Институционалды инвесторлардың мәні жане олардың қызымет ету механизмдері
Кіріспе
1 Институционалды инвесторлардың мәні жане олардың қызымет ету механизмдері
1.1 Институционалды инвесторлардың мәні және олардың қызмет ету механизмдері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 5
1.2 Бағалы қағаздар нарығындағы институционалды инвесторлардың қалыптасуындағы құқықтық негіздері мен ерекшеліктері ... ... ... ... ... 18
1.3 Сақтандыру компанияларының инвестициялық қызметінің теориялық аспектілері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..22.
2 САҚТАНДЫРУ КОМПАНИЯЛАРЫНЫҢ ИНВЕСТИЦИЯЛЫҚ ҚЫЗМЕТІН ТАЛДАУ
2.1Сақтандыру компаниялары Казақстанның қаржы рыногының институционалдық инвесторы ретінде ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...36
2.2 Сақтандыру компанияларының инвестициялық қызметін талдау ... ...45
2.3 Институционалды инвестордың резервтерін инвестициялаудағы қаржылық тәуекелдерді басқару (сақтандыру компаниядларының мысалында) ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...51
3 ҚР.дағы ИНСТИТУЦИОНАЛДЫ ИНВЕСТОРЛАРДЫҢ ИНВЕСТИЦИЯЛЫҚ ҚЫЗМЕТІНІҢ ДАМУ БОЛАШАҒЫ МЕН ШЕШУ ЖОЛДАРЫ
3.1 ҚР.дағы институционалды инвесторлардың инвестициялық қызметінің даму болашағы мен шешу жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 65
3.2 Қазақстандағы сақтандыру компанияларының инвестициялық қызметінің механизмін жетілдіру перспективалары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 74
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
ҚОСЫМШАЛАР
1 Институционалды инвесторлардың мәні жане олардың қызымет ету механизмдері
1.1 Институционалды инвесторлардың мәні және олардың қызмет ету механизмдері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 5
1.2 Бағалы қағаздар нарығындағы институционалды инвесторлардың қалыптасуындағы құқықтық негіздері мен ерекшеліктері ... ... ... ... ... 18
1.3 Сақтандыру компанияларының инвестициялық қызметінің теориялық аспектілері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..22.
2 САҚТАНДЫРУ КОМПАНИЯЛАРЫНЫҢ ИНВЕСТИЦИЯЛЫҚ ҚЫЗМЕТІН ТАЛДАУ
2.1Сақтандыру компаниялары Казақстанның қаржы рыногының институционалдық инвесторы ретінде ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...36
2.2 Сақтандыру компанияларының инвестициялық қызметін талдау ... ...45
2.3 Институционалды инвестордың резервтерін инвестициялаудағы қаржылық тәуекелдерді басқару (сақтандыру компаниядларының мысалында) ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...51
3 ҚР.дағы ИНСТИТУЦИОНАЛДЫ ИНВЕСТОРЛАРДЫҢ ИНВЕСТИЦИЯЛЫҚ ҚЫЗМЕТІНІҢ ДАМУ БОЛАШАҒЫ МЕН ШЕШУ ЖОЛДАРЫ
3.1 ҚР.дағы институционалды инвесторлардың инвестициялық қызметінің даму болашағы мен шешу жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 65
3.2 Қазақстандағы сақтандыру компанияларының инвестициялық қызметінің механизмін жетілдіру перспективалары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 74
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
ҚОСЫМШАЛАР
Институционалды инвесторлар жүйесінің өзектілігі бір жағынан халық өзі тапқан табыстарын сенімді және табысты жерлерге орналастыруға қызығушылық танытуымен, екінші жағынан кәсіпорындардың сырттай мемлекеттік емес қаржыға қажеттілігінің өсуімен анықталады. Институционалды инвесторлар негізгі делдалдардың рөлін атқарады, яғни ұсақ инвесторлардың қаражаттарын жинақтау, инвестицияны кәсіби басқарумен қамтамасыз ету, тәуекелді әртараптандыру, кәсіпорындарды қаржымен қамтамасыз ету, кең массалық инвесторларға бағалы қағаздармен тікелей емес, жанама түрде иемденуге мүмкіндік беру қызметтерімен айналысады.
Бүгінгі таңда сыртқы шетелдік қарыз алудың шектеулілігі салдарынан ҚР-ның банк жүйесінің даму қарқыны төмендеуде. Сондықтан екінші деңгейдегі банктер қарызданудың ішкі нарығына, сондай-ақ неғұрлым көп мөлшерде институционалды инвесторларды тарту үшін өзінің өнімдерін кеңейтуге және жақсартуға үлкен көңіл бөлуде. Осыған орай, ағымдағы нарықтық үрдістерді қолдау мақсатында институционалды инвесторлардың қызметін кеңейту қажеттілігі туып отыр.
Жеке капиталды инвестициялаудың жаңа мүмкіншіліктерінің пайда болуына байланысты елдің қор нарығының даму қарқыны, сонымен қатар қаржы құралдарының жаңа түрлерінің пайда болуымен байланысты Үкіметтің 2007-2009 жылдарға арналған Қазақстан Республикасы халқының инвестициялық мәдениетін және қаржылық сауаттылығын дамыту бағдарламасы қабылданғанын айта кеткен жөн. Бұл бағдарламаның басты мақсаты елдің экономикалық өсуі үшін халық жинағын тартуды қамтамасыз ету және инвестициялық белсенділігін жоғарылату болып табылады.
Бүгінгі таңда сыртқы шетелдік қарыз алудың шектеулілігі салдарынан ҚР-ның банк жүйесінің даму қарқыны төмендеуде. Сондықтан екінші деңгейдегі банктер қарызданудың ішкі нарығына, сондай-ақ неғұрлым көп мөлшерде институционалды инвесторларды тарту үшін өзінің өнімдерін кеңейтуге және жақсартуға үлкен көңіл бөлуде. Осыған орай, ағымдағы нарықтық үрдістерді қолдау мақсатында институционалды инвесторлардың қызметін кеңейту қажеттілігі туып отыр.
Жеке капиталды инвестициялаудың жаңа мүмкіншіліктерінің пайда болуына байланысты елдің қор нарығының даму қарқыны, сонымен қатар қаржы құралдарының жаңа түрлерінің пайда болуымен байланысты Үкіметтің 2007-2009 жылдарға арналған Қазақстан Республикасы халқының инвестициялық мәдениетін және қаржылық сауаттылығын дамыту бағдарламасы қабылданғанын айта кеткен жөн. Бұл бағдарламаның басты мақсаты елдің экономикалық өсуі үшін халық жинағын тартуды қамтамасыз ету және инвестициялық белсенділігін жоғарылату болып табылады.
Рубцов Б.Б. Зарубежные фондовые рынки: инструменты, структура, механизм функционирования. – М.: ИНФРА-М, 1996.-С.295.
Постановление Правительства Республики Казахстан «О Программе развития страхового рынка Республики Казахстан на 2004-2006 годы» от 1 июля 2004 года № 729.
Постановление Правительства Республики Казахстан «О Программе развития страхового рынка Республики Казахстан на 2004-2006 годы» от 1 июля 2004 года № 729.
МАЗМҰНЫ
Кіріспе
1 Институционалды инвесторлардың мәні жане олардың қызымет ету механизмдері
1.1 Институционалды инвесторлардың мәні және олардың қызмет ету механизмдері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 5
1.2 Бағалы қағаздар нарығындағы институционалды инвесторлардың қалыптасуындағы құқықтық негіздері мен ерекшеліктері ... ... ... ... ... 18
1.3 Сақтандыру компанияларының инвестициялық қызметінің теориялық аспектілері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 22.
2 САҚТАНДЫРУ КОМПАНИЯЛАРЫНЫҢ ИНВЕСТИЦИЯЛЫҚ ҚЫЗМЕТІН ТАЛДАУ
2.1Сақтандыру компаниялары Казақстанның қаржы рыногының институционалдық инвесторы ретінде ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...36
2.2 Сақтандыру компанияларының инвестициялық қызметін талдау ... ...45
2.3 Институционалды инвестордың резервтерін инвестициялаудағы қаржылық тәуекелдерді басқару (сақтандыру компаниядларының мысалында) ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 51
3 ҚР-дағы ИНСТИТУЦИОНАЛДЫ ИНВЕСТОРЛАРДЫҢ ИНВЕСТИЦИЯЛЫҚ ҚЫЗМЕТІНІҢ ДАМУ БОЛАШАҒЫ МЕН ШЕШУ ЖОЛДАРЫ
3.1 ҚР-дағы институционалды инвесторлардың инвестициялық қызметінің даму болашағы мен шешу жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 65
3.2 Қазақстандағы сақтандыру компанияларының инвестициялық қызметінің механизмін жетілдіру перспективалары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 74
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
ҚОСЫМШАЛАР
Кіріспе
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Институционалды инвесторлар жүйесінің өзектілігі бір жағынан халық өзі тапқан табыстарын сенімді және табысты жерлерге орналастыруға қызығушылық танытуымен, екінші жағынан кәсіпорындардың сырттай мемлекеттік емес қаржыға қажеттілігінің өсуімен анықталады. Институционалды инвесторлар негізгі делдалдардың рөлін атқарады, яғни ұсақ инвесторлардың қаражаттарын жинақтау, инвестицияны кәсіби басқарумен қамтамасыз ету, тәуекелді әртараптандыру, кәсіпорындарды қаржымен қамтамасыз ету, кең массалық инвесторларға бағалы қағаздармен тікелей емес, жанама түрде иемденуге мүмкіндік беру қызметтерімен айналысады.
Бүгінгі таңда сыртқы шетелдік қарыз алудың шектеулілігі салдарынан ҚР-ның банк жүйесінің даму қарқыны төмендеуде. Сондықтан екінші деңгейдегі банктер қарызданудың ішкі нарығына, сондай-ақ неғұрлым көп мөлшерде институционалды инвесторларды тарту үшін өзінің өнімдерін кеңейтуге және жақсартуға үлкен көңіл бөлуде. Осыған орай, ағымдағы нарықтық үрдістерді қолдау мақсатында институционалды инвесторлардың қызметін кеңейту қажеттілігі туып отыр.
Жеке капиталды инвестициялаудың жаңа мүмкіншіліктерінің пайда болуына байланысты елдің қор нарығының даму қарқыны, сонымен қатар қаржы құралдарының жаңа түрлерінің пайда болуымен байланысты Үкіметтің 2007-2009 жылдарға арналған Қазақстан Республикасы халқының инвестициялық мәдениетін және қаржылық сауаттылығын дамыту бағдарламасы қабылданғанын айта кеткен жөн. Бұл бағдарламаның басты мақсаты елдің экономикалық өсуі үшін халық жинағын тартуды қамтамасыз ету және инвестициялық белсенділігін жоғарылату болып табылады.
Бүгінгі таңда қолма-қол ақшаны үйде немесе банк депозиттеріне орналастыру, сонымен қатар жылжымайтын мүлікке инвестициялаудан басқа Казақстан қаржы нарығы уақытша бос ақша ресурстарын орналастырудың жаңа балама әдісін, яғни институционалды инвесторлардың қызметін ұсынып отыр. Бірақ институционалды инвесторлардың барлығына ортақ жалпы мәселе институционалды инвесторлардың инвестициялық қызметін басқару жүйесінің жеткіліксіз дамуы. Инвестиция тартушы құралдардың жеткіліксіздігі институционалды инвесторлар активтерінің табыстылығының төмендеуін күшейте түсті. Бұны екі фактормен байланыстыруға болады: депозиттер мен барлық бағалы қағаздар категорияларына қатысты табыстылықтың жалпы төмендеуі және соңғы жылдар аралығында АҚШ долларына қатысты теңгенің ревальвациясы. Бағалы қағаздар нарығында табиғаты жағынан нарықтық болып табылмайтын келісімдер де бар. Бұл өз кезегінде институционалды инвесторлардың инвестициялық портфелінің нақты табыстылығын анықтауда кері әсер етеді. бағалы қағаздар нарығы толығымен қалай дамуы керек екендігі туралы бір байламға келу үшін және оны ұйымдастыру мен қызметтерін жүзеге асырудың жеке аспектілері бойынша ортақ келісімге қол жеткізу үшін нарықты кешенді түрде зерттеу қажет. Ол үшін бағалы қағаздар нарығын ұйымдастырудың теориялық негіздері мен әдістерін, сонымен қатар оны реттеудің мәселелерін талдау керек, соның нәтижесінен бағалы қағаздар нарығының тұжырымдамасын жасап шығаруға және оның нақты үлгісін таңдап алуға болады. Сонымен бірге бір жағынан, бос ақша қаражаттарының айтарлықтай бөлігі Қазақстан азаматтарында, екінші жағынан, осы қаражатқа экономиканың өндірістік секторының мұқтаж болуы шағын салымшылардың өз қаражаттарын ұжымдық инвестициялау институттарына тартудың тиімді тәсілдерін іздестіруді талап етеді. Мұндай жағдай салымның сақталу кепілдігі және институцоналды инвесторлар қызметінде дағдарысты болдырмау сияқты тәсілдермен салымшыларды тиімді қорғау жүйесін құруды қажет етеді. Қазіргі кезде бағалы қағаздар нарығында тепе-теңдік сақталмауы, бағалы қағаздар нарығының қатысушыларының негізгі тобы болып табылатын жеке инвесторлардың құқықтары мен мүдделерінің бұзылуы жиі кездесіп отыр.
бағалы қағаздар нарығында институционалды инвесторлардың қызметін жетілдіру жолдарын іздеу, зерттеу маңызды рөл атқарады, себебі келешекте осы бағыт экономикаға инвестициялық ресурстарды тартудың ең шешуші көзіне айналмақ. Жоғарыда айтылған мәселелердің өзектілігі осы диссертациялық жұмыстың тақырыбын таңдауға негіз болды
Институционалды инвесторлардың қызметін дамытуды жандандырудың аса маңыздылығы мен объективті қажеттілігі, олардың үлгілері нарықтық шаруашылыққа және халықаралық стандарттарға сәйкес келтірілуі - зерттеу жұмысының тақырыбын, оның мақсатын, мәселелерін және зерттеу бағытын айқындауға септігін тигізді.
Жұмыс тақырыбының оқу және ғылыми әдебиеттерде қарастырылу дәрежесі кең. Жұмысты зерттеу барысында шетелдік, ресей және отандық оқулықтар мен әдебиеттері пайдаланылды. Институционалды инвесторлардың бағалы қағаздар нарығындағы қызметтерін қалыптастырумен байланысты ғылыми зерттеудің негізі әлемдік классиктердің еңбектерінде көрініс тапқан. Бұл ғалымдар: В.А. Галанов, В.И. Колесников, Л.Н. Красавина, Г. Марковиц, П. Самуэльсон, Б.Б. Рубцов, Д. Тобин, У. Шарп еңбектерінде институционалды инвесторлардың бағалы қағаздар нарығындағы қағидаларына, функцияларына сипаттама берілген. Институционалды инвесторлардың бағалы қағаздар нарығындағы қызметтерінің алатын рөлі бойынша теориялық, әдістемелік және тәжірибелік зерттеулерге біраз ғалымдардың еңбектері арналған. Қарастырылып отырған тақырып бойынша зерттеулер қазақстандық ғалымдардың: Г.Т. Абдрахманова, А.А. Адамбекова, С.С. Арыстанбаева, С.Ш. Әуелбаев, О.Б. Баймұратов, Д.Т. Бохаев, У.М. Искаков, А.А. Ильясов, С.Ж. Интыкбаева, И.И. Исаев, П.Б. Исахова, Б.А. Көшенова, С.Қ. Құлпыбаев, С.Б. Мақыш, В.Д. Мельников, Г.А. Сейткасымов, А.К. Тургулова, Н.Н. Хамитов және т.б. Сонымен қатар, ресей ғалымдары: Б.И. Алехин, Е.Ф. Жуков, Б.А. Колтынюк, К.С. Царихин және т.б. еңбектерiнде де кездеседi. Дегенмен институционалды инвесторлардың бағалы қағаздар нарығындағы атқаратын рөлі жан-жақты зерттелмеген.
Зерттеудің мақсаты мемлекеттің тұрақты экономикалық өсуін қамтамасыз ету үшiн институционалды инвесторлардың бағалы қағаздар нарығындағы қызметтерінің теориялық-әдістемелік, тәжірибелік жақтарын зерттеу және олардың даму болашағын анықтау.
Зерттеу мақсатынан туындайтын негізгі міндеттер:
институционалды инвесторлардың қызметтерінің теориялық аспектілерін зерттеу;
институционалды инвесторлардың қызметтерін заңдық негізде қарастыру;
институционалды инвесторлар ерекшелігінің әлемдік тәжірибесін зерттеу және пайдаланудың мүмкін жақтарын анықтау;
Қазақстан Республикасы институционалды инвесторларының ағымдық жағдайын талдау;
институционалды инвесторлардың инвестициялық портфелінің моделін құру;
институционалды инвесторлардың қызметін республикада дамыту жағдайларын және олардың жетілдіру жолдарын анықтау.
Зерттеу объектісі Қазақстан Республикасындағы институционалды инвесторлар болып табылады.
Зерттеу пәні ретінде институционалды инвесторлардың портфельдік инвестициялауды жүзеге асыру үдерісінде пайда болатын экономикалық қатынастар жиынтығы алынды.
Зерттеудің теориялық және әдістемелік негізі. Зерттеу барысында әлемдік экономикалық ғылым классиктерінің еңбектері, отандық және шетелдік ғалымдардың, экономистердің монографиялары мен баспасөз мақалалары, қатынастарды реттейтін заңнамалық және нормативтік-құқықтық, статистикалық құжаттар қолданылды.
Жұмысты жазу барысында Қазақстан Республикасының институционалды инвесторлар қызметін реттейтін Заңдары мен басқа да нормативтік-құқықтық актілер, Қазақстан Республикасы Президентінің Жарлықтары, Жолдаулары, ҚР Үкіметінің қаулылары, ресей және отандық оқу әдебиеттері, Қазақстан Республикасының қаржы нарығы мен қаржылық ұйымдарын реттеу және қадағалау Агенттігінің, әр түрлі деңгейлердегі конференциялардың материалдары, журналдар, сондай-ақ республикалық статистикалық талдау негізінде алынған талдамалық зерттеу материалдары пайдаланылды.
1 ИНСТИТУЦИОНАЛДЫ ИНВЕСТОРЛАРДЫҢ МӘНІ ЖӘНЕ ОЛАРДЫҢ ҚЫЗМЕТ ЕТУ МЕХАНИЗМДЕРІ
1.3 Институционалды инвесторлар қызметінің шетелдік тәжірибесі
әлемдік қор нарығында артық ақша құралдары бар және оны бағалы қағаздарға салатын тұлғалар инвестор деген терминмен сипатталады. Шетел тәжірибелерінде инвесторлардың 3 тобы жеке тұлғалар (халық), корпоративтік инвесторлар (кәсіпорындар), институционалды инвесторлар қарастырылған. Халық бұрыннан келе жатқан инвесторлардың тобы болып табылады. Яғни, қор нарығының қалыптасу басында бұл бірінші және жалғыз топ болған. Уақыт өте келе, бағалы қағаздарға инвестициялық салымдардың қомақты үлесін банктер мен басқа да қаржы орталықтары құрай бастады [36, 289 б.].
ХХ ғасырдың екінші жартысында, институционалды инвесторлар деп аталатын, қаржы орталықтары басты қаржы активтерін иеленушіге айналды. Институционалды инвесторлар, ұзақ мерзімді бағалы қағаздардың алғашқы және қайталама нарығына, ақша және валюта нарығына, сондай-ақ деривативтер нарығына басыңқы ықпал етуші болып табылды. Кең мағынада, институционалды инвесторлар - бұл, жеке инвесторлардан басқа, кез-келген түрдегі қаржы делдалы (ұйымдар). Бірақта, қазіргі уақытта бұл термин (ескі отандық әдебиеттерде кездескені болмаса) сондай кең мағынада қолданылмайды. Шет мемлекеттердің көпшілігінде институционалды инвесторларға, сақтандыру компаниялары, зейнетақы қорлары мен ұйымдасқан инвестициялау институттары жатады (ҰИИ). Өз кезегінде, ҰИИ-ға - инвестициялық қорлар (инвестициялық компаниялар), хедж-қорлар, банктердің сенім департаменттері жатады [37, 89 б.]. Институционалды инвесторлардың маңыздылығының артуымен байланысты Экономикалық қатынас пен даму ұйымы атты арнайы статистикалық анықтама басылымын шығара бастады. Бұл анықтама, экономикасы дамыған мемлекеттерде институционалды инвесторлардың рөлін жан-жақты талдауға мүмкіндік береді. Сондай-ақ, институционалды инвесторлардың маңыздылығы күнделікті өсуде. Нарығы дамыған мемлекеттердегі институционалды инвесторлардың активтерінің 90%-інен астамы бағалы қағаздар. Дүниежүзілік акция мен борыштық бағалы қағаздар нарығының көлемі мен институционалды инвесторлардың активтерін салыстыру арқылы, оларға дүниежүзілік бағалы қағаздар нарығының 40-50%-і тиесілі екенін көруге болады.
Әлемдік тәжірибеде институционалды инвесторлардың ірі топтарына сақтандыру компаниялары мен жинақтаушы зейнетақы қорлары жатады. 2006 жылы оларға институционалды инвесторлардың барлық активтерінің 30-31%-і келген, үшінші орында 28%-ті инвестициялық қорлар тұр. Бұл топтың жылына орта есеппен 16% өсуі байқалуда және бұл ең тез өсу болып саналуда. 2006-2007 жж. АҚШ-та институционалды инвесторлардың активтері 2,7 есе өсті, нәтижесінде 2007 жылы 18,4 трлн долларды құрады. Сонымен қатар, жинақтаушы зейнетақы қорларының үлесі - 37%, сақтандыру компаниясының үлесі - 23%, ал инвестициялық қорлардың үлесі - 26% болды. Институционалды инвесторлардың активтерінің көлемі жағынан АҚШ, одан кейін екінші орында Жапония (3 трлн доллар) тұр. Бұл елде, инвестицияның басыңқы үлесі сақтандыру компаниясында және екінші деңгейдегі банктердің сенім бөлімшелерінде орналасқан. АҚш-та, Англияда, Голландияда, Швейцарияда және Швецияда институционалды инвесторлар активтерінің ЖІӨ-ге қатынасы 110-220% арасында өзгеріп тұруда. Сонымен қатар, ЭҚДҰ мүшелері арасында дамушы мемлекеттердегі институционалды инвесторлар активтерінің көрсеткіштері төмен [38, 89 б.].
Инвесторлар активтерінің ЖІӨ көлеміне қатынасы дамушы елдерде: Түркияда - 0,8%, Польшада - 3%, Мексикада - 6%, Венгрияда - 9%, Чехияда - 16% және Ресейде - 1,3% құраған (Кесте 1).
Кесте 1 - Дамыған мемлекеттердің институционалды инвесторларының активтері, млрд доллар
мемлекеттер
2005 жылы
2006 жылы
2007 жылы
Сақтандыру компаниялары
Зейнетақы қорлары
Инвестициялық қорлар
өзгеде қорлар
барлығы
Сақтандыру компаниялары
Зейнетақы қорлары
Инвестициялық қорлар
өзгеде қорлар
барлығы
Сақтандыру компаниялары
Зейнетақы қорлары
Инвестициялық қорлар
өзгеде қорлар
барлығы
АҚШ
1885
2492
1155
1344
6876
3660
7162
5089
2483
18394
5563,2
14618,4
14718,7
3652,0
38552,3
Жапония
1074
343
390
964
5771
1595
715
371
379
3060
2024,9
1145,8
463,8
435,9
4070,4
Германия
400
52
147
-
599
782
70
647
1499
1173,0
83,3
1222,6
-
2478,9
Франция
239
393
-
632
945
-
715
-
1660
1871,1
-
1036,8
-
2907,9
Италия
66
39
42
-
147
186
37
410
308
941
373,9
42,6
615,0
446,6
1478,1
Ұлыбритания
454
537
126
-
1117
1384
1137
386
-
2907
2959,0
1841,9
500,6
-
5301,5
Канада
138
165
30
-
333
177
278
197
-
652
203,6
383,6
591,0
-
1178,2
Швейцария
116
138
19
-
273
214
300
70
-
584
312,4
495,0
140,0
-
947,4
Испания
50
14
16
-
80
138
11
242
-
391
271,9
12,7
847,0
-
1131,6
Австралия
73
50
19
4
146
138
195
59
13
405
205,6
509,0
128,0
29,3
872,1
Нидерланды
117
230
32
-
379
195
323
63
7
588
317,5
454,1
96,4
-
868,0
Өзге елдерді қоса барлығы
4918
3764
2638
2425
13745
10000
10318
9283
3253
32854
15276,1
19586,4
20359,9
4563,8
55719
Ескерту - www.k2kapital.com мәліметтері негізінде автор құрастырған [39]
Институционалды инвесторлардың активтері өсімінің ең басты себептерінің бірі есепті айдағы теңгенің девальвацияға ұшырау салдарынан шетел валютасында қайта номинирленген қаржы құралдарын қайта бағалау болып табылады. Оның негізгі себебі мемлекеттік бағалы қағаздардың (МБҚ) көпшілігі инфляция деңгейін жауып, аз ғана табыс әкелгендігінде болып отыр. Дегенмен, кейбір консервативті инвестициялық саясатты ұстанатын зейнетақы қорларының кейбірінің портфелінің басым бөлігін МБҚ алады. 2008 жылы ЖЗҚ біріктірілген инвестициялық портфелі көлемді деформацияға ұшыраған жоқ, онда сапалық және сандық өзгерістер орын алды.
Көптеген мемлекеттердің институционалды инвесторлары активтерінің басым бөлігін тұрақты проценттік бағалы қағаздарға салады. Сонымен қатар, 2005 жылдары акцияға инвестициялық салымдардың орташа жылдық қарқыны 18%-тен артып, өте жоғары болғаны байқалған. 2007 жылы институционалды инвесторлар активтеріндегі акцияның үлесі Ұлыбританияда - 65%, АҚШ-та - 50%, ал Швейцария мен Австралияда - 46%, Голландия мен Францияда - 33%-ті құрады. Сонымен қатар, институционалды инвесторлардың категориялық құрылымы аталған мемлекеттерде айырықша ерекшеленеді.
Ұлыбританияда, институционалды инвесторлардың активтері 2007 жылы 3 трлн доллар болды. Франция мен Германияда - инвесторлардың активтері 1,5 трлн долларды, ал Голландия мен Австралияда - активтер 0,6 трлн долларды құрады. Германияда сақтандыру компаниясының, ал Голландия мен Ұлыбританияда - жинақтаушы зейнақы қорлары активтерінің үлесі басым болып келеді. Сақтандыру компаниялары арасында инвестициялау тұрғысынан басты топ - өмірді сақтандыру компаниялары болуда, бұларға инвесторлар активтерінің 80%-і салынады.
Кесте 2 - Институционалды инвесторлардың активтерінің ЖІӨ-ге қатынасы (%)
Мемлекет
2003 ж.
2004 ж.
2005 ж.
2006 ж.
2007 ж.
АҚШ
127
155
171
219
210
Жапония
82
81
77
81
79
ГФР
37
38
46
70
73
Ұлыбритания
115
164
162
214
212
Италия
13
18
21
80
79
Испания
16
30
38
69
72
Голландия
133
147
158
156
155
Швеция
86
103
115
155
157
Австралия
48
76
76
115
157
Финляндия
33
44
50
72
81
Венгрия
-
3
5
9
15
Мексика
9
7
4
6
10
Корея
48
57
58
109
123
Чехия
-
25
18
16,2
23
Ресей
-
-
-
2,5
5
Ескерту - www.finmarket.ru мәліметтері негізінде автор құрастырған [40]
2007 жылы ЭҚДҰ мемлекеттерінде сақтандыру сыйақыларының жалпы көлемі 2177 млрд доллар (46% - АҚШ, 33% - ЕС, 14% - Жапония) болды. ЭҚДҰ мемлекеттерінің сақтандыру нарығына бүкіл дүниежүзінде жиналған сыйақыларының 95%-і тиесілі.
ЭҚДҰ мемлекеттері бойынша жан басына шаққанда сыйақының орташа мөлшері - 12624 доллар (АҚШ - 3357, Ұлыбритания - 3028, Франция - 1949, Жапония - 2334, Германия - 1695, Түркия - 33, Польша - 114, Венгрия - 114) болған.
ЭҚДҰ мемлекеттері бойынша сыйақының ЖІӨ-ге қатынасы орта есеппен 8,7%-ті (8-10% ірі мемлекеттерде, ал Түркия мен Шығыс Еуропа елдерінде - 1-3%) құрайды. Ресей мемлекетінде бұл көрсеткіш 2007 жылы 2,1% болды [41].
Бірқатар елдерде ЖЗҚ, мысалға Ұлыбританияда, институционалды инвесторлардың басты тобы болуда. ЖЗҚ активтерінің өсуі ЖІӨ-нің өсу қарқынынан әлдеқайда жоғары, көбінесе бұл жағдайды зейнетақы жүйесі дәстүрлі түрде дамыған елдер тобында байқауға болады (АҚШ, Канада, Ұлыбритания). Континенталды Еуропаның көптеген елдерінде (Швейцария мен Голландиядан басқа) зейнетақымен қамтамасыз етуде дәстүрлі басым рөлді бюджет алады [42, 196].
Жинақтаушы зейнетақы жүйесінде зейнетақы төлеу кәсіпкерлер мен халықтың ұзақ мерзім бойы ЖЗҚ-ына салған салымдары мен ЖЗҚ-ның жүргізген инвестициялық қызметінен түскен табыс негізінде жүзеге асады. Ал, бюджеттік үлгі бойынша зейнетақымен қамсыздандыру салықтық төлемдер арқылы ұйымдастырылады.
Бұл жерде атап өту керек, бюджеттік зейнетақы жүйесін қолданушы елдерге қарағанда жинақтаушы зейнетақы жүйесін қолданушы мемлекеттердің акция нарығы әлдеқайда жоғары дамыған.
Зейнетақы қорының ұйымдастырылу құрылымы басқа қаржы-несиелік мекемелер құрылымынан ерекшеленеді. Ол меншіктің пай түріндегі немесе корпоративтік, акционерлікті қамтымайды. Ереже бойынша зейнетақы қорлары олардың иемденушісі болып табылатын жеке корпорацияларда құрылады. Бірақ зейнетақы қорларын коммерциялық банктердің немесе сақтандыру компанияларының траст - бөлімшелеріне басқарылуға беріледі. Мұндай зейнетақы қоры сақтандырылмаған болып табылады
Бірақ, корпорация зейнетақы жарналарын кейін алатын және кейін зейнетақымен қамтамасыз ететін сақтандыру компаниясымен келісімге келеді. Осы себептен зейнетақы қоры сақтандырылған болып табылады және ол сақтандыру компаниясы шеңберінде құрылады [43, 63 б.].
Зейнетақы қорының капиталы негізінен қызметкерлер мен жұмысшылардың және кәсіпкерлердің жарнасынан қалыптасады. Бұл жарналар едәуір ұзақ мерзімге 10 және одан да көп жылдарға орналастырылады. Сондықтан зейнетақы қоры мемлекеттік және жеке бағалы қағаздарды сатып алатын ұзақ мерзімді ақша құралдарын иемденеді. Зейнетақы қорының 80% бөлігін жеке корпорациялардың бағалы қағаздары құрайды. Сонымен қатар, активтердің 30%-нен жоғарғысы жай акцияларға тиесілі, осы арқылы зейнетақы қорлары әр түрлі корпорациялардың саясатына белсенді ықпал етуге мүмкіндік береді.
Ереже бойынша мемлекеттік зейнетақы қоры жергілікті басқару және орталық үкімет органдары дейгейінде құрылады. Мұндай қорлардың негізгі пассивтік операциялары жұмысшылардың жарналары және әр түрлі деңгейдегі үкіметтің бюджет құралдары қызмет етеді. Мұндай зейнетақы қорларының активтері негізінен мемлекеттік бағалы қағаздарға салынуға топталады, осы арқылы мемлекеттік қарызды қаржыландыруға мүмкіндік береді.
Осы арқылы, ірі корпорациялар жанама түрде өзінің зейнетақы қорлары арқылы өз акцияларының құнын көтере алады, олай болса өздерінің корпорацияларының құнын да көтереді. Зейнетақы қорларына әр түрлі жеңілдіктер беру арқылы корпоративтік акциялар нарығын жандандыру үшін мемлекетпен шаралар қолдану қажет. Қазіргі уақытта зейнетақы қорларында 7 трлн доллар көлеміндегі капиталы бар.
Континенталды Еуропа елдерінде (Швейцария мен Голландия елдерінен басқасы) ЖЗҚ-ының дамымауы акция нарығының жеткілікті түрде дамымауынан емес, керісінше экономиканың әлеуметтік бағытталуына байланысты. Соған байланысты, мемлекет әлеуметтік қамсыздандыру функциясын өзіне жүктейді. Ал дамушы елдерде зейнетақы қорларының, сонымен қатар жалпы институционалды инвесторлардың даму деңгейінің төмендігі тікелей бағалы қағаздар нарығының дамымауына байланысты.
Шынында да, ЖЗҚ корпоративтік бағалы қағаздарға ақша қаражаттарын салу арқылы болашақтағы төлемдерді орындауға негіз жасайды, сонымен қатар инвестициялау арқылы тауар және қызмет нарығының дамуына жол береді. Ал егер институтционалды инвесторлар қаражаттарын мемлекеттік бағалы қағаздарға инвестициялайтын болса, жаңа құнның қалыптасуына негіз болмайды [44, 63 б.].
Басқа елдердің заңнамаларында аса біліктілігі жоқ инвесторлардың тәуекелділігі жоғары активтерді сатып алу операцияларын жасауына шектеу қойылған. Мысалы, жылжымайтын мүлік қоры жылжымайтын мүлікке бағаның өзгермелігіне, жылжымайтын мүліктің көптеген объектілерінің нарықтағы өтімділігі мен анықтылығының жоқтығынан және осындай объектілерге салымның әртараптануының қиындықтарынан тәуекелділігі жоғарырақ болып саналады. Жылжымайтын мүлік инвестициялық қорының көптеген активтерінің төменгі өтімділігі себебінен жабық болып саналады. Осы себептерден, жылжымайтын мүлік қоры аса біліктілігі жоқ инвесторларға бағытталған салым формасы ретінде әрдайым бола бермейді.
Инвестициялық қорлардың танымалдығын оның санынан көруге болады, бүгінгі күні дүниежүзінде 50000 инвестициялық қор бар.
Алғашқы инвестициялық қор 1822 жылы Бельгияда пайда болды. Одан кейiн 1849 жылы Швейцарияда және 1852 жылы Францияда құрылды. Ал, инвестициялық пай қорлары кең өрiс жайған елдер АҚШ пен Ұлыбритания болып саналады. 1822 жылы Голландияның королі Вильям І алғашқы инвестициялық трастты құрды. Траст Брюсселде және Бельгияда тіркелген және ол шетел мемлекеттерінің қарыздары арқылы инвестициялауды жүзеге асырды. Ең үлкен инвестициялық қор Шетелдік инвестициялық траст (The Foreign & Colonial Investment Trest) болып табылады, ол 1868 жылы Лондонда құрылған және қазіргі кезге дейін қызмет көрсетуде.
Инвестициялық қорлар туралы нормативтік құқықтық актілер ең алғаш рет жиырмасыншы ғасырдың 40-шы жылдарының басында Америкада Ұлы депресия жылдарында инвестициялық қор банкротқа ұшырауынан кейін пайда болды [45 ,22 б.].
Осы саладағы заңдылықтардың дамуына байланысты инвестициялық қордың әр түрлі түрлері пайда бола бастады. Инвестициялық қордың түрлері шет мемлекеттердің қаржылық, құқықтық және басқару формаларына байланысты жіктелінеді. Уақыт өте келе шет мемлекеттерде инвестициялық қорларды негізгі екі заңдық формасы ұжымдық және трасттық бар.
Ұжымдық екі түрде болады: өзінің басқару аппараты бар инвестициялық қор, немесе қорға қатысты басқарушы компания. Бірінші жағдайда қордың қатысушылары ұжымның басқарушылары мен құрылтайшылары болып табылады. Мұндай ұжымның бастапқы жарғылық қоры құрылтайшылардың қаражаттары есебінен құралады, содан соң құрылтайшылар өзінің қорлары жайында жариялайды және басқа акционерлері шақырады. Бұл қордың танымалдылығы қордың директорлар кеңесінің мүшелерінің танымалдылығына байланысты. Екінші жағдайда қордың инвестициялық протфелін басқару үшін арнайы компания құрылады, оны басқарушы компания деп атайды.
Ұжымдық инвестициялау институттары АҚШ-та, Канадада, Ұлыбританияда, Францияда және Голландияда жақсы дамыған. Бірақ басқа елдерде де өсу қарқыны бойынша басқа инвестициялау институттары алынады. Бұл арада ИҚ маңызды топ болып табылады. ИҚ алуан түрлі болып келгенімен, бірінің ортақ қызметі өзгеріссіз қала беруде. Яғни, ИҚ-дың экономикалық қызметі халықтың жинақтарын өздері шығарған бағалы қағаздарға аккумуляциялау, жинақтарды білікті мамандарға басқаруға беру арқылы оларды әр түрлі активтерге инвестициялау болып табылады. Бұл өз кезегінде жеке инвесторға, инвестициялық портфельді әртараптандыруға мүмкіндік береді.
Кесте 3 - Ұжымдық инвестициялау институттарының негізгі түрлері
АҚШ
Ашық (өзара) және жабық түрдегі инвестициялық компаниялар
Ұлыбритания
Инвестициялық траст немесе юнит-траст
Франция
SICAV, SICAF және ИҚ
Ресей
ИҚ, чектік ИҚ, инвестициялық пай қоры
Ескерту - Калугин С.К. Мировые финансовые институты оқулығы мәліметтері негізінде автор құрастырған [46, 48 б.]
ҰИИ-тар түрлі ұйымдастырушылық-құқықтық формаға ие болуы мүмкін (заңды тұлғаны құру немесе құрмау арқылы): акционерлік қоғам, сенімгерлік компания, келісім-шарттық үлгі.
Бірақ кез-келген түрде белгілі-бір өкілдіктерге ие үш тұлға кездеседі, олар: сертификат, пай немесе акция сатып алу арқылы инвестициялық портфельдің иегері ақша қаражаттарын салады; жеке қатысушылардың жалпылама инвестициялық портфелін басқаруға міндетті менеджер (жеке немесе заңды тұлға); инвестициялық компанияның активтерін сақтап, шоттарына қызмет атқаратын сенімгерлік тұлға немесе банк.
АҚШ-та негізгі ұйымдастырушылық форма - акционерлік компания (корпорация), бірақ басқа түрлері ҰИИ-ды инвестициялық компания деген терминмен танылған.
АҚШ-да ИҚ-лар ашық және жабық түрдегі компаниялар болып бөлінеді. Ашық түрдегі компаниялар өзара қорлар деп аталады. Бұл термин барлық ҰИИ-ға - АҚШ пен басқа да мемлекеттерде жиі қолданылады.
Өзара қорлар акционерлердің бірінші талабы бойынша сатып алуға міндеттелетін акцияларды тұрақты шығарып отырады. Бұл акцияның бағасы активтің таза құны арқылы анықталады. Бұндай акциялар қор биржасында айналымда жүрмейді. Жабық түрдегі ИҚ-лар қайтарып сатып алуды міндеттемейтін акцияларды шығарады. Мұндай акциялар қор биржасында айналымға шығады.
Ағылшындық юнит-трасттар да (пай қорлары) өзара қорлар деп аталады. Экономикалық тұрғыдан қарастырғанда өзара қорларға жатқызған дұрыс, бірақ заңдық формасы бойынша ол олай болып табылмайды. АҚШ-та өзара қорлар акционерлік қоғамдар болып табылады, яғни заңды тұлға, ал Ұлыбританияда юнит-трасттар заңды тұлға болып табылмайды.
АҚШ-да ИҚ-дың басым бөлігі (жалпы активтің 90%-нен көбі) - ашық типті компаниялар.
АҚШ-та ҰИИ-дың кездесетін тағы бір түрі - инвестициялық траст. Траст келісім-шарт негізінде құрылады. Трасттар үлестік қатысуға мүмкіндік беретін меншік сертификаттар шығарады, бұл бағалы қағаздар міндетті түрде өтелетін негізде және трасттармен сатылып алынады. Трасттардың өзгеше бір қасиеті, олар директорлар кеңесін құрмайды. Трасттың портфелі тұрақты және өзгертілуі мүмкін емес. Трасттық келісім-шартқа отыру кезінде портфельдің құрылымы мен активтердің көлемі алдын-ала белгіленеді. Инвестициялық трастқа қатысу үлесін сатып алу арқылы, инвестор инвестиция түрін өзі таңдайды.
АҚШ-та инвестициялық қордың трасттық (англосаксондық) үлгісі жиі кездеседі. Еуропа континенті мен Жапонияда корпоративтік (континенталды) үлгі қолданылады. Ал Ұлыбританияда олардың екеуіде қолданылады.
Шетелде инвестициялық қорлардың басқа түрлері пайда болды, олар:
oo номиналды құнымен сертификаттарды шығаратын компаниялар, инвестициялық трасттар;
oo басқарушы қорлар.
Инвестициялық траст сенімгерлік қор формасында ұйымдастырылған. (Ұлыбританияда пай сенімгерлік қорлар деп аталады). Инвестициялық траст проценттік қағаздар - пайларды шығарады. Берілген қорлар қаражаттарды белгілі бір мезгілге тартады, және бағалы қағаздар портфелі қордың құрылу кезінде құрылады, бұл портфельдің құрлымы салымшылардың жағдайына байланысты белгілі бір өзгерістерге ұшырайды. Инвестициялық трасттың негізгі мақсаты инвесторларға жағдай жасау. Трасттың мерзімі 20 жылды құрайды, бірақ салымшының шешімі бойынша мерзімін ұзартуға болады.
Басқарушы қорлардың ұйымдастырушылық формасы басқарушы компанияның немесе сенімді тұлғаның қатысуымен қорлар корпорация немесе серіктестік түрінде құрылады. Францияда, АҚШ пен Еуропаның басқа мемлекеттерінен өзгеше, мұнда ереже бойынша инвестициялық қорлардың өздері басқарушы компанияның қызметін атқарады.
Шетел мемлекеттерінде инвестициялық қорларды тағы өтімділік формасына байланысты бөледі. Инвестициялық қорлардың бір-біріне қарама қарсы жабық және ашық инвестициялық қорлар бар. Инвестициялық қорлардың түрлерінің арасында біршама байланыс бар. Жабық типтегі инвестициялық қорлардың басқарылуы корпорацияларға, ал ашық типтегі инвестициялық қорлар корпорациялар мен трасттарға ұқсайды. Ұлыбританияда жабық инвестициялық қорлар бағалы қағаздарға инвестиция бойынша қоғам сияқты белгілі компания, ал Францияда әрқашан капиталы бар инвестициялық компания. Мұндай қор тек корпорация түрінде қызмет етеді. Қордың бағалы қағаздар портфелі бір рет құрылады, соның нәтижесінде белгіленген мөлшерде акцияларын шығарады. Бұл қордың құрылтайшылары қордың акцияларын сатып алуға міндетті емес. Акциялардың бірінші эмиссиясы басқа корпорациялар секілді құрылтайшылар арасында орналастырылады. Содан соң ғана басқа акционерлерді тарту үшін қосымша эмиссиясы болады. Эмиссиялар арасында акциялардың саны тұрақты, ал акционерлердің құрамы өзгеріп отырады. Мұндай инвестициялық қордың акциясы басқа корпорациялардың акциясынан еш өзгешелігі жоқ. Акцияның құны сұраныс пен ұсынысқа байланысты болады, акция сыйақымен немесе дисконтпен сатылады [47, 63 б.].
Ашық инвестициялық қорлар сәл кейінірек пайда болды, бірақ ерекше дамыды және сол арқылы қор нарығы пайда болды. Бұл қорлар АҚШ-та өзара қор, Ұлыбританияда - сенімді пай қорлар, Испанияда - бағалы қағаздарға инвестициялау қоры, Германияда - инвестициялық қорлар, Францияда - капиталы өзгеріп тұратын инвестициялық қорлар деген атауларды иемденген. Ашық инвестициялық қорлар әрқашан акцияларын эмиссиялайды, ол үшін қадағалау органынан арнайы рұқсат алған (лицензия). Мұндай инвестициялық қордың акциясы биржада котировкаланбайды, инвестициялық қордың өзінде өтеледі.
Жабық типтегі инвестициялық қордың ерекшеліктерінің бірі инвесторлар алатын акцияларының бағасын нақты бақылап отырады. Ал ашық инвестициялық қорда инвестор сатып алатын акцияларының бағасын алғанынша білмейді.
АҚШ-тағы инвестициялық қорлар. АҚШ-та 1899 жылы бірінші инвестициялық-консультациялық компаниясы құрылды, ал 1910 жылы мұндай компаниялардың саны онға жетті. 1924 жылы АҚШ-та Massachusetts Investory Trast өзара қоры құрылды. Осы кезең әлемдік экономикада дағдарыс болғандықтан қорларға салық салу процедурасын қадағалайтын заңдылық қарастырылмады. Сондықтан, өзара қор инвесторлардың сенімінен шықпады.
1939 жылы траст туралы заң қабылданды, ал жағдай бір жыл өтсе де өзгерген жоқ. Өзара қорлар тек 50-шы жылдардың ортасында ғана өздеріне инвесторлардың көңілін аудара бастады және сол кезден бастап олардың саны өсе бастады. Сонымен 1951 жылы 57 млн.доллары бар 22 мың шот ашылды, ал 1963 жылы бұл көрсеткіштер 324 мың шот 1 млрд долларға өзгерді.
1972 жылы американдық нарықта ақша нарығындағы өзара қоры ( money market mutual funds) ашық инвестициялық қоры пайда болды. Мұнда ақша қаражаттарды қысқа мерзімді қаржылық құралдарға (қазыналық вексельдер, коммерциялық қағаздар, депозиттік сертификаттар) салады.
АҚШ-та 1971 жылы алғашқы индекстік қор пайда болды. Ол Wells Fargo Bank банкі мен Samsоnite зейнетақы қоры компанияниясының негізінде құрылды.
АҚШ-та ұжымдық инвестициялау институттарының тағы биржалық қорлар (exchange-traded funds) және инвестициялық пай трасттар (unit investment trusts) деп аталатын түрлері бар. Биржалық қор өзара қор немесе инвестициялық траст негізінде ұйымдастырылуы мүмкін. Биржалық қордың бағалы қағаздары қор биржаларында сауда-саттыққа түседі. Биржалық қорлар мағынасы жағынан индекстік қорға ұқсас. Мұндай қорлар алғашқы рет 1993 жылы S&P 500 индексінің базасының негізінде пайда болды. Олардың саны 1993-2006 жылдар арасында 1-ден 201-ге дейін өскен, ал олардың активтері 296 млрд долларға жетті.
АҚШ-та өзара қордың активтерінің 90%-ті жеке тұлғаларға, ал 10% компанияларға тиесілі. 2005 жылы өзара қордың инвесторлары болып 91 млн адам табылады. АҚШ-тың листингтік корпорациясының акцияларының 25%-ті өзара қорларға тиесілі. Американдық жанұяларының қаржылық активтерінің 20% инвестициялық қорларға орналастырылған.
\s
Сурет 7 - АҚШ-ғы инвестициялық қорлардың құрылымы
Ескерту - Калугин С.К. Мировые финансовые институты оқулығы мәліметтері негізінде автор құрастырған
АҚШ-тың тәжірибесінде қаржы нарығындағы инвестициялық қорлардың құрлымының ең көп бөлігі ашық инвестициялық қорлардың үлесінде, олардың үлесі инвестициялық қорлар активтерінің 97%-ін құрайды. Жабық инвестициялық қордың үлесі 3%-ті құрайды. Ал инвестициялық пай трасттардың таза активтері инвестициялық қордың 0,4%-ін құрайды, сонымен қатар бұл қорлардың көпшілігі ашық инвестициялық қорлар болып табылады. Қазіргі кезге АҚШ-тың капитал нарығында инвестициялық қорлар алдыңғы орындардың бірінде.
Ұлыбританиядағы инвестициялық қорлар. Ұлыбританияда инвестициялық қорлардың негізгі түрлері - юнит-трасттар және инвестициялық трасттар. 1990 жылдары инвестициялық қорлардың ашық типтегі қорлар пайда болды. Соңғы құрылған қорлар шетелдік инвесторларды тарту мақсатында құрылған. 2007 жылғы мәліметтер бойынша юнит-трасттар мен инвестициялық трасттардың саны 2400, ал инвестициялық қорлардың жиынтық активтері 367 млрд фунт стирлингті құраған.
Юнит-траст немесе пай қоры. Инвестор юнит-трастқа қаражаттарын салған кезде, олар юнитке пайды салғандығы туралы куәлік алады. Оның құны юнит-трасттың портфеліндегі бағалы қағаздардың жалпы құнының шығарылған пайлардың санына қатынасы арқылы анықталады. Сұраныс көбейген жағдайда басқарушы компаниялар жаңа пайларды шығару туралы шешім қабылдайды. Сонымен қатар, олар инвесторлардан сатып алуына да болады. Бұл үдерістен ағылшындық юнит-трасттың АҚШ-тағы ашық инвестициялық қордың (өзара қор) арасындағы ұқсастық байқалады.
Юнит-трастты басқарушылар және сенімді тұлғалар басқарады. Юнит-траст заңды тұлға болып табылмайды. Юнит-трасттың пайлары атаулы қаржылық құралдар болып табылады. Әрбір трастты пайшының тізілімі жүргізіп отырады.
Юнит-трасттар инвесторлардың әртүрлілігіне байланысты жан жақты болып келеді. Мысалыға, АҚШ-тың, Еуропаның, Жапонияның, Австралияның және сол сияқты дамыған мемлекеттердің тез дамып жатқан компанияларының акцияларына, сондай-ақ ағылшындық компаниялардың акцияларына және мемлекеттік бағалы қағаздарына ғана қаражаттарын салатын трасттар. Сондай-ақ, тек фьючерстер және опциондармен сауда-саттықпен айналысатын және жылжымайтын мүлікке, варрантқа, қысқа мерзімді қаржылық құралдарға инвестициялайтын юнит-тарсттар бар.
Ашық типтегі инвестициялық қор юнит-трастқа ұқсас, бірақ одан бір айырмашылығы акцияларды шығаратын заңды тұлға болып табылады. Ұлыбританияда алғашқы инвестициялық қорлар 1997 жылы пайда болды.
Инвестициялық трасттар юнит-трасттардан айырмашылығы өздерінің бағалы қағаздарын әрдайым сатуына немесе сатып алуына құқығы бар. Олардың жарғылық капиталы тұрақты болып келеді, оны тек көбейту туралы акционерлердің шешімімен ғана өзгертуіне болады. Инвестициялық трасттар жай акцияларды, артықшылықты акцияларды, сонымен қатар қамтамасыз етілген және қамтамасыз етілмеген облигацияларды және варранттарды шығаруына құқығы бар.
АҚШ-та халықтың 13 дерлік бөлігінде ашық және жабық ИҚ-дың акцияларына салымдары бар. Ең ірі - Fidelity топтың активтері ағылшындық юнит-трастардың инвестицияларына қарағанда көп. Ұлыбританияда юнит-трастардың салымдарының көп бөлігі акцияларға келеді, ал облигацияларға бар болғаны - 2% қана жұмсалады.
Біз көріп отырғанымыздай, ИҚ барлық жерде бағалы қағаздарға халықтың бос қаражатын тартудың негізгі құралы болып табылады. ИҚ-дың үлкен әлеуметтік маңыздылығынмен байланысты, олар мемлекетпен қатаң реттеліп отырады. АҚШ-та 1940 жылдан бастап ИҚ-ға жоғары тәуекелді операциялармен айналысуға шектеу қоятын Инвестициялық қорлар туралы заң қызмет етеді.
ЕО елдерінде осы сияқты мекемелер жиі Топтық инвестиция кәсіпорыны (UCITS) деген терминмен аталады, жай сөзбен айтқанда - айналыстағы бағалы қағаздарға топтық инвестиция жасайтын кәсіпорындар. Бұл ұғым 1985 жылы ЕО ТИК бойынша директиваны қабылдауға байланысты пайда болды. Осы директиваға сәйкес ТИК ЕО-тың барлық елдерінде қызмет ете алатын, ашық типтегі ИҚ болып табылады.
Директива ТИК үшін стандарттардың толық реттілігін бекітеді. Ол стандарт бойынша, қор биржасында котировкасы бар бағалы қағаздарға 90%-тен жоғары емес мөлшерде инвестициялар салуды көздейді. Жалпы ереже бекіткендей, ТИК бір эмитенттің бағалы қағаздарына 5%-тен көп емес мөлшерде өзінің активтерін инвестициялай алады. егер ТИК активтерінде 5%-тен асатын эмитенттердің бағалы қағаздырының жалпы үлесі 40%-тен жоғарламаса, кейбір жағдайларда бұл лимит мөлшері 10%-ке дейін жоғарлайды. Тауарларға, қозғалмайтын мүлікке, бағалы металдарға инвестициялар салуға тыйым салынады.
ЕО қорлардың көп бөлігі ТИК талаптарына бағынады. Еуропада ҰИИ-дың құралдарының іске асуын жүзеге асыратын ең атақты орын ол - Люксембург. Бұл жерде процентке және дивиденттерге салық салынбайды.
Хедж-қорлар ұғымы ИҚ-ға ұқсас, алайда ол ИҚ ретінде заңға бағынбайды. АҚШ-тың федералды заңнамасында хедж-қор ұғымының өзі жоқ, яғни болған емес. Хедж-қорлар заңның күшіне бағынбайтын түрде құрылған. Бұл жағдайда бағалы қағаздардың ашық қолхатына жүгінуге құқығы жоқ. Хедж - қорлар - бұл кіру қоры 100 мыңнан 5 млн-ға дейінгі, бай инвесторлардың жабық ұйымы. Олардың көбі салық төлемеу үшін офшорлық аймақта орналасқан. Хедж - қорлар 1990 жылдарда жылына 40%-ке дейінгі өсу деңгейімен сипатталғанымен, олар аса ірі институционалды инвесторлар болып табылмайды. Оларға ақпараттың жариялылығы талап етілмегендіктен, активтері жайлы мәліметтер жоқ, ал қорлармен (аудиторлық нақтылаусыз) берілген мәлімет сенімсіз. 1998 жылы хедж-қорлардың жалпы саны 1200-4000 құрады, меншікті капиталы 150-200 млрд долларға бағаланды, ал активтері - 400 млрд дейін жетті. Бұл қорлардың қатысушыларының басым бөлігі - бай жеке тұлғалар. 1990 жылдың аяғына таман басты рөлді заңды тұлғаларда атқара бастады, мысалы, университеттік қорлар. Корнель университеті хедж - қорларға өз активтерінің - 10%-ін немесе 230 млн доллар, Йель университеті - 25%-ін орналастырды 48, 63 б.].
Хедж-қорлардың қолданылатын стратегиялары мен қызметіне байланысты бірнеше түрі бар. Көп таралғаны макроқорлар және әлемдік қорлар деп аталып жүр. Әлемдік қорлар жеке аймақтардағы қаржылық нарықта инвестицияға маманданған. Бұл топтың аса ірі өкілі - Tiger Fund. Макроқорлардың ішінде қаржылық нарықтың барлық сегментінде қызмет жасайтын ең ірі топтың бірін Д. Сорос басқарды.
Хедж-қорлар заемды пайдалануда жиі тәуекелге барады. Американдық LTCM қорының заемдық қаражаттарменшікті қаражаттар коэффиценті 1998 жылы 25-30-ға жетті. Сонымен бірге, хедж-қорлар тұтқа тиімділігін алу үшін белсенді фьючерстік және форвардтық шарттармен операциялар жүргізуде. Бізге белгілі, тұтқа тиімділігі нарықтың дамып, өсуіне қарай пайданы көбейтуге мүмкіндік туғызады, бірақ конъюнктураның өзгеруіне байланысты кері әсер етеді. LTCM дәл осындай жағдайда болған. 1995-96 жылы LTCM пайданың 40%-ін, 1997 жылы - 20%-ін қамтамасыз етіп отырды. Ал 1998 жылы Ресейдегі дефолт пен латын америкалық нарықтың құлауымен бірнеше миллиард доллар шығынға ұшырады.
Заемдық қаражаттар мен жедел қаражаттарды қолдану хедж-қорларды әлемдік бағалы қағаздар нарығын белгілі ойыншыларға айналдырады. ЭҚДҰ-ды дамушы елдерімен салыстырғанда, нарығы енді ғана қалыптасқан елдерде, әсіресе ауыспалы экономикалы елдерде институционалды инвесторлардың үлесі өте аз. Ауыспалы экономикалы елдерде демографиялық жағдай ЭҚДҰ елдерімен бірдей, алайда жинақтаушы зейнетақы жүйесі мүлдем жоқ деуге болады. Жоғарыда айтылғандай, ауыспалы экономикалы елдерде мемлекеттік емес ЖЗҚ-ның жұмыс істеуіне кедергі ол - жеткілікті көлемде өтімді бағалы қағаздар нарығынның жоқтығы.
Дамушы елдерде ҰИИ мәні, жалпы институционалды инвесторлар сыйақты жоғары емес. Олардың инвестициялаудың негізгі объектілері мемлекеттік бағалы қағаздар болып табылады. Акцияларға салымдар салатын қорлардың саны аз.
Инвестициялық пай қорлары Батыста жүз жылдан бұрын пайда болған. Бүгінгі күні дамыған елдерде бұл капиталды көбейте түсудің ең кең тараған әдісі. Америка Құрама Штаттарында халықтың үштен екі бөлігі өз қаражаттарын өзара қорларға (біздің инвестициялық пай қорларының талдауына) салады, ал пай инвестицияларының жиынтық көлемі 7,4 трлн долларды құрайды. Американдық инвестициялық пай қорлары Америка Құрама Штаттарының және бүкіл әлемнің қор нарықтарында кілтті позициялар иеленеді және қуатты қаржылық құралдары болып табылады.
Ауыспалы экономикасы бар елдерде ИҚ Чехия мен Ресейде ғана құрылған болатын. Осы екі елде қордың саны құрылуы кезінен бастап өте күрт төмендеді. Ресейде венчурлік жекешелендіру болған кезінен бастап құрылған 600 қорға дейін үш жылдан кейін олардың саны жартысына дейін кеміді. 2005 жылы чектік инвестициялық пай қорларының 30-ы ғана одан ары қызмет ету перспективасын сақтай отырып, қор нарығында өзіндік рөл атқарады. Портфель құрамының тұрақтылығымен қоса, олардың белгілі бір ірі қаржылық өндірістік топтармен аффилиирленуі де себеп болды. 1980 жылдың аяғында олар басқа ұжымдық формадағы құрылымға қайта құрылды, мысалға ИПҚ.
ИПҚ бағалы қағаздар нарығының Федералды комиссия тарапынан қолдауына және де ресейлік қор нарығының дамуына қарамастан инвесторлардан өте аз көлемде ақша қаражаттарын тартты. Негізгі себеп - нарықтың әлсіздігі 2000 жылдың басында ресейлік ИПҚ-дың активтерінің көлемі 200-300 млн доллардан аспады.
Институционалды инвесторлардың қызметі қалыптасып келе жатқан нарықтарға түбегейлі әсер ете алады. АҚШ-та көптеген экономистер әлемдік бағалы қағаздар нарығындағы күйреуді институционалды инвесторлардың қызметімен байланыстырады. Басында акциялардың бағасының түсуі, институционалды инвесторлардың сату бұйрығынан басталды. Сату көлемінің өсуінің тағы бір факторы - маржалық шарттар бойынша қамтамасыз ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе
1 Институционалды инвесторлардың мәні жане олардың қызымет ету механизмдері
1.1 Институционалды инвесторлардың мәні және олардың қызмет ету механизмдері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 5
1.2 Бағалы қағаздар нарығындағы институционалды инвесторлардың қалыптасуындағы құқықтық негіздері мен ерекшеліктері ... ... ... ... ... 18
1.3 Сақтандыру компанияларының инвестициялық қызметінің теориялық аспектілері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 22.
2 САҚТАНДЫРУ КОМПАНИЯЛАРЫНЫҢ ИНВЕСТИЦИЯЛЫҚ ҚЫЗМЕТІН ТАЛДАУ
2.1Сақтандыру компаниялары Казақстанның қаржы рыногының институционалдық инвесторы ретінде ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...36
2.2 Сақтандыру компанияларының инвестициялық қызметін талдау ... ...45
2.3 Институционалды инвестордың резервтерін инвестициялаудағы қаржылық тәуекелдерді басқару (сақтандыру компаниядларының мысалында) ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 51
3 ҚР-дағы ИНСТИТУЦИОНАЛДЫ ИНВЕСТОРЛАРДЫҢ ИНВЕСТИЦИЯЛЫҚ ҚЫЗМЕТІНІҢ ДАМУ БОЛАШАҒЫ МЕН ШЕШУ ЖОЛДАРЫ
3.1 ҚР-дағы институционалды инвесторлардың инвестициялық қызметінің даму болашағы мен шешу жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 65
3.2 Қазақстандағы сақтандыру компанияларының инвестициялық қызметінің механизмін жетілдіру перспективалары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 74
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
ҚОСЫМШАЛАР
Кіріспе
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Институционалды инвесторлар жүйесінің өзектілігі бір жағынан халық өзі тапқан табыстарын сенімді және табысты жерлерге орналастыруға қызығушылық танытуымен, екінші жағынан кәсіпорындардың сырттай мемлекеттік емес қаржыға қажеттілігінің өсуімен анықталады. Институционалды инвесторлар негізгі делдалдардың рөлін атқарады, яғни ұсақ инвесторлардың қаражаттарын жинақтау, инвестицияны кәсіби басқарумен қамтамасыз ету, тәуекелді әртараптандыру, кәсіпорындарды қаржымен қамтамасыз ету, кең массалық инвесторларға бағалы қағаздармен тікелей емес, жанама түрде иемденуге мүмкіндік беру қызметтерімен айналысады.
Бүгінгі таңда сыртқы шетелдік қарыз алудың шектеулілігі салдарынан ҚР-ның банк жүйесінің даму қарқыны төмендеуде. Сондықтан екінші деңгейдегі банктер қарызданудың ішкі нарығына, сондай-ақ неғұрлым көп мөлшерде институционалды инвесторларды тарту үшін өзінің өнімдерін кеңейтуге және жақсартуға үлкен көңіл бөлуде. Осыған орай, ағымдағы нарықтық үрдістерді қолдау мақсатында институционалды инвесторлардың қызметін кеңейту қажеттілігі туып отыр.
Жеке капиталды инвестициялаудың жаңа мүмкіншіліктерінің пайда болуына байланысты елдің қор нарығының даму қарқыны, сонымен қатар қаржы құралдарының жаңа түрлерінің пайда болуымен байланысты Үкіметтің 2007-2009 жылдарға арналған Қазақстан Республикасы халқының инвестициялық мәдениетін және қаржылық сауаттылығын дамыту бағдарламасы қабылданғанын айта кеткен жөн. Бұл бағдарламаның басты мақсаты елдің экономикалық өсуі үшін халық жинағын тартуды қамтамасыз ету және инвестициялық белсенділігін жоғарылату болып табылады.
Бүгінгі таңда қолма-қол ақшаны үйде немесе банк депозиттеріне орналастыру, сонымен қатар жылжымайтын мүлікке инвестициялаудан басқа Казақстан қаржы нарығы уақытша бос ақша ресурстарын орналастырудың жаңа балама әдісін, яғни институционалды инвесторлардың қызметін ұсынып отыр. Бірақ институционалды инвесторлардың барлығына ортақ жалпы мәселе институционалды инвесторлардың инвестициялық қызметін басқару жүйесінің жеткіліксіз дамуы. Инвестиция тартушы құралдардың жеткіліксіздігі институционалды инвесторлар активтерінің табыстылығының төмендеуін күшейте түсті. Бұны екі фактормен байланыстыруға болады: депозиттер мен барлық бағалы қағаздар категорияларына қатысты табыстылықтың жалпы төмендеуі және соңғы жылдар аралығында АҚШ долларына қатысты теңгенің ревальвациясы. Бағалы қағаздар нарығында табиғаты жағынан нарықтық болып табылмайтын келісімдер де бар. Бұл өз кезегінде институционалды инвесторлардың инвестициялық портфелінің нақты табыстылығын анықтауда кері әсер етеді. бағалы қағаздар нарығы толығымен қалай дамуы керек екендігі туралы бір байламға келу үшін және оны ұйымдастыру мен қызметтерін жүзеге асырудың жеке аспектілері бойынша ортақ келісімге қол жеткізу үшін нарықты кешенді түрде зерттеу қажет. Ол үшін бағалы қағаздар нарығын ұйымдастырудың теориялық негіздері мен әдістерін, сонымен қатар оны реттеудің мәселелерін талдау керек, соның нәтижесінен бағалы қағаздар нарығының тұжырымдамасын жасап шығаруға және оның нақты үлгісін таңдап алуға болады. Сонымен бірге бір жағынан, бос ақша қаражаттарының айтарлықтай бөлігі Қазақстан азаматтарында, екінші жағынан, осы қаражатқа экономиканың өндірістік секторының мұқтаж болуы шағын салымшылардың өз қаражаттарын ұжымдық инвестициялау институттарына тартудың тиімді тәсілдерін іздестіруді талап етеді. Мұндай жағдай салымның сақталу кепілдігі және институцоналды инвесторлар қызметінде дағдарысты болдырмау сияқты тәсілдермен салымшыларды тиімді қорғау жүйесін құруды қажет етеді. Қазіргі кезде бағалы қағаздар нарығында тепе-теңдік сақталмауы, бағалы қағаздар нарығының қатысушыларының негізгі тобы болып табылатын жеке инвесторлардың құқықтары мен мүдделерінің бұзылуы жиі кездесіп отыр.
бағалы қағаздар нарығында институционалды инвесторлардың қызметін жетілдіру жолдарын іздеу, зерттеу маңызды рөл атқарады, себебі келешекте осы бағыт экономикаға инвестициялық ресурстарды тартудың ең шешуші көзіне айналмақ. Жоғарыда айтылған мәселелердің өзектілігі осы диссертациялық жұмыстың тақырыбын таңдауға негіз болды
Институционалды инвесторлардың қызметін дамытуды жандандырудың аса маңыздылығы мен объективті қажеттілігі, олардың үлгілері нарықтық шаруашылыққа және халықаралық стандарттарға сәйкес келтірілуі - зерттеу жұмысының тақырыбын, оның мақсатын, мәселелерін және зерттеу бағытын айқындауға септігін тигізді.
Жұмыс тақырыбының оқу және ғылыми әдебиеттерде қарастырылу дәрежесі кең. Жұмысты зерттеу барысында шетелдік, ресей және отандық оқулықтар мен әдебиеттері пайдаланылды. Институционалды инвесторлардың бағалы қағаздар нарығындағы қызметтерін қалыптастырумен байланысты ғылыми зерттеудің негізі әлемдік классиктердің еңбектерінде көрініс тапқан. Бұл ғалымдар: В.А. Галанов, В.И. Колесников, Л.Н. Красавина, Г. Марковиц, П. Самуэльсон, Б.Б. Рубцов, Д. Тобин, У. Шарп еңбектерінде институционалды инвесторлардың бағалы қағаздар нарығындағы қағидаларына, функцияларына сипаттама берілген. Институционалды инвесторлардың бағалы қағаздар нарығындағы қызметтерінің алатын рөлі бойынша теориялық, әдістемелік және тәжірибелік зерттеулерге біраз ғалымдардың еңбектері арналған. Қарастырылып отырған тақырып бойынша зерттеулер қазақстандық ғалымдардың: Г.Т. Абдрахманова, А.А. Адамбекова, С.С. Арыстанбаева, С.Ш. Әуелбаев, О.Б. Баймұратов, Д.Т. Бохаев, У.М. Искаков, А.А. Ильясов, С.Ж. Интыкбаева, И.И. Исаев, П.Б. Исахова, Б.А. Көшенова, С.Қ. Құлпыбаев, С.Б. Мақыш, В.Д. Мельников, Г.А. Сейткасымов, А.К. Тургулова, Н.Н. Хамитов және т.б. Сонымен қатар, ресей ғалымдары: Б.И. Алехин, Е.Ф. Жуков, Б.А. Колтынюк, К.С. Царихин және т.б. еңбектерiнде де кездеседi. Дегенмен институционалды инвесторлардың бағалы қағаздар нарығындағы атқаратын рөлі жан-жақты зерттелмеген.
Зерттеудің мақсаты мемлекеттің тұрақты экономикалық өсуін қамтамасыз ету үшiн институционалды инвесторлардың бағалы қағаздар нарығындағы қызметтерінің теориялық-әдістемелік, тәжірибелік жақтарын зерттеу және олардың даму болашағын анықтау.
Зерттеу мақсатынан туындайтын негізгі міндеттер:
институционалды инвесторлардың қызметтерінің теориялық аспектілерін зерттеу;
институционалды инвесторлардың қызметтерін заңдық негізде қарастыру;
институционалды инвесторлар ерекшелігінің әлемдік тәжірибесін зерттеу және пайдаланудың мүмкін жақтарын анықтау;
Қазақстан Республикасы институционалды инвесторларының ағымдық жағдайын талдау;
институционалды инвесторлардың инвестициялық портфелінің моделін құру;
институционалды инвесторлардың қызметін республикада дамыту жағдайларын және олардың жетілдіру жолдарын анықтау.
Зерттеу объектісі Қазақстан Республикасындағы институционалды инвесторлар болып табылады.
Зерттеу пәні ретінде институционалды инвесторлардың портфельдік инвестициялауды жүзеге асыру үдерісінде пайда болатын экономикалық қатынастар жиынтығы алынды.
Зерттеудің теориялық және әдістемелік негізі. Зерттеу барысында әлемдік экономикалық ғылым классиктерінің еңбектері, отандық және шетелдік ғалымдардың, экономистердің монографиялары мен баспасөз мақалалары, қатынастарды реттейтін заңнамалық және нормативтік-құқықтық, статистикалық құжаттар қолданылды.
Жұмысты жазу барысында Қазақстан Республикасының институционалды инвесторлар қызметін реттейтін Заңдары мен басқа да нормативтік-құқықтық актілер, Қазақстан Республикасы Президентінің Жарлықтары, Жолдаулары, ҚР Үкіметінің қаулылары, ресей және отандық оқу әдебиеттері, Қазақстан Республикасының қаржы нарығы мен қаржылық ұйымдарын реттеу және қадағалау Агенттігінің, әр түрлі деңгейлердегі конференциялардың материалдары, журналдар, сондай-ақ республикалық статистикалық талдау негізінде алынған талдамалық зерттеу материалдары пайдаланылды.
1 ИНСТИТУЦИОНАЛДЫ ИНВЕСТОРЛАРДЫҢ МӘНІ ЖӘНЕ ОЛАРДЫҢ ҚЫЗМЕТ ЕТУ МЕХАНИЗМДЕРІ
1.3 Институционалды инвесторлар қызметінің шетелдік тәжірибесі
әлемдік қор нарығында артық ақша құралдары бар және оны бағалы қағаздарға салатын тұлғалар инвестор деген терминмен сипатталады. Шетел тәжірибелерінде инвесторлардың 3 тобы жеке тұлғалар (халық), корпоративтік инвесторлар (кәсіпорындар), институционалды инвесторлар қарастырылған. Халық бұрыннан келе жатқан инвесторлардың тобы болып табылады. Яғни, қор нарығының қалыптасу басында бұл бірінші және жалғыз топ болған. Уақыт өте келе, бағалы қағаздарға инвестициялық салымдардың қомақты үлесін банктер мен басқа да қаржы орталықтары құрай бастады [36, 289 б.].
ХХ ғасырдың екінші жартысында, институционалды инвесторлар деп аталатын, қаржы орталықтары басты қаржы активтерін иеленушіге айналды. Институционалды инвесторлар, ұзақ мерзімді бағалы қағаздардың алғашқы және қайталама нарығына, ақша және валюта нарығына, сондай-ақ деривативтер нарығына басыңқы ықпал етуші болып табылды. Кең мағынада, институционалды инвесторлар - бұл, жеке инвесторлардан басқа, кез-келген түрдегі қаржы делдалы (ұйымдар). Бірақта, қазіргі уақытта бұл термин (ескі отандық әдебиеттерде кездескені болмаса) сондай кең мағынада қолданылмайды. Шет мемлекеттердің көпшілігінде институционалды инвесторларға, сақтандыру компаниялары, зейнетақы қорлары мен ұйымдасқан инвестициялау институттары жатады (ҰИИ). Өз кезегінде, ҰИИ-ға - инвестициялық қорлар (инвестициялық компаниялар), хедж-қорлар, банктердің сенім департаменттері жатады [37, 89 б.]. Институционалды инвесторлардың маңыздылығының артуымен байланысты Экономикалық қатынас пен даму ұйымы атты арнайы статистикалық анықтама басылымын шығара бастады. Бұл анықтама, экономикасы дамыған мемлекеттерде институционалды инвесторлардың рөлін жан-жақты талдауға мүмкіндік береді. Сондай-ақ, институционалды инвесторлардың маңыздылығы күнделікті өсуде. Нарығы дамыған мемлекеттердегі институционалды инвесторлардың активтерінің 90%-інен астамы бағалы қағаздар. Дүниежүзілік акция мен борыштық бағалы қағаздар нарығының көлемі мен институционалды инвесторлардың активтерін салыстыру арқылы, оларға дүниежүзілік бағалы қағаздар нарығының 40-50%-і тиесілі екенін көруге болады.
Әлемдік тәжірибеде институционалды инвесторлардың ірі топтарына сақтандыру компаниялары мен жинақтаушы зейнетақы қорлары жатады. 2006 жылы оларға институционалды инвесторлардың барлық активтерінің 30-31%-і келген, үшінші орында 28%-ті инвестициялық қорлар тұр. Бұл топтың жылына орта есеппен 16% өсуі байқалуда және бұл ең тез өсу болып саналуда. 2006-2007 жж. АҚШ-та институционалды инвесторлардың активтері 2,7 есе өсті, нәтижесінде 2007 жылы 18,4 трлн долларды құрады. Сонымен қатар, жинақтаушы зейнетақы қорларының үлесі - 37%, сақтандыру компаниясының үлесі - 23%, ал инвестициялық қорлардың үлесі - 26% болды. Институционалды инвесторлардың активтерінің көлемі жағынан АҚШ, одан кейін екінші орында Жапония (3 трлн доллар) тұр. Бұл елде, инвестицияның басыңқы үлесі сақтандыру компаниясында және екінші деңгейдегі банктердің сенім бөлімшелерінде орналасқан. АҚш-та, Англияда, Голландияда, Швейцарияда және Швецияда институционалды инвесторлар активтерінің ЖІӨ-ге қатынасы 110-220% арасында өзгеріп тұруда. Сонымен қатар, ЭҚДҰ мүшелері арасында дамушы мемлекеттердегі институционалды инвесторлар активтерінің көрсеткіштері төмен [38, 89 б.].
Инвесторлар активтерінің ЖІӨ көлеміне қатынасы дамушы елдерде: Түркияда - 0,8%, Польшада - 3%, Мексикада - 6%, Венгрияда - 9%, Чехияда - 16% және Ресейде - 1,3% құраған (Кесте 1).
Кесте 1 - Дамыған мемлекеттердің институционалды инвесторларының активтері, млрд доллар
мемлекеттер
2005 жылы
2006 жылы
2007 жылы
Сақтандыру компаниялары
Зейнетақы қорлары
Инвестициялық қорлар
өзгеде қорлар
барлығы
Сақтандыру компаниялары
Зейнетақы қорлары
Инвестициялық қорлар
өзгеде қорлар
барлығы
Сақтандыру компаниялары
Зейнетақы қорлары
Инвестициялық қорлар
өзгеде қорлар
барлығы
АҚШ
1885
2492
1155
1344
6876
3660
7162
5089
2483
18394
5563,2
14618,4
14718,7
3652,0
38552,3
Жапония
1074
343
390
964
5771
1595
715
371
379
3060
2024,9
1145,8
463,8
435,9
4070,4
Германия
400
52
147
-
599
782
70
647
1499
1173,0
83,3
1222,6
-
2478,9
Франция
239
393
-
632
945
-
715
-
1660
1871,1
-
1036,8
-
2907,9
Италия
66
39
42
-
147
186
37
410
308
941
373,9
42,6
615,0
446,6
1478,1
Ұлыбритания
454
537
126
-
1117
1384
1137
386
-
2907
2959,0
1841,9
500,6
-
5301,5
Канада
138
165
30
-
333
177
278
197
-
652
203,6
383,6
591,0
-
1178,2
Швейцария
116
138
19
-
273
214
300
70
-
584
312,4
495,0
140,0
-
947,4
Испания
50
14
16
-
80
138
11
242
-
391
271,9
12,7
847,0
-
1131,6
Австралия
73
50
19
4
146
138
195
59
13
405
205,6
509,0
128,0
29,3
872,1
Нидерланды
117
230
32
-
379
195
323
63
7
588
317,5
454,1
96,4
-
868,0
Өзге елдерді қоса барлығы
4918
3764
2638
2425
13745
10000
10318
9283
3253
32854
15276,1
19586,4
20359,9
4563,8
55719
Ескерту - www.k2kapital.com мәліметтері негізінде автор құрастырған [39]
Институционалды инвесторлардың активтері өсімінің ең басты себептерінің бірі есепті айдағы теңгенің девальвацияға ұшырау салдарынан шетел валютасында қайта номинирленген қаржы құралдарын қайта бағалау болып табылады. Оның негізгі себебі мемлекеттік бағалы қағаздардың (МБҚ) көпшілігі инфляция деңгейін жауып, аз ғана табыс әкелгендігінде болып отыр. Дегенмен, кейбір консервативті инвестициялық саясатты ұстанатын зейнетақы қорларының кейбірінің портфелінің басым бөлігін МБҚ алады. 2008 жылы ЖЗҚ біріктірілген инвестициялық портфелі көлемді деформацияға ұшыраған жоқ, онда сапалық және сандық өзгерістер орын алды.
Көптеген мемлекеттердің институционалды инвесторлары активтерінің басым бөлігін тұрақты проценттік бағалы қағаздарға салады. Сонымен қатар, 2005 жылдары акцияға инвестициялық салымдардың орташа жылдық қарқыны 18%-тен артып, өте жоғары болғаны байқалған. 2007 жылы институционалды инвесторлар активтеріндегі акцияның үлесі Ұлыбританияда - 65%, АҚШ-та - 50%, ал Швейцария мен Австралияда - 46%, Голландия мен Францияда - 33%-ті құрады. Сонымен қатар, институционалды инвесторлардың категориялық құрылымы аталған мемлекеттерде айырықша ерекшеленеді.
Ұлыбританияда, институционалды инвесторлардың активтері 2007 жылы 3 трлн доллар болды. Франция мен Германияда - инвесторлардың активтері 1,5 трлн долларды, ал Голландия мен Австралияда - активтер 0,6 трлн долларды құрады. Германияда сақтандыру компаниясының, ал Голландия мен Ұлыбританияда - жинақтаушы зейнақы қорлары активтерінің үлесі басым болып келеді. Сақтандыру компаниялары арасында инвестициялау тұрғысынан басты топ - өмірді сақтандыру компаниялары болуда, бұларға инвесторлар активтерінің 80%-і салынады.
Кесте 2 - Институционалды инвесторлардың активтерінің ЖІӨ-ге қатынасы (%)
Мемлекет
2003 ж.
2004 ж.
2005 ж.
2006 ж.
2007 ж.
АҚШ
127
155
171
219
210
Жапония
82
81
77
81
79
ГФР
37
38
46
70
73
Ұлыбритания
115
164
162
214
212
Италия
13
18
21
80
79
Испания
16
30
38
69
72
Голландия
133
147
158
156
155
Швеция
86
103
115
155
157
Австралия
48
76
76
115
157
Финляндия
33
44
50
72
81
Венгрия
-
3
5
9
15
Мексика
9
7
4
6
10
Корея
48
57
58
109
123
Чехия
-
25
18
16,2
23
Ресей
-
-
-
2,5
5
Ескерту - www.finmarket.ru мәліметтері негізінде автор құрастырған [40]
2007 жылы ЭҚДҰ мемлекеттерінде сақтандыру сыйақыларының жалпы көлемі 2177 млрд доллар (46% - АҚШ, 33% - ЕС, 14% - Жапония) болды. ЭҚДҰ мемлекеттерінің сақтандыру нарығына бүкіл дүниежүзінде жиналған сыйақыларының 95%-і тиесілі.
ЭҚДҰ мемлекеттері бойынша жан басына шаққанда сыйақының орташа мөлшері - 12624 доллар (АҚШ - 3357, Ұлыбритания - 3028, Франция - 1949, Жапония - 2334, Германия - 1695, Түркия - 33, Польша - 114, Венгрия - 114) болған.
ЭҚДҰ мемлекеттері бойынша сыйақының ЖІӨ-ге қатынасы орта есеппен 8,7%-ті (8-10% ірі мемлекеттерде, ал Түркия мен Шығыс Еуропа елдерінде - 1-3%) құрайды. Ресей мемлекетінде бұл көрсеткіш 2007 жылы 2,1% болды [41].
Бірқатар елдерде ЖЗҚ, мысалға Ұлыбританияда, институционалды инвесторлардың басты тобы болуда. ЖЗҚ активтерінің өсуі ЖІӨ-нің өсу қарқынынан әлдеқайда жоғары, көбінесе бұл жағдайды зейнетақы жүйесі дәстүрлі түрде дамыған елдер тобында байқауға болады (АҚШ, Канада, Ұлыбритания). Континенталды Еуропаның көптеген елдерінде (Швейцария мен Голландиядан басқа) зейнетақымен қамтамасыз етуде дәстүрлі басым рөлді бюджет алады [42, 196].
Жинақтаушы зейнетақы жүйесінде зейнетақы төлеу кәсіпкерлер мен халықтың ұзақ мерзім бойы ЖЗҚ-ына салған салымдары мен ЖЗҚ-ның жүргізген инвестициялық қызметінен түскен табыс негізінде жүзеге асады. Ал, бюджеттік үлгі бойынша зейнетақымен қамсыздандыру салықтық төлемдер арқылы ұйымдастырылады.
Бұл жерде атап өту керек, бюджеттік зейнетақы жүйесін қолданушы елдерге қарағанда жинақтаушы зейнетақы жүйесін қолданушы мемлекеттердің акция нарығы әлдеқайда жоғары дамыған.
Зейнетақы қорының ұйымдастырылу құрылымы басқа қаржы-несиелік мекемелер құрылымынан ерекшеленеді. Ол меншіктің пай түріндегі немесе корпоративтік, акционерлікті қамтымайды. Ереже бойынша зейнетақы қорлары олардың иемденушісі болып табылатын жеке корпорацияларда құрылады. Бірақ зейнетақы қорларын коммерциялық банктердің немесе сақтандыру компанияларының траст - бөлімшелеріне басқарылуға беріледі. Мұндай зейнетақы қоры сақтандырылмаған болып табылады
Бірақ, корпорация зейнетақы жарналарын кейін алатын және кейін зейнетақымен қамтамасыз ететін сақтандыру компаниясымен келісімге келеді. Осы себептен зейнетақы қоры сақтандырылған болып табылады және ол сақтандыру компаниясы шеңберінде құрылады [43, 63 б.].
Зейнетақы қорының капиталы негізінен қызметкерлер мен жұмысшылардың және кәсіпкерлердің жарнасынан қалыптасады. Бұл жарналар едәуір ұзақ мерзімге 10 және одан да көп жылдарға орналастырылады. Сондықтан зейнетақы қоры мемлекеттік және жеке бағалы қағаздарды сатып алатын ұзақ мерзімді ақша құралдарын иемденеді. Зейнетақы қорының 80% бөлігін жеке корпорациялардың бағалы қағаздары құрайды. Сонымен қатар, активтердің 30%-нен жоғарғысы жай акцияларға тиесілі, осы арқылы зейнетақы қорлары әр түрлі корпорациялардың саясатына белсенді ықпал етуге мүмкіндік береді.
Ереже бойынша мемлекеттік зейнетақы қоры жергілікті басқару және орталық үкімет органдары дейгейінде құрылады. Мұндай қорлардың негізгі пассивтік операциялары жұмысшылардың жарналары және әр түрлі деңгейдегі үкіметтің бюджет құралдары қызмет етеді. Мұндай зейнетақы қорларының активтері негізінен мемлекеттік бағалы қағаздарға салынуға топталады, осы арқылы мемлекеттік қарызды қаржыландыруға мүмкіндік береді.
Осы арқылы, ірі корпорациялар жанама түрде өзінің зейнетақы қорлары арқылы өз акцияларының құнын көтере алады, олай болса өздерінің корпорацияларының құнын да көтереді. Зейнетақы қорларына әр түрлі жеңілдіктер беру арқылы корпоративтік акциялар нарығын жандандыру үшін мемлекетпен шаралар қолдану қажет. Қазіргі уақытта зейнетақы қорларында 7 трлн доллар көлеміндегі капиталы бар.
Континенталды Еуропа елдерінде (Швейцария мен Голландия елдерінен басқасы) ЖЗҚ-ының дамымауы акция нарығының жеткілікті түрде дамымауынан емес, керісінше экономиканың әлеуметтік бағытталуына байланысты. Соған байланысты, мемлекет әлеуметтік қамсыздандыру функциясын өзіне жүктейді. Ал дамушы елдерде зейнетақы қорларының, сонымен қатар жалпы институционалды инвесторлардың даму деңгейінің төмендігі тікелей бағалы қағаздар нарығының дамымауына байланысты.
Шынында да, ЖЗҚ корпоративтік бағалы қағаздарға ақша қаражаттарын салу арқылы болашақтағы төлемдерді орындауға негіз жасайды, сонымен қатар инвестициялау арқылы тауар және қызмет нарығының дамуына жол береді. Ал егер институтционалды инвесторлар қаражаттарын мемлекеттік бағалы қағаздарға инвестициялайтын болса, жаңа құнның қалыптасуына негіз болмайды [44, 63 б.].
Басқа елдердің заңнамаларында аса біліктілігі жоқ инвесторлардың тәуекелділігі жоғары активтерді сатып алу операцияларын жасауына шектеу қойылған. Мысалы, жылжымайтын мүлік қоры жылжымайтын мүлікке бағаның өзгермелігіне, жылжымайтын мүліктің көптеген объектілерінің нарықтағы өтімділігі мен анықтылығының жоқтығынан және осындай объектілерге салымның әртараптануының қиындықтарынан тәуекелділігі жоғарырақ болып саналады. Жылжымайтын мүлік инвестициялық қорының көптеген активтерінің төменгі өтімділігі себебінен жабық болып саналады. Осы себептерден, жылжымайтын мүлік қоры аса біліктілігі жоқ инвесторларға бағытталған салым формасы ретінде әрдайым бола бермейді.
Инвестициялық қорлардың танымалдығын оның санынан көруге болады, бүгінгі күні дүниежүзінде 50000 инвестициялық қор бар.
Алғашқы инвестициялық қор 1822 жылы Бельгияда пайда болды. Одан кейiн 1849 жылы Швейцарияда және 1852 жылы Францияда құрылды. Ал, инвестициялық пай қорлары кең өрiс жайған елдер АҚШ пен Ұлыбритания болып саналады. 1822 жылы Голландияның королі Вильям І алғашқы инвестициялық трастты құрды. Траст Брюсселде және Бельгияда тіркелген және ол шетел мемлекеттерінің қарыздары арқылы инвестициялауды жүзеге асырды. Ең үлкен инвестициялық қор Шетелдік инвестициялық траст (The Foreign & Colonial Investment Trest) болып табылады, ол 1868 жылы Лондонда құрылған және қазіргі кезге дейін қызмет көрсетуде.
Инвестициялық қорлар туралы нормативтік құқықтық актілер ең алғаш рет жиырмасыншы ғасырдың 40-шы жылдарының басында Америкада Ұлы депресия жылдарында инвестициялық қор банкротқа ұшырауынан кейін пайда болды [45 ,22 б.].
Осы саладағы заңдылықтардың дамуына байланысты инвестициялық қордың әр түрлі түрлері пайда бола бастады. Инвестициялық қордың түрлері шет мемлекеттердің қаржылық, құқықтық және басқару формаларына байланысты жіктелінеді. Уақыт өте келе шет мемлекеттерде инвестициялық қорларды негізгі екі заңдық формасы ұжымдық және трасттық бар.
Ұжымдық екі түрде болады: өзінің басқару аппараты бар инвестициялық қор, немесе қорға қатысты басқарушы компания. Бірінші жағдайда қордың қатысушылары ұжымның басқарушылары мен құрылтайшылары болып табылады. Мұндай ұжымның бастапқы жарғылық қоры құрылтайшылардың қаражаттары есебінен құралады, содан соң құрылтайшылар өзінің қорлары жайында жариялайды және басқа акционерлері шақырады. Бұл қордың танымалдылығы қордың директорлар кеңесінің мүшелерінің танымалдылығына байланысты. Екінші жағдайда қордың инвестициялық протфелін басқару үшін арнайы компания құрылады, оны басқарушы компания деп атайды.
Ұжымдық инвестициялау институттары АҚШ-та, Канадада, Ұлыбританияда, Францияда және Голландияда жақсы дамыған. Бірақ басқа елдерде де өсу қарқыны бойынша басқа инвестициялау институттары алынады. Бұл арада ИҚ маңызды топ болып табылады. ИҚ алуан түрлі болып келгенімен, бірінің ортақ қызметі өзгеріссіз қала беруде. Яғни, ИҚ-дың экономикалық қызметі халықтың жинақтарын өздері шығарған бағалы қағаздарға аккумуляциялау, жинақтарды білікті мамандарға басқаруға беру арқылы оларды әр түрлі активтерге инвестициялау болып табылады. Бұл өз кезегінде жеке инвесторға, инвестициялық портфельді әртараптандыруға мүмкіндік береді.
Кесте 3 - Ұжымдық инвестициялау институттарының негізгі түрлері
АҚШ
Ашық (өзара) және жабық түрдегі инвестициялық компаниялар
Ұлыбритания
Инвестициялық траст немесе юнит-траст
Франция
SICAV, SICAF және ИҚ
Ресей
ИҚ, чектік ИҚ, инвестициялық пай қоры
Ескерту - Калугин С.К. Мировые финансовые институты оқулығы мәліметтері негізінде автор құрастырған [46, 48 б.]
ҰИИ-тар түрлі ұйымдастырушылық-құқықтық формаға ие болуы мүмкін (заңды тұлғаны құру немесе құрмау арқылы): акционерлік қоғам, сенімгерлік компания, келісім-шарттық үлгі.
Бірақ кез-келген түрде белгілі-бір өкілдіктерге ие үш тұлға кездеседі, олар: сертификат, пай немесе акция сатып алу арқылы инвестициялық портфельдің иегері ақша қаражаттарын салады; жеке қатысушылардың жалпылама инвестициялық портфелін басқаруға міндетті менеджер (жеке немесе заңды тұлға); инвестициялық компанияның активтерін сақтап, шоттарына қызмет атқаратын сенімгерлік тұлға немесе банк.
АҚШ-та негізгі ұйымдастырушылық форма - акционерлік компания (корпорация), бірақ басқа түрлері ҰИИ-ды инвестициялық компания деген терминмен танылған.
АҚШ-да ИҚ-лар ашық және жабық түрдегі компаниялар болып бөлінеді. Ашық түрдегі компаниялар өзара қорлар деп аталады. Бұл термин барлық ҰИИ-ға - АҚШ пен басқа да мемлекеттерде жиі қолданылады.
Өзара қорлар акционерлердің бірінші талабы бойынша сатып алуға міндеттелетін акцияларды тұрақты шығарып отырады. Бұл акцияның бағасы активтің таза құны арқылы анықталады. Бұндай акциялар қор биржасында айналымда жүрмейді. Жабық түрдегі ИҚ-лар қайтарып сатып алуды міндеттемейтін акцияларды шығарады. Мұндай акциялар қор биржасында айналымға шығады.
Ағылшындық юнит-трасттар да (пай қорлары) өзара қорлар деп аталады. Экономикалық тұрғыдан қарастырғанда өзара қорларға жатқызған дұрыс, бірақ заңдық формасы бойынша ол олай болып табылмайды. АҚШ-та өзара қорлар акционерлік қоғамдар болып табылады, яғни заңды тұлға, ал Ұлыбританияда юнит-трасттар заңды тұлға болып табылмайды.
АҚШ-да ИҚ-дың басым бөлігі (жалпы активтің 90%-нен көбі) - ашық типті компаниялар.
АҚШ-та ҰИИ-дың кездесетін тағы бір түрі - инвестициялық траст. Траст келісім-шарт негізінде құрылады. Трасттар үлестік қатысуға мүмкіндік беретін меншік сертификаттар шығарады, бұл бағалы қағаздар міндетті түрде өтелетін негізде және трасттармен сатылып алынады. Трасттардың өзгеше бір қасиеті, олар директорлар кеңесін құрмайды. Трасттың портфелі тұрақты және өзгертілуі мүмкін емес. Трасттық келісім-шартқа отыру кезінде портфельдің құрылымы мен активтердің көлемі алдын-ала белгіленеді. Инвестициялық трастқа қатысу үлесін сатып алу арқылы, инвестор инвестиция түрін өзі таңдайды.
АҚШ-та инвестициялық қордың трасттық (англосаксондық) үлгісі жиі кездеседі. Еуропа континенті мен Жапонияда корпоративтік (континенталды) үлгі қолданылады. Ал Ұлыбританияда олардың екеуіде қолданылады.
Шетелде инвестициялық қорлардың басқа түрлері пайда болды, олар:
oo номиналды құнымен сертификаттарды шығаратын компаниялар, инвестициялық трасттар;
oo басқарушы қорлар.
Инвестициялық траст сенімгерлік қор формасында ұйымдастырылған. (Ұлыбританияда пай сенімгерлік қорлар деп аталады). Инвестициялық траст проценттік қағаздар - пайларды шығарады. Берілген қорлар қаражаттарды белгілі бір мезгілге тартады, және бағалы қағаздар портфелі қордың құрылу кезінде құрылады, бұл портфельдің құрлымы салымшылардың жағдайына байланысты белгілі бір өзгерістерге ұшырайды. Инвестициялық трасттың негізгі мақсаты инвесторларға жағдай жасау. Трасттың мерзімі 20 жылды құрайды, бірақ салымшының шешімі бойынша мерзімін ұзартуға болады.
Басқарушы қорлардың ұйымдастырушылық формасы басқарушы компанияның немесе сенімді тұлғаның қатысуымен қорлар корпорация немесе серіктестік түрінде құрылады. Францияда, АҚШ пен Еуропаның басқа мемлекеттерінен өзгеше, мұнда ереже бойынша инвестициялық қорлардың өздері басқарушы компанияның қызметін атқарады.
Шетел мемлекеттерінде инвестициялық қорларды тағы өтімділік формасына байланысты бөледі. Инвестициялық қорлардың бір-біріне қарама қарсы жабық және ашық инвестициялық қорлар бар. Инвестициялық қорлардың түрлерінің арасында біршама байланыс бар. Жабық типтегі инвестициялық қорлардың басқарылуы корпорацияларға, ал ашық типтегі инвестициялық қорлар корпорациялар мен трасттарға ұқсайды. Ұлыбританияда жабық инвестициялық қорлар бағалы қағаздарға инвестиция бойынша қоғам сияқты белгілі компания, ал Францияда әрқашан капиталы бар инвестициялық компания. Мұндай қор тек корпорация түрінде қызмет етеді. Қордың бағалы қағаздар портфелі бір рет құрылады, соның нәтижесінде белгіленген мөлшерде акцияларын шығарады. Бұл қордың құрылтайшылары қордың акцияларын сатып алуға міндетті емес. Акциялардың бірінші эмиссиясы басқа корпорациялар секілді құрылтайшылар арасында орналастырылады. Содан соң ғана басқа акционерлерді тарту үшін қосымша эмиссиясы болады. Эмиссиялар арасында акциялардың саны тұрақты, ал акционерлердің құрамы өзгеріп отырады. Мұндай инвестициялық қордың акциясы басқа корпорациялардың акциясынан еш өзгешелігі жоқ. Акцияның құны сұраныс пен ұсынысқа байланысты болады, акция сыйақымен немесе дисконтпен сатылады [47, 63 б.].
Ашық инвестициялық қорлар сәл кейінірек пайда болды, бірақ ерекше дамыды және сол арқылы қор нарығы пайда болды. Бұл қорлар АҚШ-та өзара қор, Ұлыбританияда - сенімді пай қорлар, Испанияда - бағалы қағаздарға инвестициялау қоры, Германияда - инвестициялық қорлар, Францияда - капиталы өзгеріп тұратын инвестициялық қорлар деген атауларды иемденген. Ашық инвестициялық қорлар әрқашан акцияларын эмиссиялайды, ол үшін қадағалау органынан арнайы рұқсат алған (лицензия). Мұндай инвестициялық қордың акциясы биржада котировкаланбайды, инвестициялық қордың өзінде өтеледі.
Жабық типтегі инвестициялық қордың ерекшеліктерінің бірі инвесторлар алатын акцияларының бағасын нақты бақылап отырады. Ал ашық инвестициялық қорда инвестор сатып алатын акцияларының бағасын алғанынша білмейді.
АҚШ-тағы инвестициялық қорлар. АҚШ-та 1899 жылы бірінші инвестициялық-консультациялық компаниясы құрылды, ал 1910 жылы мұндай компаниялардың саны онға жетті. 1924 жылы АҚШ-та Massachusetts Investory Trast өзара қоры құрылды. Осы кезең әлемдік экономикада дағдарыс болғандықтан қорларға салық салу процедурасын қадағалайтын заңдылық қарастырылмады. Сондықтан, өзара қор инвесторлардың сенімінен шықпады.
1939 жылы траст туралы заң қабылданды, ал жағдай бір жыл өтсе де өзгерген жоқ. Өзара қорлар тек 50-шы жылдардың ортасында ғана өздеріне инвесторлардың көңілін аудара бастады және сол кезден бастап олардың саны өсе бастады. Сонымен 1951 жылы 57 млн.доллары бар 22 мың шот ашылды, ал 1963 жылы бұл көрсеткіштер 324 мың шот 1 млрд долларға өзгерді.
1972 жылы американдық нарықта ақша нарығындағы өзара қоры ( money market mutual funds) ашық инвестициялық қоры пайда болды. Мұнда ақша қаражаттарды қысқа мерзімді қаржылық құралдарға (қазыналық вексельдер, коммерциялық қағаздар, депозиттік сертификаттар) салады.
АҚШ-та 1971 жылы алғашқы индекстік қор пайда болды. Ол Wells Fargo Bank банкі мен Samsоnite зейнетақы қоры компанияниясының негізінде құрылды.
АҚШ-та ұжымдық инвестициялау институттарының тағы биржалық қорлар (exchange-traded funds) және инвестициялық пай трасттар (unit investment trusts) деп аталатын түрлері бар. Биржалық қор өзара қор немесе инвестициялық траст негізінде ұйымдастырылуы мүмкін. Биржалық қордың бағалы қағаздары қор биржаларында сауда-саттыққа түседі. Биржалық қорлар мағынасы жағынан индекстік қорға ұқсас. Мұндай қорлар алғашқы рет 1993 жылы S&P 500 индексінің базасының негізінде пайда болды. Олардың саны 1993-2006 жылдар арасында 1-ден 201-ге дейін өскен, ал олардың активтері 296 млрд долларға жетті.
АҚШ-та өзара қордың активтерінің 90%-ті жеке тұлғаларға, ал 10% компанияларға тиесілі. 2005 жылы өзара қордың инвесторлары болып 91 млн адам табылады. АҚШ-тың листингтік корпорациясының акцияларының 25%-ті өзара қорларға тиесілі. Американдық жанұяларының қаржылық активтерінің 20% инвестициялық қорларға орналастырылған.
\s
Сурет 7 - АҚШ-ғы инвестициялық қорлардың құрылымы
Ескерту - Калугин С.К. Мировые финансовые институты оқулығы мәліметтері негізінде автор құрастырған
АҚШ-тың тәжірибесінде қаржы нарығындағы инвестициялық қорлардың құрлымының ең көп бөлігі ашық инвестициялық қорлардың үлесінде, олардың үлесі инвестициялық қорлар активтерінің 97%-ін құрайды. Жабық инвестициялық қордың үлесі 3%-ті құрайды. Ал инвестициялық пай трасттардың таза активтері инвестициялық қордың 0,4%-ін құрайды, сонымен қатар бұл қорлардың көпшілігі ашық инвестициялық қорлар болып табылады. Қазіргі кезге АҚШ-тың капитал нарығында инвестициялық қорлар алдыңғы орындардың бірінде.
Ұлыбританиядағы инвестициялық қорлар. Ұлыбританияда инвестициялық қорлардың негізгі түрлері - юнит-трасттар және инвестициялық трасттар. 1990 жылдары инвестициялық қорлардың ашық типтегі қорлар пайда болды. Соңғы құрылған қорлар шетелдік инвесторларды тарту мақсатында құрылған. 2007 жылғы мәліметтер бойынша юнит-трасттар мен инвестициялық трасттардың саны 2400, ал инвестициялық қорлардың жиынтық активтері 367 млрд фунт стирлингті құраған.
Юнит-траст немесе пай қоры. Инвестор юнит-трастқа қаражаттарын салған кезде, олар юнитке пайды салғандығы туралы куәлік алады. Оның құны юнит-трасттың портфеліндегі бағалы қағаздардың жалпы құнының шығарылған пайлардың санына қатынасы арқылы анықталады. Сұраныс көбейген жағдайда басқарушы компаниялар жаңа пайларды шығару туралы шешім қабылдайды. Сонымен қатар, олар инвесторлардан сатып алуына да болады. Бұл үдерістен ағылшындық юнит-трасттың АҚШ-тағы ашық инвестициялық қордың (өзара қор) арасындағы ұқсастық байқалады.
Юнит-трастты басқарушылар және сенімді тұлғалар басқарады. Юнит-траст заңды тұлға болып табылмайды. Юнит-трасттың пайлары атаулы қаржылық құралдар болып табылады. Әрбір трастты пайшының тізілімі жүргізіп отырады.
Юнит-трасттар инвесторлардың әртүрлілігіне байланысты жан жақты болып келеді. Мысалыға, АҚШ-тың, Еуропаның, Жапонияның, Австралияның және сол сияқты дамыған мемлекеттердің тез дамып жатқан компанияларының акцияларына, сондай-ақ ағылшындық компаниялардың акцияларына және мемлекеттік бағалы қағаздарына ғана қаражаттарын салатын трасттар. Сондай-ақ, тек фьючерстер және опциондармен сауда-саттықпен айналысатын және жылжымайтын мүлікке, варрантқа, қысқа мерзімді қаржылық құралдарға инвестициялайтын юнит-тарсттар бар.
Ашық типтегі инвестициялық қор юнит-трастқа ұқсас, бірақ одан бір айырмашылығы акцияларды шығаратын заңды тұлға болып табылады. Ұлыбританияда алғашқы инвестициялық қорлар 1997 жылы пайда болды.
Инвестициялық трасттар юнит-трасттардан айырмашылығы өздерінің бағалы қағаздарын әрдайым сатуына немесе сатып алуына құқығы бар. Олардың жарғылық капиталы тұрақты болып келеді, оны тек көбейту туралы акционерлердің шешімімен ғана өзгертуіне болады. Инвестициялық трасттар жай акцияларды, артықшылықты акцияларды, сонымен қатар қамтамасыз етілген және қамтамасыз етілмеген облигацияларды және варранттарды шығаруына құқығы бар.
АҚШ-та халықтың 13 дерлік бөлігінде ашық және жабық ИҚ-дың акцияларына салымдары бар. Ең ірі - Fidelity топтың активтері ағылшындық юнит-трастардың инвестицияларына қарағанда көп. Ұлыбританияда юнит-трастардың салымдарының көп бөлігі акцияларға келеді, ал облигацияларға бар болғаны - 2% қана жұмсалады.
Біз көріп отырғанымыздай, ИҚ барлық жерде бағалы қағаздарға халықтың бос қаражатын тартудың негізгі құралы болып табылады. ИҚ-дың үлкен әлеуметтік маңыздылығынмен байланысты, олар мемлекетпен қатаң реттеліп отырады. АҚШ-та 1940 жылдан бастап ИҚ-ға жоғары тәуекелді операциялармен айналысуға шектеу қоятын Инвестициялық қорлар туралы заң қызмет етеді.
ЕО елдерінде осы сияқты мекемелер жиі Топтық инвестиция кәсіпорыны (UCITS) деген терминмен аталады, жай сөзбен айтқанда - айналыстағы бағалы қағаздарға топтық инвестиция жасайтын кәсіпорындар. Бұл ұғым 1985 жылы ЕО ТИК бойынша директиваны қабылдауға байланысты пайда болды. Осы директиваға сәйкес ТИК ЕО-тың барлық елдерінде қызмет ете алатын, ашық типтегі ИҚ болып табылады.
Директива ТИК үшін стандарттардың толық реттілігін бекітеді. Ол стандарт бойынша, қор биржасында котировкасы бар бағалы қағаздарға 90%-тен жоғары емес мөлшерде инвестициялар салуды көздейді. Жалпы ереже бекіткендей, ТИК бір эмитенттің бағалы қағаздарына 5%-тен көп емес мөлшерде өзінің активтерін инвестициялай алады. егер ТИК активтерінде 5%-тен асатын эмитенттердің бағалы қағаздырының жалпы үлесі 40%-тен жоғарламаса, кейбір жағдайларда бұл лимит мөлшері 10%-ке дейін жоғарлайды. Тауарларға, қозғалмайтын мүлікке, бағалы металдарға инвестициялар салуға тыйым салынады.
ЕО қорлардың көп бөлігі ТИК талаптарына бағынады. Еуропада ҰИИ-дың құралдарының іске асуын жүзеге асыратын ең атақты орын ол - Люксембург. Бұл жерде процентке және дивиденттерге салық салынбайды.
Хедж-қорлар ұғымы ИҚ-ға ұқсас, алайда ол ИҚ ретінде заңға бағынбайды. АҚШ-тың федералды заңнамасында хедж-қор ұғымының өзі жоқ, яғни болған емес. Хедж-қорлар заңның күшіне бағынбайтын түрде құрылған. Бұл жағдайда бағалы қағаздардың ашық қолхатына жүгінуге құқығы жоқ. Хедж - қорлар - бұл кіру қоры 100 мыңнан 5 млн-ға дейінгі, бай инвесторлардың жабық ұйымы. Олардың көбі салық төлемеу үшін офшорлық аймақта орналасқан. Хедж - қорлар 1990 жылдарда жылына 40%-ке дейінгі өсу деңгейімен сипатталғанымен, олар аса ірі институционалды инвесторлар болып табылмайды. Оларға ақпараттың жариялылығы талап етілмегендіктен, активтері жайлы мәліметтер жоқ, ал қорлармен (аудиторлық нақтылаусыз) берілген мәлімет сенімсіз. 1998 жылы хедж-қорлардың жалпы саны 1200-4000 құрады, меншікті капиталы 150-200 млрд долларға бағаланды, ал активтері - 400 млрд дейін жетті. Бұл қорлардың қатысушыларының басым бөлігі - бай жеке тұлғалар. 1990 жылдың аяғына таман басты рөлді заңды тұлғаларда атқара бастады, мысалы, университеттік қорлар. Корнель университеті хедж - қорларға өз активтерінің - 10%-ін немесе 230 млн доллар, Йель университеті - 25%-ін орналастырды 48, 63 б.].
Хедж-қорлардың қолданылатын стратегиялары мен қызметіне байланысты бірнеше түрі бар. Көп таралғаны макроқорлар және әлемдік қорлар деп аталып жүр. Әлемдік қорлар жеке аймақтардағы қаржылық нарықта инвестицияға маманданған. Бұл топтың аса ірі өкілі - Tiger Fund. Макроқорлардың ішінде қаржылық нарықтың барлық сегментінде қызмет жасайтын ең ірі топтың бірін Д. Сорос басқарды.
Хедж-қорлар заемды пайдалануда жиі тәуекелге барады. Американдық LTCM қорының заемдық қаражаттарменшікті қаражаттар коэффиценті 1998 жылы 25-30-ға жетті. Сонымен бірге, хедж-қорлар тұтқа тиімділігін алу үшін белсенді фьючерстік және форвардтық шарттармен операциялар жүргізуде. Бізге белгілі, тұтқа тиімділігі нарықтың дамып, өсуіне қарай пайданы көбейтуге мүмкіндік туғызады, бірақ конъюнктураның өзгеруіне байланысты кері әсер етеді. LTCM дәл осындай жағдайда болған. 1995-96 жылы LTCM пайданың 40%-ін, 1997 жылы - 20%-ін қамтамасыз етіп отырды. Ал 1998 жылы Ресейдегі дефолт пен латын америкалық нарықтың құлауымен бірнеше миллиард доллар шығынға ұшырады.
Заемдық қаражаттар мен жедел қаражаттарды қолдану хедж-қорларды әлемдік бағалы қағаздар нарығын белгілі ойыншыларға айналдырады. ЭҚДҰ-ды дамушы елдерімен салыстырғанда, нарығы енді ғана қалыптасқан елдерде, әсіресе ауыспалы экономикалы елдерде институционалды инвесторлардың үлесі өте аз. Ауыспалы экономикалы елдерде демографиялық жағдай ЭҚДҰ елдерімен бірдей, алайда жинақтаушы зейнетақы жүйесі мүлдем жоқ деуге болады. Жоғарыда айтылғандай, ауыспалы экономикалы елдерде мемлекеттік емес ЖЗҚ-ның жұмыс істеуіне кедергі ол - жеткілікті көлемде өтімді бағалы қағаздар нарығынның жоқтығы.
Дамушы елдерде ҰИИ мәні, жалпы институционалды инвесторлар сыйақты жоғары емес. Олардың инвестициялаудың негізгі объектілері мемлекеттік бағалы қағаздар болып табылады. Акцияларға салымдар салатын қорлардың саны аз.
Инвестициялық пай қорлары Батыста жүз жылдан бұрын пайда болған. Бүгінгі күні дамыған елдерде бұл капиталды көбейте түсудің ең кең тараған әдісі. Америка Құрама Штаттарында халықтың үштен екі бөлігі өз қаражаттарын өзара қорларға (біздің инвестициялық пай қорларының талдауына) салады, ал пай инвестицияларының жиынтық көлемі 7,4 трлн долларды құрайды. Американдық инвестициялық пай қорлары Америка Құрама Штаттарының және бүкіл әлемнің қор нарықтарында кілтті позициялар иеленеді және қуатты қаржылық құралдары болып табылады.
Ауыспалы экономикасы бар елдерде ИҚ Чехия мен Ресейде ғана құрылған болатын. Осы екі елде қордың саны құрылуы кезінен бастап өте күрт төмендеді. Ресейде венчурлік жекешелендіру болған кезінен бастап құрылған 600 қорға дейін үш жылдан кейін олардың саны жартысына дейін кеміді. 2005 жылы чектік инвестициялық пай қорларының 30-ы ғана одан ары қызмет ету перспективасын сақтай отырып, қор нарығында өзіндік рөл атқарады. Портфель құрамының тұрақтылығымен қоса, олардың белгілі бір ірі қаржылық өндірістік топтармен аффилиирленуі де себеп болды. 1980 жылдың аяғында олар басқа ұжымдық формадағы құрылымға қайта құрылды, мысалға ИПҚ.
ИПҚ бағалы қағаздар нарығының Федералды комиссия тарапынан қолдауына және де ресейлік қор нарығының дамуына қарамастан инвесторлардан өте аз көлемде ақша қаражаттарын тартты. Негізгі себеп - нарықтың әлсіздігі 2000 жылдың басында ресейлік ИПҚ-дың активтерінің көлемі 200-300 млн доллардан аспады.
Институционалды инвесторлардың қызметі қалыптасып келе жатқан нарықтарға түбегейлі әсер ете алады. АҚШ-та көптеген экономистер әлемдік бағалы қағаздар нарығындағы күйреуді институционалды инвесторлардың қызметімен байланыстырады. Басында акциялардың бағасының түсуі, институционалды инвесторлардың сату бұйрығынан басталды. Сату көлемінің өсуінің тағы бір факторы - маржалық шарттар бойынша қамтамасыз ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz