Экология пәні бойынша Обсөж сабақтарының әдістемелік нұсқауы
Экология - өзінің зерттейтін жеке обьектісі бар және жаратылыстану ғылымдарының басқа да салалармен тығыз байланысты ғылым. Бұл бағдарлама экологиялық білім беру жүйесін жетілдіру мен кеңейту және екі баспалдақты білім беру үлгісі мен жаңа да, сапалы мамандар дайындауға көшуді тұжырымдайды.
Осы бағдарламаның іс жүзінде қолданылуы мемлекетіміздің әлеументтік- экономикалық дамуының сонымен бірге биосфераны қорғай отырып, табиғат қорларын үнемді пайдалану және адам денсаулығына қолайлы тіршілік ортасын сақтауда негіз бола алады.
Жалпы экология курсының мақсаты мен міндеті студенттерге организмдердің жіктелу динамикасы мен таралу ерекшеліктерін анықтаудың негізгі заңдылықтары жөнінде білім беретін және бірлестіктің құрылымы мен өсу динамикасын, бүкіл экосистема мен биосфераның ұйымдасуы тіршілік ету заңдылықтарын түсіндіру.
Осы бағдарламаның іс жүзінде қолданылуы мемлекетіміздің әлеументтік- экономикалық дамуының сонымен бірге биосфераны қорғай отырып, табиғат қорларын үнемді пайдалану және адам денсаулығына қолайлы тіршілік ортасын сақтауда негіз бола алады.
Жалпы экология курсының мақсаты мен міндеті студенттерге организмдердің жіктелу динамикасы мен таралу ерекшеліктерін анықтаудың негізгі заңдылықтары жөнінде білім беретін және бірлестіктің құрылымы мен өсу динамикасын, бүкіл экосистема мен биосфераның ұйымдасуы тіршілік ету заңдылықтарын түсіндіру.
Пән: Экология, Қоршаған ортаны қорғау
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 39 бет
Таңдаулыға:
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 39 бет
Таңдаулыға:
Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі.
Сырдария университеті
Химия және биология факультеті
"Биология" кафедрасы
Бекітемін:
Факультет оқу әдістемелік бюросының кеңесі
"-------------"-------------------- ---200------ж
Экология пәні бойынша. „Факультет аралық" - мамандықтарының студенттері үшін.
ОБСӨЖ сабақтарының
әдістемелік нұсқауы
Оқу түрі: күндізгі
Курс 2 семестр 4
Кредит саны 3
Топ: Тар- 16, Гео-16,26,ПжП-16,26,ПБӘ 16, Инф-16,Инф16тп, Шт-16,Қт-16,Муз-16,Бөс-16, ДШ-16,26, Био-16,26,36,Хим-16, ҚЭН-16,ЕА-16,Қар-16, Физ-16,Мат - 16, Био-16тп.
Жетісай 2007ж.
ОҚУ-ӘДІСТЕМЕЛІК КЕШЕН
„Экология „ пәні бойынша "Факультет аралық" - мамандықтарының студенттері үшін әзірленген.
Оқу-әдістемелік кешен типтік бағдарлама негізінде құрастырылған.
Типтік оқу бағдарламасы ҚРБҒМ - нің 11 05 2005 ж. №289 бұйрығымен бекітілген
Оқу - әдістемелік кешені кафедра мәжілісінде талқыланған
Хаттама № " " 2007 ж
Кафедра меңгерушісі: а.ш.ғ.к. Дошманов Е. Қ.
Факультеттің әдістемелік кеңесінде мақұлданған
Хаттама № " " 2007 ж
Әдістемелік кеңесінің төрағасы х.ғ.к. доцент Ибраимов Ш.И.
Университет ғылыми кеңесінде мақұлданған
Хаттама № " " 2007 ж
Кеңес төрағасы
Пәннің мақсаты мен міндеттері, оның оқу процесіндегі ролі.
Экология - uзініњ зерттейтін жеке обьектісі бар жєне жаратылыстану ѓылымдарыныњ басќа да салалармен тыѓыз байланысты ѓылым. Б+-л баѓдарлама экологиялыќ білім беру ж%.йесін жетілдіру мен кењейту жєне екі баспалдаќты білі беру %.лгісін мен жања да, сапалы мамандар дайындауѓа кuшуді т+-жырымдайды.
Осыбаѓдарламаныњ іс ж%.зінде ќолданылуы мемлекетіміздіњ єлеументтік- экономикалыќ дамуыныњ сонымен бірге биосфераны ќоѓай отырып, табиѓат ќорларын %.немді пайдалану жєне адам денсаулыѓына ќолайлы тіршілік ортасын саќтауда негіз бола алады.
Жалпы экология курсыныњ маќсаты мен міндеті студенттерге организмдердіњ жіктелу динамикасы мен таралу ерекшеліктерін аныќтаудыњ негізгі зањдылыќтары жuнінде білім беретін жєне бірлестіктіњ ќ+-рылымы мен uсу динамикасын, б%.кіл экосистема мен биосфераныњ +-йымдасуы тіршілік ету зањдылыќтарын т%.сіндіру.
ОБСӨЖ № 1.
ОБСӨЖ тақырыбы: Экологияның қалыптасуы және дамуы. Қоғам және табиғат қарым - қатнасының эвалюциясы.
ОБСӨЖ жоспары:
а) Техника мен ғылымның экологизациясы
б) Ноосфераға жол ашу.
ОБСӨЖ мақсаты: Экологияның қалыптасуы және дамуына. Қоғам және табиғат қарым - қатнасының эвалюциясының ерекшеліктеріне толық мәлімет беру.
ОБСӨЖ мәтіні:
Биосфера және космос. Ноосфера
Биосфера және космос. Тіршілік космостық құбылыс болып табылады.
Биосфераның космостық ортасы тіршілікке қажетті қолайлы экологиялық
жағдайларды анықтайтын күн энергиясының көзі болып табылады.
Күн сәулесі ғаламдық экожүйесінің тіршілігіне күшті әсер етеді.
Биосфераға келіп түсетін күн энергиясының балансы кестеде көрсетілген.
Күн сәулесінің энергиясының таралуы.
(биосфераға жылдың мөлшерінен %)
Таралу түрі
Үлесі %
Шағылыстыру
Жылуға айналу
Булану, жауын-шашын
Жел, толқын, ағыс
Фотосинтез
30
45
23
0,2
0,8
Жер интенсивті космостық радиациядан магнит өрісімен қорғалған. Егер бұл өріс болмаса, космостық сәулелер қысқа уақыт аралығында атмосфераның барлық ауасын иондар мен электрондарға ыдыратып жіберер еді. Мұндай жағдайда Жерде мүмкін болмайды.
Озон қабаты биосфераны космос сәулелерінен қорғайды.Стратосферада
озон (О3) күн радиациясының ультракүлгін сәулелерін сіңіреді. Мұндай қорғансыз сәулелер биосферадағы бүкіл тіршілікті жойып жіберер еді.
Биосфера космоспен тығыз байланысты. Жерге түсетін энергия ағыны
тіршілікті қамтамассыз ететіндей жағдайларды жасайды.
Биосфераның энергетикасы. Күннің энергиясы - Жер биосферасының жылу
баланысы мен термиялық режимін анықтайтын негізгі қуат көзі. Жердің күнді
айналуына байланысты жер бетіне түсетін күн сәулесінің интенсивтілігі
Жер-Күн қашықтығының өзгеруіне байланысты жыл бойы өзгеіп отырады. Жер
мен Күннің ең аз арақашықтығы 147 млн км.қаңтар айының басында, ал ең ұзақ
арақашықтығы 125 млн км шілденің басында байқалады.
Биосфераның эволюциясы.
Адам санасы мен ғылыми ойдың рөлін бағалай келе В.И.Вериадский мынандай
қортындылар жасады:
1. Ғылыми шығармашылықтың дамуы адамның өзі тұратын биосфераны өзгертетін күш болып табылады.
2. Биосфераның өзгерістері ғылыми ойдың өсуі мен қатар жүретін құбылыстар.
3. Биосфераның бұл өзгерістері адам еркінен тыс, стихиялы түрде, табиғи процесс ретінде жүреді.
4. Тіршілік ортасы-биосфера планетасының ұйымдасқан қабықшасы болғандықтан, оның геологялық тарихына да оны өзгертудің жаңа факторы-адамзаттың ғылыми жұмысының енуі биосфераның жаңа фазаға, жаңа күйге-ноосфераға өтуі табиғи прцесс.
Ноосфера-сана, ақыл-ой қабаты, экологияның төрт заңы.
Бірінші заңы-барлығы барлымен байланысты.
Екінші заңы-материя жойылмайды, жоқтан пайда болмайды, ол бір түрден екінші түрге өтеді.
Үшінші заңы-табиғат өзі жақсы біледі. Амудария, Сырдария суын көп пайдалану арқасында Арал теңізі денгейі төмендеді.
Төртінші заңы-тегін ешнәрсе жоқ. Адамның еңбек қызметі нәтижесінде
экожүйеден алынған нәрсенің барлығы қайтарылуы тиіс. Біздің көптеген
қателіктеріміз табиғаттағы барлық құбылыстардың өзара байланысын
практикада пайдалана білмеуімізге байланысты туындап отыр.
5. Бақылау сұрақтар.
Тірі ағзалардан өтетін зат алмасу мен энергия ағысы.
Экожүйеде зат алмасуды қамтамасыз ететін факторлар.
Экожүйенің өнімділік заңдары.
Биосфераның эволюциясы.
Биосфераның энергетикасы.
Күн сәулесі энергиясының таралуы.
Ж. Б. Ламарктың ғылымға қосқан үлесі.
В. И. Вернадскийдің биосфералық шекаралары.
Ноосфераға жол ашу заңдары.
Қолданылған әдебиеттер тізімі.
Негізгі:
1.А.К.Бродский. Жалпы экологияның қысқаша курсы. Оқу құралы. Алматы, Ғылым.1997ж.
2.Е.Мамбетказиев. Қ.Сыбанбеков. Табиғат қорғау. Оқу құралы. Аматы Қайнар.1990ж.
3. Жамалбеков Е. Ү., Білдебаев Р. М. Жалпы топырақтану және топырақ географиясы мен экологиясы. А. Қазақ университеті 2001 ж.
Қосымша:
4.А.Б.Бигалиев, Е.У.Джамалбеков. Қазақстан топырақ экологиясы. Алматы. 1998ж.
5.Г.К. Сагимбаев. Экология и экономика. Алматы. 1997ж.
6.И.А.Шилов. Экология. Москва. Высшая школа. 2000ж.
7. А.А.Грелова. Экология. Москва. 1997ж.
8.В.И.Фурсов.Экологические проблемы окружающей среды. Алматы. 1991ж.
9.Ю.М.Одум. Экология в 2-х томах. Москва. Мир, 1986ж.
10.В.А.Радкевич. Экология. Минск. Высшая школа.1997ж.
1. А.В.Чигаркин. Геоэкология Казақстан. Алматы. Санат. 1995ж.
2.А.С.Бейсенова, Ж.Б.Шілдебаева, Г.З.Сауытбаева, Экология. Алматы. Ғылым. 2001ж.
3. А.К.Саданов, З.С.Сванбаева. Экология. Алматы.1999ж.
4. В.А.Алексеенко. Экологическая геохимия. Учебник. М. Логос. 2000ж.
5. Ф.И.Гиренок. Экология. Цивилизация. Ноосфера. М. 1987ж.
6.М.И.Будько. Глобальная экология. М. Мисль. 1997ж.
7.Л. А.Муравей. Экология и безопасность жизнедеятельности. М. ЮНИТИ, 2000ж.
8.Э.В. Гирусов. Экология и экономика природопользования. М. ЮНИТИ, 1998ж.
9. Г.С.Оспанова, Г.Т. Бозшатаева.Экология.Алматы .Экономика.2002ж.
ОБСӨЖ № 2.
ОБСӨЖ тақырыбы: Экологиялық мәселені шешудегі халықаралық тәжрибе.
ОБСӨЖ жоспары:
а) Қоршаған ортадағы канцоргендік заттар.
б)Судың сапасы мен тұрғындардың денсаулығы
ОБСӨЖ мақсаты: Экологиялық мәселелерді шешудегі халықаралық тәжрибелердің жолдарымен оларды ұйымдастырудың мәселелерімен таныстыру.
ОБСӨЖ мәтіні: Мекен ету ортасында тірі ағзаға әсер ететін экологиялық факторлардың көптүрлілікке қарамай, олардың ағзаға әсер ету сипаты мен тірі ағзалардың жауын ретінде беретін реакциялары бойынша бірқатар жалпы заңдылықтарды көрсетуге болады. Тірі ағзаларға экологиялық фактордың әсерінің қолайлы немесе қолайсыз болуы ең алдымен оның әсер ету күшіне байланысты. Фактор лардың жетіспеуі немесе шектен тыс көп болуы ағзалардың тіршілігіне қолайсыз әсер етеді.
1840 жылы Ю. Либих ( 1803-1873) ағзалардың төзімділігі оның экологиялық
қажеттіліктерінің тізбегіндегі ең әлсіз звеносымен анықталатынын дәлелдеді.
Қазір Либих ережесі шектеуші факторлар заңы немесе Либихтың минимум заңы деп аталады. Бұл заңды былай тұжырымдауға болады: экологиялық факторлар жиынтығында төзімділік шегіне ең жақын фактор күшті әсер етеді.
Экологиялық фактордың тек жетіспеуі ( минимум ) ғана емес , оның
артық мөлшері де ( максимум ) шектеуші әсер ете алады.
Минимум мен қатар максимумның да шектеуші әсері туралы түсінікті дамытқан 1913 жылы В. Шелфорд болды. Шелфордтың толеранттылық заңы деп аталады.
Экологиялық фактордың минимум заңы ғана емес, оның максимумы да шектеуші фактор бола алады, ал олардың арасындағы ауытқу диапозоны толеранттылық шамасын ( шыдау, төзім) яғни ағзаның белгілі бір факторға төзімділігін анықтайды.
Негізгі абиотикалық факторларға жарық, температура және
ылғалдылық жатады.
Жарық. Белгілі француз астрономы К. Фламмарион ( 1842-1925)
"Біздің планетамызда жүрген, қозғалған, өмір сүретін нәрселердің барлығы
күннен жаралған" - деді..
Биосферадағы ең маңызды процес - фотосинтез тек жарықта ғана жүзеге
асырылады. Жасыл өсімдіктерде жарықта ғана жүзеге асырылады. Жасыл
өсімдіктерде ( жоғары сатыдағы өсімдіктер мен балдырлар) электрондардың
доноры су ( оттегі) болып табылады. Сондықтан фотосинтез нәтижесінде оттегі түзіледі.
Жарықтың мөлшері радиация жиынтығымен анықталады. Полюстер ден экваторға қарай жарықтың мөлшері артады. Жарық режимін анықтау үшін шағылысқан жарық мөлшерін де, яғни альбедо ( латын тілінен аударғанда albus - ақ) есепке алу қажет.
Альбедо дегеніміз - әр түрлі денелердің бетінің шағылыстыруға қабілеті. Ол радиацияның жалпы мөлшерінен пайызбен шаққандағы мөлшері. Альбедо жарық сәулесінің түсу бұрышына және беттің шағылыстыру қасиетіне байланысты болады. Мысалы, таза қардың альбедосы - 85 %, лас қар 40-50%, қарашірікті топырақ - 5-14 %, ашық түсті құм 35-45 %, орман - 10-18%, үйеңкінің жасыл жапырағы - 10 %, күзгі сары жапырақтар - 28%.
Экологиялық фактор ретінде жарыққа қатысты өсімдіктердің төмендегі топтарын бөліп көрсетуге болады: гелиофиттер ( грек тілінен аударғанда skia- көлеңке) және көлеңкеге төзімді өсімдіктер ( факультативті гелиофиттер).
Ылғалдылық. Су тірі ағзалардың өмірдегі маңызды экологиялық факторы және олардың тұрақты құрам бөлігі болып табылады. Мысалы, балдырлардың денесінің 96-98 %-ын, шөптесін өсімдіктердің жапырағының 83-86 %-ын, мүктермен қыналардың 5-7 %-ын, былқылдақ денелілердің 68-83 %-ын су құрайды. Өсімдіктердің әртүрлі түрлерінің, әртүрлі даму кезеңдерінде суға деген қажеттілігі әртүрлі болады. Ол ауа райына, топырақ типіне байланысты. Қоршаған ортаның ылғалдылығы ағзалардың жер шарында таралуы мен санын шектейтін маңызды факторлардың бірі.
Ағзалардың тіршілік ортасына бейімделу.
Тірі ағзалардың жеке дамуына, олардың қоршаған орта факторларының өзгеруіне сезімталдығы жоғары болатын кезеңдері белгілі. Мұндай кезеңдерді қауіпті кезеңдер деп атайды.
Негізгі абиотикалық факторларға жарық, температура және ылғалдылық жатады.
Жалпы алғанда жарық өсімдіктердің даму жылдамдығына, фотосинтездің интенсивтілігіне, жануарлардың белсенділігіне, қоршаған ортаның ылғалдылығы мен температурасының өзгеруіне әсер етеді, тәуліктік және маусымдық циклдерді қамтамасыз ететін маңызды фактор болып есептеледі.
Температура. Тірі ағзалардың жер бетінде таралуын анықтайтын
факторлардың бірі температура. Жылудың тек абсолюттік мөлшері ғана емес, сондай-ақ оның уақыт бойынша таралуы, яғни жылулық режим маңызды болып табылады. Өсімдіктердің денесінің өзіндік температурасы болмайды. Олардың жылу реттеуінің анатомо-морфологиялық және физиологиялық механизмдері ағзаны қолайсыз температуралардан қорғауға бағытталған.
Биологиялық ырғақтар. Жануарлар мен өсімдіктер өмірінде
температура, ылғалдылық, жарық, қысым, электро магнит өрісі, теңіздердің
толуы мен қайтуы маңызды рөл атқарады. Аталған факторларға Жердің өз
өсінен Күнді айналуы, Айдың Жерге қатысты айналуы нәтижесінде
туындайтын маусымдық және тәуліктік өзгергіштігі тән. Сонымен қатар бұл
факторлар географиялық белдеулерге байланысты заңды түрде өзгереді.
Жануарлар мен өсімдіктер ұзақ уақытқа созылған табиғи сұрыпталу
барысында белгілі бір ортаға бейімделуге мүмкіндік беретін анатомо-морфологиялық және физиологиялық және басқа да арнайы белгілер мен қасиеттер пайда болған.Әр түрдің өзіне тән жылдық циклі: өсу мен даму интенсивтілігі, көбею, қысқа және қыстауға дайындығы қалыптасқан.
Уақыт бойынша бірізділікпен кезектесіп келетін ағзаның қандай да бір жағдайын биологиялық ырғақ деп атайды. Бұл ырғақтарды ішкі механизмдер ұстап тұрады. Биологиялық сағаттың көмегімен оларда әр түрлі физиологиялық процестердің тәуліктік, маусымдық, жылдық және басқа да ырғақтары белгіленеді.
Ағзаның ырғақтары ішкі немесе физиологиялық және сыртқы, яғни
геофизикалық табиғаты бар сыртқы ортадағы циклді өзгерістерден соң жүретін болып бөлінеді.
Егер тиіндерді толық қараңғылық жағдайында ұстаса, бастапқыда олар бір мезгілде оянып, белсенді тіршілік етеді, біраз уақыттан соң әртүрлі
уақытта оянып, өзінің әр түрлі ырғағын сақтайды. Содан соң күн мен түннің
дұрыс кезектесуін қалпына келтіргенде, жануарлардың ұйқы мен белсенді
тіршілігінің периодтары синхронды болады. Олай болса, сыртқы тітіркендіру
( күн мен түннің ауысуы) туа пайда болған циркадтық ырғақтарын реттейді.
Қолайсыз жағдайларға бейімделудің ерекше түрі - анабиоз. Анабиоз дегеніміз - тіршілік процестерінің баяулауы сонша, оларда тіршілік белгілері білінбейді. Бұл жағдай өсімдіктердің құрғақ тұқымдарында, кепкен қыналарға, қарапайым бір жасушалы жануарларға, коловраткаларға, жұмыр құрттарға, кейбір бунақ денелілерге тән. Анабиоздың көмегі мен ағзалар қолайсыз жағдайларды басынан өткізе алады.
Глоссарий:
1. Альбедо
2. Температура
3. Абиотика
4.Фотосинтез
Қолданылған әдебиеттер тізімі.
Негізгі:
1.А.К.Бродский. Жалпы экологияның қысқаша курсы. Оқу құралы. Алматы, Ғылым.1997ж.
2.Е.Мамбетказиев. Қ.Сыбанбеков. Табиғат қорғау. Оқу құралы. Аматы Қайнар.1990ж.
3. Жамалбеков Е. Ү., Білдебаев Р. М. Жалпы топырақтану және топырақ географиясы мен экологиясы. А. Қазақ университеті 2001 ж.
Қосымша:
4.А.Б.Бигалиев, Е.У.Джамалбеков. Қазақстан топырақ экологиясы. Алматы. 1998ж.
5.Г.К. Сагимбаев. Экология и экономика. Алматы. 1997ж.
6.И.А.Шилов. Экология. Москва. Высшая школа. 2000ж.
7. А.А.Грелова. Экология. Москва. 1997ж.
8.В.И.Фурсов.Экологические проблемы окружающей среды. Алматы. 1991ж.
9.Ю.М.Одум. Экология в 2-х томах. Москва. Мир, 1986ж.
10.В.А.Радкевич. Экология. Минск. Высшая школа.1997ж.
1. А.В.Чигаркин. Геоэкология Казақстан. Алматы. Санат. 1995ж.
2.А.С.Бейсенова, Ж.Б.Шілдебаева, Г.З.Сауытбаева, Экология. Алматы. Ғылым. 2001ж.
3. А.К.Саданов, З.С.Сванбаева. Экология. Алматы.1999ж.
4. В.А.Алексеенко. Экологическая геохимия. Учебник. М. Логос. 2000ж.
5. Ф.И.Гиренок. Экология. Цивилизация. Ноосфера. М. 1987ж.
6.М.И.Будько. Глобальная экология. М. Мисль. 1997ж.
7.Л. А.Муравей. Экология и безопасность жизнедеятельности. М. ЮНИТИ, 2000ж.
8.Э.В. Гирусов. Экология и экономика природопользования. М. ЮНИТИ, 1998ж.
9. Г.С.Оспанова, Г.Т. Бозшатаева.Экология.Алматы .Экономика.2002ж.
ОБСӨЖ № 3.
ОБСӨЖ тақырыбы: Тірі организмдердің ұйымдастырушылық денгейлері. Табиғи орта және адамның денсаулығы.
ОБСӨЖ жоспары:
а)Атмосфераның ластануы және денсаулығы тұрмыс және адам экологиясы.
б) Қолдағы экологиялық ортаның ерекшелігі.
ОБСӨЖ мақсаты: Тірі организмдердің ұйымдастырушылық денгейлерінің айырмашылықтарына. Табиғи орта және адамның денсаулығына әсер ету дәрежелерін анықтау мәлімет беру.
ОБСӨЖ мәтіні: Соңғы 50 жылда адамның шаруашылық қызметінің нәтижесінде біздің планетамыздың өзгеру дәрежесі, адамның отты пайдалана бастаған уақыттан, яғни 800 жолмен салыстырғанда әлдеқайда жоғары.
Нәтижеде адамзаттың үлесіне күрт нашарлаған биологиялық жүйелер тиіп, жекелеген жануарлар мен өсімдіктердің популяцияларының келії мен жойылуы, адамзат қоғамы үшін болжамбаған теріс құбылыстарға әкелетін биосферадағы қайтымсыз өзгерістердің қаупі туып отыр.
Қазіргі кездегі адамның өмір сүру ортасының 4 компаненентін бөліп
көрсетуге болады: Оның 3-уі антропогенді фактордың әсерінен белгілі бір
дәрежеде өзгерген табиғи орта болып табылады. Төртіншісі тек
адамзат қоғамына тән әлеуметтік орта.
1.Табиғи орта - бұл адамның әсерінен болмашы өзгеріске ұшыраған немесе өзгерістер оның өздігінен қалпына келу және өз-өзін реттеу қабілетін жоймаған орталар.
Адамның әсерінен өзгерген табиғи орта - бұларға егістік талаптары баулар, жүзімдіктер, саябақтар жатады.
2. Адамның қолымен жасалған орта - оларға тұрғын және өндірістік
ғимараттар, өнеркәсіп кешендер қала және т.б.
3.Әлеуметтік орта - бұған адамдардың бір - бірімен өзара
қарым - қатынасы, псикаологиялық акуал, денсаулық сақтау, жалпы
мәдени байлықтар және т.б. кіреді. Оның адамға әсері күннен күнге
артып отыр. Содықтан да адамның өмір сүру жағдайларының және
адамның негізгі құқықтары, соның ішінде өмір сүру құқығын жүзеге
асыруда екі аспектің - табиғи және адам жасаған ортаның маңызы артып отыр.
Қоғам мен табиғаттың өзара қарым қатынастарының кезеңдері.
Қоғам мен табиғаттың өзара қарым - қатынасының тарихында бірқатар ерекше кезеңдерді бөліп көрсетуге болады:
1. Палеолит - дәуірі. Адам бұл тарифи кезеңде табиғатпен бірге еді, оның тіршілік қызметі жинау мен аңшылықтан құралды. Палеолиттің ұзақтығы 2 млн. жылдан астам уақытты Альп жатыр.
2. Аграрлық кезеңге адамның мәдени жер өңдеуге көшуінен басталған
3. неолит дәуірі жатады. Осы дәуірден бастап егіншілік пен мал. шаруашылығының дамуына байланысты, қоғам биосфераға кошті әсер ете бастады. Ормандарды кесу, шалғындық далаларды жарту, үй жануарларын жою. Нәтижесінде ғаламшардың орасан алкен территориялары біртіндеп құмды шөлдер мен жартасты тауларға айкала бастады. Аграрлық кезеңнен бастап тарихтағы техногенні дәуір басталады, яғни адам белсенді түрде биосфераны өзгерте
бастады, табиғаттың заңдылықтарын өзінің мақсатына бағытталған түрде пайдалана бастады.
Табиғи экожүйеден ауыл шаруашылық экожүйеге дейін.
Индустриалды кезең (ол XVII - XX ғасыр ортасы) кен өндіру
салалары мен металургия қарқынды түрде дами бастады. XX ғасырдың ортасына қарай өндірістің қоршаған ортаға әсері кеңейіп, ғаламдық сипатқа ие болды.
Антропогенді экожүйелерге агройеноздар мен агроэкожүйелер жатады. Агроценоз дар ауыл шаруашылығында қолданылатын жерлерде пайда болатын биоценоздар. Олар табиғи бірлестіктерден, біріншіден, құрамына кіретін түрлердің санының аз болуымен екіншіден, осы бірлестіктің негізгі мүшесі - мәдени дақылдардың зиянкестер мен бәсекелестіктің қарсы тұру қабілетінің төмен болуымен сипатталады. Мәдени дақылдар адамға пайдалы жағына қарай сұрыптау арқылы кошті өзгеріске ұшыраған, сондықтан олардың адамның көмегінсіз тіршілік үшін күреске қабілеті нашар.
Агроценоздарды адам көп қуат жұмсау арқылы Остап тұрады.
Ал табиғи биоценоздар мұндай қосымша энергия көзін қажет етпейді. Қазір ауыл шаруашылығында әр түрлі өсімдіктерді химиялық қорғау құралы пестицид тер қолданылады. Пестицидтердің көпшілігі тек зиянкес түрлері ғана емес, олардың паразиттері мен жыртқыштарын да жояды, яғни агроценоза қалыптасқан реттеуші байланыстар бұзылады.
Зиянкестердің тірі қалған бөлігі реттеушілерден босанып, бұрынғыдан да көбейеді. Тірі ағзаларды - жыртқыш немесе паразит тік бунақденелер, бунақденеқоректі немесе жыртқыш құстарды бактериялар, вирустар және т.б. зиянкестерден қорғану үшін қолдану биологиялық күрес әдісі деп аталады.
Агроэкожүйесі дегеніміз - адамның сапалы қызметімен жоспарланып, жасалған территориялар.
Ауыл шаруашылық өндірісінің қазіргі көптеген әдістері өзінің мәні жағынан антиэкологиялық - монодақылдарды өсіру, малды шектен тыс жою, улы химикаттарды кеңінен қолдану, минералды тыңайтқыштардың шектен тыс мөлшерін қолдану топырақты жаппай жырту және тағы басқалар. Бұлар экожүйелердің қалыпты қызметінің бұзылуына, құрамының қарапайымдылығына , тұрақсыздыққа және табиғаттағы апатты өзгерістерге алып келеді. Сондықтан қазіргі ауыл шаруашылығының дамуында мүмкіндігінше экологиялық заңдарды ұстану қажет.
5.Бақылау сұрақтар:
1. Үш антропогенді фактор.
2. Адамның өмір сүру ортасының компоненттері.
3. Табиғи және адам жасаған ортаның маңызы.
4. Қоғам тарихында бірқатар ерекше кезеңдер.
5. Аграрлық кезең.
6. Ақпараттық- экологиялық кезең.
7. Агроэкожүйелер.
Қолданылған әдебиеттер тізімі.
Негізгі:
1.А.К.Бродский. Жалпы экологияның қысқаша курсы. Оқу құралы. Алматы, Ғылым.1997ж.
2.Е.Мамбетказиев. Қ.Сыбанбеков. Табиғат қорғау. Оқу құралы. Аматы Қайнар.1990ж.
3. Жамалбеков Е. Ү., Білдебаев Р. М. Жалпы топырақтану және топырақ географиясы мен экологиясы. А. Қазақ университеті 2001 ж.
Қосымша:
4.А.Б.Бигалиев, Е.У.Джамалбеков. Қазақстан топырақ экологиясы. Алматы. 1998ж.
5.Г.К. Сагимбаев. Экология и экономика. Алматы. 1997ж.
6.И.А.Шилов. Экология. Москва. Высшая школа. 2000ж.
7. А.А.Грелова. Экология. Москва. 1997ж.
8.В.И.Фурсов.Экологические проблемы окружающей среды. Алматы. 1991ж.
9.Ю.М.Одум. Экология в 2-х томах. Москва. Мир, 1986ж.
10.В.А.Радкевич. Экология. Минск. Высшая школа.1997ж.
1. А.В.Чигаркин. Геоэкология Казақстан. Алматы. Санат. 1995ж.
2.А.С.Бейсенова, Ж.Б.Шілдебаева, Г.З.Сауытбаева, Экология. Алматы. Ғылым. 2001ж.
3. А.К.Саданов, З.С.Сванбаева. Экология. Алматы.1999ж.
4. В.А.Алексеенко. Экологическая геохимия. Учебник. М. Логос. 2000ж.
5. Ф.И.Гиренок. Экология. Цивилизация. Ноосфера. М. 1987ж.
6.М.И.Будько. Глобальная экология. М. Мисль. 1997ж.
7.Л. А.Муравей. Экология и безопасность жизнедеятельности. М. ЮНИТИ, 2000ж.
8.Э.В. Гирусов. Экология и экономика природопользования. М. ЮНИТИ, 1998ж.
9. Г.С.Оспанова, Г.Т. Бозшатаева.Экология.Алматы .Экономика.2002ж.
ОБСӨЖ № 4.
ОБСӨЖ тақырыбы: Өндірістік қаладағы атмосфералық ауаның жағдайы.
ОБСӨЖ жоспары:
а) Озон қабатының бұзылуы және оның зардаптары.
б)Климаттық антропогендік ластануы.
ОБСӨЖ мақсаты: Өндірістік қаладағы атмосфералық ауаның жағдайының нашарлығына оның адамдар организміне әсерлерін қауіпсіздендіру шараларының жолдарымен таныстыру.
ОБСӨЖ мәтіні: Атмосфераның қасиеттері және оның адамға әсері.
1 Атмосфера ауа, химиялық қоспалар мен су буынан
тұратын күрделі жүйе, ол биосферадағы физико-химиялық
және биологиялық
процестердің жүруінің шарты және
метеорологиялық режимнің маңызды факторы.
2 Егер атмосферада қоспалар болмаса, онда жер
бетіндегі орташа жылдық температура +15[0]С немесе - 18[0]С
болар еді.
Атмосфераның маңызды қасиеттеріне оның жылдас араласуы мен үлкен ара қашықтыққа орын ауыстыруы, басқа сфералармен, әсіресе
мұхитпен байланысы жатады. Мұхитпен жанасуы нәтижесінде мұхит атмосферадағы көміртегінің қос оксиді (СО2), күкіртті газ және басқа қосылыстарды сіңіреді. Атмосферадағы қосылыстардың басым бөлігін өсімдіктер сіңіреді және зат алмасудың топырақ звеносына кіреді. Жылдам араласқыш қасиеті мен оның ластануды таратуы, сонымен қатар локальды ластануды ғаламдық ластануға айналдырушы фактор болып табылады.
Адам атмосфераның әр-түрлі параметрлеріне және қасиеттеріне, оның химиялық құрамына, жылу режиміне, орын ауыстыру, радиоактивтік электромагниттік фон және т.б. әсер етеді.
Адамның атмосфераға әсерінің байқалуы, оның биосфералық процестерге белсенді түрде араласа бастауынан, ормандарды жою, жерді жырту, эрозия, құрғату, суару, қалалар мен өндіріс орындарын т.б. салу нәтижесінде басталды.
Атмосфераны ластаушы заттар.Атмосфераға шығарылатын химиялық заттардың ішінен бірінші орында көмірқышқыл газы тұр. Бұл қосылыс ұзақ өмір сүреді және атмосферада жиналуға қабілетті күкіртті газ әсіресе өсімдіктер үшін қауіпті. Олар жануар мен адамға қарағанда бұл газға өте сезімтал. Өсімдіктер газдың олардың бетіне құрғақ қону немесе қышқыл жауын-шашынмен келіп түсуі нәтижесінде зақымданады. Бұл газ қазіргі кездегі қоршаған ортаның әр-түрлі элементтері әсеріне байланысты бірінші орында тұрған әлемдік ластаушы.
Атмосфераның жоғары қабатындағы озон оттегі молекуласының (О2) ультракүлгін сәулелер әсерінен ыдырауы нәтижесінде түзіледі. Бос оттегінің оттегі молекуласына қосылуынан озон түзіледі.
Озон қабаты полюстерде 9-30 км, экваторда 18-32 км биіктікте орналасқан.
Озон толқын ұзындығы 200-320 км. болатын сәулелерді сіңіреді. Олардың бір бөлігі, ұзын толқындармен қатар жер бетіне дейін жетеді ұзындығы 200-400 км, сәулелер биологиялық белсенді ультракүлгін
сәулелер категориясына жатады.
Соңғы жылдары атмосфераның жоғары қабатындағы озонның мөлшерінің кемуі байқалуда. Солтүстік жарты шардың орталық және жоғары ендіктерінде бұл кему 3% құраған. Мәліметтер бойынша озонның 1% -ке кемуі терінің қатерлі ісігімен ауыру деңгейін 5-7%-ке арттыруы мүмкін.
Озонның ең көп мөлшері Антарктиданың үстінде жойылған.
Мұнда соңғы 30 жылда озонның мөлшері 30-40% кеміген.
Озонның концентрациясының кемуі нәтижесінде түзілген кеңістікті "озон тесіктері" деп атайды.
Қазіргі кездегі озон қабатын бұзатын негізгі антропогенді фактор фреондар болып есептеледі. Олар тоңазытқыш құрылғыларда, әр-түрлі
баллондарда тасымалдаушы газ ретінде және тағы басқа қолданылады.
Атмосфераның төменгі қабаттарында озон күшті антитоксинант және бактериоцид. Адамда ол тыныс алуды қиындатады, көзді тітіркендіреді және тағы басқа.
Тест тапсырмалары:
1. Тірі организмдардің бір-бірімен және олардың қоршаған ортамен байланысымен байаланысын зерттейтін ғылым:
A. Экология +
B. Нооэкология
C. Адам экологиясы
D. Биология
E. Анатомия
2. Абиотикалық фактор дегеніміз:
а) Климаттық фактор +
В) Жыртқыштық-құрбан қатынасы
A. Тірі организмдерінің өзара байланысу формасы
B. Аменсализм
C. Коменсализм
3. Өсімдік өсуіне әр түрлі факторлардың әсерін зерттеуде минимум заңын кім ашты?
А. Ю.Либих +
В.Радкевич
С. В.Шельфорд
Д. Ю.Одум
Е. В.Вернадский
4. 1935 ж. Алғашқы рет "Экожүйе" түсінігін ұсынды:
А. А.Тенсли +
В. Д.Н.Докучаев
С. К.Мебиус
Д. С.Форбс
Е. Э.Геккель
5. Озондық қабат мынадай биіктікте орналасқан:
А. 12-25 км.+
В. 10-12 км.
С. 50-120 км.
Д. 40-50км.
Е. 25-40 км.
6. Атмосфералық жер бетінен 9-15 км қашықтықта орналасқан аумағы:
А. Тропосфера +
В. Мазосфера
С. Ионосфера.
Д. Гидросфера
Е. Стратосфера
7. Эрозиялар мынадай болады:
А. Жел және су +
В. Тұздылық және техногендік
С. Техногендік
Д. Желдік және тұздылық
Е. Улы.
8. ҚР-ғы Ақсу- Жабағалы қорығы қай жылы құрылды?
А. 1926ж +
Қолданылған әдебиеттер тізімі.
Негізгі:
1.А.К.Бродский. Жалпы экологияның қысқаша курсы. Оқу құралы. Алматы, Ғылым.1997ж.
2.Е.Мамбетказиев. Қ.Сыбанбеков. Табиғат қорғау. Оқу құралы. Аматы Қайнар.1990ж.
3. Жамалбеков Е. Ү., Білдебаев Р. М. Жалпы топырақтану және топырақ географиясы мен экологиясы. А. Қазақ университеті 2001 ж.
Қосымша:
4.А.Б.Бигалиев, Е.У.Джамалбеков. Қазақстан топырақ экологиясы. Алматы. 1998ж.
5.Г.К. Сагимбаев. Экология и экономика. Алматы. 1997ж.
6.И.А.Шилов. Экология. Москва. Высшая школа. 2000ж.
7. А.А.Грелова. Экология. Москва. 1997ж.
8.В.И.Фурсов.Экологические проблемы окружающей среды. Алматы. 1991ж.
9.Ю.М.Одум. Экология в 2-х томах. Москва. Мир, 1986ж.
10.В.А.Радкевич. Экология. Минск. Высшая школа.1997ж.
1. А.В.Чигаркин. Геоэкология Казақстан. Алматы. Санат. 1995ж.
2.А.С.Бейсенова, Ж.Б.Шілдебаева, Г.З.Сауытбаева, Экология. Алматы. Ғылым. 2001ж.
3. А.К.Саданов, З.С.Сванбаева. Экология. Алматы.1999ж.
4. В.А.Алексеенко. Экологическая геохимия. Учебник. М. Логос. 2000ж.
5. Ф.И.Гиренок. Экология. Цивилизация. Ноосфера. М. 1987ж.
6.М.И.Будько. Глобальная экология. М. Мисль. 1997ж.
7.Л. А.Муравей. Экология и безопасность жизнедеятельности. М. ЮНИТИ, 2000ж.
8.Э.В. Гирусов. Экология и экономика природопользования. М. ЮНИТИ, 1998ж.
9. Г.С.Оспанова, Г.Т. Бозшатаева.Экология.Алматы .Экономика.2002ж.
ОБСӨЖ № 5.
ОБСӨЖ тақырыбы: Популяциялық экология - демэкология. Экожүйеге қышқыл жаңбырдың әсері.
ОБСӨЖ жоспары:
а)Әлемдік мұхиттың ластануы.
б)Қазақстандағы шөлдену мәселелері.
ОБСӨЖ мақсаты: Популяциялық экология - демэкология жайында оның ерекшеліктері мен маңыздылығына. Экожүйеге қышқыл жаңбырдың әсері туралы толық мәлімет беру.
ОБСӨЖ мәтіні: Экологиялық жағдайды дұрыс түсіну үшін берілген жердегі өзара әрекеттесетін факторлардың барлығын есепке алуды, ал бұл әр түрлі экологиялық әдістерді қолдануды талап етеді.
Ортаның жағдайын бағалау және есепке алу әдістері. Бұларға метеорологиялық бақылау, температураны өлшеу, судың химиялық құрамын, тұздылығын, мөлдірлігін, топырақ ортасының сипатын анықтау, радиациялық фонды өлшеу, ортаның химиялық және бактериалдық ластануын анықтау және т.б. жатады.
Экологияның бөлімдері : Ағзалар экологиясы (экология) ағзаның қоршаған ортада тіршілік етуінің шекараларын анықтап, ағзалардың орта факторларының әсеріне жауап беруін және олардың орта жағдайларына бейімдеушілігін зерттейді.
Популяциялық экология ( демэкология) міндеті популяциялардың құрылымы мен санының динамикасының жалпы заңдылықтарын зерттеу болып табылады. Популяциялардың тіршілік етуінің жалпы экологиялық заңдылықтарын зерттейді.
Бірлестіктер экологиясы (синэкология) бірлестіктердің ұйымдасу заңдылықтарын құрылымын және қоректену тізбегіндегі заттардың биотикалық зат айналымны мен энергияның трансфармациясы ретінде көрінетін қызметін зерттейді.
Биосфера туралы ілім. Тірі ағзалардың және осы ағзалармен үздіксіз алмасуда болатын планета барлық затының және оның қызметінің жиынтығынан тұратын жердің қабықшасы.
Популяция дегеніміз - бір бірімен өзара қарым - қатынаста болатын және үлкен территорияда бірігіп тіршілік ететін бір түрге жататын даралар тобы. С.С. Шварцтың анықтамасы бойынша: популяция бұл қоршаған ортаның үнемі өзгеріп отыратын жағдайында санын тұрақты ұстап тұруға қажетті жағдайлармен қамтамасыз етілген белгілі бір түрдің ағзаларының элементарлық тобы. Популяция ұғымын латын тілінен аударғанда халық тұрғындар деген мағына береді.
Кез келген популяция төмендегі қасиеттермен сипатталады:
Популяция саны берілген территория немесе көлем бірлігіндегі даралардың жалпы саны. Ол еш уақытта тұрақты болмайды және ол көбею мен өнімнің интенсивтілігінің қатынасына байланысты.
Популяцияның тығыздығы популяция алып жатқан аудан немесе көлем бірлігіне шаққандағы даралар санымен анықталады. Мысалы ағаштың 150 түбінің 1 гектарда өсуі осы популяцияның тығыздығын сипаттайды.
Туылу - көбею нәтижесінде уақыт бірлігінде пайда болған жаңа даралар саны. Тір ағзаларға көбеюге деген мүмкіндік берілген.
Өлім - белгілі бір кезеңде өлген даралардың саны.
Популяцияның өсімі - туылу мен өлімнің арасындағы айырма: өсім оң немесе теріс болуы мүмкін.
даралар
саны
уақыт
даралар
саны
уақыт
Популяцияның жыныстық және жастық құрамы. Жыныстық құрылым популяциядағы жыныстардың қатынасын көрсетеді. Аталықтар мен аналықтардың жасы және жыныстық жетілу жағдайлары популяция санын ұстап тұруға әсер етеді. Популяция санының динамикасы. Популяцияның саны негізінен бір - біріне қарама - қарсы екі құбылыспен анықталады - туу және өлім. Популяциядағы даралар санының көбею процесі теориялық жағынан алғанда шексіз өсуге қабілетті - биотикалық потенциал (А) бірақ қоршаған орта жағдайлары бұл өсуді шектейді, іс жүзіндегі өсу логистикалық қисықпен (Б) сипатталады. Теориялық және іс-жүзіндегі өсудің арасындағы айырмашылық ортаның қарсылығын сипаттайды.
Бәсекелестік. Азық, өмір сүру ортасы және басқа қажетті жағдайлар үшін болатын даралар арасындағы кері әсерлер. Мысалы түраралық бәсекелестікке сілеусін мен росомаха арасындағы азық үшін бәсекелестікті айтуға болады. Бәсекелестік тікелей немесе жанама болуы мүмкін.
Тікелей бәсекестік даралардың бір - бірімен агрессивті шекісіп қалуы немесе өсімдіктер мен микроорганизмдердің улы заттарды бөліп шығаруы арқылы көрінеді.
Жанама бәсекелестік кезінде даралар арасында тікелей өзара әсер болмайды. Ол аралық звено - әр түрлі жануарлардың бір ресурспен қоректенуі, ал ол ресурс шектеуші фактор болуы арқылы жүзеге асады. Тіршілік процесінде көптеген өсімдіктер, жануарлармен микроорганизмдер қоршаған ортаға газ тәріздес, сұйық және қатты заттарды бөліп шығарады. Мысалы, бидайық пен арамшөптер мәдени өсімдіктердің, жаңғақ пен емен өздері бөліп шығарған заттармен шөптесін өсімдіктердің өсуін тежейді
Симбиоз (селбесу) дегеніміз - әр түрге жататын даралардың екі жақты пайдалы бірігіп тіршілік етуі. Жануарлардағы симбиозға мысал - шаян мен актинияның бірігіп тіршілік етуі жатады. Актиния шаянның арқасында бекініп оны атпа жасушаларының көмегімен қорғайды, ал актиния шаяннан қалған тамаққалдықтарымен қоректенеді және оны қозғалыс құралы ретінде пайдаланады.
Әріптестік бірігіп тіршілік ету. Мысалы, құстардың бірнеше түрінің бірігіп ұя салуы, тырна мен крачка, олардың бірігіп өмір сүруі жауларынан қорғануды жеңілдетеді.
Қолданылған әдебиеттер тізімі.
Негізгі:
1.А.К.Бродский. Жалпы экологияның қысқаша курсы. Оқу құралы. Алматы, Ғылым.1997ж.
2.Е.Мамбетказиев. Қ.Сыбанбеков. Табиғат қорғау. Оқу құралы. Аматы Қайнар.1990ж.
3. Жамалбеков Е. Ү., Білдебаев Р. М. Жалпы топырақтану және топырақ географиясы мен экологиясы. А. Қазақ университеті 2001 ж.
Қосымша:
4.А.Б.Бигалиев, Е.У.Джамалбеков. Қазақстан топырақ экологиясы. Алматы. 1998ж.
5.Г.К. Сагимбаев. Экология и экономика. Алматы. 1997ж.
6.И.А.Шилов. Экология. Москва. Высшая школа. 2000ж.
7. А.А.Грелова. Экология. Москва. 1997ж.
8.В.И.Фурсов.Экологические проблемы окружающей среды. Алматы. 1991ж.
9.Ю.М.Одум. Экология в 2-х томах. Москва. Мир, 1986ж.
10.В.А.Радкевич. Экология. Минск. Высшая школа.1997ж.
1. А.В.Чигаркин. Геоэкология Казақстан. Алматы. Санат. 1995ж.
2.А.С.Бейсенова, Ж.Б.Шілдебаева, Г.З.Сауытбаева, Экология. Алматы. Ғылым. 2001ж.
3. А.К.Саданов, З.С.Сванбаева. Экология. Алматы.1999ж.
4. В.А.Алексеенко. Экологическая геохимия. Учебник. М. Логос. 2000ж.
5. Ф.И.Гиренок. Экология. Цивилизация. Ноосфера. М. 1987ж.
6.М.И.Будько. Глобальная экология. М. Мисль. 1997ж.
7.Л. А.Муравей. Экология и безопасность жизнедеятельности. М. ЮНИТИ, 2000ж.
8.Э.В. Гирусов. Экология и экономика природопользования. М. ЮНИТИ, 1998ж.
9. Г.С.Оспанова, Г.Т. Бозшатаева.Экология.Алматы .Экономика.2002ж.
ОБСӨЖ № 6.
ОБСӨЖ тақырыбы: Қауымдастық экологиясы - синэкология. Жердіңрекультивациясы.
ОБСӨЖ жоспары:
а)Азық түлік мәселесі.
б)Ауыл шаруашылығындағы минералды тыңайтқыш азық - түліктегі нитраттар.
ОБСӨЖ мақсаты: Қауымдастық экологиясы - синэкологияның маңызы мен ерекшеліктеріне. Жердің рекультивациясының айырмашылықтарына толық мәлімет беру.
ОБСӨЖ мәтіні: Синэкология (грек тілінен аударғанда syn-бірге) әр түрге жататын өсімдіктер, жануарлармен микроорганизмдердің популяцияларының ассоциацияларын, олардың қалыптасу жолдары мен қоршаған ортамен өзара әсерін зерттейтін экологияның бөлімі.
Әр түрдің популяцияларының макрожүйелерге бірігуінен - бірлестіктер немесе биогеценоздар түзіледі.
Биоценоз (грек тілінен bios - өмір, koinos-жалпы ортақ) қоршаған ортаның бірдей жағдайында бірге тіршілік ететін, өсімдіктер, жануар мен микроорганизмдер популяцияларының жиынтығы.
Ешқандай биоценоз қоршаған ортадан тәуелсіз, не одан тыс өздігінен дами алмайды.
Кез келген биоценоз биотоппен бірігіп, одан да жоғары деңгейдегі биологиялық жүйе - биогеоценозды түзеді. Бұл ұғымды 1940 жылы В.Н. Сухачев ұсынған. Оның анықтамасы - "жер бетінің белгілі бір бөлігінде табиғи жағдайлары біртекті бірлестік, ол өзін құрайтын компоненттердің өзара әсерлесу ерекшеліктерімен, белгілі бір зат және энергия, алмасуымен, басқа да табиғат құбылыстарымен, ішкі қарама - қайшылықты біртұтастықпен сипатталатын, үнемі қозғалыста, дамуда болатын жиынтық"
Биогеоценоз ұғымы, шет елдерде таралған А. Тенсли 1935 ж. Ұсынған "Экожүйе" ұғымына жақын.
Экожүйе дегеніміз - зат, энергия және ақпараттар алмасу нәтижесінде біртұтас ретінде тіршілік ететін кез келген өзара әрекеттесуші тірі ағзалар мен қоршаған орта жағдайларының жиынтығы.
Экожүйе - ағзалар мен абиотикалық ортадан, олардың әрқайсысы бір - біріне әсер ететін тірі табиғаттың негізгі функцианалдық бірлігі. Экожүйенің тіршілік етуі тірі ағзалар жиынтығы мен ортаның арасында зат, энергия және ақпарат алмасуымен байланысты.
Тундра - оның негізгі белгісі орманның болмауы. Өсімдіктер денесі астық тұқымдастықтардан, қияр шағын ағашты өсімдіктерден тұрады..
Тайга - қылқанжапырақты ормандар болуымен белгілі (шырша, арша, қарағай, самырсын).
Дала
Шөлдер
12. Экожүйелердің экономикасы
1935 жылы атақты биолог Э. Бауер былай дейді: "Тірі жүйелер еш уақытта тепе - теңдікте болмайды және өзінің бос энергиясы есебінен үнемі сыртқы орта жағдайларына сай физика мен химия заңдары талап ететін тепе - теңдікте болмайды және өзінің бос энергиясы есебінен үнемі сыртқы орта жағдайларына сай физика мен химия заңдары талап ететін тепе - теңдікте қарсы жұмыс жасайды". Бұл принципті тірі жүйелердің тұрақты теңсіздік принципі деп атайды.
3. Экожүйелердің ұйымдасу заңдары
Тірі ағзалар арқылы жүретін зат пен энергия ағысы өте үлкен. Мысалы, адам өз өмірінде ондаған тонна тамақ пен суды, өкпесі арқылы көптеген миллион литр ауаны пайдаланады. Өсімдіктер өз денесінің әрбір грамын түзу үшін 200-800 грамға дейін су жұмсайды. Фотосинтезге қажетті заттарды өсімдіктер топырақтан, судан және ауадан алады.
Экожүйеде төрт негізгі құрам бөліктер болған жағдайда ғана зат алмасуды қамтамасыз ете алады.
Тірі ағзалардың қоректену типтері мен энергия өзгерту механизмдеріне қарай автотроптар және гетерофтар болып бөлінеді.
Автотроптар (грек тілінде - өзі) бейорганикалық заттардың органикалық заттарға айналуын жүзеге асырады (жасыл өсімдіктер мен кейбір микроорганизмдер).
Гетеротрофтар (грек тілінде - әр түрлі) - дайын органикалық заттармен қоректенеді. (жоғары сатыдағы паразит - өсімдіктер, саңырауқұлақтар, барлық жануарлар мен адам).
Автотрофтар Гетеротрофтар
Автотроптар органикалық затты синтездейді, ал гетеротрофтар оларды пайдаланады. Бұл процестің барысында органикалық заттың ыдырауы жүреді. Егер ыдырау өнімдерін қайтадан автотроптар пайдаланса, онда экожүйедегі ағзалар арасында зат пен энергия айналымытүзіледі.
Глоссарий:
1. Автотроп
2. Гетеротроф
3. Экожүйе
4.биогеоценоз
5.Синэкология
Қолданылған әдебиеттер тізімі.
Негізгі:
1.А.К.Бродский. Жалпы экологияның қысқаша курсы. Оқу құралы. Алматы, Ғылым.1997ж.
2.Е.Мамбетказиев. Қ.Сыбанбеков. Табиғат қорғау. Оқу құралы. Аматы Қайнар.1990ж.
3. Жамалбеков Е. Ү., Білдебаев Р. М. Жалпы топырақтану және топырақ географиясы мен экологиясы. А. Қазақ университеті 2001 ж.
Қосымша:
4.А.Б.Бигалиев, Е.У.Джамалбеков. Қазақстан топырақ экологиясы. Алматы. 1998ж.
5.Г.К. Сагимбаев. Экология и экономика. Алматы. 1997ж.
6.И.А.Шилов. Экология. Москва. Высшая школа. 2000ж.
7. А.А.Грелова. Экология. Москва. 1997ж.
8.В.И.Фурсов.Экологические проблемы окружающей среды. Алматы. 1991ж.
9.Ю.М.Одум. Экология в 2-х томах. Москва. Мир, 1986ж.
10.В.А.Радкевич. Экология. Минск. Высшая школа.1997ж.
1. А.В.Чигаркин. Геоэкология Казақстан. Алматы. Санат. 1995ж.
2.А.С.Бейсенова, Ж.Б.Шілдебаева, Г.З.Сауытбаева, Экология. Алматы. Ғылым. 2001ж.
3. А.К.Саданов, З.С.Сванбаева. Экология. Алматы.1999ж.
4. В.А.Алексеенко. Экологическая геохимия. Учебник. М. Логос. 2000ж.
5. Ф.И.Гиренок. Экология. Цивилизация. Ноосфера. М. 1987ж.
6.М.И.Будько. Глобальная экология. М. Мисль. 1997ж.
7.Л. А.Муравей. Экология и безопасность жизнедеятельности. М. ЮНИТИ, 2000ж.
8.Э.В. Гирусов. Экология и экономика природопользования. М. ЮНИТИ, 1998ж.
9. Г.С.Оспанова, Г.Т. Бозшатаева.Экология.Алматы .Экономика.2002ж.
ОБСӨЖ № 7.
ОБСӨЖ тақырыбы: Ауыл шаруашылығындағы химияландыру және қоршаған орта.
ОБСӨЖ жоспары:
а)Зиянды заттар ментабиғи күрес әдістері.
б)Өндірістік қалдықтардың утилизациясы мен ликвидациясы.
ОБСӨЖ мақсаты: Ауыл шаруашылығындағы химияландыру және қоршаған ортаның ластанудан сақтау жолдарына. Өндірістік қалдықтардың утилизациясы мен ликвидациясының жолдарына толық мәлімет беру.
ОБСӨЖ мәтіні: Ќорщаѓан ортаныњ экологиялыќ жаѓдайы мен ауру дењгейі.
Денсаулыќ дегеніміз - б+-л тек аурудыњ болмауы емес, ол толыќ физикалыќ, психологиялыќ жєне єлеуметтік ќолайлылыќ. Ѓалымдардыњ есептеуі бойынша адамдардыњ денсаулыќ жаѓдайлары 50-52% uмір с%.ру салтына, 20-25% т+-ќым ќуалау факторларына, 18-20% ќоршаѓан орта жаѓдайларына, ал 7-12% ѓана денсаулыќ саќтау саласыныњ дењгейіне байланысты болады. Антропогенді факторлар б+-рын болмаѓан, жања техногенді ауруларды туѓызады.
Аурулар туѓызатын заттар мен факторлар.
Аѓзаларѓа ќолайсыз єсер ететін жєне ауруларѓа єкеліп соќтыратын заттарды тuмендегідей топтарѓа бuліп кuрсетуге болады:
1) Канцерогендер - ќатерлі ісіктер туѓызады. Ењ к%.штілері бензо(а)пирен, ультрак%.лгін сєулелер, радиоактивті изотоптар, эпоксидті смолалар, нитриттер, асбест жєне т.б. жатады.
2) Мутагендер - хромсомалар саны мен ќ+-рылымыныњ uзгеруіне єкеліп соќтырады. (Рентген сєулелері, гамма сєулелер, неитрондар кіреді)
3) Тетрагондер - жеке дамуда кемістікке єкелетін, кемтарлыќтардыњ пайда болуына єкелетін заттар.
Нитраттар мен азыќтыќ ќоспалар туѓызатын аурулар.
Нитраттардыњ негізгі кuзі - NO3 ионы бар минералды тыњайтќыштар. Нитраттар єсіресе теплицаларда uсірілген даќылдарда кuп болады. Азыќтыќ ќоспалар мал шаруашылыќ uнімдерін консервілеу кезінде кењ ќолданылады. Оларѓа дєрілік заттар, єр т%.рлі консерванттар, бояулар, uнімдердіњ сыртќы т%.рін жаќсартатын органикалыќ жєне минералдыќ заттар жатады.
Ќазіргі кезде ж%.здеген азыќтыќ ќоспалар ќолданылады. Олардыњ кuпшілігі адам денсаулыѓы %.шін зиянды. Мысалы: азоттыќ бояулар тєттілерге, кремдерге ќосылады. Олар адамда астма ауруын туѓызады.
Ќала жєне адамныњ денсаулыѓы.
Ќазіргі кездегі адамныњ экологиялыќ ортасы - ќала. Ќала ортасы адамныњ басты сапасы - оныњ денсаулыѓына ќолайсыз єсер етеді. Атмосфераныњ, судыњ, азыќ - т%.лік uнімдерініњ, к%.нделікті ќажетті заттардыњ uнеркєсіп пен транспорттыќ ќалдыќтармен ластануы, электромагниттік uріс, вибрация, шу, т+-рмыстыњ химияландырылуы, шектен тыс кuп аќпараттыњ аѓыны, уаќыттыњ жетіспеуі, д+-рыс тамаќтанбау, зиянды єреккеттердіњ кењінен таралуы - осылардыњ барлыѓы ќосылып адамныњ денсаулыѓын нашарлатады. Ќала халќыныњ басым бuлігі демалысын ќаладан тыс, табиѓи жаѓдайда uткізуге тырысады.
Денсаулыќ %.шін зиянды органикалыќ жєне бейорганикалыќ заттар.
Ауыр металдар Кuптеген ауыр металдар аѓзалардыњ тіршілігіне ќажет микроэлементтер тобына жатады. Оларѓа цинх, мыс, марганец, темір жєне т.б. кіреді.Сонымен ќатар олар тірі аѓзалар %.шін улы. Ауыр металдар аќуыздармен жењіл байланысып, майда еріп жинаќталады. Ауыр металдардыњ ќоршаѓан орта мен аѓзада ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Сырдария университеті
Химия және биология факультеті
"Биология" кафедрасы
Бекітемін:
Факультет оқу әдістемелік бюросының кеңесі
"-------------"-------------------- ---200------ж
Экология пәні бойынша. „Факультет аралық" - мамандықтарының студенттері үшін.
ОБСӨЖ сабақтарының
әдістемелік нұсқауы
Оқу түрі: күндізгі
Курс 2 семестр 4
Кредит саны 3
Топ: Тар- 16, Гео-16,26,ПжП-16,26,ПБӘ 16, Инф-16,Инф16тп, Шт-16,Қт-16,Муз-16,Бөс-16, ДШ-16,26, Био-16,26,36,Хим-16, ҚЭН-16,ЕА-16,Қар-16, Физ-16,Мат - 16, Био-16тп.
Жетісай 2007ж.
ОҚУ-ӘДІСТЕМЕЛІК КЕШЕН
„Экология „ пәні бойынша "Факультет аралық" - мамандықтарының студенттері үшін әзірленген.
Оқу-әдістемелік кешен типтік бағдарлама негізінде құрастырылған.
Типтік оқу бағдарламасы ҚРБҒМ - нің 11 05 2005 ж. №289 бұйрығымен бекітілген
Оқу - әдістемелік кешені кафедра мәжілісінде талқыланған
Хаттама № " " 2007 ж
Кафедра меңгерушісі: а.ш.ғ.к. Дошманов Е. Қ.
Факультеттің әдістемелік кеңесінде мақұлданған
Хаттама № " " 2007 ж
Әдістемелік кеңесінің төрағасы х.ғ.к. доцент Ибраимов Ш.И.
Университет ғылыми кеңесінде мақұлданған
Хаттама № " " 2007 ж
Кеңес төрағасы
Пәннің мақсаты мен міндеттері, оның оқу процесіндегі ролі.
Экология - uзініњ зерттейтін жеке обьектісі бар жєне жаратылыстану ѓылымдарыныњ басќа да салалармен тыѓыз байланысты ѓылым. Б+-л баѓдарлама экологиялыќ білім беру ж%.йесін жетілдіру мен кењейту жєне екі баспалдаќты білі беру %.лгісін мен жања да, сапалы мамандар дайындауѓа кuшуді т+-жырымдайды.
Осыбаѓдарламаныњ іс ж%.зінде ќолданылуы мемлекетіміздіњ єлеументтік- экономикалыќ дамуыныњ сонымен бірге биосфераны ќоѓай отырып, табиѓат ќорларын %.немді пайдалану жєне адам денсаулыѓына ќолайлы тіршілік ортасын саќтауда негіз бола алады.
Жалпы экология курсыныњ маќсаты мен міндеті студенттерге организмдердіњ жіктелу динамикасы мен таралу ерекшеліктерін аныќтаудыњ негізгі зањдылыќтары жuнінде білім беретін жєне бірлестіктіњ ќ+-рылымы мен uсу динамикасын, б%.кіл экосистема мен биосфераныњ +-йымдасуы тіршілік ету зањдылыќтарын т%.сіндіру.
ОБСӨЖ № 1.
ОБСӨЖ тақырыбы: Экологияның қалыптасуы және дамуы. Қоғам және табиғат қарым - қатнасының эвалюциясы.
ОБСӨЖ жоспары:
а) Техника мен ғылымның экологизациясы
б) Ноосфераға жол ашу.
ОБСӨЖ мақсаты: Экологияның қалыптасуы және дамуына. Қоғам және табиғат қарым - қатнасының эвалюциясының ерекшеліктеріне толық мәлімет беру.
ОБСӨЖ мәтіні:
Биосфера және космос. Ноосфера
Биосфера және космос. Тіршілік космостық құбылыс болып табылады.
Биосфераның космостық ортасы тіршілікке қажетті қолайлы экологиялық
жағдайларды анықтайтын күн энергиясының көзі болып табылады.
Күн сәулесі ғаламдық экожүйесінің тіршілігіне күшті әсер етеді.
Биосфераға келіп түсетін күн энергиясының балансы кестеде көрсетілген.
Күн сәулесінің энергиясының таралуы.
(биосфераға жылдың мөлшерінен %)
Таралу түрі
Үлесі %
Шағылыстыру
Жылуға айналу
Булану, жауын-шашын
Жел, толқын, ағыс
Фотосинтез
30
45
23
0,2
0,8
Жер интенсивті космостық радиациядан магнит өрісімен қорғалған. Егер бұл өріс болмаса, космостық сәулелер қысқа уақыт аралығында атмосфераның барлық ауасын иондар мен электрондарға ыдыратып жіберер еді. Мұндай жағдайда Жерде мүмкін болмайды.
Озон қабаты биосфераны космос сәулелерінен қорғайды.Стратосферада
озон (О3) күн радиациясының ультракүлгін сәулелерін сіңіреді. Мұндай қорғансыз сәулелер биосферадағы бүкіл тіршілікті жойып жіберер еді.
Биосфера космоспен тығыз байланысты. Жерге түсетін энергия ағыны
тіршілікті қамтамассыз ететіндей жағдайларды жасайды.
Биосфераның энергетикасы. Күннің энергиясы - Жер биосферасының жылу
баланысы мен термиялық режимін анықтайтын негізгі қуат көзі. Жердің күнді
айналуына байланысты жер бетіне түсетін күн сәулесінің интенсивтілігі
Жер-Күн қашықтығының өзгеруіне байланысты жыл бойы өзгеіп отырады. Жер
мен Күннің ең аз арақашықтығы 147 млн км.қаңтар айының басында, ал ең ұзақ
арақашықтығы 125 млн км шілденің басында байқалады.
Биосфераның эволюциясы.
Адам санасы мен ғылыми ойдың рөлін бағалай келе В.И.Вериадский мынандай
қортындылар жасады:
1. Ғылыми шығармашылықтың дамуы адамның өзі тұратын биосфераны өзгертетін күш болып табылады.
2. Биосфераның өзгерістері ғылыми ойдың өсуі мен қатар жүретін құбылыстар.
3. Биосфераның бұл өзгерістері адам еркінен тыс, стихиялы түрде, табиғи процесс ретінде жүреді.
4. Тіршілік ортасы-биосфера планетасының ұйымдасқан қабықшасы болғандықтан, оның геологялық тарихына да оны өзгертудің жаңа факторы-адамзаттың ғылыми жұмысының енуі биосфераның жаңа фазаға, жаңа күйге-ноосфераға өтуі табиғи прцесс.
Ноосфера-сана, ақыл-ой қабаты, экологияның төрт заңы.
Бірінші заңы-барлығы барлымен байланысты.
Екінші заңы-материя жойылмайды, жоқтан пайда болмайды, ол бір түрден екінші түрге өтеді.
Үшінші заңы-табиғат өзі жақсы біледі. Амудария, Сырдария суын көп пайдалану арқасында Арал теңізі денгейі төмендеді.
Төртінші заңы-тегін ешнәрсе жоқ. Адамның еңбек қызметі нәтижесінде
экожүйеден алынған нәрсенің барлығы қайтарылуы тиіс. Біздің көптеген
қателіктеріміз табиғаттағы барлық құбылыстардың өзара байланысын
практикада пайдалана білмеуімізге байланысты туындап отыр.
5. Бақылау сұрақтар.
Тірі ағзалардан өтетін зат алмасу мен энергия ағысы.
Экожүйеде зат алмасуды қамтамасыз ететін факторлар.
Экожүйенің өнімділік заңдары.
Биосфераның эволюциясы.
Биосфераның энергетикасы.
Күн сәулесі энергиясының таралуы.
Ж. Б. Ламарктың ғылымға қосқан үлесі.
В. И. Вернадскийдің биосфералық шекаралары.
Ноосфераға жол ашу заңдары.
Қолданылған әдебиеттер тізімі.
Негізгі:
1.А.К.Бродский. Жалпы экологияның қысқаша курсы. Оқу құралы. Алматы, Ғылым.1997ж.
2.Е.Мамбетказиев. Қ.Сыбанбеков. Табиғат қорғау. Оқу құралы. Аматы Қайнар.1990ж.
3. Жамалбеков Е. Ү., Білдебаев Р. М. Жалпы топырақтану және топырақ географиясы мен экологиясы. А. Қазақ университеті 2001 ж.
Қосымша:
4.А.Б.Бигалиев, Е.У.Джамалбеков. Қазақстан топырақ экологиясы. Алматы. 1998ж.
5.Г.К. Сагимбаев. Экология и экономика. Алматы. 1997ж.
6.И.А.Шилов. Экология. Москва. Высшая школа. 2000ж.
7. А.А.Грелова. Экология. Москва. 1997ж.
8.В.И.Фурсов.Экологические проблемы окружающей среды. Алматы. 1991ж.
9.Ю.М.Одум. Экология в 2-х томах. Москва. Мир, 1986ж.
10.В.А.Радкевич. Экология. Минск. Высшая школа.1997ж.
1. А.В.Чигаркин. Геоэкология Казақстан. Алматы. Санат. 1995ж.
2.А.С.Бейсенова, Ж.Б.Шілдебаева, Г.З.Сауытбаева, Экология. Алматы. Ғылым. 2001ж.
3. А.К.Саданов, З.С.Сванбаева. Экология. Алматы.1999ж.
4. В.А.Алексеенко. Экологическая геохимия. Учебник. М. Логос. 2000ж.
5. Ф.И.Гиренок. Экология. Цивилизация. Ноосфера. М. 1987ж.
6.М.И.Будько. Глобальная экология. М. Мисль. 1997ж.
7.Л. А.Муравей. Экология и безопасность жизнедеятельности. М. ЮНИТИ, 2000ж.
8.Э.В. Гирусов. Экология и экономика природопользования. М. ЮНИТИ, 1998ж.
9. Г.С.Оспанова, Г.Т. Бозшатаева.Экология.Алматы .Экономика.2002ж.
ОБСӨЖ № 2.
ОБСӨЖ тақырыбы: Экологиялық мәселені шешудегі халықаралық тәжрибе.
ОБСӨЖ жоспары:
а) Қоршаған ортадағы канцоргендік заттар.
б)Судың сапасы мен тұрғындардың денсаулығы
ОБСӨЖ мақсаты: Экологиялық мәселелерді шешудегі халықаралық тәжрибелердің жолдарымен оларды ұйымдастырудың мәселелерімен таныстыру.
ОБСӨЖ мәтіні: Мекен ету ортасында тірі ағзаға әсер ететін экологиялық факторлардың көптүрлілікке қарамай, олардың ағзаға әсер ету сипаты мен тірі ағзалардың жауын ретінде беретін реакциялары бойынша бірқатар жалпы заңдылықтарды көрсетуге болады. Тірі ағзаларға экологиялық фактордың әсерінің қолайлы немесе қолайсыз болуы ең алдымен оның әсер ету күшіне байланысты. Фактор лардың жетіспеуі немесе шектен тыс көп болуы ағзалардың тіршілігіне қолайсыз әсер етеді.
1840 жылы Ю. Либих ( 1803-1873) ағзалардың төзімділігі оның экологиялық
қажеттіліктерінің тізбегіндегі ең әлсіз звеносымен анықталатынын дәлелдеді.
Қазір Либих ережесі шектеуші факторлар заңы немесе Либихтың минимум заңы деп аталады. Бұл заңды былай тұжырымдауға болады: экологиялық факторлар жиынтығында төзімділік шегіне ең жақын фактор күшті әсер етеді.
Экологиялық фактордың тек жетіспеуі ( минимум ) ғана емес , оның
артық мөлшері де ( максимум ) шектеуші әсер ете алады.
Минимум мен қатар максимумның да шектеуші әсері туралы түсінікті дамытқан 1913 жылы В. Шелфорд болды. Шелфордтың толеранттылық заңы деп аталады.
Экологиялық фактордың минимум заңы ғана емес, оның максимумы да шектеуші фактор бола алады, ал олардың арасындағы ауытқу диапозоны толеранттылық шамасын ( шыдау, төзім) яғни ағзаның белгілі бір факторға төзімділігін анықтайды.
Негізгі абиотикалық факторларға жарық, температура және
ылғалдылық жатады.
Жарық. Белгілі француз астрономы К. Фламмарион ( 1842-1925)
"Біздің планетамызда жүрген, қозғалған, өмір сүретін нәрселердің барлығы
күннен жаралған" - деді..
Биосферадағы ең маңызды процес - фотосинтез тек жарықта ғана жүзеге
асырылады. Жасыл өсімдіктерде жарықта ғана жүзеге асырылады. Жасыл
өсімдіктерде ( жоғары сатыдағы өсімдіктер мен балдырлар) электрондардың
доноры су ( оттегі) болып табылады. Сондықтан фотосинтез нәтижесінде оттегі түзіледі.
Жарықтың мөлшері радиация жиынтығымен анықталады. Полюстер ден экваторға қарай жарықтың мөлшері артады. Жарық режимін анықтау үшін шағылысқан жарық мөлшерін де, яғни альбедо ( латын тілінен аударғанда albus - ақ) есепке алу қажет.
Альбедо дегеніміз - әр түрлі денелердің бетінің шағылыстыруға қабілеті. Ол радиацияның жалпы мөлшерінен пайызбен шаққандағы мөлшері. Альбедо жарық сәулесінің түсу бұрышына және беттің шағылыстыру қасиетіне байланысты болады. Мысалы, таза қардың альбедосы - 85 %, лас қар 40-50%, қарашірікті топырақ - 5-14 %, ашық түсті құм 35-45 %, орман - 10-18%, үйеңкінің жасыл жапырағы - 10 %, күзгі сары жапырақтар - 28%.
Экологиялық фактор ретінде жарыққа қатысты өсімдіктердің төмендегі топтарын бөліп көрсетуге болады: гелиофиттер ( грек тілінен аударғанда skia- көлеңке) және көлеңкеге төзімді өсімдіктер ( факультативті гелиофиттер).
Ылғалдылық. Су тірі ағзалардың өмірдегі маңызды экологиялық факторы және олардың тұрақты құрам бөлігі болып табылады. Мысалы, балдырлардың денесінің 96-98 %-ын, шөптесін өсімдіктердің жапырағының 83-86 %-ын, мүктермен қыналардың 5-7 %-ын, былқылдақ денелілердің 68-83 %-ын су құрайды. Өсімдіктердің әртүрлі түрлерінің, әртүрлі даму кезеңдерінде суға деген қажеттілігі әртүрлі болады. Ол ауа райына, топырақ типіне байланысты. Қоршаған ортаның ылғалдылығы ағзалардың жер шарында таралуы мен санын шектейтін маңызды факторлардың бірі.
Ағзалардың тіршілік ортасына бейімделу.
Тірі ағзалардың жеке дамуына, олардың қоршаған орта факторларының өзгеруіне сезімталдығы жоғары болатын кезеңдері белгілі. Мұндай кезеңдерді қауіпті кезеңдер деп атайды.
Негізгі абиотикалық факторларға жарық, температура және ылғалдылық жатады.
Жалпы алғанда жарық өсімдіктердің даму жылдамдығына, фотосинтездің интенсивтілігіне, жануарлардың белсенділігіне, қоршаған ортаның ылғалдылығы мен температурасының өзгеруіне әсер етеді, тәуліктік және маусымдық циклдерді қамтамасыз ететін маңызды фактор болып есептеледі.
Температура. Тірі ағзалардың жер бетінде таралуын анықтайтын
факторлардың бірі температура. Жылудың тек абсолюттік мөлшері ғана емес, сондай-ақ оның уақыт бойынша таралуы, яғни жылулық режим маңызды болып табылады. Өсімдіктердің денесінің өзіндік температурасы болмайды. Олардың жылу реттеуінің анатомо-морфологиялық және физиологиялық механизмдері ағзаны қолайсыз температуралардан қорғауға бағытталған.
Биологиялық ырғақтар. Жануарлар мен өсімдіктер өмірінде
температура, ылғалдылық, жарық, қысым, электро магнит өрісі, теңіздердің
толуы мен қайтуы маңызды рөл атқарады. Аталған факторларға Жердің өз
өсінен Күнді айналуы, Айдың Жерге қатысты айналуы нәтижесінде
туындайтын маусымдық және тәуліктік өзгергіштігі тән. Сонымен қатар бұл
факторлар географиялық белдеулерге байланысты заңды түрде өзгереді.
Жануарлар мен өсімдіктер ұзақ уақытқа созылған табиғи сұрыпталу
барысында белгілі бір ортаға бейімделуге мүмкіндік беретін анатомо-морфологиялық және физиологиялық және басқа да арнайы белгілер мен қасиеттер пайда болған.Әр түрдің өзіне тән жылдық циклі: өсу мен даму интенсивтілігі, көбею, қысқа және қыстауға дайындығы қалыптасқан.
Уақыт бойынша бірізділікпен кезектесіп келетін ағзаның қандай да бір жағдайын биологиялық ырғақ деп атайды. Бұл ырғақтарды ішкі механизмдер ұстап тұрады. Биологиялық сағаттың көмегімен оларда әр түрлі физиологиялық процестердің тәуліктік, маусымдық, жылдық және басқа да ырғақтары белгіленеді.
Ағзаның ырғақтары ішкі немесе физиологиялық және сыртқы, яғни
геофизикалық табиғаты бар сыртқы ортадағы циклді өзгерістерден соң жүретін болып бөлінеді.
Егер тиіндерді толық қараңғылық жағдайында ұстаса, бастапқыда олар бір мезгілде оянып, белсенді тіршілік етеді, біраз уақыттан соң әртүрлі
уақытта оянып, өзінің әр түрлі ырғағын сақтайды. Содан соң күн мен түннің
дұрыс кезектесуін қалпына келтіргенде, жануарлардың ұйқы мен белсенді
тіршілігінің периодтары синхронды болады. Олай болса, сыртқы тітіркендіру
( күн мен түннің ауысуы) туа пайда болған циркадтық ырғақтарын реттейді.
Қолайсыз жағдайларға бейімделудің ерекше түрі - анабиоз. Анабиоз дегеніміз - тіршілік процестерінің баяулауы сонша, оларда тіршілік белгілері білінбейді. Бұл жағдай өсімдіктердің құрғақ тұқымдарында, кепкен қыналарға, қарапайым бір жасушалы жануарларға, коловраткаларға, жұмыр құрттарға, кейбір бунақ денелілерге тән. Анабиоздың көмегі мен ағзалар қолайсыз жағдайларды басынан өткізе алады.
Глоссарий:
1. Альбедо
2. Температура
3. Абиотика
4.Фотосинтез
Қолданылған әдебиеттер тізімі.
Негізгі:
1.А.К.Бродский. Жалпы экологияның қысқаша курсы. Оқу құралы. Алматы, Ғылым.1997ж.
2.Е.Мамбетказиев. Қ.Сыбанбеков. Табиғат қорғау. Оқу құралы. Аматы Қайнар.1990ж.
3. Жамалбеков Е. Ү., Білдебаев Р. М. Жалпы топырақтану және топырақ географиясы мен экологиясы. А. Қазақ университеті 2001 ж.
Қосымша:
4.А.Б.Бигалиев, Е.У.Джамалбеков. Қазақстан топырақ экологиясы. Алматы. 1998ж.
5.Г.К. Сагимбаев. Экология и экономика. Алматы. 1997ж.
6.И.А.Шилов. Экология. Москва. Высшая школа. 2000ж.
7. А.А.Грелова. Экология. Москва. 1997ж.
8.В.И.Фурсов.Экологические проблемы окружающей среды. Алматы. 1991ж.
9.Ю.М.Одум. Экология в 2-х томах. Москва. Мир, 1986ж.
10.В.А.Радкевич. Экология. Минск. Высшая школа.1997ж.
1. А.В.Чигаркин. Геоэкология Казақстан. Алматы. Санат. 1995ж.
2.А.С.Бейсенова, Ж.Б.Шілдебаева, Г.З.Сауытбаева, Экология. Алматы. Ғылым. 2001ж.
3. А.К.Саданов, З.С.Сванбаева. Экология. Алматы.1999ж.
4. В.А.Алексеенко. Экологическая геохимия. Учебник. М. Логос. 2000ж.
5. Ф.И.Гиренок. Экология. Цивилизация. Ноосфера. М. 1987ж.
6.М.И.Будько. Глобальная экология. М. Мисль. 1997ж.
7.Л. А.Муравей. Экология и безопасность жизнедеятельности. М. ЮНИТИ, 2000ж.
8.Э.В. Гирусов. Экология и экономика природопользования. М. ЮНИТИ, 1998ж.
9. Г.С.Оспанова, Г.Т. Бозшатаева.Экология.Алматы .Экономика.2002ж.
ОБСӨЖ № 3.
ОБСӨЖ тақырыбы: Тірі организмдердің ұйымдастырушылық денгейлері. Табиғи орта және адамның денсаулығы.
ОБСӨЖ жоспары:
а)Атмосфераның ластануы және денсаулығы тұрмыс және адам экологиясы.
б) Қолдағы экологиялық ортаның ерекшелігі.
ОБСӨЖ мақсаты: Тірі организмдердің ұйымдастырушылық денгейлерінің айырмашылықтарына. Табиғи орта және адамның денсаулығына әсер ету дәрежелерін анықтау мәлімет беру.
ОБСӨЖ мәтіні: Соңғы 50 жылда адамның шаруашылық қызметінің нәтижесінде біздің планетамыздың өзгеру дәрежесі, адамның отты пайдалана бастаған уақыттан, яғни 800 жолмен салыстырғанда әлдеқайда жоғары.
Нәтижеде адамзаттың үлесіне күрт нашарлаған биологиялық жүйелер тиіп, жекелеген жануарлар мен өсімдіктердің популяцияларының келії мен жойылуы, адамзат қоғамы үшін болжамбаған теріс құбылыстарға әкелетін биосферадағы қайтымсыз өзгерістердің қаупі туып отыр.
Қазіргі кездегі адамның өмір сүру ортасының 4 компаненентін бөліп
көрсетуге болады: Оның 3-уі антропогенді фактордың әсерінен белгілі бір
дәрежеде өзгерген табиғи орта болып табылады. Төртіншісі тек
адамзат қоғамына тән әлеуметтік орта.
1.Табиғи орта - бұл адамның әсерінен болмашы өзгеріске ұшыраған немесе өзгерістер оның өздігінен қалпына келу және өз-өзін реттеу қабілетін жоймаған орталар.
Адамның әсерінен өзгерген табиғи орта - бұларға егістік талаптары баулар, жүзімдіктер, саябақтар жатады.
2. Адамның қолымен жасалған орта - оларға тұрғын және өндірістік
ғимараттар, өнеркәсіп кешендер қала және т.б.
3.Әлеуметтік орта - бұған адамдардың бір - бірімен өзара
қарым - қатынасы, псикаологиялық акуал, денсаулық сақтау, жалпы
мәдени байлықтар және т.б. кіреді. Оның адамға әсері күннен күнге
артып отыр. Содықтан да адамның өмір сүру жағдайларының және
адамның негізгі құқықтары, соның ішінде өмір сүру құқығын жүзеге
асыруда екі аспектің - табиғи және адам жасаған ортаның маңызы артып отыр.
Қоғам мен табиғаттың өзара қарым қатынастарының кезеңдері.
Қоғам мен табиғаттың өзара қарым - қатынасының тарихында бірқатар ерекше кезеңдерді бөліп көрсетуге болады:
1. Палеолит - дәуірі. Адам бұл тарифи кезеңде табиғатпен бірге еді, оның тіршілік қызметі жинау мен аңшылықтан құралды. Палеолиттің ұзақтығы 2 млн. жылдан астам уақытты Альп жатыр.
2. Аграрлық кезеңге адамның мәдени жер өңдеуге көшуінен басталған
3. неолит дәуірі жатады. Осы дәуірден бастап егіншілік пен мал. шаруашылығының дамуына байланысты, қоғам биосфераға кошті әсер ете бастады. Ормандарды кесу, шалғындық далаларды жарту, үй жануарларын жою. Нәтижесінде ғаламшардың орасан алкен территориялары біртіндеп құмды шөлдер мен жартасты тауларға айкала бастады. Аграрлық кезеңнен бастап тарихтағы техногенні дәуір басталады, яғни адам белсенді түрде биосфераны өзгерте
бастады, табиғаттың заңдылықтарын өзінің мақсатына бағытталған түрде пайдалана бастады.
Табиғи экожүйеден ауыл шаруашылық экожүйеге дейін.
Индустриалды кезең (ол XVII - XX ғасыр ортасы) кен өндіру
салалары мен металургия қарқынды түрде дами бастады. XX ғасырдың ортасына қарай өндірістің қоршаған ортаға әсері кеңейіп, ғаламдық сипатқа ие болды.
Антропогенді экожүйелерге агройеноздар мен агроэкожүйелер жатады. Агроценоз дар ауыл шаруашылығында қолданылатын жерлерде пайда болатын биоценоздар. Олар табиғи бірлестіктерден, біріншіден, құрамына кіретін түрлердің санының аз болуымен екіншіден, осы бірлестіктің негізгі мүшесі - мәдени дақылдардың зиянкестер мен бәсекелестіктің қарсы тұру қабілетінің төмен болуымен сипатталады. Мәдени дақылдар адамға пайдалы жағына қарай сұрыптау арқылы кошті өзгеріске ұшыраған, сондықтан олардың адамның көмегінсіз тіршілік үшін күреске қабілеті нашар.
Агроценоздарды адам көп қуат жұмсау арқылы Остап тұрады.
Ал табиғи биоценоздар мұндай қосымша энергия көзін қажет етпейді. Қазір ауыл шаруашылығында әр түрлі өсімдіктерді химиялық қорғау құралы пестицид тер қолданылады. Пестицидтердің көпшілігі тек зиянкес түрлері ғана емес, олардың паразиттері мен жыртқыштарын да жояды, яғни агроценоза қалыптасқан реттеуші байланыстар бұзылады.
Зиянкестердің тірі қалған бөлігі реттеушілерден босанып, бұрынғыдан да көбейеді. Тірі ағзаларды - жыртқыш немесе паразит тік бунақденелер, бунақденеқоректі немесе жыртқыш құстарды бактериялар, вирустар және т.б. зиянкестерден қорғану үшін қолдану биологиялық күрес әдісі деп аталады.
Агроэкожүйесі дегеніміз - адамның сапалы қызметімен жоспарланып, жасалған территориялар.
Ауыл шаруашылық өндірісінің қазіргі көптеген әдістері өзінің мәні жағынан антиэкологиялық - монодақылдарды өсіру, малды шектен тыс жою, улы химикаттарды кеңінен қолдану, минералды тыңайтқыштардың шектен тыс мөлшерін қолдану топырақты жаппай жырту және тағы басқалар. Бұлар экожүйелердің қалыпты қызметінің бұзылуына, құрамының қарапайымдылығына , тұрақсыздыққа және табиғаттағы апатты өзгерістерге алып келеді. Сондықтан қазіргі ауыл шаруашылығының дамуында мүмкіндігінше экологиялық заңдарды ұстану қажет.
5.Бақылау сұрақтар:
1. Үш антропогенді фактор.
2. Адамның өмір сүру ортасының компоненттері.
3. Табиғи және адам жасаған ортаның маңызы.
4. Қоғам тарихында бірқатар ерекше кезеңдер.
5. Аграрлық кезең.
6. Ақпараттық- экологиялық кезең.
7. Агроэкожүйелер.
Қолданылған әдебиеттер тізімі.
Негізгі:
1.А.К.Бродский. Жалпы экологияның қысқаша курсы. Оқу құралы. Алматы, Ғылым.1997ж.
2.Е.Мамбетказиев. Қ.Сыбанбеков. Табиғат қорғау. Оқу құралы. Аматы Қайнар.1990ж.
3. Жамалбеков Е. Ү., Білдебаев Р. М. Жалпы топырақтану және топырақ географиясы мен экологиясы. А. Қазақ университеті 2001 ж.
Қосымша:
4.А.Б.Бигалиев, Е.У.Джамалбеков. Қазақстан топырақ экологиясы. Алматы. 1998ж.
5.Г.К. Сагимбаев. Экология и экономика. Алматы. 1997ж.
6.И.А.Шилов. Экология. Москва. Высшая школа. 2000ж.
7. А.А.Грелова. Экология. Москва. 1997ж.
8.В.И.Фурсов.Экологические проблемы окружающей среды. Алматы. 1991ж.
9.Ю.М.Одум. Экология в 2-х томах. Москва. Мир, 1986ж.
10.В.А.Радкевич. Экология. Минск. Высшая школа.1997ж.
1. А.В.Чигаркин. Геоэкология Казақстан. Алматы. Санат. 1995ж.
2.А.С.Бейсенова, Ж.Б.Шілдебаева, Г.З.Сауытбаева, Экология. Алматы. Ғылым. 2001ж.
3. А.К.Саданов, З.С.Сванбаева. Экология. Алматы.1999ж.
4. В.А.Алексеенко. Экологическая геохимия. Учебник. М. Логос. 2000ж.
5. Ф.И.Гиренок. Экология. Цивилизация. Ноосфера. М. 1987ж.
6.М.И.Будько. Глобальная экология. М. Мисль. 1997ж.
7.Л. А.Муравей. Экология и безопасность жизнедеятельности. М. ЮНИТИ, 2000ж.
8.Э.В. Гирусов. Экология и экономика природопользования. М. ЮНИТИ, 1998ж.
9. Г.С.Оспанова, Г.Т. Бозшатаева.Экология.Алматы .Экономика.2002ж.
ОБСӨЖ № 4.
ОБСӨЖ тақырыбы: Өндірістік қаладағы атмосфералық ауаның жағдайы.
ОБСӨЖ жоспары:
а) Озон қабатының бұзылуы және оның зардаптары.
б)Климаттық антропогендік ластануы.
ОБСӨЖ мақсаты: Өндірістік қаладағы атмосфералық ауаның жағдайының нашарлығына оның адамдар организміне әсерлерін қауіпсіздендіру шараларының жолдарымен таныстыру.
ОБСӨЖ мәтіні: Атмосфераның қасиеттері және оның адамға әсері.
1 Атмосфера ауа, химиялық қоспалар мен су буынан
тұратын күрделі жүйе, ол биосферадағы физико-химиялық
және биологиялық
процестердің жүруінің шарты және
метеорологиялық режимнің маңызды факторы.
2 Егер атмосферада қоспалар болмаса, онда жер
бетіндегі орташа жылдық температура +15[0]С немесе - 18[0]С
болар еді.
Атмосфераның маңызды қасиеттеріне оның жылдас араласуы мен үлкен ара қашықтыққа орын ауыстыруы, басқа сфералармен, әсіресе
мұхитпен байланысы жатады. Мұхитпен жанасуы нәтижесінде мұхит атмосферадағы көміртегінің қос оксиді (СО2), күкіртті газ және басқа қосылыстарды сіңіреді. Атмосферадағы қосылыстардың басым бөлігін өсімдіктер сіңіреді және зат алмасудың топырақ звеносына кіреді. Жылдам араласқыш қасиеті мен оның ластануды таратуы, сонымен қатар локальды ластануды ғаламдық ластануға айналдырушы фактор болып табылады.
Адам атмосфераның әр-түрлі параметрлеріне және қасиеттеріне, оның химиялық құрамына, жылу режиміне, орын ауыстыру, радиоактивтік электромагниттік фон және т.б. әсер етеді.
Адамның атмосфераға әсерінің байқалуы, оның биосфералық процестерге белсенді түрде араласа бастауынан, ормандарды жою, жерді жырту, эрозия, құрғату, суару, қалалар мен өндіріс орындарын т.б. салу нәтижесінде басталды.
Атмосфераны ластаушы заттар.Атмосфераға шығарылатын химиялық заттардың ішінен бірінші орында көмірқышқыл газы тұр. Бұл қосылыс ұзақ өмір сүреді және атмосферада жиналуға қабілетті күкіртті газ әсіресе өсімдіктер үшін қауіпті. Олар жануар мен адамға қарағанда бұл газға өте сезімтал. Өсімдіктер газдың олардың бетіне құрғақ қону немесе қышқыл жауын-шашынмен келіп түсуі нәтижесінде зақымданады. Бұл газ қазіргі кездегі қоршаған ортаның әр-түрлі элементтері әсеріне байланысты бірінші орында тұрған әлемдік ластаушы.
Атмосфераның жоғары қабатындағы озон оттегі молекуласының (О2) ультракүлгін сәулелер әсерінен ыдырауы нәтижесінде түзіледі. Бос оттегінің оттегі молекуласына қосылуынан озон түзіледі.
Озон қабаты полюстерде 9-30 км, экваторда 18-32 км биіктікте орналасқан.
Озон толқын ұзындығы 200-320 км. болатын сәулелерді сіңіреді. Олардың бір бөлігі, ұзын толқындармен қатар жер бетіне дейін жетеді ұзындығы 200-400 км, сәулелер биологиялық белсенді ультракүлгін
сәулелер категориясына жатады.
Соңғы жылдары атмосфераның жоғары қабатындағы озонның мөлшерінің кемуі байқалуда. Солтүстік жарты шардың орталық және жоғары ендіктерінде бұл кему 3% құраған. Мәліметтер бойынша озонның 1% -ке кемуі терінің қатерлі ісігімен ауыру деңгейін 5-7%-ке арттыруы мүмкін.
Озонның ең көп мөлшері Антарктиданың үстінде жойылған.
Мұнда соңғы 30 жылда озонның мөлшері 30-40% кеміген.
Озонның концентрациясының кемуі нәтижесінде түзілген кеңістікті "озон тесіктері" деп атайды.
Қазіргі кездегі озон қабатын бұзатын негізгі антропогенді фактор фреондар болып есептеледі. Олар тоңазытқыш құрылғыларда, әр-түрлі
баллондарда тасымалдаушы газ ретінде және тағы басқа қолданылады.
Атмосфераның төменгі қабаттарында озон күшті антитоксинант және бактериоцид. Адамда ол тыныс алуды қиындатады, көзді тітіркендіреді және тағы басқа.
Тест тапсырмалары:
1. Тірі организмдардің бір-бірімен және олардың қоршаған ортамен байланысымен байаланысын зерттейтін ғылым:
A. Экология +
B. Нооэкология
C. Адам экологиясы
D. Биология
E. Анатомия
2. Абиотикалық фактор дегеніміз:
а) Климаттық фактор +
В) Жыртқыштық-құрбан қатынасы
A. Тірі организмдерінің өзара байланысу формасы
B. Аменсализм
C. Коменсализм
3. Өсімдік өсуіне әр түрлі факторлардың әсерін зерттеуде минимум заңын кім ашты?
А. Ю.Либих +
В.Радкевич
С. В.Шельфорд
Д. Ю.Одум
Е. В.Вернадский
4. 1935 ж. Алғашқы рет "Экожүйе" түсінігін ұсынды:
А. А.Тенсли +
В. Д.Н.Докучаев
С. К.Мебиус
Д. С.Форбс
Е. Э.Геккель
5. Озондық қабат мынадай биіктікте орналасқан:
А. 12-25 км.+
В. 10-12 км.
С. 50-120 км.
Д. 40-50км.
Е. 25-40 км.
6. Атмосфералық жер бетінен 9-15 км қашықтықта орналасқан аумағы:
А. Тропосфера +
В. Мазосфера
С. Ионосфера.
Д. Гидросфера
Е. Стратосфера
7. Эрозиялар мынадай болады:
А. Жел және су +
В. Тұздылық және техногендік
С. Техногендік
Д. Желдік және тұздылық
Е. Улы.
8. ҚР-ғы Ақсу- Жабағалы қорығы қай жылы құрылды?
А. 1926ж +
Қолданылған әдебиеттер тізімі.
Негізгі:
1.А.К.Бродский. Жалпы экологияның қысқаша курсы. Оқу құралы. Алматы, Ғылым.1997ж.
2.Е.Мамбетказиев. Қ.Сыбанбеков. Табиғат қорғау. Оқу құралы. Аматы Қайнар.1990ж.
3. Жамалбеков Е. Ү., Білдебаев Р. М. Жалпы топырақтану және топырақ географиясы мен экологиясы. А. Қазақ университеті 2001 ж.
Қосымша:
4.А.Б.Бигалиев, Е.У.Джамалбеков. Қазақстан топырақ экологиясы. Алматы. 1998ж.
5.Г.К. Сагимбаев. Экология и экономика. Алматы. 1997ж.
6.И.А.Шилов. Экология. Москва. Высшая школа. 2000ж.
7. А.А.Грелова. Экология. Москва. 1997ж.
8.В.И.Фурсов.Экологические проблемы окружающей среды. Алматы. 1991ж.
9.Ю.М.Одум. Экология в 2-х томах. Москва. Мир, 1986ж.
10.В.А.Радкевич. Экология. Минск. Высшая школа.1997ж.
1. А.В.Чигаркин. Геоэкология Казақстан. Алматы. Санат. 1995ж.
2.А.С.Бейсенова, Ж.Б.Шілдебаева, Г.З.Сауытбаева, Экология. Алматы. Ғылым. 2001ж.
3. А.К.Саданов, З.С.Сванбаева. Экология. Алматы.1999ж.
4. В.А.Алексеенко. Экологическая геохимия. Учебник. М. Логос. 2000ж.
5. Ф.И.Гиренок. Экология. Цивилизация. Ноосфера. М. 1987ж.
6.М.И.Будько. Глобальная экология. М. Мисль. 1997ж.
7.Л. А.Муравей. Экология и безопасность жизнедеятельности. М. ЮНИТИ, 2000ж.
8.Э.В. Гирусов. Экология и экономика природопользования. М. ЮНИТИ, 1998ж.
9. Г.С.Оспанова, Г.Т. Бозшатаева.Экология.Алматы .Экономика.2002ж.
ОБСӨЖ № 5.
ОБСӨЖ тақырыбы: Популяциялық экология - демэкология. Экожүйеге қышқыл жаңбырдың әсері.
ОБСӨЖ жоспары:
а)Әлемдік мұхиттың ластануы.
б)Қазақстандағы шөлдену мәселелері.
ОБСӨЖ мақсаты: Популяциялық экология - демэкология жайында оның ерекшеліктері мен маңыздылығына. Экожүйеге қышқыл жаңбырдың әсері туралы толық мәлімет беру.
ОБСӨЖ мәтіні: Экологиялық жағдайды дұрыс түсіну үшін берілген жердегі өзара әрекеттесетін факторлардың барлығын есепке алуды, ал бұл әр түрлі экологиялық әдістерді қолдануды талап етеді.
Ортаның жағдайын бағалау және есепке алу әдістері. Бұларға метеорологиялық бақылау, температураны өлшеу, судың химиялық құрамын, тұздылығын, мөлдірлігін, топырақ ортасының сипатын анықтау, радиациялық фонды өлшеу, ортаның химиялық және бактериалдық ластануын анықтау және т.б. жатады.
Экологияның бөлімдері : Ағзалар экологиясы (экология) ағзаның қоршаған ортада тіршілік етуінің шекараларын анықтап, ағзалардың орта факторларының әсеріне жауап беруін және олардың орта жағдайларына бейімдеушілігін зерттейді.
Популяциялық экология ( демэкология) міндеті популяциялардың құрылымы мен санының динамикасының жалпы заңдылықтарын зерттеу болып табылады. Популяциялардың тіршілік етуінің жалпы экологиялық заңдылықтарын зерттейді.
Бірлестіктер экологиясы (синэкология) бірлестіктердің ұйымдасу заңдылықтарын құрылымын және қоректену тізбегіндегі заттардың биотикалық зат айналымны мен энергияның трансфармациясы ретінде көрінетін қызметін зерттейді.
Биосфера туралы ілім. Тірі ағзалардың және осы ағзалармен үздіксіз алмасуда болатын планета барлық затының және оның қызметінің жиынтығынан тұратын жердің қабықшасы.
Популяция дегеніміз - бір бірімен өзара қарым - қатынаста болатын және үлкен территорияда бірігіп тіршілік ететін бір түрге жататын даралар тобы. С.С. Шварцтың анықтамасы бойынша: популяция бұл қоршаған ортаның үнемі өзгеріп отыратын жағдайында санын тұрақты ұстап тұруға қажетті жағдайлармен қамтамасыз етілген белгілі бір түрдің ағзаларының элементарлық тобы. Популяция ұғымын латын тілінен аударғанда халық тұрғындар деген мағына береді.
Кез келген популяция төмендегі қасиеттермен сипатталады:
Популяция саны берілген территория немесе көлем бірлігіндегі даралардың жалпы саны. Ол еш уақытта тұрақты болмайды және ол көбею мен өнімнің интенсивтілігінің қатынасына байланысты.
Популяцияның тығыздығы популяция алып жатқан аудан немесе көлем бірлігіне шаққандағы даралар санымен анықталады. Мысалы ағаштың 150 түбінің 1 гектарда өсуі осы популяцияның тығыздығын сипаттайды.
Туылу - көбею нәтижесінде уақыт бірлігінде пайда болған жаңа даралар саны. Тір ағзаларға көбеюге деген мүмкіндік берілген.
Өлім - белгілі бір кезеңде өлген даралардың саны.
Популяцияның өсімі - туылу мен өлімнің арасындағы айырма: өсім оң немесе теріс болуы мүмкін.
даралар
саны
уақыт
даралар
саны
уақыт
Популяцияның жыныстық және жастық құрамы. Жыныстық құрылым популяциядағы жыныстардың қатынасын көрсетеді. Аталықтар мен аналықтардың жасы және жыныстық жетілу жағдайлары популяция санын ұстап тұруға әсер етеді. Популяция санының динамикасы. Популяцияның саны негізінен бір - біріне қарама - қарсы екі құбылыспен анықталады - туу және өлім. Популяциядағы даралар санының көбею процесі теориялық жағынан алғанда шексіз өсуге қабілетті - биотикалық потенциал (А) бірақ қоршаған орта жағдайлары бұл өсуді шектейді, іс жүзіндегі өсу логистикалық қисықпен (Б) сипатталады. Теориялық және іс-жүзіндегі өсудің арасындағы айырмашылық ортаның қарсылығын сипаттайды.
Бәсекелестік. Азық, өмір сүру ортасы және басқа қажетті жағдайлар үшін болатын даралар арасындағы кері әсерлер. Мысалы түраралық бәсекелестікке сілеусін мен росомаха арасындағы азық үшін бәсекелестікті айтуға болады. Бәсекелестік тікелей немесе жанама болуы мүмкін.
Тікелей бәсекестік даралардың бір - бірімен агрессивті шекісіп қалуы немесе өсімдіктер мен микроорганизмдердің улы заттарды бөліп шығаруы арқылы көрінеді.
Жанама бәсекелестік кезінде даралар арасында тікелей өзара әсер болмайды. Ол аралық звено - әр түрлі жануарлардың бір ресурспен қоректенуі, ал ол ресурс шектеуші фактор болуы арқылы жүзеге асады. Тіршілік процесінде көптеген өсімдіктер, жануарлармен микроорганизмдер қоршаған ортаға газ тәріздес, сұйық және қатты заттарды бөліп шығарады. Мысалы, бидайық пен арамшөптер мәдени өсімдіктердің, жаңғақ пен емен өздері бөліп шығарған заттармен шөптесін өсімдіктердің өсуін тежейді
Симбиоз (селбесу) дегеніміз - әр түрге жататын даралардың екі жақты пайдалы бірігіп тіршілік етуі. Жануарлардағы симбиозға мысал - шаян мен актинияның бірігіп тіршілік етуі жатады. Актиния шаянның арқасында бекініп оны атпа жасушаларының көмегімен қорғайды, ал актиния шаяннан қалған тамаққалдықтарымен қоректенеді және оны қозғалыс құралы ретінде пайдаланады.
Әріптестік бірігіп тіршілік ету. Мысалы, құстардың бірнеше түрінің бірігіп ұя салуы, тырна мен крачка, олардың бірігіп өмір сүруі жауларынан қорғануды жеңілдетеді.
Қолданылған әдебиеттер тізімі.
Негізгі:
1.А.К.Бродский. Жалпы экологияның қысқаша курсы. Оқу құралы. Алматы, Ғылым.1997ж.
2.Е.Мамбетказиев. Қ.Сыбанбеков. Табиғат қорғау. Оқу құралы. Аматы Қайнар.1990ж.
3. Жамалбеков Е. Ү., Білдебаев Р. М. Жалпы топырақтану және топырақ географиясы мен экологиясы. А. Қазақ университеті 2001 ж.
Қосымша:
4.А.Б.Бигалиев, Е.У.Джамалбеков. Қазақстан топырақ экологиясы. Алматы. 1998ж.
5.Г.К. Сагимбаев. Экология и экономика. Алматы. 1997ж.
6.И.А.Шилов. Экология. Москва. Высшая школа. 2000ж.
7. А.А.Грелова. Экология. Москва. 1997ж.
8.В.И.Фурсов.Экологические проблемы окружающей среды. Алматы. 1991ж.
9.Ю.М.Одум. Экология в 2-х томах. Москва. Мир, 1986ж.
10.В.А.Радкевич. Экология. Минск. Высшая школа.1997ж.
1. А.В.Чигаркин. Геоэкология Казақстан. Алматы. Санат. 1995ж.
2.А.С.Бейсенова, Ж.Б.Шілдебаева, Г.З.Сауытбаева, Экология. Алматы. Ғылым. 2001ж.
3. А.К.Саданов, З.С.Сванбаева. Экология. Алматы.1999ж.
4. В.А.Алексеенко. Экологическая геохимия. Учебник. М. Логос. 2000ж.
5. Ф.И.Гиренок. Экология. Цивилизация. Ноосфера. М. 1987ж.
6.М.И.Будько. Глобальная экология. М. Мисль. 1997ж.
7.Л. А.Муравей. Экология и безопасность жизнедеятельности. М. ЮНИТИ, 2000ж.
8.Э.В. Гирусов. Экология и экономика природопользования. М. ЮНИТИ, 1998ж.
9. Г.С.Оспанова, Г.Т. Бозшатаева.Экология.Алматы .Экономика.2002ж.
ОБСӨЖ № 6.
ОБСӨЖ тақырыбы: Қауымдастық экологиясы - синэкология. Жердіңрекультивациясы.
ОБСӨЖ жоспары:
а)Азық түлік мәселесі.
б)Ауыл шаруашылығындағы минералды тыңайтқыш азық - түліктегі нитраттар.
ОБСӨЖ мақсаты: Қауымдастық экологиясы - синэкологияның маңызы мен ерекшеліктеріне. Жердің рекультивациясының айырмашылықтарына толық мәлімет беру.
ОБСӨЖ мәтіні: Синэкология (грек тілінен аударғанда syn-бірге) әр түрге жататын өсімдіктер, жануарлармен микроорганизмдердің популяцияларының ассоциацияларын, олардың қалыптасу жолдары мен қоршаған ортамен өзара әсерін зерттейтін экологияның бөлімі.
Әр түрдің популяцияларының макрожүйелерге бірігуінен - бірлестіктер немесе биогеценоздар түзіледі.
Биоценоз (грек тілінен bios - өмір, koinos-жалпы ортақ) қоршаған ортаның бірдей жағдайында бірге тіршілік ететін, өсімдіктер, жануар мен микроорганизмдер популяцияларының жиынтығы.
Ешқандай биоценоз қоршаған ортадан тәуелсіз, не одан тыс өздігінен дами алмайды.
Кез келген биоценоз биотоппен бірігіп, одан да жоғары деңгейдегі биологиялық жүйе - биогеоценозды түзеді. Бұл ұғымды 1940 жылы В.Н. Сухачев ұсынған. Оның анықтамасы - "жер бетінің белгілі бір бөлігінде табиғи жағдайлары біртекті бірлестік, ол өзін құрайтын компоненттердің өзара әсерлесу ерекшеліктерімен, белгілі бір зат және энергия, алмасуымен, басқа да табиғат құбылыстарымен, ішкі қарама - қайшылықты біртұтастықпен сипатталатын, үнемі қозғалыста, дамуда болатын жиынтық"
Биогеоценоз ұғымы, шет елдерде таралған А. Тенсли 1935 ж. Ұсынған "Экожүйе" ұғымына жақын.
Экожүйе дегеніміз - зат, энергия және ақпараттар алмасу нәтижесінде біртұтас ретінде тіршілік ететін кез келген өзара әрекеттесуші тірі ағзалар мен қоршаған орта жағдайларының жиынтығы.
Экожүйе - ағзалар мен абиотикалық ортадан, олардың әрқайсысы бір - біріне әсер ететін тірі табиғаттың негізгі функцианалдық бірлігі. Экожүйенің тіршілік етуі тірі ағзалар жиынтығы мен ортаның арасында зат, энергия және ақпарат алмасуымен байланысты.
Тундра - оның негізгі белгісі орманның болмауы. Өсімдіктер денесі астық тұқымдастықтардан, қияр шағын ағашты өсімдіктерден тұрады..
Тайга - қылқанжапырақты ормандар болуымен белгілі (шырша, арша, қарағай, самырсын).
Дала
Шөлдер
12. Экожүйелердің экономикасы
1935 жылы атақты биолог Э. Бауер былай дейді: "Тірі жүйелер еш уақытта тепе - теңдікте болмайды және өзінің бос энергиясы есебінен үнемі сыртқы орта жағдайларына сай физика мен химия заңдары талап ететін тепе - теңдікте болмайды және өзінің бос энергиясы есебінен үнемі сыртқы орта жағдайларына сай физика мен химия заңдары талап ететін тепе - теңдікте қарсы жұмыс жасайды". Бұл принципті тірі жүйелердің тұрақты теңсіздік принципі деп атайды.
3. Экожүйелердің ұйымдасу заңдары
Тірі ағзалар арқылы жүретін зат пен энергия ағысы өте үлкен. Мысалы, адам өз өмірінде ондаған тонна тамақ пен суды, өкпесі арқылы көптеген миллион литр ауаны пайдаланады. Өсімдіктер өз денесінің әрбір грамын түзу үшін 200-800 грамға дейін су жұмсайды. Фотосинтезге қажетті заттарды өсімдіктер топырақтан, судан және ауадан алады.
Экожүйеде төрт негізгі құрам бөліктер болған жағдайда ғана зат алмасуды қамтамасыз ете алады.
Тірі ағзалардың қоректену типтері мен энергия өзгерту механизмдеріне қарай автотроптар және гетерофтар болып бөлінеді.
Автотроптар (грек тілінде - өзі) бейорганикалық заттардың органикалық заттарға айналуын жүзеге асырады (жасыл өсімдіктер мен кейбір микроорганизмдер).
Гетеротрофтар (грек тілінде - әр түрлі) - дайын органикалық заттармен қоректенеді. (жоғары сатыдағы паразит - өсімдіктер, саңырауқұлақтар, барлық жануарлар мен адам).
Автотрофтар Гетеротрофтар
Автотроптар органикалық затты синтездейді, ал гетеротрофтар оларды пайдаланады. Бұл процестің барысында органикалық заттың ыдырауы жүреді. Егер ыдырау өнімдерін қайтадан автотроптар пайдаланса, онда экожүйедегі ағзалар арасында зат пен энергия айналымытүзіледі.
Глоссарий:
1. Автотроп
2. Гетеротроф
3. Экожүйе
4.биогеоценоз
5.Синэкология
Қолданылған әдебиеттер тізімі.
Негізгі:
1.А.К.Бродский. Жалпы экологияның қысқаша курсы. Оқу құралы. Алматы, Ғылым.1997ж.
2.Е.Мамбетказиев. Қ.Сыбанбеков. Табиғат қорғау. Оқу құралы. Аматы Қайнар.1990ж.
3. Жамалбеков Е. Ү., Білдебаев Р. М. Жалпы топырақтану және топырақ географиясы мен экологиясы. А. Қазақ университеті 2001 ж.
Қосымша:
4.А.Б.Бигалиев, Е.У.Джамалбеков. Қазақстан топырақ экологиясы. Алматы. 1998ж.
5.Г.К. Сагимбаев. Экология и экономика. Алматы. 1997ж.
6.И.А.Шилов. Экология. Москва. Высшая школа. 2000ж.
7. А.А.Грелова. Экология. Москва. 1997ж.
8.В.И.Фурсов.Экологические проблемы окружающей среды. Алматы. 1991ж.
9.Ю.М.Одум. Экология в 2-х томах. Москва. Мир, 1986ж.
10.В.А.Радкевич. Экология. Минск. Высшая школа.1997ж.
1. А.В.Чигаркин. Геоэкология Казақстан. Алматы. Санат. 1995ж.
2.А.С.Бейсенова, Ж.Б.Шілдебаева, Г.З.Сауытбаева, Экология. Алматы. Ғылым. 2001ж.
3. А.К.Саданов, З.С.Сванбаева. Экология. Алматы.1999ж.
4. В.А.Алексеенко. Экологическая геохимия. Учебник. М. Логос. 2000ж.
5. Ф.И.Гиренок. Экология. Цивилизация. Ноосфера. М. 1987ж.
6.М.И.Будько. Глобальная экология. М. Мисль. 1997ж.
7.Л. А.Муравей. Экология и безопасность жизнедеятельности. М. ЮНИТИ, 2000ж.
8.Э.В. Гирусов. Экология и экономика природопользования. М. ЮНИТИ, 1998ж.
9. Г.С.Оспанова, Г.Т. Бозшатаева.Экология.Алматы .Экономика.2002ж.
ОБСӨЖ № 7.
ОБСӨЖ тақырыбы: Ауыл шаруашылығындағы химияландыру және қоршаған орта.
ОБСӨЖ жоспары:
а)Зиянды заттар ментабиғи күрес әдістері.
б)Өндірістік қалдықтардың утилизациясы мен ликвидациясы.
ОБСӨЖ мақсаты: Ауыл шаруашылығындағы химияландыру және қоршаған ортаның ластанудан сақтау жолдарына. Өндірістік қалдықтардың утилизациясы мен ликвидациясының жолдарына толық мәлімет беру.
ОБСӨЖ мәтіні: Ќорщаѓан ортаныњ экологиялыќ жаѓдайы мен ауру дењгейі.
Денсаулыќ дегеніміз - б+-л тек аурудыњ болмауы емес, ол толыќ физикалыќ, психологиялыќ жєне єлеуметтік ќолайлылыќ. Ѓалымдардыњ есептеуі бойынша адамдардыњ денсаулыќ жаѓдайлары 50-52% uмір с%.ру салтына, 20-25% т+-ќым ќуалау факторларына, 18-20% ќоршаѓан орта жаѓдайларына, ал 7-12% ѓана денсаулыќ саќтау саласыныњ дењгейіне байланысты болады. Антропогенді факторлар б+-рын болмаѓан, жања техногенді ауруларды туѓызады.
Аурулар туѓызатын заттар мен факторлар.
Аѓзаларѓа ќолайсыз єсер ететін жєне ауруларѓа єкеліп соќтыратын заттарды тuмендегідей топтарѓа бuліп кuрсетуге болады:
1) Канцерогендер - ќатерлі ісіктер туѓызады. Ењ к%.штілері бензо(а)пирен, ультрак%.лгін сєулелер, радиоактивті изотоптар, эпоксидті смолалар, нитриттер, асбест жєне т.б. жатады.
2) Мутагендер - хромсомалар саны мен ќ+-рылымыныњ uзгеруіне єкеліп соќтырады. (Рентген сєулелері, гамма сєулелер, неитрондар кіреді)
3) Тетрагондер - жеке дамуда кемістікке єкелетін, кемтарлыќтардыњ пайда болуына єкелетін заттар.
Нитраттар мен азыќтыќ ќоспалар туѓызатын аурулар.
Нитраттардыњ негізгі кuзі - NO3 ионы бар минералды тыњайтќыштар. Нитраттар єсіресе теплицаларда uсірілген даќылдарда кuп болады. Азыќтыќ ќоспалар мал шаруашылыќ uнімдерін консервілеу кезінде кењ ќолданылады. Оларѓа дєрілік заттар, єр т%.рлі консерванттар, бояулар, uнімдердіњ сыртќы т%.рін жаќсартатын органикалыќ жєне минералдыќ заттар жатады.
Ќазіргі кезде ж%.здеген азыќтыќ ќоспалар ќолданылады. Олардыњ кuпшілігі адам денсаулыѓы %.шін зиянды. Мысалы: азоттыќ бояулар тєттілерге, кремдерге ќосылады. Олар адамда астма ауруын туѓызады.
Ќала жєне адамныњ денсаулыѓы.
Ќазіргі кездегі адамныњ экологиялыќ ортасы - ќала. Ќала ортасы адамныњ басты сапасы - оныњ денсаулыѓына ќолайсыз єсер етеді. Атмосфераныњ, судыњ, азыќ - т%.лік uнімдерініњ, к%.нделікті ќажетті заттардыњ uнеркєсіп пен транспорттыќ ќалдыќтармен ластануы, электромагниттік uріс, вибрация, шу, т+-рмыстыњ химияландырылуы, шектен тыс кuп аќпараттыњ аѓыны, уаќыттыњ жетіспеуі, д+-рыс тамаќтанбау, зиянды єреккеттердіњ кењінен таралуы - осылардыњ барлыѓы ќосылып адамныњ денсаулыѓын нашарлатады. Ќала халќыныњ басым бuлігі демалысын ќаладан тыс, табиѓи жаѓдайда uткізуге тырысады.
Денсаулыќ %.шін зиянды органикалыќ жєне бейорганикалыќ заттар.
Ауыр металдар Кuптеген ауыр металдар аѓзалардыњ тіршілігіне ќажет микроэлементтер тобына жатады. Оларѓа цинх, мыс, марганец, темір жєне т.б. кіреді.Сонымен ќатар олар тірі аѓзалар %.шін улы. Ауыр металдар аќуыздармен жењіл байланысып, майда еріп жинаќталады. Ауыр металдардыњ ќоршаѓан орта мен аѓзада ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz