Абайдың алла, дін, мұсылманшылық туралы философиялық ой-толғамдары



Жоспар:

Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3

Негізгі бөлім
1. Алла тағаланы танып.түсіну ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .5
2. Жаратушы ғаламның ішінде ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...13
3. Мұсылманшылық туралы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 18
4. Абайдың дінге көзқарасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 22

Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..34

Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 37
Кіріспе
Негізгі мақсаты:
Абайдың алла, дін, мұсылманшылық философиясын таныту, оны түсіну. Ол тақырыпқа жататын өлеңдерімен танысу.
Міндеті:
Абай философиясының тереңдігін түсіну, оның негізгі мәнін ашу.
Зерттеу нысаны:
Абайдың алла, дін, мұсылманшылық туралы өлеңдері, оның поэзиясының тілі.

Ақын мұрасында бір жүйеге түсірілген көзқарасын тұжырымдайтын арнайы философиялық шығармасы жоқ. Дегенмен, Абайдың көптеген өлеңдері мен прозалық шығармаларында «... адам мен адамгершілік, ұждан, мораль философиясына төтелей қатынасы бар, толып жатқан бөлек-бөлек бір көлемді, әрі сапалы ойшылдық пікірлері бар екені даусыз». Абай шығар-маларын зерттеуге арналған еңбектер жеткілікті болғанымен, оның философияның негізгі мәселелеріне байланысты көзқарастары жөнінде әлі күнге дейін тиянақты пікір тұжырымдалған жоқ. Ойшыл ақынның терең ойы мен дүниетанымының ішкі мазмұны ақырына дейін ашылып, түсіндірілмей келеді. Бұған қоғамдық болмыстың өзекті мәселелері жөніндегі оның көзқарасының күрделілігі, жүйесіздігі, тіпті, кейде қарама-қайшылықтары белгілі дәрежеде қиындық туғызды. Абай шығармашылығын зерттеудің алғашқы кезеңінде, 20-30 жылдарда ақынның идеялық мұрасы қызу айтыстар тақырыбына айналды, «Абай философиясын» діншілдігі басым әдеттегі буржуазиялық идеалистік философияның жамап-жасқаған бір түрі деп дәлелдемек болушылар да табылды. Көрнекті мәдениет қайраткерлері мен жазушылар: М. О. Әуезов, С. Мұқанов, Қ. Жұбанов, С. Садуақасов, С. Қожанов, і. Жансүгіров т. б. Абайдың ақындық мұрасын анайы-социологиялық шабуылдан қорғап мақалалар жазды. «Көзқарасының қарама-қайшылықтарына қарамастан, - деп жазды Мұқанов, - Абай бұл сөздің ұнамды мәнінде ең озық реалист-суреткер болды және сонысы үшін де біз оны құрмет тұтамыз, сондықтан да оның әдеби мұрасы біз үшін баға жетпес байлық болып табылады, тап солай болғандықтан да қазақ халқы Абайды өзінің аса ірі ұлттық ақыны деп біпеді» .
Ақын шығармалары 19 ғ-да Қазақстанда демократиялық қоғамдық ойдың қалыптасып, дамуына негіз болған басты-басты идеялық үш қайнардан нәр алды: 1) қазақтың ауыз әдебиеті мен өткен замандардағы жазба ескерткіштерінен сусындаған алдыңғы қатарлы халықтық дәстүр; 2) ежелгі және орта ғасырдағы Шығыс ойшылдарының таңдаулы шығармалары; 3) орыстың материалистік философиясы мен демократиялық мәдениеті, сол арқылы дүниежүзілік философиялық ойдың жетістіктері. Әуезов бұл идеялық бағыттарды бір-бірімен табиғи ұштасып, жалғасып кететіндігін айта келіп, Абай дәуірі үшін осылардың ішіңде үшінші қайнармен, орыс классиктерінің шығармаларымен таныстықтың маңызы аса зор болғанын, Қазақстандағы қоғамдық ойдың болашақта жаңдана түсуіне ықпал еткенін атап көрсетті. Ғалым Абайдың орыс әдебиетімен және философиялық озық ойымен байланысын оның аударған шығармаларының санымен немесе оған революцияшыл демократтар идеясы ықпал етті деген қарапайым түсініктерді еске алумен ғана дәлелдемек болған «жеңіл-желпі, қара дүрсін пікірлерге» қарсы шықты. Ол Абай шығармашылығының өткен заман ойшылдарының теориялық мұраларымен байланысын анықтайтын мәселелердің тым тапшы зерттелгеніне өкініш білдірді; Абайдың орыс әдебиетіне ғана емес, сонымен қатар адамзаттың бүкіл рухани мәдениетіне қатынасын тұтастай даму устінде: «орыс және қазақ халқының байланыстарын сол кезеңнің мазмұнын анықтайтын саяси оқиғалармен тығыз органикалық байланыста қарастыратынының» методологиялық маңызы аса зор.
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі:
1. Омаров Д. «Абайдың рухани мұрасы» Алматы, 1997
2. Мырзахметов М. «Абайтану тарихы» Алматы, 1998
3. Әлімжан Е. «Абайтанудың бүгінгі бір тірегі» Егемен Қазақстан, 2005,-20 қаңтар б.4
4. Еспенбетов А. «Ұстаз ұлағаты» Семей таңы, 2005
5. Итбайтегі Ә.М. «М.Әуезов және Абайтанудың кейбір мәселелері» Алматы, 1993
6. Қалиева Ж. «Асыл ойдың өрнегі» ҚазМУ хабаршысы, филология сериясы, 2000 б.130-133
7. Аупбаев Ж. «Ғұмыр-дария» алматы,1997

Пән: Дінтану
Жұмыс түрі:  Курстық жұмыс
Тегін:  Антиплагиат
Көлемі: 35 бет
Таңдаулыға:   
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ
ҒЫЛЫМ ЖӘНЕ БІЛІМ МИНИСТРЛІГІ

КУРС ЖҰМЫСЫ

ТАҚЫРЫБЫ: Абайдың алла, дін, мұсылманшылық туралы философиялық ой-
толғамдары

Жоспар:
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
Негізгі бөлім
1. Алла тағаланы танып-
түсіну ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... 5
2. Жаратушы ғаламның
ішінде ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
..13
3. Мұсылманшылық
туралы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ...18
4. Абайдың дінге
көзқарасы ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ..22
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 34
Пайдаланылған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ..37

Кіріспе
Негізгі мақсаты:
Абайдың алла, дін, мұсылманшылық философиясын таныту, оны түсіну. Ол
тақырыпқа жататын өлеңдерімен танысу.
Міндеті:
Абай философиясының тереңдігін түсіну, оның негізгі мәнін ашу.
Зерттеу нысаны:
Абайдың алла, дін, мұсылманшылық туралы өлеңдері, оның поэзиясының
тілі.

Ақын мұрасында бір жүйеге түсірілген көзқарасын тұжырымдайтын арнайы
философиялық шығармасы жоқ. Дегенмен, Абайдың көптеген өлеңдері мен
прозалық шығармаларында ... адам мен адамгершілік, ұждан, мораль
философиясына төтелей қатынасы бар, толып жатқан бөлек-бөлек бір көлемді,
әрі сапалы ойшылдық пікірлері бар екені даусыз. Абай шығар-маларын
зерттеуге арналған еңбектер жеткілікті болғанымен, оның философияның
негізгі мәселелеріне байланысты көзқарастары жөнінде әлі күнге дейін
тиянақты пікір тұжырымдалған жоқ. Ойшыл ақынның терең ойы мен
дүниетанымының ішкі мазмұны ақырына дейін ашылып, түсіндірілмей келеді.
Бұған қоғамдық болмыстың өзекті мәселелері жөніндегі оның көзқарасының
күрделілігі, жүйесіздігі, тіпті, кейде қарама-қайшылықтары белгілі дәрежеде
қиындық туғызды. Абай шығармашылығын зерттеудің алғашқы кезеңінде, 20-30
жылдарда ақынның идеялық мұрасы қызу айтыстар тақырыбына айналды, Абай
философиясын діншілдігі басым әдеттегі буржуазиялық идеалистік
философияның жамап-жасқаған бір түрі деп дәлелдемек болушылар да табылды.
Көрнекті мәдениет қайраткерлері мен жазушылар: М. О. Әуезов, С. Мұқанов, Қ.
Жұбанов, С. Садуақасов, С. Қожанов, і. Жансүгіров т. б. Абайдың ақындық
мұрасын анайы-социологиялық шабуылдан қорғап мақалалар жазды. Көзқарасының
қарама-қайшылықтарына қарамастан, - деп жазды Мұқанов, - Абай бұл сөздің
ұнамды мәнінде ең озық реалист-суреткер болды және сонысы үшін де біз оны
құрмет тұтамыз, сондықтан да оның әдеби мұрасы біз үшін баға жетпес байлық
болып табылады, тап солай болғандықтан да қазақ халқы Абайды өзінің аса ірі
ұлттық ақыны деп біпеді .
Ақын шығармалары 19 ғ-да Қазақстанда демократиялық қоғамдық ойдың
қалыптасып, дамуына негіз болған басты-басты идеялық үш қайнардан нәр алды:
1) қазақтың ауыз әдебиеті мен өткен замандардағы жазба ескерткіштерінен
сусындаған алдыңғы қатарлы халықтық дәстүр; 2) ежелгі және орта
ғасырдағы Шығыс ойшылдарының таңдаулы шығармалары; 3) орыстың материалистік
философиясы мен демократиялық мәдениеті, сол арқылы дүниежүзілік
философиялық ойдың жетістіктері. Әуезов бұл идеялық бағыттарды бір-бірімен
табиғи ұштасып, жалғасып кететіндігін айта келіп, Абай дәуірі үшін
осылардың ішіңде үшінші қайнармен, орыс классиктерінің шығармаларымен
таныстықтың маңызы аса зор болғанын, Қазақстандағы қоғамдық ойдың болашақта
жаңдана түсуіне ықпал еткенін атап көрсетті. Ғалым Абайдың орыс әдебиетімен
және философиялық озық ойымен байланысын оның аударған шығармаларының
санымен немесе оған революцияшыл демократтар идеясы ықпал етті деген
қарапайым түсініктерді еске алумен ғана дәлелдемек болған жеңіл-желпі,
қара дүрсін пікірлерге қарсы шықты. Ол Абай шығармашылығының өткен заман
ойшылдарының теориялық мұраларымен байланысын анықтайтын мәселелердің тым
тапшы зерттелгеніне өкініш білдірді; Абайдың орыс әдебиетіне ғана емес,
сонымен қатар адамзаттың бүкіл рухани мәдениетіне қатынасын тұтастай даму
устінде: орыс және қазақ халқының байланыстарын сол кезеңнің мазмұнын
анықтайтын саяси оқиғалармен тығыз органикалық байланыста қарастыратынының
методологиялық маңызы аса зор.

Алла тағаланы танып-түсіну.
Абай өзінің Алла тағалаға деген көзкарасын, әсірссе, отыз сегізінші
сөзінде толық береді. Осымен де, отыз сегізінші қара сөзі Абайдың рухани
мұрасының қорытындысы тәрізді, барлық сөздерінен оқшау көрінеді. Ал оның
"Алланың өзі де рас, сөзі де рас" өлеңі дін туралы жазған соңғы және
қорытып айтқан түйінді шығармасы. Ақын отыз сегізінші қара сөзінде берілген
ой түйіндерін осы өлеңінде асқан шеберлікпен қайталайды. Ақын бұл өлеңінде
Алланың сипаттарын, әлеммен байланысын және Оны танудың мәнісі туралы
айтады.
Алланың Озі де рас, сөзі де рас,
Рас сөз ешуақытта жалған болмас.
Көп кітап келді Алладан, өның төрті,
Алланы таңытуға сөз айырмас.
Аманту оқымаған кісі бар ма?
Уәктубиңи оқымаған кісі бар ма?
Алла өзгермес, адамзат күнде өзгерер,
Жарлық берді Ол сіздерге, сөзді ұғарға.
Замана, шаруа, мінез күнде өзгерді,
Оларға кез кезімен нәби келді.
Кағида шариғаты өзгерсе де,
Тағриф Алла еш жерде өзгермеді.
Күллі мақлұқ өзгерер, Алла өзгермес,
Әңлі кітап бұл сөзді бекер демес.
Адам нәпсі, өзімшіл мінезбенен,
Бос сөзбенен кастаспай, түзу келмес.
АЛЛАНЫҢ ӨЗІ ДЕ РАС, СӨЗІ ДЕ РАС... - Абайдың 1902 ж. жазған өлеңі.
Әрқайсысы 4 тармақты 14 шумақтан тұрады. Көлемі 56 жол. Қазақ топырағында
Абайға дейін Алланы тану мәселесімен арнайы шұғылданған ойшыл болмаған.
Өзін сопылармыз деп атаған тақуалар (әулиелер) да Алла бір, пайғамбар хақ
дегеннен аспаған. Алла бір, неліктен пайғамбар хақ деп мәселе нақтылы
қойылмаған. Бір сөзбен айтқанда, сенім мен таным арасы ажыратылмаған. Абай
болса, Аллаға сену мен оны тану бір ұғым деп қарамайды. Сенім - діни
қағида, таным - гносеологиялық ұғым. Алғашқысы, діни идеологияға негіз
болса, соңғысы діни философияның категориясы. Бірақ Аллаға сену және оны
тану мәселелері - діни сана ауқымындағы ұғымдар. Сондықтан осы мәселелермен
айналысқан, пікір айтқан адамдарды біз бүгінгі күні діни ойшылдар деп
жүрміз. Олай болса, Абайды да діни ойшыл (философ) десек, оны не
мадақтаған, не даттағанымыз емес, нақтылы шындық туралы айтылған пікіріміз
болса керек. Абай Алланың насихат-шысы емес, оны танушы, зерттеуші ойшыл.
Алланың өзі де рас, сөзі де рас, Рас сөз ешуақытта жалған болмас деп,
Абай мәселені діни сана ауқымында қарастырып, бірақ Алланың растығына
айырықша көңіл бөлген. Ақын рас деген түсінікпен нені айтқалы отыр. Бұл -
бір мәселе. Сонымен бірге Ал-ланың өзі ғана рас емес, сөзі де рас дегенде
нені меңзеп отыр. Бұл, біріншіден туындайтын екінші мәселе. Рас деген
қандай болмасын заттың, құбылыстың мәнін, әрі сапалық мөлшерін білдіре
алатын өлшем. Заттың рас болуы да, болмауы да мүмкін. Алғашқыда рас болып
айқындалған зат, келе-келе мәнсіздене рас емеске айналуы ықтимал. Бірақ рас
заттың рас емеске өтуі де рас. Демек, растың бір-ақ мәні бар, ол оның
растығы. Бұл рас ұғымының бір қыры. Растың екінші қырына келсек, сонда
растың растығын тану мәселесіне тірелеміз. Бұл философиялық мәселе. Растың
растығын тани алмасақ, ол жөнінде не айтуға болады. Онда Алланың барлығына
сенуден өзге амал жоқ. Бірақ Абай Алланы рас дегенде, оны ақиқат деп
отырған жоқ, танылатын мүмкіндік болмыс ретінде қарастырған.
Абайдың өлеңінің екі жолында расты үш рет қолдануы тегін емес. Ол өлеңді
қабылдаушының ойына өріс бергендік. Алланың өзі де рас емес, сөзі де рас,
ал керісінше ойланып көрелік. Алланың өзі де рас, сөзі де рас емес -
сонда рас не болғаны. Ақылың бар, сана-сезімің бар, ойлан, түйсін.
Алладан өзге қандай расың бар. Алланың өзі де рас... - осылай өткен
тарихта болған, қазір де солай, болашақта да солай бола бермек. Рас бұл
мәнінде мәңгіліктің өлшемі. Алла рас, демек, ол мәңгілік - шындық, оның
растығы - мәңгіліктігінде. Растың келесі қыры. Рас мәңгіліктің өлшемі
дедік, бірақ болмыста өткінші жайлар да бар емес пе? Олардың барлығы да
рас. Демек, рас дегенде біз оның мәңгілігін мойындай отырып, сонымен
бірге оның өткіншілігін мойындамасқа болмайды. Сонда бүгінгі Рас болған
нәрсе, ертең рас емеске айналуы мумкін бе? Жоқ, рас емеске айналатын
нағыз растың өзі емес, ол адамдардың рас пен рас еместі ажырата ал-
мағандықтарынан туған, жалған нәрсені рас деп қателесулері. Рас әманда
рас. Сондықтан Алланың ешқашан жалған болуы (рас емес болуы) мүмкін емес.
Сонымен жалған болмайтын рас не дегенге, Абай ол Алланың өзі және сөзі
дейді. Бұл мәнде рас болмыстың баламасы. Әлем-дегі рас - болмыс. Болмыс
ешуақытта жалған болмақ емес. Абай дүниетанымында Алла - шындық. Демек,
шындық рас болса, Алла да рас. Шындық дегеніміз, қарапайым тілмен айтсақ,
өмір яғни өмірде бар екеніміз, істеген ісіміз, сөйлеген сөзіміз рас болса,
онда Алланың да сөзі мен өзі рас. Қысқасы, шындықты мойындау, Алланы
мойындау. Бұл Абай гуманизмінің көзі. Алла ісіне мойын ұсынып, мұсылман
болудың Абай айтқан шарты - адамға адамшылық жасау.
Алла ішімді айтқызбай біледі ойла,
Бендесіне қастықпен кінә қойма.
Распенен таласпа мұмин болсаң,
Ойла, айттым, адамдық атын жойма!.. Үшінші жолдағы Распенен таласпа...
деп отырғаны, ақынның Алла сөзіне күмәнданба дегені.
Ақын осылай озінің Алла тағалаға шексіз сенетінін, кәміл мұсылмандығын
паш етеді. Алла тағала Озін тапыту үшін көп кітап жіберген, әсіресе өның
төртеуі анық танытады. Бұл төрт кітап: "Мұса пайғамбарға түскен кітап —
Тәурат (Талмуд), Иса пайғамбарға түскен Інжіл (Евангелия), Дәуіт
пайғамбарға түскен Зәбур (Псалма) және пайғамбарымыз Мүхаммед (с.ғ.с.)
түскен — Құран Кәрім. Абай иманның жеті шарты туралы айтады. Ислам тәртібі
бойынша бұлар Алла тағалаға деген сенімнің, яғни иманның шарттары. Олардың
қазақшасы былай айтылады: "Аллаға сендім, барлығына, жалғыздығына иландым.
Және періштелеріне сендім, және кітаптарына сендім, және пайғамбарларына
сендім. Соңғы күніне, яғни қиямет күніне сендім. Барша жақсылық, жамандық
істер Алла тағаланың берген тағдырынсыз болмайтұғынына сендім. Өлгеннен соң
тіріліп, сұрау беретұғынымызға сендім".
Өкініше карай, Алланы танытуға арналған бұл шарттары олардың түпкі
мағынасы заман ағымына байпанысты әртүрлі түсіндіріліп, халық түрлі
жағдайда әртүрлі кабылдайды. Сондықтан, ақын бүның себебін білсін дегендей,
өлеңінде Алланың мәңгілікті, өзгермейтіп, ал басқа жаратылыстың өзгергіш,
түрленгіш екенін бұл жерде үйіп қайтара ескертіп тұр. Өмірдің
озгергіштігінен, ауыспалығынан туатын осы иман шарттарын бұрмалау адам
баласының барлық бақытсыздығы, көретін қорлығының себебі болып табылады.
"Өмір, дүние дегенім ағып жатщн су екен" дейді Абай. Осындай ауыспалы,
сенімсіз халде тұрақты және мәңгілікті болып табылатын нысана Алла тағала.
Сондықтан, Абай ілімі бойынша, кімге болса да, барлық ынта-жігерді Алла
тағалаға бағыштау, яғни имандылык, жолға түсу барлық шырғалаңнан шығу жолы
деген сөз. Бірақ, бұл оңай емес. Себебі, адамның нәпсісі, өзімшілдігі мен
бос сөздігі (тұрақсыздығы, қайратсыздығы) бұған үлкен бөгет болып табытады.
Сол себептен олармен қастаспай адам түзу келмес. Міне, данышпанның Алла
тағалаға және Оны тану жолы туралы көзкарасы осындай, Абай Құдай тағаланың
бар екенін, Оның бір екенін және бүкіл жаралыстың себебі екенін қырық
бесінші қара сөзінде былай деп көрсетеді:
"Құдай табарака уатағаланыц барлығының үлкен дәлелі — неше мың жылдан бері
әркім әр түрлі қылып сөйлесе де, бәрі де бір үлкен Құдай бар деп
келгендігі, уа һәм неиіе мың түрлі діннің бәрі де ғаделет, махаббат Құдайга
лайықты дегендігі
Бірақ Жаратушы бір және барлық жаратылысқа ортақ болса да Оны әрбір халық
әртүрлі атайды. Себебі, өрбір халықтың калыптасқан салт-дәстүр, қоғамдағы
саяси-әлеуметтік жағдай, тіл, діл тәрізді өзгешеліктеріне байланысты
олардың Жаратушы туралы түсініктері әртүрлі. Жаратушы шексіз, сонымеп бірге
мейірімді болғандықтан, Ол әркімпің калауына байланысты әртүрлі жағынан
көрінеді. Сондықтан, әрбір адам, әрбір халық, немесе әрбір дін бір
Жаратушыны түрлі жағынан танып, түрлі атау береді. Бұл атаулардың барлығы
да Бір Жаратушының сипаттары болғандықтан, олар шексіз көп. Бұл туралы отыз
сегізіші қара сөзінде Абай былай деп жазады:
"Ол —Алла тағаланың заты ешбір сипатқа мұктаж емес, біздің ақыллымыз
мұқтаж, жоғарыда келтірілген сипаттармен Алла тағаланы анықтап танымаққа
керек. Егер де ол сипаттармен аныкқтамасақ, бізге Алланы тану кцын болады "
Жаратушыны біздің халқымыз Алла, Құдай, Тәңір, Жаппар Ие, Жаратушы,
Құдірет, тағы сол сияқты есімдермен атаса, Оның басқа тілдерде Йегова,
Будда, Христос, тағы басқадай есімдері бар. Ислам дінінде Оның тоқсан тоғыз
есімі беріледі. Абай ислам дүниетанымымен сәйкес Алла тағаланы бір және Ол
шексіз ретінде қабылдайды. Алла тағала Абсолют, яғни шексіз болғандықтан
Оны адам өзінің шектеулі ақылымен тани алмайтынын Абай тағы да былайша
түсіндіреді:
Чяз Аііла тағаланы өйиің біліигені шамасында ғана білемІз, болмаса Оны
түгел білмекке мүмкін емес. Заты түгілі, хикметіне ешбір данышнан акыл
ерістіре алмайды. Алла тағала — өлшеусіз, біздің ақылымыз өлшеулі.
өлшеулімен өлшеусізді білуге болмайды Бұл сөз Абайдың "Мен Құдайға
сенбеймін, себебі Оны көрмеймін" дейтіндерге берген жауабы тәрізді.
Алла тағаланы адамның бірден түсінуі оңайға түспейтінін ақын өлеңінде де
жазады. Оның "Алла деген сөз жеңіл" өлеңінде "Ақылға сыймас Ол Алла,
тағрипка (анықтауға) тілім қысқа аһ!м дейтіні бар емес пе?! Себебі ақыл
материалды негізде, ал тіл материалдық өлеңге арналып, сөның бейңесін ғана
бере алады, сондықган олармен таза рух Алланы түсінуге де, анықтап
сипаттауға да болмайды. Алла таза рух болғандықтан, қасиеті бөлек. Рух
материямен түсіндірілмейді. Рухты рухпен, яғни жанмен ғана түсініп-сезінуте
болады.
Абай он жетінші кара сөзінде "Онан соң жүрек айтыпты: жан менде мекен
қылады, менсіз тірлік жоқ", - деп жан жүректе екенін жазады. Жан жүректе
болғандықган адам Алланы жан арқылы, яғни жүрек арқылы сезеді. Ал ақыл-ес
арқылы логиканы пайдаланып, пәлсалалық тұрғыдан Алланы түсіндіруге
ұмтылатындар "Бекер босқа езедүр" деп олардың "абсолюттік таным" деңгейіне
көтеріле алмайтындығын білдіріп, олардың әрекетін өткір сөзбен сынайды.
Данышпандық қасиетке кітап оқып жетуге болмайды. Ол — ішкі дүниеден, жүрек
арқылы келетіп қасиет. Ислам тарихында кейбір шала сауатты адамдар да
өздерінің барлық өмірін жоғары мақсатқа арнап, ой-өрісін Түп Иеге
шоғырландыру арқылы әулиелік деңгейге жетіп, "абслюттік танып" иесі
болғандары осының көрінісі.
Осылай Құдайды көру үшін соған лайық рухани көз болу керек екенін білеміз.
Ал ол кімде бар? Бүл фәни өмірдің ықпалында жүргендердің көздері шелмен
жабылып, жүректері қарайған. Себебі, бұл фәни әлемдегі адамдарға мынандай
төрт кемшілік тап.
Біріншісі, адам баласы қатслік жіберуте бейім. Тіпті таңдаулы, ұлы деген
адамдардың өздері қателікке ұрынып жатады. Себебі өл өзінің ақыл-есіне
сүйенеді. Ал адамның ақыл-есі, Абай айтқандай, шектеулі.
Екіншісі, адампың жанын тәні билеп кеткендіктеи, өзін тәнге балап, түпкі
нұсқасының жан екенін ұмытуы. Жанды тәннің билеп кетуінің кесірін Абай өтыз
төртінші сөзінде түсіндіреді. Ьүл өның өмір мақсатына, іс-әрекет, мінез-
құлық, тіпті бүкіл болмысыпа кері әсер етеді. Оның бүкіл өмірініц мән-
мәнісі ос ьі ға н байланысты.
Үшіншісі, алдауға бейімділік. Себебі Абсолюттік ақиқатты білмегендіктен,
өзіміздің бұрыстығымызды түсінбей каламыз. Бір сөзбен айтқанда, Абай
жетінші қара сөзінде жазғандай: "'Біз түк білмейміз біз де білеміз деи
надандығымызды білімділікке бермей таласқанда, өлер-тірілерімізді білмей,
күре тамырымызды адырайтып кетеміз". Өзімізді орынсыз білімді санаудың
салдары осындай.
Төртіншісі. біздің сезімдеріміз шектеулі. Мысалы, караңғы түссе біз Құдай
түгілі өзіміздің көз алдымыздағыны да көре алмай қаламыз. Бұл тұрғыдап
қарағанда бізден, тіпті, кейбір хайуанаттар артық. Қараңғыда мысык, адамнан
жақсы көреді. Иттің иісті сезуі, естуі, бүркіттің көру кабілеті адамдыкінен
көп артық. Сөнда осындай мардымсыз каситеттерімізбен біз шексіз, таза рухты
калай көре аламыз? Бұл туралы жоғарыда ислам ғүламасы Әбу Ханифаның бала
кезіидегі оқиға жайындағы әңгімеде де айтылды.
Фәни әлемнің осы төрт кемшілігінен арылудың бір-ақ жолы бар. Ол рухани
жолға түсу арқылы бақи әлемге өту. Рухани жолға түскен адамның жаны тазару
барысында оның көкірек көзі ашылып, тәні емес, жаны басқара бастайды. Ал
жан рухани болғандықган, білімге толық. Сонымен бірге рухани жолда жан мен
Құдай арасыңда байланыс пайда болып, адам фәнилік барлық кемшіліктерден
арылады. Абайдың ерекше қасиеттерінің болуы да осы себептен.
Алла тағала адамға оның рухани деңгейіне байланысты түрлі дәрежеде ашылуы
мүмкін. Адамның рухани деңгейі Абай корсеткен имани гүліне көп байланысты.
Имани гүлдің гүлденуі үшін ең әуелі рухани білім алып Алланың хикметін сезу
керек екені белгілі. Сондықтан Абай Алла тағаланың сипаттарын беріп, Оны
хикметтерін көрсетуге ұмтылады. Ойшылдың отыз сегізінші кара сөзі бойынша
Алла тағаланың хикметтерін үш аспектіге шоғырландыруға болады. Олардың
біріншісі, Жаратушының әлемдік көрінісі. Абай отыз сегізінші сөзіндс Алла
тағала бүкіл ғаламның ішінде, ал ғалам Алла тағалапың ішінде екенін жазады.
Абайдың ғалам Алла тағаланың ішінде деген сөзі Жаратушының осы әлемдік
сипатып білдіреді. Екіншісі, Алла тағаланың жүректегі аспектісі. Алла
тағала ғаламныц ішінде болса, онда Ол әркімнің жүрегінде де болуы керек.
Үшіншісі, Алла тағаланың тұлғалық аспектісі. Абай Алла тағаланың сегіз
тұлғалық қасиетін көрсетіп, олардың сипаттарын береді.
Әрине, Абайдың өзі айткандай, Адла тағаланы сипаттарын бұлай жүйелеу біздің
Оны түсінуімізді оңайлату үшін ғана керек. Әйпесе, шегі жоқ Алла тағаланың
сипаттары да шексіз. Алла тағаланың бұл үш аспектісі ғылымда түрлі
парадигмалар (түсініктер) тудырып, көптеген пәлсапалық ағымдардың, діни
конфессиялардың негізі болып табылатыны белгілі. Алла тағала шексіз
болғаңдықтан, өның рухани деңгейі түрліше ашылып, санқилы түсініктер
тудырады. Ъүны мынандай әңгіме арқылы көрсетуге болады. Бір күні ұстаз адам
өзінің үш шәкіртіне "Адамдар қазіргі заманда поезд деген бір ғаламатты
оөйлап шығарыпты. Сендер соның не екенін біліп келіңдер" деп тапсырма
берген екен. Бірінші шәкірт вокзалға барып, алыстан келе жаткан поездің
жарығын көріп, асығып ұстазына келіп Поезд деген жарық депті. Екінші шәкірт
поездің вокзалға келуін тосып, оның өзін, үлкен дөңгелектерін, будақтаған
түтінін көріп ұстазына келіп Поезд деген жарық шығаратын және үлкен
дөңгелегі, будақтаған түтіні бар арба екен депті. Ал үшінші шәкірт осының
барлығын көріп және вагондардың ішіне кіріп, ондағы адамдарды көріп,
олармен танысып, ұстазына келіп Поезд деген өзінен жарық шығаратын,
будақтаған түтіні, үлкен дөңгелектері бар адам тасуға арналғап көлік екен
депті. Сонымен, бірінші шәкірт поезд дегеніміз одап шығып тұрған жарық,
екіншісі өның жарығы мен сырткы порымы, үшіншісі — одан шыққан жарық,
сыртқы порымы, сонымен бірге оның ішіндегі адамдар екенін біліп келді. Ал
енді осы үш шөкірттің қайсысы толық хабар әкелді? Әрине, үшінші шәкірт. Сол
сияқты адамға Алланың түлғалық аспектісі ашылса, онда оған Оның жүректегі
және әлемдік сипаты да ашылады.
Осылайша Алланың өзі бір болғанымен, Оның сипаттары көп. Олар әркімге
түрліше ашылады. Бірақ осыны түсінбеген жағдайда пікірталастар туып, кейде
карсыластар, тіпті, бір-біріне қаруласкандар да болып жатады. Бұл Алла
тағалаға карсы қаруласумен бірдей. Себебі, "Алла тағала ондай емес, Ол
мынандай,, деген пікір Шексізді шектеу. Сондықтан, бұл күтіірлік болып
шығады. Алланы түсінудегі айырмашылықты адам кара басының қамына, не
болмаса түрлі саяси мүдделер үшін пайдаланғанда ол рухани жолдан шығып,
күпірлік жолға түсседі. Бұндай адам өзі көп қорлық көреді, басқаларға да
зардабын тигізеді. Адамзат тарихындағы дінаралық кақтығыстардың барлығы да
бүған жақсы мысал бола алады.
Жаратушы ғаламның ішінде
Халықта "Алланың өмірінсіз шөптің басы да қимылдамайды" деген сөз бар.
Абай дүниетанымы бөйынша Алла тағала барлығының Әміршісі, барлығын
Баскарушы. Бүкіл біртұтас әлем белгілі бір зандылықтарға бағынады. Соның
барлығы Алла тағаланың құдіреті. Ал Алла тағала өзінің осы құдіретін қалай
іске асырып, бүкіл әлемді қалай баскарады екен? Бұл сүракка да Абай
ілімінен жауап табамыз. Алла тағала үшін әлемде белгісіз ештеңе жөқ және
бүкіл өмір Соның басқаруымен жүреді. Бұның себебі Ол болмыстың әрбір
бөлшегінде және әрбір жан иесінің жүрегінде орналасқанын білгенде түсінікті
болады екен. Енді осыған көз жеткізіп көрелік.
Абай отыз сегізінші қара сөзінде былай дейді:
"Біз Алла тағала "бір " дейміз "бар " дейміз. Ол бір " дегеннің өзі
ақылымызға ұғымның бір тиянағы үшін айтьиіған сөз. Болмаса ол "бір "
дегеннің өзі Алла тағалаға лайықты келмейді" Бұл тұжырым антикалык ойшыл
Платиннің иОл туралы ештеңені тұжырымдауға бөлмайды, тіпті Оған ешбір есім
беруге болмайды, тек қана Оның ол да емес, бұл да емес екенін айтуға
болады" — деген Абсолюттің болмысын қарапайым әдіспен біліп-түсінуге
болмайтынын көрсетуімен сәйкес келеді. Сөйтіп біз Алла тағаланы
карастырғанда ақылымызға ұғымның бір тиянағы үшін, яғни Оны өзіміздің
түсінуіміз үшін шамамыз келгенше Оған түрлі түсініктер беріп, сезінуге
ұмтыламыз.
"Алла тағала 'бірч деген сөздің өте терең мәні бар. Бұл туралы Абай әрі
қарай сөзін жалғастырып, оған түсінік береді. "Ол ,1бір " деген сөз Алла
тағала ғаламның ішінде, ғалам Алла тағаланың ішінде", — дейді ғүлама әрі
қарай. Бұл бір карағанда мағынасы карама-карсы, түсініксіз, жұмбақ ұғым.
Қірапайым күнделікті көзқарас бөйынша қарастыратын болсақ, онда егер бір
нәрсе екінші нәрсенің ішінде болатын болса, онда екінші нәрсенің бірінші
нәрсенің ішінде болуы мүмкін емес. Сонда бұл қайшылық па? Кайшылық болмаса
оның сырын қалай түсінуге бөлады? Бұл рухани болмыстың адамның ақылымен
түсінуге болмайтын бір көрінісі.
"Алла тағала ғаламның ішінде, ғалам Алла тағаланыц ішінде" деген түсінік
Алла тағаланыц екі аспектісін білдіреді. Алла тағала ғаламның ішінде деген
үғым Оның ғаламның әрбір бөлшегінің ішінде екенін білдіреді. Ал '"Ғалам
Алла тағаланың ішінде" деген түжырым Оның ғарыштық, әлемдік аспектісін
білдіреді.
Алла тағала ғаламның ішінде деген үғымның таза рухани мәні бар.
Сондықтан ақылмен түсіну өте қиын. Алла тағала ғаламның әрбір бөлшегінің
ішінде, сонымен бірге әрбір жан иесінің жүрегінде деген ұғымды тек қана
барлық ой-өрісті жүрекке шоғырландыру арқылы жетуге болды. Сонда, көңілін
басқаға аудармау үшін барлық сезімдерін жауып, бүкіл ой-өрісті тек кана
жүрекке шоғырландырғанда адам баласы Алла тағаланың жүректегі аспектісін
көруі мүмкін. Енді бұл арада касиетті жазбаларға жүгініп, не болмаса сол
деңгейді жүрегімен сезіп-түйсінген ғұлама сопылардың айткандарына құлақ
сапып көрелік.
Әбу Хамид әл-Ғазали өзінің "Дін туралы сенімді жаңғырту" атты
еңбегінде "жүрек" деген сөздің бірінші мағынасы оның физиологиялық мәні
екенін айта келіп, оның екінші мағынасы туралы былай деп жазады:
Бұл сөздің екінші мағынасы — осы тәндік жүректегі Алланың рухани сыйы
(Латифа раббанийа руханийа). Бүл сый түсінетін, білетін және адамның
ішіндегісін білетін, ақылшысы, тексеруші, кіналаушы және талап етуші; ол
тәндегі жүрекпен байланысқан және ол байланысты көптеген адамға ақылмен
түсіндіру қиынға сөғады. Әл-Ғазали әрі қарай бұл ұғымды тусіңдірмейтінін
жазады. Себебі оның арғы жағын ашу үшін рухтың құпиясып жария ету керек, ал
оны пайғамбардың өзі де жария қылмаған. Осылай ғүламаның бұл сөзінен Алла
тағаланың жүректе бір белгісі (сыйы) барын, бірақ оны түсінудің кандай
күрделі екенін сезінеміз.
Абай иЛай суға май бітпес, қой өткенге" атты өлеңінде Алла тағаланы
"ләмәкан" (мекенсіз) деп атайтыны белгілі, себебі Оның бұл материалдык.
әлемде мекені жоқ. Оның бұл ғаламның ішінде мекені болмаса, бірақ сонымен
бірге Ол сол ғаламның ішінде болса, онда Алла тағала ғаламның бір бөлігінде
емес, өның барлық бөлігінде деген тұжырым туады. Яғни Ол макрокосм мен
микрокосмның, яғни әлемнің барлық бөлшегінде, әрбір атомның ішінде, әрбір
жан иесінің жүрегінде.
Алла тағала өлемнің әрбір атәмыпың ішінде болса, Ол озінің шексіз көп
қасиеттер қасиеттср береді. Атомдар бірігіп молекула құрайды. Ал олардан
түрлі материалдық денелер кұралады. Алла тағала әрбір атомға өзіндік
касиеттер бергендіктен, олардан құралған денелер де өзіндік түрлі
қасиеттерге ие. Сөйтіп түрлі қасиеттерімен, порымдарымен, көлемдерімен
әлемде көптеген бөліктер пайда бөлып, әлемнің сан-алуандығы туады. Алла
тағала әрбір атомның ішінде болып, олардың өзгерістерін баскаратын
болғаңдықтан, әлемдегі құбылыстардың өзгерістері де Алла тағаланың ырқында.
Алла тағаланың бүкіл материалдық әлемді басқаратыны Абай ілімі бойынша
осылай дәлелденеді.
Алла тағала әлемді жаратады, белгілі бір уақыт аратығында оның өмірін
сақтап, уақыты біткенде оны қайтадан жояды. Сонан кейін бүкіл процесс
қайтадан басталады. Сойтіп Алла тағаланың өмірімеп бұл материалдық әлем
біресе жойылып, біресе кайта пайда болып, үздіксіз алмасып отырады, Мұның
өзі материалдық әлемнің мәңгілік, бірақ өзгеріп, алмасып отыратынын
көрсетеді.
Өлі табиғатты Алла тағала жан енгізу арқылы тірілтеді. Бұл туралы Абай
жиырма жетінші қара сөзінде Сократ хакімнің сөзімен былай дейді:
"Адамның денесі өзің жүрген жердіңбір битімдей күмына үқсас еліес пе?
Денеде болған дымдар жердегі сулардың бір тамшысындай емес пе? Жө, сен бүл
ақылға кайдан ие болдың? Әрине, кцйдан келсе деу жан деген нәрсе келді де,
сонан соң ие болдың." Әрі қарай бұның бәрі өлшеусіз ұлы ақылдың ықпалымеп
болғаны түсіндіріледі. Сөйтіп, жанның арқасында бүкіл әлем бөліктері бір-
бірімен қатынасқа кіреді. Жан болғандыктан олардың әркайсысы жеке тұлға. Ал
олардың қарым-катынасын Алла тағала басқарады. Сондықтан Ол әрбір жан
иесінің жүрегінде орналасады. Сөйтіп Алла тағала өлі табиғаттың да, тірі
табиғаттың да ең кішкене бөлшегіне еніп, бүкіл әлемнің өмірін басқарады.
Алла тағала адамнын өміріп оның жүрегі арқылы басқарады. Адам жүрегіндегі
Алла тағала өзіпің мейірімділігімен адамға үнемі ақыл беріп, әрекетін дұрыс
жолға бағыттап отырады. Ол адамның ең жақын досы. Бірақ жан иесі өсы
досыныц ақылына көп құлақ аса бермейді. Оның жүрек көзін іпел баскандықтан
өл жүреппдеп Жоғары рухтыц өнегесін сезбейді, ең болмаса нәпсінің ықпалына
беріліп, өзінің болы.мсыз еркін дұрыс пайдаланбай, теріс қылықтар жасайды.
Сөйтіп ол қателіктерге ұрынып, себеп-салдар заңы бойынша оның зардабыи
көреді. Халықта мұны "ұят" деп атайды. Сондықтан Абай отыз сегізінші қара
сөзінде "...кімнің ұяты жоқ болса, оның иманы жоқ дегеня деп ескертеді.
Яғни, үяты бар адамды Алла тағала оны үят сезіміне бөлеп психологиялык
зардап іліктіреді. Ал сапа-сезімі әлі төмен, имансыз, ұяты жоқ адамдарды
олардың тәндері арқылы зардап шектіреді. Мысалы, адамның түрлі апаттарға
кездесуі, дене мүшелерінең айрылып мүгедек болуы торізді түрлі зардаптардың
өзі Алла тағаланың берген сабағы. Бүндай түсінік адамға өмірдің әрбір
көрінісін Алла тағалапың берген бір мейірімділігі деп кабылдауға мүмкіндік
береді. Осылай адам баласы өмірдің тәттісі мен ащысын кезек татлъі арқылы
біртіндеп өмір заңдылықтарын сезіне отырып, түбінде осылардың бір себебі
барын түсіне бастайды. Сөйтіп ол себептердің себебі Алла тағалаға бас иеді.
Бұл да жүректегі Жоғары Рухтың бір мейірімділігі.
Жүректегі Рух адамның барлық әрекетін басқарады. Оның рұқсатынсыз ешбір жан
иесі қабағын да каға алмайды. Сонымен бірге, Ол ешкімнің өзіне берілген
еркіне шек қоймайды. Сондықтан, әркімніц өзінің қалауынша әрекет етуте ырқы
бар. Осылай бүкіл әлемнің өмірі бір ортадан баскарылып, барлық жан
иелерінің карым-қатынасы, қуаныш-қайғысы, болып жатқан өзгерістердің
барлығы белгілі бір заңдылыкпен мінсіз орындалып жатады. Ал бұл заңдылықгы
білмеген адамдарға бүкіл әлем бейберекет, шырғалаңы көп, тек қана зардап
орны болып көрінеді. Ондай адамның өмірі шынында да өзі түсінгевдей
зардапты болады. Одан құтылу үшін рухани білім алу керек.
Алла тағала адамға кандай алыс болса, екінші жағынан, Ол жүректе
болғандықтан сондай жақып. Абай Кіші жан да, Жоғары Жан да жүректе
орпаласқанын айтады. Олар үнемі байланыста. Сондықган, Алла тағала адамның
барлық калау-ниетін, өй-өрісіп біледі. Онан ештеңені жасыруға болмайтын, Ол
негізгі куәгер. Сонымен бірге, Ол ештеңені де ұмытпайды. Қоғам өмірінде
кейбіреулер түрлі заңсыз әдістермен кейде жасаған қылмысы үшін жаза алмай,
құтылып кетуі мүмкіндік, бірақ Құдай алдында жазадан ол ешуақытта құтыла
алмайды. Әлемдік әділет заңы бойынша уақыт келгепде түбінде әркім өз
сыбағасын алады. Бұл туралы Абай түсіндіріп кеткен. Ол туралы әлі алда сөз
болады. Алладан ешнәрсені жасыруға болмайтын болғандықтан, иманды адамдар
ешкімгс зияпдық келтірмейтін, таза көңілді болуга ұмтылады.
Осыны түсінбегендер өзінің жүрегінің әміріне кейде құлақ аспай, өмірдің
түрлі ^жылтырағына" алданып, Құдайға қарсы (ұятына қарсы) көп әрекеттер
жасайды. Ол сонын нәтижесінде әділет заңы бойынша оның зардабын тартып
отырады. Бірак ол оның себебін түсінбейді, сондықтан одан сабақ та ала
алмайды.
Ал енді Алла тағала әрбір жан иесінің жүрегінде және ғаламның әрбір
бөлшегінде болатын болса, онда Оның көп болып бөлінгені ме? Абай ілімі бұл
сұраққа, "әрине жоқ, бөлінбейді" деп жауап берсді. Себебі, Абай "Алла бір"
дсп жазады ғөй. Ендеше бүл қайшылықты қалай түсінеміз?
Атла тағаланың ,чбір" екенін күнмен салыстырып түсінуге болады. Талтүсте
күн адамның төбесі түсында түрады, Егер радиусы мыңдаған шақырым жердегі
адамдардан: "Күн қанда?" — деп сұрайтын болсақ, әркім өз тілінде: "Күн
міне", деп төбесі түсында түрған күнді көрсетеді. Бірақ күнді көрсеткен
әркім өны өз тітінде түрліше атап, бірнеше жерден көрсетсе де күн көп емес,
күн біреу. Бірақ ол бөлінгендей көрінеді. Сөл сияқты Алла тағала әркімнің
журегінде болып бөлінгендей көрінсе де, Ол белінбейтін тұтас. Күн біреу
болса да барлық жан иелеріне өзінің сәулесін шашадьқ сол сияқты Алла тағала
біреу бөлса да, бүкіл әлемге шапағатын шашып, оған омір береді. Ол уақытгың
ықпалымен барлығып жаратады жөне уақыттың ықпалымен барлығын кезінде жойып
отырады.
Әлемнің барлық бөлшегіндегі Алла тағаланың түтас "бір" болуы - бүкіл
өлемпің тұтастығының кепілі. Ол тұтас болса әлем де тұтас. Алла тағалапың
жасаған түрлі әлем бөлшектерінің бір-біріне тартылу жөне итеру қасиеттері
бүкіл материалдық әлемнің түрлі заңдьшықгарын тудырады. Сөйтіп әлем
бөліктері бірігіп, өзара байланысып, түрлі қарым-катынаста болады. Осының
аркасында бүкіл материалдық әлем адамның санасы түгел қамти алмайтын түрлі
құпия заңдылықгарымен, кереметтей күрделі құрылысы түтасып, бір Иенің
баскаруымен мүлтіксіз өмір сүріп жатыр.
Абайдың "Алла тағала ғаламның ішінде" деген сөзінің маңызы осындай.
Кәміл мұсылмандар
Абай "толық адам" сатысындағы рухани жетілу жолындағы алғашқы деңгейіндегі
адамдарды "кәміл мұсылман" деп атайды. "Мұсылман" арабтың "мүслим" деген
сөзінен шыққан, "Құдайға сенуші" деген ұғымды білдіреді. Ал "кәпір" арабтың
"кафара" деген сөзінен шықкдн, осыған кері мағынада, яғни "Құдайға
сенбейтін" адам деген ұғымды береді. Абай "мұсылман" сөзін бұрмаламай,
өзінің осы алғашқы мағынасында қолданады.
Кәміл мұсылмапдар үшін имандылық ең басты шарт. "Адам* сатысындағы
материалдық жетілу жолындағы алғашқы деңгейде де адамдар имандылықты
кабылдайды дедік. Бірақ бұл екі имандылықтың айырмашылығы үлкен. Кәміл
мұсылман деңгейінде имандылық Құдайға толық берілуге әкеліп, мүлде жаңа
сапаға ауысады. Ал төменгі сатыда бұл сенім бірде бар, бірде жоқ. Бүлар әлі
өзін-өзі рухани танымағандықтан, имандылықты соқыр сенім аркылы кабылдайды.
Білімдері толық болмағандьіқган, олардың мақсаты осы фәни өмірмен ғана
байланысты. Сондықтан олардың имандылығы гуманизм деңгейінде ғана қалып,
адамгершілік құндылықтарына ғана бағытталады. Материалдық өмірдің ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Қазақ даласындағы ойшылдардың бірі Шәкәрім Құдайбердиев
Мақыш қалтайұлының өмірі мен мақыштану мәселелері
Шәкәрім Құдайбердіұлының өмірі мен еңбектері
Шәкәрім Құдайбердіұлының еңбектеріне жалпы шолу
Абай дүниетанымындағы ислами құндылықтар
ШӘКӘРІМ ШЫҒАРМАШЫЛЫҒЫНЫҢ ФИЛОСОФИЯЛЫҚ ДІНИ БОЛМЫСЫ
АБАЙҒА БАРАР ЖОЛ
Қазақ санасына мұсылман дінінен енген жаңа этикалық ойлар
М. Қалтаев - ағартушы-демократтық бағыттағы ақын-жазушылар
Имандылық мәселесінің философиялық аспектілері
Пәндер