі бір қоғам қайраткерлерінің, қалам иелерінің, ғылым-білім өкілдерінің, көбінесе әлеуметтік не өзгеде мәні бар мазмұндағы корреспонденциялары болуға тиіс.
Қазақ тілінде жеке адамдардың бір-біріне жазысқан хаттары ХІХ ғасырдың 30-жылдарынан бастап табылады. Олар, әрине, санаулы ғана. Дегенмен әзірге бізге жеткендерін сөз етуге болады. Бұлар: атақты жауынгер ақын Махамбет Өтемісұлының 1839жылы жазған хаты., ол бұл хатты Жем, Сағыз, Қайнар бойын жайлаған Әлім, Шөмен руларының бірнеше беделді адамдары - Баубек, Нәдірқұл, Сәли, Жармұхамбет, Амантай батырпларға жолдаған.
Қазақ фольклоры мен мен әдет-ғұрып заңдарын жинаушы М.В.Ладыженский дегеннің 1840 Шыңғыс Уәлихановқа жазған хатының қазақша тексі; Садуақас Мұсаұлы Шормановтың Григорий Никаолаевич пен Александра Викторовна Потаниндерге 1887 жылы 25 февральда және мартта Омбы қаласынан қазақша жазған хаты; Құнанбайдың Омбыда Кадетский корпуста оқып жүрген баласы Халиоллаға 1886жылы 8 ноябрьде жазған хаты; Ыбырай Алтынсариннің Н.И. Ильминскийге және Баянділ Кейкин деген кісіге 1883жылы 28 январьда жазған хаттары. [1]
Қазақ әдеби тілінің функционалды стильдік тармағының біріне эпистолярлық стиль жатады. Эпистолярлық жанр - әдеби тілдегі универсалды жанр. Эпистолярлық жанрдың ең негізгі ерекшелігіне хат-жауап түріндегі қосарлы сипат жатады. Өйткені жазылған хаттың жауабы болады. Хат тіліне қарап отырып, хат жазушы адресанттың мәдени, рухани дүниесінің дәрежесін, дүниеге әлемге деген көзқарасын, шығармашылық тұрғыдан жетілуі мен оның кезеңдерін анықтауға, бір сөзбен айтқанда, шығармасы мен биографиясын кезең - кезеңге бөліп қарауға мүмкіндік туады.
1. Хат түрінде жазылғанымен ресмилік мәртебесі және қоғамдық мәні жоғары хаттар. Ресми мәні басым хаттарға әкімшілік орындарын ертедегі Ресей империясының канцеляриясына қазақ әкім-қараларының, сұтла, билерінің жазған хаттары жатады. Бұл хаттардың ресмилігі басым болуы олардың белгілі мақсатты көздеп жазылуына, сол кездегі өтініш (прошение), арыз (ғарыз) қабылдануына байланысты.
2. Қазақ әдеби тілі тарихында қоғамдық мәні, маңызы бар хаттарға Шоқан мен әкесі Шыңғыстың, Ы.Алтынсариннің, Шәкәрімнің, Абайдың, кейінгі дәуірлердегі Қазақ, Айқап басылымдарына жармияланған Ә.Бөкейханов, А.Байтұрсынұлы, Мадияр деген атпен қол қойған М.Дулатовтың, Н.Құлжанованың, т.б. хаттарды жатқызуға болады. Бұл хаттарды ресмилік аз, керісінше эпистолиярлық стильді құрайтын элементтердің түрі көп.
Қазақ әдеби тілі тарихында әдеби тілдің нысаны болатын хаттар көп емес. Біздің мәдени өміріміздегі, қала берді әдеби тіліміздің қалыптасу аса қымбат жәдігерлік ретінде бағаланатын хаттарға Шоқан мен әкесінің бір-біріне жазысқан хаттарын жатқызуға болады. Шыңғыс Уәлихановтың баласы Шоқанға 1860 жылы 6 июльде жазған хаты; Шоқанның әкесі Шыңғысқа 1860жылы 9августа жазған хаттары - типіне қарай диалогиялық хаттар.
Хаттар баяндалу типіне қарай монологиялық және диялогиылық түрлерге бөлінеді. Хат құрлымында сұрақ көп болған сайын, ол адресантты диялогқа шақырады, сондықтан диялогқа құрылған хат болып есептеледі.
Шәкәрімнің Айқап журналының 1912жылғы 5- нөмерінде жарияланған хатына келейік. Бізге таныс Шәкәрім хаты - жеке адамға арналмаған, мазмұны жағынан кез-келген адресанттан хабар күтетін хат. Бұл Шәкәрім хатының ең негізгі ерекшеліг деуге болады. Хат үлгісін толық келтірейік:
Білімділерге бес сауал
Білімділерден бес түрлі сөздің шешімін сұраймын. Әншейін жұмбақ емес өз ойымша, адамның екі дүниесіне бірдей керек. Бұл сөздерге дін кітабынан дәлел көрсет деймін, тура ғана ақыл қабыл аларлық дәлел болса екен. Жауап беруші қазақ болсын, басқа жұрт болсын бәрібір,бірақ жауап қазақ тілнде жазылсын яки қазақша тәржіме етілсін. Бірлі жарым араб, фарсы яки орысша сөз кірсе, қазақша тәржімесі жазылса екен. Жауап неғұрлым ұғымды, қысқарақ сөзбен жазылса екен һәм не Айқап арқылы, не өзіме төмендегі адре бойынша хатпен жіберілсе екен. Екеунің қайсысымен жазылса да, қол қойылған болып, адресі көрсетілуі тиіс, себебі, құдай жеткерсе, бұл туралы жиналған сөздердің бәрін жинап кітап қылып бастырмақ талабым бар. Бұл сұраған сөздерімді халық пайдасы деп ойлаймын; ол ойымды дұрыс көрсеңіз, жауапқа жеті тиын аямассыз деп үміт етемін. Бес сауал мынау:
1. Алланың адамды жаратқандағы мақсұды не?
2. Адамға тіршіліктің ең керекгі не үшін?
3. Адамға өлген соң мейлі не жөнмен болсын рахат-бейнет (сауап-азап) бар ма?
4. Ең жақсы адам не қылған кісі?
5. Заман өткен сайын адамдардың адамшылығы түзеліп бара ма, бұзіліп бара жатыр ма?
Қай түрлі жауап берсеңіз де, дәлеліңіз не?
Шаһкарим Хұдаберді оғылы.
Адрес: Ст. Арқат, Семипалатинская обл. Чингизской волости, Шахкариму Худайбердину.
Хат көп адамға қаратыла жазылған. Жауап қайтаруға ешкімді де міндеттемейді, бірақ жауаптың болуына, қайтарылуына хат иесі мүдделі.
Шәкәрім хатының басты ерекшелігі ретінде мыналарды атауға болады:
а) көп адресаттылығын (көпшілікке арналғандығын)
ә) диалогтығын;
б) экстраверттілігін;
в) прозаикалығын;
г) модальді- бағалауыштық бейтараптылығын атауға болады.
Тікелей біреудің айтқанын сол күйінде келтіріп, өзге біреудің хатынан алынған дәйексөздер Шәкәрімде ұшыраспайды.
Қазақ әдеби тілінің тарихында қоғамдық мәні бар мәселелерді қозғайтын хаттар Н. Құлжанованың, А.Байтұрсыновтың, М.Дулатовтың, Ә.Бөкейхановтың қаламына тән. Бұл авторлардың хаттарында сол тұстағы қазақ қоғамына, қазақ мұқтажы мен мүддесіне керекті түрлі маңызды жайттар көтерілген. Сол тұстағы қазақ оқығандарының хаттарында олардың ішкі сезімі, жай-күйі көп көріне бермейді, сезім күйлерінен ада. Сондықтан бұл хаттар экстравертті хат түріне жатқызылады.
Осы ерекшеліктері жинақталып келіп, Шәкәрімнің оқығандығын көрсетумен бірге, өзі танып түсінегенін әдемілем жеткізуші ретінде; өз тыңдаушыларының жанын түсінетін, оқырман мен өзі танып білген дүниенің арасын жалғастырушы адам ретінде, танытады. [2].
Қазіргі қазақ әдеби тіліндегі стильдік тармақтар туралы пікірлерге назар аударар болсақ, әр түрлі көзқарастар, пікірлер беріледі. Ғалымдар Қазақ тілінің стилистикасы еңбегінде : Стильдер - тілдің бәріне тән құбылыс. Стильдерді топтастыру проблемасы да - тіл білімінде тиянақты шешілмеген даулы мәселелердің бірі. Стильдерді топтастырудың дәстүрлі, қалыптасқан, бұрыннан белгілі принципі жоқ [3], -дейді. Аталған еңбекте орыс тілінде де әртүрлі көзқарастар бар екендігі айтылады. Қазақ тіл білімінде де әртүрлі топтастырулар бар. Қазақ тілінің эпистолярлық стилі ресми стилмен бірге алынып жүргені белгілі.
Орыс тіл білімінде стильді әртүрлі тармақтарға бөлу, функционалды стильдерді топтаған кезде әр түрлі принципке сүйену кездеседі. Мысалы: А. И. Ефимовтің классификациясы бойынша стиль көркем беллетристикалық стиль, қоғамдық-публицистикалық стиль, ғылыми стиль, профессионалды-техникалық стиль, ресми іс-қағаздар стилі, эпистолярлық стиль деп тарамдалады [4].
Қазақ тілінің эпистолярлық стилі және эпистолярлық жазбалар болып табылатын құжаттар тілімен ауызекі тіл, жазба тіл арасында айырмашылық бар. Эпистолярлық жазбаларға жататын қазақтың хан, сұлтан, болыс, билерінің орыс империясының әкімшілік орындарына жазған хаттары мен белгілі қоғам қайраткерлері, ақын-жазушы, оқыған азаматтарының хаттарының тілінде фонетикалық, грамматикалық ерекшеліктері көп. Ол ерекшеліктер жайында ғалым Б. Кенжебаев: ...тілі шұбар келеді. Араб, парсы, шағатай, татар, башқұрт, өзбек сөздері араласып жатады, жалпы түрки деп аталатын тіл болып келеді. Аты қазақша дегені болмаса, көбіне, тілі де, емлесі де қазаққа түсініксіз болады. Оларды қалың бұқара былай тұрсын, қазақтың мұсылманша оқыған, хат білетін - қожа, молдалары да жөнді түсінбейді [5], - дейді.
Шындығында да, ХVII- ХІХ ғасырлардағы хат мәтінінде көбіне араб-парсы, татар тілі элементтерінің қолданысы басым.
Р. Сыздық стильдік ерекшеліктерінің бір белгісі құрметті, жоғары мәртебелі, мейірімді, т.б. сол сияқты құрмет көрсете сый білдіре арнаған сөздердің татар, түркі жазба әдеби дәстүрінде қалыптасқан жазу мәнеріне сәйкес екендігін айтады.
Ғалымдар хат тіліне байланысты осындай құнды пікірлер айтады. Әрі эпистолярлық стильге XVIII-XIX ғасырларағы қазақ зиялылары мен сұлтан, болыстарының әдеби немесе саяси хаттарын негізгі бағыт етіп , тілік тұрғыдан қарастырады.
Алайда хат алысу әдеби стильдік тармақтың бір бөліміне жатқандықтан, тек сол замандағы хат тілін эпистолярлық жазба мұра ретіне қарастырып қана қоймай, ХХ ғасырдағы ақын - жазушыларымыздың айтылаған ойлары мен әдеби пікірлерін хат арқылы бірі-біріне жеткізгенін ескерсек, бұл кезеңдерден де бізге көптеген жазба мұралар қалған.
2. С.Мұқановтың эпистолиярлық мұрасы
Академик С.Мұқанов өзі қатарлас ақын-жазушы, қоғам қайраткерлерінің арасында халықтан көп хат алған және сол хаттарға тиесілі жауап қайтарған халық жазушысы.
Мұны жазушының көзі тірісінде қазақ радиосына берген сұхбатында өзі кең көсіліп әңгіме етеді.
... ал, енді, біз әр уақытта үлгіні орыстан аламыз, орыс мәдениетінен аламыз. Мен ғана емес біздің бұрынғы бабалармызыз - Шоқан Уәлиханов, Ыбырай Алтынсарин, Абай Құнанбаев, одан бергі интелегенция, Спандияр Көбеев, бер жағында Сәкен Сейфуллин осылардың бәрі орыс мәдениетіне сүйеніп барып өскендер. Менде солай өстім ғой деп ойлаймын. Мынау, орысша оқи бастағаннан кейін, мен орысшаға 1922 Орынбордың Рабфагына келіп сабаққа түстім да, сосын барып орысша оқи бастадым. Алғашқы кезде нашарлау келдім, сосын жүре-жүре жетіліп кеттім. Сонда орыстан алған тәуір үлгімнің біреуі - хатқа сақ қарау. Біреуге өзің жазасың, өзіңе біреу жазады. Осылардың бәрін жинай беру. Бұл жағынан қарағанда, бұл мақтанғаным емес, қазақ жазушыларының ішінде менен көп жинақшысы болған жоқ. Кешегі Мұхтар марқұм Әуезов қатты өкінетін еді : мен бұрынғы хаттарымды жинаған жоқпын,-деп. Сол, кей уақытта маған қызғаныш көзбен қарау, жақсы мағынада. Маған айтатын еді: сен қалай жинақсың деп. Өйткені менің сол хат танығаннан бастап, содан бергі хатым біреуден өзім алам, біреуге өзім жазам, соның бәрі жиналып келе жатыр. Мақал деген халықтың тәуір ойы ғой. Қазақта мынадай мақал бар:
Есік алды төбе болса,
ерттеулі ат төбелдей.
Ауылыңда қарт болса,
жазып қойған хатпен бірдей деген. Ал енді, осы сөздің мағынасы үлкен өзінің. Өйткені, ең алдымен хатты бірінші орынға қояды. Абайдың бір өлеңінде бар:
Шөлдеген жан су көрсе,
Бас қоймай ма бастауға- деген.
Орыстың мәдениеті биік, жоғары мәдениет болды да бізге үлгілі. Сондықтан соның тілін біле бастағасын, оқи бастағасын - ақ соның манағы тәуір нәрселеріне құмартып, соны оқи бастадық. Сонда байқасам, мысалы, Пушкин, Гоголь, Толстой тағы толып жатқан классиктер бар, солардың шығармалар жинағы деген болады. Біреуінікі 5том, Біреуінікі 10том, Біреуінікі 30том, Біреуінікі 40 дегендей. Солар том-том болып шығып жатады да, солардың аяғына әлгі, хаттар және переписка дегенді қат-қабат хат жазысу дейміз. Солар бірнеше том болып кіреді. Ал, мына орыстың Тургенов деген жазушысын бәрімізде білеміз, жақсы көреміз, Ленин жақсы көрген кісі ол. Сол Тургеновтың ревалюциядан бұрынғы шыққан жинағында жалғыз хаттар мен перепикасының өзі 15 том болып шыққан екен. Мен соны қызығып тұрып оқитын едім. Көркем шығармаларымен қатар сол хаттарға қызығып оқитын едім. Өйткені, көркем шығармаға не сөз болса соны жаза бермейсің. Ал хатқа, өзіңінің жақын досыңа, сенетін адамыңа жазған уақытта ешкімге айтпайтын сөздерді жазып айтып жатасың. Соларың бәрі хаттан табылады. Сосын мен ойладым, әлгі генерал болуға үміттенбеген солдат оңбайды деген орыстың мақалы бар. Бізде жазушы болармыз түбінде, сонда осы бізде де жинай берсек қайтеді деген ойменен тірнектеп, осы түк тастамай жинай беретін едім. Бір күні біздің осындағы мемлекеттік архивтен, архивтің бір қызметкері келді. Жігіт, Жетібаев аты. Сол келіп, келгесін енді, біздің үйге әркімдер келіп жатады. Келген соң енді қош келдің деп, ал енді жол болсын деп жөнін сұрасам айтады: сіздің қолжазбаларыңызды сақтауға, хранениеге алайық деп едік, соған жіберіп еді мені басшыларымыз- дейді. Сосын мен ойландым да айттым, ол қолжазбалардың көбі тәртіпке келген жоқ әлі. Ал оның бәрін сен қазір сыйғыза да алмайсың. Менде қолжазба көп, сен әуелі осы хаттарды алшы. Хат деген менде әр жылдың хаты, әр айдың хаты солардың барлығы бүктеліп, бүктеліп жатыр, өзімнің мына шкапыма сыймай жатыр. Сен алдымен осыны алып кетте, тәртіпке келтір. Ал қолжазбаны сосын сөйлесейік - дедім. Жарайды - деп Жетібаев алып кетті. Алып кеткенде, әлгі олардың бір қағаз жәшігі болады екен үлкен, әрқайсысына бір центнер бидай сиятын. Соларымен бес-алты қап қылып алып кетті. Юбилей өтті, араға екі-үш жыл түсіп кетті. Бір күні біреу телефон звонит етеді, аллодесем : мен архивтің қызметкері едім -дейді әйел дауысы бұрын Жетібаев сізде болған екен, мен Лена Сегізбаева дегенмін- дейді, футолистің қарындасы екен. Сол, маған қалып еді, ана кісі басқа қызметке ауысып. Мен институт бітіріп келген қыз едім. Соның бәрін жүйеге, тәртіпке келтіріп болып едік, енді соны келіп көріп кетсеңіз қайтеді -дейді, Жарайды- деп бардым. Барып әлгі үйіп-үйіп қойған, жәшік-жәшік қылып, көргесін өзім шошып кеттім. Шошып кеткенім әлгілерді жылдарға, айларға, тақырыптарға бөліп әрқайсысын реттеп болғанда, барлығы 141 том болыпты. Ал соның артынан мынау Ташкентте Қавқаз елдерінің және Орта Азияның архивтік қызметкерлерінің конференциясы болды. Сонда біздің архивтің директоры Мұхтар Жанғалин барып сөз сөйледі. Сонда жазып алған сөзінің бір данасын маған беріп кетті. Мұхтар Жанғалин айтыпты: мұншама көп хат алу мәдениеттің тарихында жоқ. 141 том хат келу деген, бұл болмаған уақиға -депті[6].
Шындығында қазақ жазушыларының ішінде С.Мұқановтай көп хат алған адам болған жоқ. Бұл жазушының қайталанбас мұрасы. Әрі елден ерек бір қыры. Ол бәріміз білетін ұлтжандылығы мен халықшылдығы.
Мен жазушы айтқан мол мұраға бас қойғанымда осының бәріне куәгер болдым. Сыр шертетін, әдебиет, әлеумет мұңы айтылатын хаттар жазушы қоржынында том-том болып үйіліп жатыр.
Жазушы хаттары бейне теңіз сияқты, онда адуынды толқындар да, әлсіздері де, киті де, шөрегей балықтары да бар. Ал теңіз тұнып тұрған қазына.
... мен хатты толып жатқан жерден алатын кісімін. Мәселен, кешегі, менің тұсымда жасаған орыстың атақты жазушылары А. Толстой, С.Иванов, А. Фадеев, Лобренеев тағы сол сияқты біздің советтік әдебиеттің үлкен-үлкен кісілерінің менде бірталай хаттары бар. Ол мына архивте сақтаулы. Олардың аты Уникальное письмо дейді екен. Ал сонымен қатар кәдімгі қатардағы адамдар бар сауыншы, қойшы, трокторист сол сияқты адамдардан да маған көп хат келеді. [6],-деп ағынан жарылады.
Шындығында да жазушының өзі айтқандай әр шеттен хаттар легі үйіліп келгенін көреміз. Онда мемлекет қайраткерлері, ақын - жазушылар, қарапайым халық, мектеп оқушылары бір сөзбен айтқанда еңбектеген баладан, еңкейген кәріге дейін хат жазған. Сол хаттарға мейлі қай жақтан, қандай адамнан болмасын жауап хат жазып отыру, жауабын кешіктірсе себебін түсіндіру сол кезде атағы таудай болып тұрған академиктің ұлылығы болса керек.
Мен Қазақстан Республикасының Мемлекеттік Мұрағатында жатқан
С. Мұқановтың жеке қорын ақтарыстыра бастағанымда, өзі айтқан том-том хаттарды өз көзіммен көріп, қолыммен ұстадым. Санап қарасам, жеке қорда 2 тізбе, біріншісінде 396 іс, екіншісінде 45 іс, әрқайсысы 2 беттен 300 бет аралығындағы хаттар сақталған екен. Басым көпшілігі қазақ тілінде, аз сандысы орыс тілінде және татар, ұйғыр, қырғыз тілдерінде жазылған. Қазақ тіліндегі жазылған хаттар қадымша, жәдитше, латын әліпбиінде, орыс әліпбиінде тең дәрежеде ұшырайды. Хат қоржыны негізінен 1928- 1971 жылдар аралығын қамтиды. Хаттардың мазмұны да әр түрлі. Егер мазмұнына қарай бөлетін болсақ: Жазушының жеке басына келген хаттар, жалпы шығармашылығына келген хаттар болып бөлуге болады. Жауап хаттар да дәл осылай. Хат жазушы адамдардың атақ- дәрежесі әр түрлі, сонымен қатар әр аймақтан, әр елден келген.
Сәбит Мұқанов пен Мұхтар Әуезовтің қазақ әдебеиетінде алар орны ерекше. Қазақ әдебиетінің қос марқасқасының арасындағы шығармашылық байланыс қазақ қауымына мәлім. Мұхтар Әуезовтің жазған мына бір хатына назар аударып көрейік.
Сабит!
Я тебя долго ждал и не дождался, ушел. Мой разговор в отношении Крылова.
Постановление заседания прошлых дней написал сам и отнес Татаренко. В этом постановлении зафиксировано о твоей обязанности по возглавлению дальнейшей работой. Сырцову тоже сказал. Теперь остальное сам сделаешь. Одно срочное дело - это ответ на телеграмму Толстого. Я это писал и передал, но Сырцов сказал, что надо писать яснее чем так. Я с ним разговаривал в торопях. Эту телеграмму пошлите с дополнениями, посоветовавшись с Сырцовом. Остальные включены в план каждого учереждения, за их выполнениями нужно следить. Надо секретаря. Балакаев уехал. Эта Татаренко, женщина, да и она очень перегруженный человек. При поручении ей мелочных работ она соглашается с неохотой как лошадь с битой холкой. Бывало и иногда я с ней ругался, но Сырцов говорить, что он специально выделил этого человека и что тот должен помочь нам в работе.
Со стораны совнаркома есле будут откланении по совместной работе, то тогда сможешь обойтись со своем же аппаратом.
Пока все.
Предисловие закончу через 2-3 дня и вышлю.
Перевод Аскара оказался очень хорошим. Бейсембая займи работой над ежедневной книгой.
Пп Мухтар
25.09.1944г [7].
Сәбит Мұқанов пен Шәкәрім Құдайбердіұлының арасындағы байланысты көрсететін төмендегі хатты соңында беруіміздің себебі бұл қолжазба баспасөз бетінде жарық көрген. Оның үстіне өзге хаттарға қарағанда салмақты дүние.
Ардақты Сәбит бауырым!
31 жылы 3-февральда елсiздегi саят қорада жазылды.
II.ХII - жазған хатыңызды жаңада ғана алдым. Бүгiнгi Аягөзге жүрмек адамнан осы хатымды асығыс жаздым. Қолымда барынан аз ғана жазбамды жiбердiм. Олар: Бәйшешек бақшасы, Нартайдың әңгiмесi, Қазақтың түп атасы (25 жасымда жазғам), Бозбала мен кәрiлiк (32 жасымда жазғам), Баламен айтысып жеңiлгенiм. Қолымда қаражаттық ақша жоқтығынан бұларды өзiңiз почта қаражатын төлеп алар деп доплатной қылдым. Бұрын басылған Қазақ айнасы, Еңлiк-Кебек, Қалқаман-Мамыр деген өлеңдерiмдi әрбiрiнен өз қаражатыммен 1000 (экземпляр) дана бастырып елге таратып едiм. Қазақ, қырғыз, қалмақ, түрiк шежiресiн де бiр мың бастырып таратым едiм. Соларды балаларға iздетiп, шежiренiң бiр жыртылып қалғаны табылып, бұрынғы басылғанында қате бар, әм қосылмаған сөздер бар болғандықтан көшiрiп, түзетiп жатырмын. Әдiл-Мәрия деген романымның көшiрмесi Алматыдағы осынан барып қызметке тұрған Бағдәулет Құдайбердiұлында шығар. Оның тұрағы Алматыда Ленинский көшеде № 63. Сол балада Американың Бичер Стоу деген әйелi жазған құлдар тұрмысы жайынан Том ағай балағаны деген қазақшаға аударғаным бар шығар. Бiрақ оларды бастырам деп рұхсат алып едi. Табылса менiң сөзше жазғанымды бастырғаныңыз мақұл. Өлеңшесiн өзiңiз бiлесiз.
Қолымда Шын бақ әңгiмесi деген пьесаға аударуға лайықты бiр романым бар. Бар болса да басқа кiсi оқи алмастық черновой болғандықтан көшiрмей жiберуге болмайды. Және Пушкиннiң Дубровский деген романын қазақша өлеңге аударып ана бiр жылы Семейде бастырып едi. Ол үйде бар едi, мына адамнан жiберуге болмады. Бұлардан басқа да аудармаларым, өлең сөздерiм бар. Бiрiншi уақыт тығыз болып, екiншi 45 жасымнан бергi өлең сөздерiм философия жағына салынып, об увлеченного вопроса обьективная рассуждение болғандықтан үкiмет басуға рұқсат қылмас және бұл кезде халыққа тарату да лайықсыз ба деп жiбермей қалдым. Себебi: жан сыры, жаратылыс сыры, дүниедегi тәмам жатақ, дiндер туралы жазылған. Қырықтан аса бергенiмде: Жан не? Дiн не? Барша ғалам қалай жаралған? Адам жаратушы жағынан не өзiнiң, ар-ынсабы жағынан салынған мiндет бар ма? деген сияқты ылғи дене сезiмiмен сезiлмей iш жаққа, әдетiне, дiнiне, танығанына, құмарына бұрылмай ойлайтын нүктесi - таза ақылмен ғана бiлетiн iстер туралы: дiн, ғылым - ғалым ойшыл философтардың бұл туралы жазған кiтап, айтқан сөздерiн өзiмше сынға алып, дұрыс алып терiс тастанып шығарған қорытындыларымен мен: пәлен пайғамбар, түлен философ, профессор айтты дегенге тоқтап қалмайым. Өз ақылым қабыл алмағанды кiм айтса да терiс көрем. Бiрақ, ақыл қабыл аларлық дәлел айтса, ол кiм болса да бас ұрам. Мақтанып кеттiм дейдi - мақтан емес, iздегенiм тәмам адам пайдасы болғандықтан ақылым айтқан ақиқатты айтпай тұра алмайым. Ерiксiзбiн.
Мен осыны айтып отырғанымда адамшылық арым барша адам баласына пайдалы деп отыз жыл инемен құдық қазып тапқан ақиқатты неге жiберiп, алдымен осыны басуын неге тiленбейсiң деп еркiмдi билеп, жан сыры, жаратылыс сыры деген қысқаша қорытындымды тағы жiбердiм. Әттең дүние, осыны құры қазақша ғана басып қоймай орысшаға жақсы переводпен смыслый переводтап, ғылымды азаматтың бiрi еңбек етiп переводын өзiме көрсетер ме едi? Қазақша тез басылып шығар ма едi? Тiрi күнiмде не қарсы айтылған дәлелдi сындарын, не бiлiмдi ойшылдардың қабыл алғанын бiлiп өлсем армансыз болар едiм. Бұл жан сыры, жаратылыс сыры басылмайтын болса тез қайтарғаныңызды өтiнем. Лажы болса қолжазбаларымның бәрiн қайтарып отырарсыз.
Тағы бiр тiлегiм, менiң қай жазбам болса да басылысымен баспахана қаражатымен маған әрқайсысынан елу данасын жiберсеңiз екен. Балаларыма, достарыма мұра iстеп беру үшiн. Қайсысы басылса да Мұтылған деген атыммен басылғаны жөн болар едi. Бiр сөзiм, менiң кейбiр өлеңдерiм қазақтың бұрынғы өлең жырларының әнiмен айтылмайды. Әрқайсысының өзiм шығарған әнi (мотивi) бар. Әндi хатпен ұғындыруға болмайды. Өзiм барып ұғындыруға, жергiлiктi үкiмет басындағы кейбiреулердiң қараңғылығынан, қолда қаражат, баста бостандық қалмай тұр.
Қош! Қош! Бақытты болыңыз!
Мұтылған.
(Шәкәрiм Құдайбердiұлы)
1931 жыл [8].
Шәкәрiм қажының Сәбит Мұқановқа жазған хаты - Шәкәрiмнiң қолтаңбасы қалған жалғыз хат болып саналады. Өйткенi, бұған дейiн Шәкәрiмнiң қолтаңбасының қандай болғандығы бiзге белгiсiз болып келдi. Тек осы хат арқылы ғана жұрт Шәкәрiмнiң қолтаңбасын таныды. Мұның табылуына, хаттың Сәбит Мұқановтың жеке мұрағатында ұзақ жылдар бойы сақталып жатуы септiгiн тигiздi.
Сәбит Мұқанов ХХ ғасырдың басындағы қазақ әдебиетi деген кiтап жазған. Бұл кiтап 1932 жылы жарық көрдi де, одан кейiн әдеби қолданыстан мүлде шеттетiлiп, жабық күйiнде қалған болатын. Сәбеңнiң бұл кiтабы араға көп жылдар салып, 2008 жылы қайтадан жарық көрдi. Бұл кiтапта ХХ ғасыр басындағы бүкiл қазақ зиялылары, әдебиеттегi мықтылардың бәрiнiң аты аталады. Бiрақ, кiтапта Шәкәрiмнiң аты ғана аталмайды. Шәкәрiмнiң аты кiтапта неге жоқ? Себебi, 1930 жылы Сәбит Мәскеудегi Тiл бiлiмi институтында оқып, соның аспиранты болып, күзге қарай Алматыға келедi. Келгеннен кейiн Сәбиттiң Шәкәрiмге хат жазғандығы Шәкәрiмнiң хатынан бiлiнiп тұр. Сiздiң 11-желтоқсанда жазған хатыңызды алдым дейдi Шәкәрiм. Яғни, алдында Сәбеңнiң Шәкәрiмге жазған хаты болған. Ал мынау хат Шәкәрiмнiң Сәбеңе жауап хаты iспеттi. Шәкәрiмнен Сәбит Мұқанов бiраз кiтаптар сұратқан. Оның өлеңдерiн, шығармашылық өмiрбаянын сұратқан. Осының барлығына Шәкәрiм жауап берген. Алайда, Сәбиттiң кiтабына Шәкәрiм неге кiрмей қалды? Өйткенi, осы 1931 жылы ақпан айында Шәкәрiм хат жазып отыр. Ал, күзде Шәкәрiм қаза болады. Сол кездегi бiздiң чекистердiң аса қырағылығының нәтижесiнде Шәкәрiм оққа ұшып, денесi Құрқұдыққа тасталады. Осы оқиғадан кейiн, яғни, Шәкәрiмдi өлтiргеннен кейiн Ол Қытайға қашпақшы болды, Кеңес үкiметiне қарсы едi, қажы болатын деген сынды жала жауып, атын мүлде өшiруге тырысты. Кеңес үкiметiне қарсы екен деген әңгiме туғызды.
Мiне, осындай жәйттен кейiн хаттың ғайыптан тайып Сәбит Мұқановтың жеке мұрағатында сақталуы үлкен олжа болды. Өйткенi, бiзге Шәкәрiмнiң өзi хат арқылы тiл қатып тұр. Өзiнiң қандай шығармалары бар екендiгiн айтып отыр. Толстоймен хат жазысқанын айтып отыр. Өзiн толғандырып жүрген сауалдарды қойып отыр. Мiне, осының бәрi хаттың салмағын, құндылығын арттырады. Оның үстiне тiкелей өзiнiң қолтаңбасымен қалуы да бiз үшiн қымбат.
Мен мұрағат қорынан жазушының әр шығармасына келген хаттардың томдарының жартысына жуығымен таныстым. Сонда байқағаным солардың ішінде Жұмбақ жалауға әр жыдарда хаттар келіп отырған. Қарапайым халық, жазушының қаламдастары, мектеп оқушылары, әскери борышын өтеуші сарбаздар, туысқан ұлттар өкілдері т.б. адамдардын келген хаттардың менің қолыма алып оқығаным мыңнан асады.
Халықпен етене жақын болған адам хаттарға мүмкіндігінше жауап жазып отырған. С. Мұқановтың жазған хаттары тек келген хаттарға жауап қана емес, сол кездегі саяси тұлғаларға, қоғамдық ұйымдарға жазған хаттар да молынан кездеседі.
Мен С. Мұқанов жазған хаттардың өзінің жеке мұрағатында да біршамасы сақтаулы тұрғандығын көрдім. Ал сол кездегі жазушылардың қорларында да
С. Мұқановтың қолы қойылған хаттарды көптеп кездестірдім. Бір байқағаным, С.Мұқанов әдебиетке, мәдениетке байланысты келелі істерге әрдайым сұрау салып хат жазып отырған.
Жазылған хаттарда да келген хаттар тәрізді мазмұны жағынан әртүрлі.
С. Мұқанов хатты әуелі қолмен, кейіннен машинкамен жазған. Екеуінде де өте сауатты, әрі ойы ықшам, айтайын дегенін көп созбай бірден жеткізген. Жазушы сол кездегі орыс әдебиетінің белді тұлғарына да хат жазып отырған. Орыс тілінде де сауаттылығы мен тіл ұстарымы бірден байқалады. Қазақ жазушыдарының барлығы С. Мұқановпен қарым - қатынаста болған. Әдебиет төңірегіндегі мәслелерге келгенде жазушы қаламдастарына хат арқылы үн қатып отырған. Бұл хаттарды оқып отырсаңыз С. Мұқановтың жеке өмірімен және шығармашылығымен таныс боласыз.
Хатты С. Мұқанов өмірінің соңына дейін жазған. Бұдан біз жазушының соңғы деміне дейін шығармашылықпен айналысып халқына арнағанын көре аламыз.
Жазушының 100 жылдық мерейтойы қарсаңында Қазақстан Республикасының Мемлекеттік Мұрағаты қызметкерлері сақтаудағы хаттарды іріктеп Әр жылдардағы хаттар (Письма разных лет) атымен шағын кітап етіп шығарған. Онда жазушының өз қолымен жазылған 55 хат енгізілген. Кітапқа алғы сөз жазған мұрағат қызметкері, Қазақстанның еңбек сіңірген қайраткері, М. Шолохов атындағы халықаралық сыйлықтың лауреаты Сәбит Досанов хаттар туралы өз ойын былай білдіреді.
Артында қырық томнан астам кітап қалдырған Сәбит Мұқановтың Қазақстан Республикасының мемлкеттік орталық мұрағатында сан папка жіктеліп сақталған хаттар мен құжаттарының өзі жеке кітап болып басыла қалса, бір емес, біреше том кітап болар еді. Орталық мұрағаттағы сол сарғая бастаған сан хатпен танысып отырғанда біз Сәбеңді әлі толық танып, жете бағалап білген жоқ екенбіз деген ой келді. Ұлы жазушының бір ғана Сырдария, Мөлдір махаббат романдары мен Сұлушаш поэмасына жазған оқушы хаттарының өзі бірнеше том, ал Сәбеңнің оларға қайтарған жауап хаттарының көшірмесі де жеке том боларлық. Кезінде Қазақ ССР Жоғарғы Кеңесінің депутаты, Қазақстан Жазушылар Одағының бірінші хатшысы, ҰҒА-ның академигі, көптеген көркемдік кеңестердің мүшесі болған С. Мұқановқа жүздеген емес - ау, мыңдаған хаттар, әр түрлі құжаттар келген екен. Бір ғажабы Сәбең соның бәріне жауп беріп отырған. Өзіне өтініш айтқан кісілердің бәріне көмектескен. Соның бәріне қаншама күш қуат жұмсаған, қалай үлгірген десеңізші!.. [9].
Бұл С. Мұқановтың мол мұрасының арасында жүрген адамның сөзі.
Мен С.Мұқановтың қолымен жазылған хаттардың жай, амандық үшін жазылғандарын сирек кездестірдім. Жазушының қаламдас достарына жазған әдебиет төңірегінде сөз болатын мына бір хаттар тобына назар аударып көрейік.
І.Жансүгіровке
Москва қаласы 1928жыл 14 ақпан
Ілияс!
Жіберген кітаптарыңды да, жазған открыткаңды да алдым. Сағанақтың корректурасына сен кеткен соң Сара ие боп шыққан. Маған тапсырып еді, мен қарайын деді. Сараға сендік те саған жібермедік. Артынан азын-аулақ қателер кеткен екен, Оспанға түзеттім. Бүлінерлігі жоқ. Саған айтқан үлкен уәдем қағаз еді. Баспада бар жақсы қағаздарды таңдап жүріп, ең оңдысына бастырттым. Жалғыз кемшілік жері облошкесіне сурет салуды өзіңмен келісіп қалмай не салуды білмей дағдарып қалдым. Сөйтіп жүргенде (бір жұманың ішінде) кітап шығып қалды. Облошкеге сонымен ұятты болдым. Жақын арада тиісті кітаптарыңды жібертем, ақшаңды да кешіктірмеспіз.
Ленин туралы айтатыным: Казгиз еғлан жазғаннан бері губерне-губернеден, жер - жерден материалдар көп түсті. Олар менің қолымда. Қорытып жатырмын. Сенің қолыңдағылар жалғыз Жетісудікі ғой. Егер қисаң Қазгизге жібер. Бөлшектенгенше Ленин туралы сөздер бір кітапқа басылсын. Кітапты арзандатамыз деп қалам ақы дегенді атымен құртқан едік. Онымызға қарай жұрт жарықтық жіберіп жатыр. Сен оқушы адамсың ғой. Қаражат жағы бар ғой дейтін болсаң шартыңды айт, настайвает еткен күніңде аздап шамалап құры қалдырмаспыз. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz