Институционалды инвесторлардың мәні жане олардың қызымет ету механизмдері

МАЗМҰНЫ

Кіріспе

Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Институционалды инвесторлар жүйесінің өзектілігі бір жағынан халық өзі тапқан табыстарын сенімді және табысты жерлерге орналастыруға қызығушылық танытуымен, екінші жағынан кәсіпорындардың сырттай мемлекеттік емес қаржыға қажеттілігінің өсуімен анықталады. Институционалды инвесторлар негізгі делдалдардың рөлін атқарады, яғни ұсақ инвесторлардың қаражаттарын жинақтау, инвестицияны кәсіби басқарумен қамтамасыз ету, тәуекелді әртараптандыру, кәсіпорындарды қаржымен қамтамасыз ету, кең массалық инвесторларға бағалы қағаздармен тікелей емес, жанама түрде иемденуге мүмкіндік беру қызметтерімен айналысады.

Бүгінгі таңда сыртқы шетелдік қарыз алудың шектеулілігі салдарынан ҚР-ның банк жүйесінің даму қарқыны төмендеуде. Сондықтан екінші деңгейдегі банктер қарызданудың ішкі нарығына, сондай-ақ неғұрлым көп мөлшерде институционалды инвесторларды тарту үшін өзінің өнімдерін кеңейтуге және жақсартуға үлкен көңіл бөлуде. Осыған орай, ағымдағы нарықтық үрдістерді қолдау мақсатында институционалды инвесторлардың қызметін кеңейту қажеттілігі туып отыр.

Жеке капиталды инвестициялаудың жаңа мүмкіншіліктерінің пайда болуына байланысты елдің қор нарығының даму қарқыны, сонымен қатар қаржы құралдарының жаңа түрлерінің пайда болуымен байланысты Үкіметтің 2007-2009 жылдарға арналған Қазақстан Республикасы халқының инвестициялық мәдениетін және қаржылық сауаттылығын дамыту бағдарламасы қабылданғанын айта кеткен жөн. Бұл бағдарламаның басты мақсаты елдің экономикалық өсуі үшін халық жинағын тартуды қамтамасыз ету және инвестициялық белсенділігін жоғарылату болып табылады.

Бүгінгі таңда қолма-қол ақшаны үйде немесе банк депозиттеріне орналастыру, сонымен қатар жылжымайтын мүлікке инвестициялаудан басқа Казақстан қаржы нарығы уақытша бос ақша ресурстарын орналастырудың жаңа балама әдісін, яғни институционалды инвесторлардың қызметін ұсынып отыр. Бірақ институционалды инвесторлардың барлығына ортақ жалпы мәселе институционалды инвесторлардың инвестициялық қызметін басқару жүйесінің жеткіліксіз дамуы. Инвестиция тартушы құралдардың жеткіліксіздігі институционалды инвесторлар активтерінің табыстылығының төмендеуін күшейте түсті. Бұны екі фактормен байланыстыруға болады: депозиттер мен барлық бағалы қағаздар категорияларына қатысты табыстылықтың жалпы төмендеуі және соңғы жылдар аралығында АҚШ долларына қатысты теңгенің ревальвациясы. Бағалы қағаздар нарығында табиғаты жағынан нарықтық болып табылмайтын келісімдер де бар. Бұл өз кезегінде институционалды инвесторлардың инвестициялық портфелінің нақты табыстылығын анықтауда кері әсер етеді. бағалы қағаздар нарығы толығымен қалай дамуы керек екендігі туралы бір байламға келу үшін және оны ұйымдастыру мен қызметтерін жүзеге асырудың жеке аспектілері бойынша ортақ келісімге қол жеткізу үшін нарықты кешенді түрде зерттеу қажет. Ол үшін бағалы қағаздар нарығын ұйымдастырудың теориялық негіздері мен әдістерін, сонымен қатар оны реттеудің мәселелерін талдау керек, соның нәтижесінен бағалы қағаздар нарығының тұжырымдамасын жасап шығаруға және оның нақты үлгісін таңдап алуға болады. Сонымен бірге бір жағынан, бос ақша қаражаттарының айтарлықтай бөлігі Қазақстан азаматтарында, екінші жағынан, осы қаражатқа экономиканың өндірістік секторының мұқтаж болуы шағын салымшылардың өз қаражаттарын ұжымдық инвестициялау институттарына тартудың тиімді тәсілдерін іздестіруді талап етеді. Мұндай жағдай салымның сақталу кепілдігі және институцоналды инвесторлар қызметінде дағдарысты болдырмау сияқты тәсілдермен салымшыларды тиімді қорғау жүйесін құруды қажет етеді. Қазіргі кезде бағалы қағаздар нарығында тепе-теңдік сақталмауы, бағалы қағаздар нарығының қатысушыларының негізгі тобы болып табылатын жеке инвесторлардың құқықтары мен мүдделерінің бұзылуы жиі кездесіп отыр.

бағалы қағаздар нарығында институционалды инвесторлардың қызметін жетілдіру жолдарын іздеу, зерттеу маңызды рөл атқарады, себебі келешекте осы бағыт экономикаға инвестициялық ресурстарды тартудың ең шешуші көзіне айналмақ. Жоғарыда айтылған мәселелердің өзектілігі осы диссертациялық жұмыстың тақырыбын таңдауға негіз болды

Институционалды инвесторлардың қызметін дамытуды жандандырудың аса маңыздылығы мен объективті қажеттілігі, олардың үлгілері нарықтық шаруашылыққа және халықаралық стандарттарға сәйкес келтірілуі - зерттеу жұмысының тақырыбын, оның мақсатын, мәселелерін және зерттеу бағытын айқындауға септігін тигізді.

Жұмыс тақырыбының оқу және ғылыми әдебиеттерде қарастырылу дәрежесі кең. Жұмысты зерттеу барысында шетелдік, ресей және отандық оқулықтар мен әдебиеттері пайдаланылды. Институционалды инвесторлардың бағалы қағаздар нарығындағы қызметтерін қалыптастырумен байланысты ғылыми зерттеудің негізі әлемдік классиктердің еңбектерінде көрініс тапқан. Бұл ғалымдар: В. А. Галанов, В. И. Колесников, Л. Н. Красавина, Г. Марковиц, П. Самуэльсон, Б. Б. Рубцов, Д. Тобин, У. Шарп еңбектерінде институционалды инвесторлардың бағалы қағаздар нарығындағы қағидаларына, функцияларына сипаттама берілген. Институционалды инвесторлардың бағалы қағаздар нарығындағы қызметтерінің алатын рөлі бойынша теориялық, әдістемелік және тәжірибелік зерттеулерге біраз ғалымдардың еңбектері арналған. Қарастырылып отырған тақырып бойынша зерттеулер қазақстандық ғалымдардың: Г. Т. Абдрахманова, А. А. Адамбекова, С. С. Арыстанбаева, С. Ш. Әуелбаев, О. Б. Баймұратов, Д. Т. Бохаев, У. М. Искаков, А. А. Ильясов, С. Ж. Интыкбаева, И. И. Исаев, П. Б. Исахова, Б. А. Көшенова, С. Қ. Құлпыбаев, С. Б. Мақыш, В. Д. Мельников, Г. А. Сейткасымов, А. К. Тургулова, Н. Н. Хамитов және т. б. Сонымен қатар, ресей ғалымдары: Б. И. Алехин, Е. Ф. Жуков, Б. А. Колтынюк, К. С. Царихин және т. б. еңбектерiнде де кездеседi. Дегенмен институционалды инвесторлардың бағалы қағаздар нарығындағы атқаратын рөлі жан-жақты зерттелмеген.

Зерттеудің мақсаты мемлекеттің тұрақты экономикалық өсуін қамтамасыз ету үшiн институционалды инвесторлардың бағалы қағаздар нарығындағы қызметтерінің теориялық-әдістемелік, тәжірибелік жақтарын зерттеу және олардың даму болашағын анықтау.

Зерттеу мақсатынан туындайтын негізгі міндеттер:

• институционалды инвесторлардың қызметтерінің теориялық аспектілерін зерттеу;
• институционалды инвесторлардың қызметтерін заңдық негізде қарастыру;
• институционалды инвесторлар ерекшелігінің әлемдік тәжірибесін зерттеу және пайдаланудың мүмкін жақтарын анықтау;
• Қазақстан Республикасы институционалды инвесторларының ағымдық жағдайын талдау;
• институционалды инвесторлардың инвестициялық портфелінің моделін құру;
• институционалды инвесторлардың қызметін республикада дамыту жағдайларын және олардың жетілдіру жолдарын анықтау.

Зерттеу объектісі Қазақстан Республикасындағы институционалды инвесторлар болып табылады.

Зерттеу пәні ретінде институционалды инвесторлардың портфельдік инвестициялауды жүзеге асыру үдерісінде пайда болатын экономикалық қатынастар жиынтығы алынды.

Зерттеудің теориялық және әдістемелік негізі. Зерттеу барысында әлемдік экономикалық ғылым классиктерінің еңбектері, отандық және шетелдік ғалымдардың, экономистердің монографиялары мен баспасөз мақалалары, қатынастарды реттейтін заңнамалық және нормативтік-құқықтық, статистикалық құжаттар қолданылды.

Жұмысты жазу барысында Қазақстан Республикасының институционалды инвесторлар қызметін реттейтін Заңдары мен басқа да нормативтік-құқықтық актілер, Қазақстан Республикасы Президентінің Жарлықтары, Жолдаулары, ҚР Үкіметінің қаулылары, ресей және отандық оқу әдебиеттері, Қазақстан Республикасының қаржы нарығы мен қаржылық ұйымдарын реттеу және қадағалау Агенттігінің, әр түрлі деңгейлердегі конференциялардың материалдары, журналдар, сондай-ақ республикалық статистикалық талдау негізінде алынған талдамалық зерттеу материалдары пайдаланылды.

1 ИНСТИТУЦИОНАЛДЫ ИНВЕСТОРЛАРДЫҢ МӘНІ ЖӘНЕ ОЛАРДЫҢ ҚЫЗМЕТ ЕТУ МЕХАНИЗМДЕРІ

1. 3 Институционалды инвесторлар қызметінің шетелдік тәжірибесі

әлемдік қор нарығында «артық ақша құралдары бар және оны бағалы қағаздарға салатын тұлғалар» «инвестор» деген терминмен сипатталады. Шетел тәжірибелерінде инвесторлардың 3 тобы жеке тұлғалар (халық), корпоративтік инвесторлар (кәсіпорындар), институционалды инвесторлар қарастырылған. Халық бұрыннан келе жатқан инвесторлардың тобы болып табылады. Яғни, қор нарығының қалыптасу басында бұл бірінші және жалғыз топ болған. Уақыт өте келе, бағалы қағаздарға инвестициялық салымдардың қомақты үлесін банктер мен басқа да қаржы орталықтары құрай бастады [36, 289 б. ] .

ХХ ғасырдың екінші жартысында, «институционалды инвесторлар» деп аталатын, қаржы орталықтары басты қаржы активтерін иеленушіге айналды. Институционалды инвесторлар, ұзақ мерзімді бағалы қағаздардың алғашқы және қайталама нарығына, ақша және валюта нарығына, сондай-ақ деривативтер нарығына басыңқы ықпал етуші болып табылды. Кең мағынада, институционалды инвесторлар - бұл, жеке инвесторлардан басқа, кез-келген түрдегі қаржы делдалы (ұйымдар) . Бірақта, қазіргі уақытта бұл термин (ескі отандық әдебиеттерде кездескені болмаса) сондай кең мағынада қолданылмайды. Шет мемлекеттердің көпшілігінде институционалды инвесторларға, сақтандыру компаниялары, зейнетақы қорлары мен ұйымдасқан инвестициялау институттары жатады (ҰИИ) . Өз кезегінде, ҰИИ-ға - инвестициялық қорлар (инвестициялық компаниялар), хедж-қорлар, банктердің сенім департаменттері жатады [37, 89 б. ] . Институционалды инвесторлардың маңыздылығының артуымен байланысты «Экономикалық қатынас пен даму ұйымы» атты арнайы статистикалық анықтама басылымын шығара бастады. Бұл анықтама, экономикасы дамыған мемлекеттерде институционалды инвесторлардың рөлін жан-жақты талдауға мүмкіндік береді. Сондай-ақ, институционалды инвесторлардың маңыздылығы күнделікті өсуде. Нарығы дамыған мемлекеттердегі институционалды инвесторлардың активтерінің 90%-інен астамы бағалы қағаздар. Дүниежүзілік акция мен борыштық бағалы қағаздар нарығының көлемі мен институционалды инвесторлардың активтерін салыстыру арқылы, оларға дүниежүзілік бағалы қағаздар нарығының 40-50%-і тиесілі екенін көруге болады.

Әлемдік тәжірибеде институционалды инвесторлардың ірі топтарына сақтандыру компаниялары мен жинақтаушы зейнетақы қорлары жатады. 2006 жылы оларға институционалды инвесторлардың барлық активтерінің 30-31%-і келген, үшінші орында 28%-ті инвестициялық қорлар тұр. Бұл топтың жылына орта есеппен 16% өсуі байқалуда және бұл ең тез өсу болып саналуда. 2006-2007 жж. АҚШ-та институционалды инвесторлардың активтері 2, 7 есе өсті, нәтижесінде 2007 жылы 18, 4 трлн долларды құрады. Сонымен қатар, жинақтаушы зейнетақы қорларының үлесі - 37%, сақтандыру компаниясының үлесі - 23%, ал инвестициялық қорлардың үлесі - 26% болды. Институционалды инвесторлардың активтерінің көлемі жағынан АҚШ, одан кейін екінші орында Жапония (3 трлн доллар) тұр. Бұл елде, инвестицияның басыңқы үлесі сақтандыру компаниясында және екінші деңгейдегі банктердің сенім бөлімшелерінде орналасқан. АҚш-та, Англияда, Голландияда, Швейцарияда және Швецияда институционалды инвесторлар активтерінің ЖІӨ-ге қатынасы 110-220% арасында өзгеріп тұруда. Сонымен қатар, ЭҚДҰ мүшелері арасында дамушы мемлекеттердегі институционалды инвесторлар активтерінің көрсеткіштері төмен [38, 89 б. ] .

Инвесторлар активтерінің ЖІӨ көлеміне қатынасы дамушы елдерде: Түркияда - 0, 8%, Польшада - 3%, Мексикада - 6%, Венгрияда - 9%, Чехияда - 16% және Ресейде - 1, 3% құраған (Кесте 1) .

Кесте 1 - Дамыған мемлекеттердің институционалды инвесторларының активтері, млрд доллар

Институционалды инвесторлардың активтері өсімінің ең басты себептерінің бірі есепті айдағы теңгенің девальвацияға ұшырау салдарынан шетел валютасында қайта номинирленген қаржы құралдарын қайта бағалау болып табылады. Оның негізгі себебі мемлекеттік бағалы қағаздардың (МБҚ) көпшілігі инфляция деңгейін жауып, аз ғана табыс әкелгендігінде болып отыр. Дегенмен, кейбір консервативті инвестициялық саясатты ұстанатын зейнетақы қорларының кейбірінің портфелінің басым бөлігін МБҚ алады. 2008 жылы ЖЗҚ біріктірілген инвестициялық портфелі көлемді деформацияға ұшыраған жоқ, онда сапалық және сандық өзгерістер орын алды.

Көптеген мемлекеттердің институционалды инвесторлары активтерінің басым бөлігін тұрақты проценттік бағалы қағаздарға салады. Сонымен қатар, 2005 жылдары акцияға инвестициялық салымдардың орташа жылдық қарқыны 18%-тен артып, өте жоғары болғаны байқалған. 2007 жылы институционалды инвесторлар активтеріндегі акцияның үлесі Ұлыбританияда - 65%, АҚШ-та - 50%, ал Швейцария мен Австралияда - 46%, Голландия мен Францияда - 33%-ті құрады. Сонымен қатар, институционалды инвесторлардың категориялық құрылымы аталған мемлекеттерде айырықша ерекшеленеді.

Ұлыбританияда, институционалды инвесторлардың активтері 2007 жылы 3 трлн доллар болды. Франция мен Германияда - инвесторлардың активтері 1, 5 трлн долларды, ал Голландия мен Австралияда - активтер 0, 6 трлн долларды құрады. Германияда сақтандыру компаниясының, ал Голландия мен Ұлыбританияда - жинақтаушы зейнақы қорлары активтерінің үлесі басым болып келеді. Сақтандыру компаниялары арасында инвестициялау тұрғысынан басты топ - өмірді сақтандыру компаниялары болуда, бұларға инвесторлар активтерінің 80%-і салынады.

Кесте 2 - Институционалды инвесторлардың активтерінің ЖІӨ-ге қатынасы (%)

2007 жылы ЭҚДҰ мемлекеттерінде сақтандыру сыйақыларының жалпы көлемі 2177 млрд доллар (46% - АҚШ, 33% - ЕС, 14% - Жапония) болды. ЭҚДҰ мемлекеттерінің сақтандыру нарығына бүкіл дүниежүзінде жиналған сыйақыларының 95%-і тиесілі.

ЭҚДҰ мемлекеттері бойынша жан басына шаққанда сыйақының орташа мөлшері - 12624 доллар (АҚШ - 3357, Ұлыбритания - 3028, Франция - 1949, Жапония - 2334, Германия - 1695, Түркия - 33, Польша - 114, Венгрия - 114) болған.

ЭҚДҰ мемлекеттері бойынша сыйақының ЖІӨ-ге қатынасы орта есеппен 8, 7%-ті (8-10% ірі мемлекеттерде, ал Түркия мен Шығыс Еуропа елдерінде - 1-3%) құрайды. Ресей мемлекетінде бұл көрсеткіш 2007 жылы 2, 1% болды [41] .

Бірқатар елдерде ЖЗҚ, мысалға Ұлыбританияда, институционалды инвесторлардың басты тобы болуда. ЖЗҚ активтерінің өсуі ЖІӨ-нің өсу қарқынынан әлдеқайда жоғары, көбінесе бұл жағдайды зейнетақы жүйесі дәстүрлі түрде дамыған елдер тобында байқауға болады (АҚШ, Канада, Ұлыбритания) . Континенталды Еуропаның көптеген елдерінде (Швейцария мен Голландиядан басқа) зейнетақымен қамтамасыз етуде дәстүрлі басым рөлді бюджет алады [42, 196] .

Жинақтаушы зейнетақы жүйесінде зейнетақы төлеу кәсіпкерлер мен халықтың ұзақ мерзім бойы ЖЗҚ-ына салған салымдары мен ЖЗҚ-ның жүргізген инвестициялық қызметінен түскен табыс негізінде жүзеге асады. Ал, бюджеттік үлгі бойынша зейнетақымен қамсыздандыру салықтық төлемдер арқылы ұйымдастырылады.

Бұл жерде атап өту керек, бюджеттік зейнетақы жүйесін қолданушы елдерге қарағанда жинақтаушы зейнетақы жүйесін қолданушы мемлекеттердің акция нарығы әлдеқайда жоғары дамыған.

Зейнетақы қорының ұйымдастырылу құрылымы басқа қаржы-несиелік мекемелер құрылымынан ерекшеленеді. Ол меншіктің пай түріндегі немесе корпоративтік, акционерлікті қамтымайды. Ереже бойынша зейнетақы қорлары олардың иемденушісі болып табылатын жеке корпорацияларда құрылады. Бірақ зейнетақы қорларын коммерциялық банктердің немесе сақтандыру компанияларының траст - бөлімшелеріне басқарылуға беріледі. Мұндай зейнетақы қоры сақтандырылмаған болып табылады

Бірақ, корпорация зейнетақы жарналарын кейін алатын және кейін зейнетақымен қамтамасыз ететін сақтандыру компаниясымен келісімге келеді. Осы себептен зейнетақы қоры сақтандырылған болып табылады және ол сақтандыру компаниясы шеңберінде құрылады [43, 63 б. ] .

Зейнетақы қорының капиталы негізінен қызметкерлер мен жұмысшылардың және кәсіпкерлердің жарнасынан қалыптасады. Бұл жарналар едәуір ұзақ мерзімге 10 және одан да көп жылдарға орналастырылады. Сондықтан зейнетақы қоры мемлекеттік және жеке бағалы қағаздарды сатып алатын ұзақ мерзімді ақша құралдарын иемденеді. Зейнетақы қорының 80% бөлігін жеке корпорациялардың бағалы қағаздары құрайды. Сонымен қатар, активтердің 30%-нен жоғарғысы жай акцияларға тиесілі, осы арқылы зейнетақы қорлары әр түрлі корпорациялардың саясатына белсенді ықпал етуге мүмкіндік береді.

Ереже бойынша мемлекеттік зейнетақы қоры жергілікті басқару және орталық үкімет органдары дейгейінде құрылады. Мұндай қорлардың негізгі пассивтік операциялары жұмысшылардың жарналары және әр түрлі деңгейдегі үкіметтің бюджет құралдары қызмет етеді. Мұндай зейнетақы қорларының активтері негізінен мемлекеттік бағалы қағаздарға салынуға топталады, осы арқылы мемлекеттік қарызды қаржыландыруға мүмкіндік береді.

Осы арқылы, ірі корпорациялар жанама түрде өзінің зейнетақы қорлары арқылы өз акцияларының құнын көтере алады, олай болса өздерінің корпорацияларының құнын да көтереді. Зейнетақы қорларына әр түрлі жеңілдіктер беру арқылы корпоративтік акциялар нарығын жандандыру үшін мемлекетпен шаралар қолдану қажет. Қазіргі уақытта зейнетақы қорларында 7 трлн доллар көлеміндегі капиталы бар.

Континенталды Еуропа елдерінде (Швейцария мен Голландия елдерінен басқасы) ЖЗҚ-ының дамымауы акция нарығының жеткілікті түрде дамымауынан емес, керісінше экономиканың әлеуметтік бағытталуына байланысты. Соған байланысты, мемлекет әлеуметтік қамсыздандыру функциясын өзіне жүктейді. Ал дамушы елдерде зейнетақы қорларының, сонымен қатар жалпы институционалды инвесторлардың даму деңгейінің төмендігі тікелей бағалы қағаздар нарығының дамымауына байланысты.

Шынында да, ЖЗҚ корпоративтік бағалы қағаздарға ақша қаражаттарын салу арқылы болашақтағы төлемдерді орындауға негіз жасайды, сонымен қатар инвестициялау арқылы тауар және қызмет нарығының дамуына жол береді. Ал егер институтционалды инвесторлар қаражаттарын мемлекеттік бағалы қағаздарға инвестициялайтын болса, жаңа құнның қалыптасуына негіз болмайды [44, 63 б. ] .

Басқа елдердің заңнамаларында аса біліктілігі жоқ инвесторлардың тәуекелділігі жоғары активтерді сатып алу операцияларын жасауына шектеу қойылған. Мысалы, жылжымайтын мүлік қоры жылжымайтын мүлікке бағаның өзгермелігіне, жылжымайтын мүліктің көптеген объектілерінің нарықтағы өтімділігі мен анықтылығының жоқтығынан және осындай объектілерге салымның әртараптануының қиындықтарынан тәуекелділігі жоғарырақ болып саналады. Жылжымайтын мүлік инвестициялық қорының көптеген активтерінің төменгі өтімділігі себебінен жабық болып саналады. Осы себептерден, жылжымайтын мүлік қоры аса біліктілігі жоқ инвесторларға бағытталған салым формасы ретінде әрдайым бола бермейді.

Инвестициялық қорлардың танымалдығын оның санынан көруге болады, бүгінгі күні дүниежүзінде 5 инвестициялық қор бар.

Алғашқы инвестициялық қор 1822 жылы Бельгияда пайда болды. Одан кейiн 1849 жылы Швейцарияда және 1852 жылы Францияда құрылды. Ал, инвестициялық пай қорлары кең өрiс жайған елдер АҚШ пен Ұлыбритания болып саналады. 1822 жылы Голландияның королі Вильям І алғашқы инвестициялық трастты құрды. Траст Брюсселде және Бельгияда тіркелген және ол шетел мемлекеттерінің қарыздары арқылы инвестициялауды жүзеге асырды. Ең үлкен инвестициялық қор Шетелдік инвестициялық траст («The Foreign & Colonial Investment Trest») болып табылады, ол 1868 жылы Лондонда құрылған және қазіргі кезге дейін қызмет көрсетуде.

Инвестициялық қорлар туралы нормативтік құқықтық актілер ең алғаш рет жиырмасыншы ғасырдың 40-шы жылдарының басында Америкада Ұлы депресия жылдарында инвестициялық қор банкротқа ұшырауынан кейін пайда болды [45, 22 б. ] .

---

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.

• Іс жүргізу
• Автоматтандыру, Техника
• Алғашқы әскери дайындық
• Астрономия
• Ауыл шаруашылығы
• Банк ісі
• Бизнесті бағалау
• Биология
• Бухгалтерлік іс
• Валеология
• Ветеринария
• География
• Геология, Геофизика, Геодезия
• Дін
• Ет, сүт, шарап өнімдері
• Жалпы тарих
• Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
• Журналистика
• Информатика
• Кеден ісі
• Маркетинг
• Математика, Геометрия
• Медицина
• Мемлекеттік басқару
• Менеджмент
• Мұнай, Газ
• Мұрағат ісі
• Мәдениеттану
• ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
• Педагогика
• Полиграфия
• Психология
• Салық
• Саясаттану
• Сақтандыру
• Сертификаттау, стандарттау
• Социология, Демография
• Спорт
• Статистика
• Тілтану, Филология
• Тарихи тұлғалар
• Тау-кен ісі
• Транспорт
• Туризм
• Физика
• Философия
• Халықаралық қатынастар
• Химия
• Экология, Қоршаған ортаны қорғау
• Экономика
• Экономикалық география
• Электротехника
• Қазақстан тарихы
• Қаржы
• Құрылыс
• Құқық, Криминалистика
• Әдебиет
• Өнер, музыка
• Өнеркәсіп, Өндіріс