Транспорттық-экспедиторлық қызметті ұйымдастыру
Әл-Фараби атындағы қазақ ұлттық университеті
Экономика және жоғары бизнес факультеті
маркетинг және менеджмент кафедрасы
логистика мамандығы
Дипломдық жұмыс
Транспорттық-экспедиторлық қызметті ұйымдастыру
Байтасов Ильяс Нұрланұлы
Ғылыми жетекшісі: Мырзаханова Дария Женисовна
Қазақстан Республикасы
Алматы, 2015ж
МАЗМҰНЫ
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1 Қазақстан Республикасындағы көлік-экспедициялық қызметтің түсінігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.1 Көлік-экспедициялық қызметтің түсінігі және ұйымдастырылуы
1.2Халықаралық көлік-экспедициялық қызметтің құқықтық негіздері
1.3Ұлттық экспедиторлық ережелердегі көлік-экспедициялық қызмет көрсетуінің тиімділігі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ..
2 Қазақстан Республикасындағы көлiктік логистиканы қолданудың қазiргi жағдайы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
2.1Қазақстан Республикасындағы көлiктік логистиканың қазiргi даму жағдайы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
2.2 Қазақстан Темiр Жолы АҚ кәсiпорнында көлiк логистиканы қолдануды талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
3Көлік-экспедициясының практикалық проблемалары және оларды шешудің жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
3.1Қазақстан Республикасындағы көлік-экспедициясының қолдану болашағы ... ... ...
3.2Көлік-экспедициясы негізіндегі жауапкершілік проблемалары ... ... .
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Пайдаланылған әдебиеттертізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
Кіріспе
Жұмыстың жалпы сипаттамасы.Дипломдық зерттеу қазіргі кезеңде көліктік қызмет көрсету саласында маңызды мәнге ие көлік-экспедициялық қызмет көрсетуді реттеудің теориялық және практикалық өзекті мәселелерін кешенді түрде талдау жүргізуге арналған.
Қазақстанда қоғамның талаптарына барынша толығырақ жауап бере алатындай, қазіргі заманға сай әрі тиімділігі жоғары көлік-экспедициялық қызмет көрсету жүйесін құру бүгінгі күннің өзекті міндеттерінің біріне айналып отыр. Оның шешілуіне аталмыш жүйенің нарықтық экономикадағы тұрақты дамуы, халықаралық көліктік қызметтер нарығына табысты кірігуі тәуелді. Ендеше бұл мәселеге мемлекеттік деңгейде мән беріліп, оңды қолдау табуы қажет.
Жұмыста көлік экспедиторларының жағдайларына талдаулар жүргізіліп, ұлттық және халықаралық көлік-экспедициялық қызмет көрсетулердің негіздері қарастырылады, көлік экспедициясы шартының практикалық проблемалары мен оларды шешудің жолдары анықталады. Халықаралық стандарттар мен ережелерге сай келетін, шетелдердің нормаларымен бірегейлендірілген нормативтік базаны құру қажеттігі негізделеді. Көлік-экспедициялық қызмет көрсетуді реттейтін заңнамаларды жетілдіру жөнінде дәйекті ұсыныстар тұжырымдалады.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Қазақстан Республикасының көлік жүйесінің дамуы ел Президентінің Қазақстан халқына жолдауы - Қазақстан - 2030 стратегиялық бағдарламасында қарастырылған. Аталмыш бағдарламаның мақсаттары мен міндеттері мемлекетіміздің жаңа көлік саясатын жүргізу жолымен жүзеге асырылуда.
Ішкі және халықаралық қатынастарда жүк тасымалдау бойынша көліктің табысты қызмет етуі экспедиторлардың белсенді қатысуынсыз мүмкін емес. Бүгінгі күні әлемдегі барлық жүк тасымалдаудың 75 % көлемі экспедиторлық компаниялармен ұйымдастырылатыны мәлім болды.
Отандық және шетелдік ғалым-теоретиктер мен тәжірибелі заңгерлердің ара сында көлік-экспедициялық қызмет дегеніміз не, шарттың пәніне қандай қызмет көрсетулер кіреді, экспедитордың мәртебесі қандай болуы керек және т.б. туралы ортақ бір пікір жоқ. Қалыптасқан жағдай бүгінгі күнге дейін көлік экспедициясы бойынша қатынастарды халықаралық-құқықтық акт деңгейінде бірегейлендіруге кедергі келтіріп отырған негізгі себептердің бірі ретінде саналады және сыртқы экономикалық қатынастардың дамуын тежейді.
Дипломдық зерттеу тақырыбым ретінде көлік-экспедициялық қызмет көрсетуді ұйымдастыру оны экономикалық реттеуді таңдауымыз және оны зерттеудің өзектілігі келесі себептермен түсіндіріледі: біріншіден, көлік-экспедициялық қызметтің ұғымының бірыңғай анықтамасының жоқтығы, теориялық негіздерінің әлі толық қалыптаспағандығы; екіншіден, экспедитордың тасымалдаушы және оператор ретіндегі анықталмауы және заңдастырылмауы; үшіншіден, Қазақстан Республикасында көлік-экспедициялық қызмет көрсетуді реттеудің ортақ негізін құрудың қажеттігімен; төртіншіден, сыртқы-экономикалық қызмет көрсету саласында көлік-экспедициялық қатынастарды реттейтін бірегейлендірілген халықаралық нормативтік құқықтық актінің болмауымен, бесіншіден, ұлттық экспедиторлардың тәжірибесінде қалыптасқан экспедиторлық құжат айналымының заңдастырылмауы, алтыншыдан, көлік экспедициясы шартының түсінігі, экспедитор мен клиенттің құқықтары мен міндеттері туралы, экспедитор-делдал және экспедитор-тасымалдаушының жауапкершіліктерін бөлу, дауды реттеуге қатысты ҚР АК-де кемшіліктер мен қарама-қайшылықтардың орын алуы.
Аталған проблемалар қазіргі кезеңде Қазақстанның ішкі және халықаралық көліктік қызмет көрсету нарығында қазақстандық экспедиторлардың бәсекелесу қабілеттерін төмендетіп, осы саланың әлеуметтік және экономикалық проблемаларын толыққанды шешуге мүмкіндік бермей отыр.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Қазақстан ғылымында бүгінгі күнге дейін көлік-экспедициялық қызмет көрсетуді құқықтық реттеудің проблемалары кешенді ғылыми зерттеу түрінде жеткілікті өңделген емес. Сонымен қатар, бұған дейін Қазақстан Республикасында аталған салада монографиялар, дипломдық зерттеулер болмаған.
Көлік-экспедициялық қызметті құқықтық реттеу мәселелері келесі ресейлік ғалымдардың және ТМД-ға мүше елдердің ғалымдарының, кеңестік және қазіргі кезеңдердегі ғалымдардың: М.К. Александров-Дольник, В.К. Андреев, М.И. Брагинский, В.В. Витрянский, Е.М. Ворожейкин, В.А. Егиазаров, В.И. Жуков, О.С. Иоффе, Д.А. Медведев, Г.П. Савичев, О.Н. Садиков, В. Смирнов, А.Н. Романович, Н.Г. Рыженкова, Ғ.И. Төлеуғалиев, Я.Ф. Фархтдинов, А.И. Хаснутдинов, М.Е. Ходунов, Х.И. Шварц, Е.Д. Шешенин, В.С. Якушевтің және басқалардың еңбектерінде қарастырылған.
1995 жылдан бері бұл тақырып көлік-экспедициялық қызмет көрсетуді реттеу нысаны ретінде көлік экспедициясы шартын ғана зерттеп жүрген ғалымдардың дипломдық жұмыстарында зерделенген. Бұл бағыттағы ізденістерге ресейлік ғалымдар С.П. Хмелев (Саратов, 1999 ж.), С.Ю. Морозов (Ульяновск, 2003 ж.), Н.В. Морозова (Москва, 2005 ж.), А.В. Ребриков (Волгоград, 2006 ж.) және халықаралық көлік-экспедициялық құқық қатынастарының мәселелерін зерттеуші, Беларусь ғалымы Д.Л. Корнейчук (Минск, 2003 ж.) қомақты үлес қосқан. Дегенмен, дипломдық зерттеулердің тақырыптары көрсетіп тұрғандай, аталған жұмыстарда жалпы көлік-экспедициялық қызмет көрсетуді ұйымдастыруды реттеу мәселелерін толық қамтымай, оның экономикалық реттеу нысаны болып табылатын көлік экспедициясы шартының өзекті мәселелерін зерттеумен шектелген немесе халықаралық көлік-экспедициялық қызмет көрсетулер ғана зерттелген. Сонымен қатар, бұл ғылыми еңбектердің Ресей, Беларусь мемлекеттерінде көлік экспедициясы шартын экономикалық реттеу мәселелеріне арналғанын атап көрсету керек.
Зерттеудің объектісі және пәні. Зерттеудің объектісіболып жүк тасымалдауда көлік-экспедициялық қызмет көрсету бойынша туындайтын қатынастардың Қазақстан Республикасының көліктік-экспедиторлық қызметі мен логистиканың құрылымы болып табылады.
Зерттеудің пәні көлік-экспедициялық қызмет көрсетуді реттеудің бүгінгі жағдайы және келешегі, экспедиторды анықтау, оны реттеу нысаны ретінде көлік экспедициясы шартын анықтау мәселелері болып табылады.
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері. Жұмыста көлік-экспедициялық қызмет көрсетудің теориялық негіздеріне, Қазақстан Республикасында көлік-экспедициялық қатынастарды талдау жүргізу арқылы көлік экспедициясының теориялық және практикалық өзекті мәселелерін жан-жақты зерттеу мақсаты көзделіп отыр.
Аталған мақсатқа жету үшін зерттеу жұмысында келесідей міндеттер қойылады:
oo көлік-экспедициялық қызметтің түсінігін және жіктелу түрлерін анықтау, қазіргі кезеңдегі аталған қызмет көрсету жүйесін ұйымдастырудың өзекті мәселелерін анықтау;
oo көлік-экспедициялық қатынастардың Қазақстан Республикасында және халықаралық деңгейде құқықтық реттелуіне, тарихи даму кезеңдеріне талдау жүргізу және соның негізінде көлік-экспедициялық қатынастарды құқықтық реттеу бойынша кемшіліктер мен қарама-қайшылықтарды анықтау.
oo экспедитордың аралас тасымалдау операторы ретіндегі қызметінің ерекшеліктерін зерттеу және оның реттелуінің тәжірибелік және теориялық өзекті мәселелерін анықтап, оларды ұтымды шешу жолдарын ұсыну;
oo көлік экспедициясы шартының табиғатына талдау жүргізу, оның міндеттемелер жүйесіндегі орнын анықтау;
oo көлік экспедициясы шартының тараптарының мен міндеттеріне талдау жүргізу;
Жұмыстың құрылымы мен көлемі. Дипломдық жұмыстың құрылымы зерттеудің мaқсaтымен және міндеттерімен aнықтaлып, тaқырыпты aшуғa негізделген. Дипломдық жұмыс кіріспе, үш бөлім, қорытынды, пaйдaлaнылғaн әдебиеттер тізімінен тұрaды.
1 Қазақстан Республикасындағы көлік-экспедициялық қызметтің түсінігі
1.1 Көлік-экспедициялық қызметтің түсінігі және ұйымдастырылуы
Көліктің әр түрімен жүк тасымалдаудың өзара үйлесімді әрі тоқтаусыз жұмыс істеуіне көлік-экспедициялық қызмет көрсету жөніндегі құқықтық мәселелердің дұрыс шешілуі елеулі түрде ықпал етеді.
Бүгінгі күні халықаралық нарықта тауарларды жеткізу үрдісі тасымалдаумен бірге, басқа да қажетті жұмыстар мен қызмет көрсетулердің кешенін орындаумен тығыз байланысты. Осындай міндеттерді көлік экспедиторлары жүзеге асырады.
Көлік-экспедициялық қызмет көрсету тауарды өндірушіден тұтынушыға дейін жеткізудің құрамдас бөлігі ретінде тасымалдау үрдісінің басталуы, жалғасуы және аяқталуы үшін маңызды болып табылатын негізгі және қосымша қызметтердің орындалуын қамтиды.
Жүктерді тасымалдау - бұл жәй ғана жүктерді бір жерден екінші жерге ауыстыру емес, түрлі жұмыстар, операциялар мен қызмет көрсетулердің кешені. Осының барлығы тасымалдаудың тиімді бағасы мен мерзімін таңдаудан басталады да, кейін тасымалдаушымен шарт жасасу, жүктерді кедендік декларациялау, көліктік құжаттарды рәсімдеу, жүкті тапсыру және қабылдап алу, оны қоймаға орналастыру және сақтау, тиеу-түсіру жұмыстары және жүк тасымалы үшін толықтай есеп айырысу жүзеге асырылады. Осы аталған қызметтердің жиынтығын көлік экспедициясы деп атайды.
Көлік-экспедициялық қызмет дегеніміз жүктерді тасымалдауды ұйымдастыру бойынша клиентке қызмет көрсету жөнінде кәсіпкерлік қызмет.Көлік-экспедициялық қатынастардың объектісі болып көлік-экспедициялық қызмет көрсету табылады. Экспедитормен жүзеге асырылатын қызметтердің нәтижесінде заттық нәтижесі жасалмайды, бірақ белгілі бір нәтижеге жету үшін қызмет көрсетуші міндетті әрекеттерді орындайды, мәселен, жүкті жөнелту немесе қабылдап алу, жүкті қабылдап алушыға жеткізіп беру және т.б.
Көлік-экспедициялық қызмет жүк тасымалдау жүйесінің және онымен байланысты көлік-экспедициялық қызметін тұтынушыларға (жүк жөнелтушілерге, жүк қабылдаушыларға, көлік ұйымдарына) қызмет көрсету жүйесінің айырылмас және өте маңызды элементі болып табылады.
Көлік-экспедициялық қызметтің маңыздылығы кәсіпкерлердің мүдделері тұрғысынан да, экономикалық мақсат тұрғысынан да түсінікті. Себебі өнеркәсіп, құрылыс, сауда, ауыл шаруашылық саласының кез келгенін алып қарасаңыз бұлардың барлығы да кешенді көлік қызметіне мұқтаж. Мұндай клиенттерге көптеген көлік ұйымдарымен, көліктің жеке түрімен тасымалдау шартына отыру тиімсіз. Оларға жүктерді жөнелту және қабылдап алу, жеткізу орнынан тасып әкету немесе тасып жеткізу бойынша көліктік қызметтерді орындайтын арнайы маманның болғаны ыңғайлы болар еді. Бұрын мұндай қызметтердің кешенін тасымалдауға қатысушылардың өздері орындаған болатын, бірақ та нарықтық қатынастардың дамуымен жүк тасымалына сұраныстар артқан сайын жұмыс көлемі де өсе бастады. Бұл өз кезегінде күн өткен сайын негізгі тасымалдау қызметін жүзеге асыруға кедергі келтіре бастады. Сөйтіп, арнайы мамандандырылған кәсіпкерлер айналысатын көлік-экспедициялық қызмет көрсетуді дербес бөлуді экономикалық қажеттілік талап етті.
Өндіріс саласы ретінде көлік-экспедициялық қызмет көрсету Европада жүз жылдан астам уақыт бұрын пайда болған. 1880 жылы Лейпцигте Европа елдері экспедиторларының тұңғыш конгресі өткізіліп, онда экспедиторлар ассоциациясының халықаралық федерациясы құрылған.
Кеңестік дәуір кезеңіндегі жоспарлы экономикада мұндай қызметке деген сұраныс іс жүзінде болмады. Экспедиторлық бизнестің пайда болуына негізі фактор болып еліміздің нарықтық экономикаға көшуі табылады. Екінші жағынан, КСРО-ның ыдырауынан кейін бұрынғы социалистік республикалардың саяси және экономикалық егемендігі қалыптаса бастады. Соның нәтижесінде шекаралары анықталып, ұлттық валюталары, дербес банктік, салық, кедендік жүйелері құрылды. Жаңа мемлекеттердің иелігіне бұрынғы біртұтас көлік жүйесі енді. Осындай жағдайларда ескі технологиялармен тасымалдауды жүзеге асыру қиындықтарды туындатты. Мұндай ахуал көлік кәсіпорындарының, әсіресе негізгі тасымалдаушы көліктің түрі темір жолдың қызметіне теріс әсер етпей қоймады. Сондықтан ТМД елдерінің темір жол ұйымдарының әкімшіліктері жүктерді тасымалдауға көлік-экспедициялық қызмет көрсетулерді енгізу туралы шешім қабылдады. Алдымен экспедиторлар тасымалдауды ұйымдастырушы ретінде тартылды.
Қазақстанда алғашқы экспедитор қызметін орындау үшін Желдорэкспедиция атты мемлекеттік кәсіпорын құрылып, экспедиторлық бизнестің қарқын алуына жол ашты. Бірақ теміржолдың еншілес компаниясы болғандықтан ол толыққанды кешенді экспедициялық қызмет көрсете алмады. Кейін 1994 жылы ҚР АК-нің қабылдануымен қазақстандық экспедиторлық дербес компаниялар біртіндеп өмірге келе бастады .
Көлік-экспедициялық қызмет бизнестің жаңа түрі еді және Қазақстан көліктік қызмет көрсету нарығында халықаралық талаптарға сай келетін экспедиторлық қызмет көрсету тәжірибесі іс жүзінде болмағандықтан шетелдік компаниялармен бірлескен кәсіпорындар құрыла бастады, атап айтқанда, Фрицтранспортейшн компани, Трансвей, Трансрейл. Олардың басты міндеті отандық экспедициялық қызметті жаңа бағытта дамыту болды.
Шетелдік серіктестермен бірлескен жұмыс нәтижесінде алынған тәжірибенің қалыптасуы, заңдармен мүмкіндіктердің берілуі қазақстандық экспедиторлық қызметті дамытуға негіз болды. Енді көлік-экспедициялық компаниялар өз қызметтерін дамыту мен оның сапасын жоғарылату, әлемдік көлік жүйесінде тиісті орын алу мақсатын көздеді. Сол себепті белгілі экспедиторлық компаниялар, ҚР Көлік және коммуникациялар министрлігі мен Қазақстан темір жолы ұйымдастырған 1997 жылғы 10 маусымдағы конференцияда Қазақстан ұлттық экспедиторларының қауымдастығын (ҚҰЭҚ) құру жөнінде шешім қабылдады. Қауымдастықтың алғашқы мүшелері Казинтерфрахт АҚ, Транссистема ЖШС, Транко АҚ, Искомтранссервис ЖШС, Акжартранс ЖШС болды. Бұл компаниялар бүінгі күні отандық экспедиторлық бизнестің көшбасшысы болып табылады [8, 3 б.].
Аралас, интермодальдық терминдері АҚШ-та қолданылатын болса, мультимодальдық - Ұлыбританияда, құрамалы (комбинированная) - Францияда, Ресейде қолданылады. Аталмыш терминдердің мағыналары ұқсас болған соң синонимдер деп түсінетін болсақ, енді бір топ авторлардың пайымдауынша бұл терминдер әртүрлі ұғымды білдіреді. 1996 жылы UNTCAD конференциясында мультимодальдық тасымалдау бойынша келесідей ұғымдарға түсінік берілді:
1) Интермодальдық тасымалдау (Intermodal Transport) - жүктерді көліктің бірнеше түрімен тасымалдау, тасымалдаушылардың біреуі (есіктен есікке дейін) белгіленген жерден бір немесе бірнеше пункт арқылы соңғы пунктке дейін жүк тасымалын түгелдей ұйымдастыруға міндеттенеді. Тасымалдаушылар арасында жауапкершіліктің бөлінуіне қарай әртүрлі көліктік құжаттар беріледі;
2) Мультимодальдық тасымалдау (Multimodal Transport) - жүк тасымалын (есіктен есікке дейін) түгелдей ұйымдастырушы тасымалдаушы барлық жауапкершілікті өзіне қабылдап алады. Бұл жағдайда ол жүк жөнелтушіге ортақ бір тасымалдау құжатын береді;
3) Сегментарлық тасымалдау (Segmented Transport) - жүк тасымалын (есіктен есікке дейін) түгелдей ұйымдастырушы тасымалдаушы тек қана өзі орындайтын тасымалдау бөлігі үшін жауап береді;
4) Комбинированная (құрамалы) тасымалдау (Combined Transport) - бірнеше көлік түрімен жүк тасымалдау бойынша оператор аралас тасымалдау құжатын береді және аралас тасымалдауды, ол үшін қажетті қызмет көрсетулермен бірге орындайды немесе орындалуын ұйымдастырады .
Құру жолдары
Атқаратын қызметтері
Жеке меншік негізінде
Мемлекеттік меншік негізінде
Аралас меншік негізінде
Көліктік логистикалық жүйеге кіретін фирмалардың төлемдері негізінде, оның мөлшері арнайы жиналыста бекітіледі
Әрбір облыстың бюджетіне түсетін акциздік салықтар арқылы қаржыландыру
Акциздік салықтар мен фирмалардың төлемдері арқылы қаржыландыру
сұранысты болжамдау және оның негізінде қорларды жоспарлау;
өндіріс пен көліктік қажетті қуаттылығын анықтау;
материалды ағымдардың қозғалысын қадағалау;
өндірушіден шыққан өнімнің тұтынушыға жеткенге дейінгі тасымалдау-қоймалау операцияларын басқару;
дайын өнімді жоспарлауға қатысу.
Көліктік логиcтикалық орталық
Сурет 11 - Көліктік логистикалық орталықты құру жолдары Ескерту: [22;145б.]
Қазіргі кезеңде елімізде халықаралық жүк тасымалында көлік түрлерімен аралас тасымалдау тәсілі дамытылып келеді. Осындай тасымалдарды негізгі жүзеге асырушылар экспедиторлық компаниялар болып табылады. Әлемдік практика көрсеткендей, дамудың басты жолы - бұл көліктің жеке түрлерінің арасындағы бәсекелестіктен интермодальдық, аралас тасымалға және жүктерді тасымалдап жеткізуді бір орталықтан ұйымдастыру мен басқарудың көліктік жүйесіне көшу.
Тікелей аралас қатынаспен жүк тасымалдау кеңестік тасымалдау құқығында қалыптасқан ұғым. Ол бойынша жүк көліктің әр түрімен ортақ тасымалдау құжатымен, тасымалдаушылардың ортақ жауапкершілігімен тасымалданады, себебі мұндайда ортақ тасымалдаушы болмайды. Тасымалдаушылардың барлығы да тасымалдау шартының тараптары болып табылады. Жүк жоғалған, зиян шеккен жағдайда жауапкершілік зиян келтіру сәтінде жүкті тасымалдаған көлік иесіне жүктеледі [25, 53-54 бб.]. Тасымалдаудың бұл түрінің қолайсыздығы сол, тасымалданатын жүкке зиян келтірудің жерін, сәтін анықтау мүмкін емес болған жағдайда залалды өтеп алу жүк жөнелтуші үшін қиындай түседі.
Тікелей аралас қатынастың басты белгісі - ортақ тасымалдау құжатын пайдалану. Тікелей аралас тасымалдар құжаты - тікелей аралас тасымалдар шартын куәландыратын құжат (коносамент, көлік жүкқұжаты), оператордың жүкті өз иелігіне қабылдауы, сондай-ақ оның осы шарттың талаптарына сәйкес жүкті жеткізу міндеттемесін білдіреді. Оператор жүкті өз иелігіне қабылдаған кезде жүк жөнелтушіге тікелей аралас тасымалдау құжатын беруі тиіс. Онда жүктің жалпы сипаттамасы; салмағы мен саны; жеткізу орны, күні, мерзімі; тасымалдау бағыты мен пайдаланылатын көлік түрлері, жүкті ауыстырып тиеу пункттері туралы мәліметтер қарастырылады.
Көлік-экспедициялық қызмет көрсету жүйесін ұйымдастыру. Нарықтық экономика жағдайында ең бірінші кезекте көліктік қызмет көрсету сапасына талаптар жоғарылай түседі. Көлік-экспедициялық қызмет көрсету нарығында әртүрлі сервистік көліктік қызметтерді көрсетулермен айналысып жүрген экспедиторлар аз емес. Соған қарамастан, экспедитор қызметінде дереу шешуді талап ететін және тиісті деңгейде экспедиторлық қызметті жүзеге асыруға кедергі келтіретін проблемалар баршылық. Бұлар көлік-экспедициялық қызмет көрсету саласын нормативтік-құқықтық қамтамасыз ету, мемлекеттік тарифтік және салықтық саясат, кедендік тексеру тәртібі, лицензиялау, мамандарды дайындау және біліктілігін арттыру, сертификаттау, жүк иелерінің мүдделерін сақтандыру жүйесінің баяу дамуы және т.б.
Заман талабына сай экспедиторлардың да қызметі қазіргі уақытта сапалы өзгерістерге ұшырауы тиіс. Ол үшін ең алдымен нарық жағдайында көлік-экспедициялық қызмет көрсететін логистика жүйесін құру және қолдануға негізделуі тиіс. Өйткені, логистика жүктерді тасымалдау бойынша қазіргі бизнестің құрамдас бөлігіне айналды. Логистика - бұл талап етілген сапалы және қажетті көлемдегі тауарды белгіленген уақытта, белгіленген жерге және аз шығынмен тасымалдап жеткізуді қамтамасыз ету [27, 118 б.].
Көліктік логистика келесі қызметтерді қамтиды: сыртқы сауда жүктерін өндірушіден тұтынушыға дейін жеткізуді жоспарлау, ұйымдастыру және жүзеге асыру; жаңа технологияларды қолдану арқылы қазіргі телекоммуникация, ақпараттық құралдарды пайдаланатын көліктік және өзге операцияларды бақылау [40, 14 б.].
Экспедитормен орындалатын қызметтердің түрлеріне, сапасына қатысты тұтынушының талаптары заман ағымына сай өзгеріп тұрады. Сондықтан да көліктік қызмет көрсету нарығында бәсекеге қабілетті болу үшін экспедитор тұтынушының талаптарын қанағаттандыруға тырысады. Осы мақсатта 2007 жылы Қазақстанда тұңғыш рет Алматы қаласында жаңа европалық логистикалық технологияларды қолданатын көліктік-логистикалық орталық ашылды. Орталықта халықаралық стандарттар деңгейінде қызметтердің кешені көрсетіледі: жүктерді сұрыптау, сақтау, қоймалау, штрих-кодтау, аймақтарға жөнелту. Жалпы Қазақстанда көліктік-логистикалық қызмет көрсету нарығы дамымаған, сондықтан ҚР Көлік және коммуникациялар министрлігі 2012 жылға дейін елімізде ірі алты көліктік-логистикалық орталықтарды ашуды жоспарлап отыр .
Көлік-экспедициялық қызмет көрсетулердің жаңа түрлері жүкті тасымалдаумен тікелей байланысты, көліктік және тиеу-түсіру құралдарын жалға беру, жүкті алдын-ала сатып алумен және есептесумен байланысты банктік сипаттағы қызмет көрсетулерді қамтиды. Атап айтатын болсақ, олар: декларациялау, лизинг, көліктік сақтандыру, факторинг және т.б.
Көлік-экспедициялық қызметтегі декларациялау - клиенттің тапсырмасы мен есебінен кедендік декларациялауды және кедендік төлемдерді төлеуді орындау бойынша қызмет көрсету болып табылады. ҚР Кеден кодексінің 7-бабының 25 т. бойынша, кедендік декларация - тауарлар мен көлік құралдары туралы декларант мәлімдеген мәліметтерді жазбаша және электрондық түрде растайтын құжат .
Жүктерді декларациялау бойынша қызмет көрсетуші экспедитор кедендік мекемемен декларант ретінде танылуы тиіс. Декларант-экспедитор кедендік мекеме алдында жүктің кедендік декларациясында көрсетілген мәліметтердің сенімділігіне жауапты болады.
Көлік-экспедициялық қызметтегі лизинг жылжымалы құрамды, контейнерлерді, тиеу-түсіру техникалық құралдарын ұзақ мерзімді жалға беруді білдіреді. Көлік-экспедициялық ұйым лизинг бойынша қызмет көрсете отырып, жалға беруші ретінде болады және шарттың барлық мерзімінде лизинг пәніне қатысты меншік құқығын сақтап қалады. Лизинг жүк жөнелтушілерге, жүк қабылдаушыларға және басқа тұтынушыларға ескі техникалық құралдарды жаңасымен тез әрі арзан ауыстыруға мүмкіндік береді .
Практикада лизинг шарты жалдау шартының элементтерімен бірге, сатып алу-сату, несие, мердігерлік, сервистік қызмет көрсету туралы шарттың элементтерін де қамтиды. Мысалы, жалға беруші ретінде экспедитор клиентке жалға берілетін техника құралдарына қызмет көрсету, жөндеу, сақтандыру бойынша қызметтерді көрсете алады. Лизинг мәмілесінің мерзімі аяқталғанда шартта лизинг құралын қалған құны бойынша сатып алу қарастырылады.
Лизингтік қызмет көрсету үшін экспедитор техникалық құралдарды лизингтік компаниялардың қызметін пайдалана отырып сатып ала алады да, клиентке сублизинг бойынша жалға береді. Бұл жағдайда экспедиторға қатысты жалға беруші - лизингтік компанияның келісімін алу қажет.
Тасымалданатын жүктерді сақтандыру - бұл қызметті экспедитор иә өзі, иә сақтандыру компаниясы арқылы орындайды. Бірінші жағдайда экспедитор арнайы лицензияны иелене отырып сақтандырушы ретінде өзіне сақтандыру бойынша жауапкершілік алады. Экспедитор-сақтандырушы сақтандыру оқиғасы болған жағдайда сақтанушыға белгілі бір төлем төлейді. Ол үшін экспедитор қомақты қаражатқа ие болуы керек.
Екінші жағдайда экспедитор сақтанушы мен сақтандырушының (сақтандыру компаниясы) арасында делдал болып табылады. Сақтандыру бойынша жауапкершілік сақтандыру компаниясына жүктеледі, ал экспедитор сақтанушының құжаттарын рәсімдеу бойынша және басқа да қызметтерді орындайды.
Сақтанушы ретінде жүк жөнелтуші, жүк қабылдаушы, тасымалдаушы және басқа да тұлғалар бола алады. Көліктік сақтандыруда сақтандыру пәні ретінде сақтанушының жүктің сақталуына мүддесі болады.
Жүктерді сақтандыру экспедиторлар үшін келешегі бар қызметтердің бірі болып табылады, өйткені қазіргі уақытта жүктердің жоғалуы және олардың сақтандырылмауына байланысты проблемалар жиі кездеседі.
Көліктік сақтандыру объектісі ретінде тек қана жүк емес, сонымен бірге клиенттің басқа да мүліктік және қаржылық мүдделері, әсіресе, фрахт және тасымалдаудан алатын пайдасы да болуы мүмкін. Мәселен, теңіз тасымалында кемені сақтандыруға қоса фрахтыны жоғалтуды сақтандыру. Кемеге зиян келтірілсе оның иесіне кеменің жөндеуде болған уақытында фрахтының келісілген сомасы өтеледі.
Факторинг - клиенттің айналым капиталын несиелендіруге негізделген сауда-комиссиялық операциялардың бір түрі. Қазіргі уақытта қызметтің бұл түрі банктік мекемелермен көрсетіледі. Көлік-экспедициялық қызметте факторингті экспедитормен де жүзеге асыруға болады. Бұл қызмет көрсету бойынша, экспедитор жүк иесіне жүктің құнын толық немесе жартылай төлейді. Экспедитор іс жүзінде жүкті тасымалдауға қабылдаған кезде оны сатып алады. Мұндай қызмет жүк иесіне ақша қаражаттарының айналымын жылдамдатады.
Жүкті сатып алумен қатар, экспедитор есептесу операциясын, маркетингтік зерттеуді жүргізу сияқты ілеспе қызметтер де көрсете алады.
Практикада ірі кәсіпорындарға көлік-экспедициялық қызмет көрсетуде экспедиторлық ұйымдар факторинг шартын жасасуды ұсынады. Бұл жағдайда экспедитор, клиент және Банктің арасында шарт жасалып, көлік-экспедициялық қызмет үшін сыйақымен Банк есептеседі, өз кезегінде ол клиенттен белгілі бір уақыт кезеңі үшін, айталық ай сайын, төлемақыны алып отырады. Клиент үшін факторингтің ыңғайлысы - көлік-экспедициялық қызметті пайдаланғаны үшін есептесу қарапайымдандырылады, сондай-ақ клиентке несие алу жолымен төлеу мүмкіндігі пайда болады [43].
Бұдан басқа экспедитордың жаңа қызмет түрлеріне келесілерді жатқызуға болады: халықаралық жүк тасымалын ұйымдастырумен мамандандырылған экспедиторлар басқа елдерде өз клиенттерінің сауда қатынастарын орнату бойынша делдалдық қызмет көрсете алады. Мұндай эспедиторларда басқа елдердегі тасымалдаудың ерекшеліктеріне (тасымалдау үшін қажетті құжаттар, кедендік рәсімдер, т.б.), сол елдің нарығындағы өнімді сату немесе сатып алу жағдайларына (баға, тәуекел) қатысты ақпараттар болады. Сондықтан да мұндай қызметтерге өнімдерді (қызмет көрсетулерді) экспорттау және импорттау бойынша қызметтерді жүзеге асыратын компаниялар мүдделі.
Мультимодальдық тасымалдауды жүзеге асыруда тасымалдау үрдісін ақпараттық технологиялармен қамтамасыз ету үлкен маңызға ие. Еліміздің әлемдік ақпараттар кеңістігіне кіруі үшін, әсіресе тасымалдау саласында, мәліметтермен электрондық алмасудың қазіргі EDI, EDIFACT деп аталатынхалықаралық стандарттарын пайдалану, қағазсыз электрондық құжат айналымын дамыту қажет. Бұндай халықаралық стандарттардың негізінде сыртқы сауда айналымында жүктерді ұтымды тасымалдап жеткізуді жоспарлау, ұйымдастыру және жүзеге асыру үрдісін ақпараттық қамтамасыз етуге қол жеткізіледі. Бірегей электрондық ақпараттандырудың артықшылықтары: ортақ ақпараттық кеңістікте барлық көлік-экспедициялық ұйымдардың бірігуіне, тасымалдауды басқаруға, есепке алуға, қосымша қызмет көрсетулерді тіркеуге, жүктің тасымалдау кезеңіндегі жай-күйі және орналасу мекен-жайы туралы толық ақпараттарды алуға мүмкіндіктер ашылады.
Еліміздің ішкі жүк тасымалын жетілдіру мен Қазақстан көлік жүйесінің бәсекелесу қабілетін арттырудың басты алғы шарттарының бірі болып көлік-экспедициялық қызметті дамыту табылады. Әсіресе көліктік қызмет көрсетулер нарығында алуан-түрлі қызметтер көрсете алатын ұйымдардың бәсекелестігін дамыту, көліктік қызмет көрсету сапасын арттырып, Қазақстандық көлік жүйесіне сыртқы сауданың жүк ағымын тарту үшін орасан зор мүмкіндіктер бар. Осы мақсатта көлік-экспедицялық қызмет көрсету саласында халықаралық бірегейлендірілген экспедиторлық құжаттарды қолдану және экспедиторлық қызметтердің сапасына стандарттар белгілеу міндеттері қойылады.
Қазіргі уақытта халықаралық сауда қатынасында есептесудің құжаттық түрі жиі пайданылады, яғни банк белгілі бір құжаттарды табыстаған жағдайда ақшаны төлейді. Мұндай құжаттардың ішінде маңыздысы - көліктік құжат болып табылады. Жүкті экспедиторға тапсырып, коносаментті алған соң сатушы сол бойда банкке барып, төлем ақысын алады.
Аралас тасымалдау коносаменті басқа да кез-келген коносамент сияқты тауарға билік ету құжаты болып табылады. Осы коносаментті кез-келген заңды ұстаушы онда қарастырылған тауарды қабылдау пунктіне жетуін күтпей-ақ соның жолында сатып жібере алады. Мұндай тәсілдің артықшылығы - клиент пен экспедитор арасында ең қарапайым қарым-қатынас тәртібі орнатылып, есептесудің құжаттық түрі бойынша тауардың ақысын жылдам алуға және көтерме бағамен сатып алынған тауарды тасымалданып келе жатырған кезде үстеме бағамен қайтадан сатып жіберуге мүмкіндіктер ашу. Осындай арттықшылықтарын ескере отырып, аталмыш тәсілді Қазақстандық экспедиторлардың жұмыс тәжірибесіне енгізу үшін басты кедергі - аралас тасымалдауға коносаментті қалай рәсімдеу керек деген мәселені шешу қажет болды. Жалпы, аралас тасымалдау құжатын рәсімдеудің екі тәсілі бар - тасымалдаушының өзі дайындаған коносаменттің нұсқасын пайдалану немесе беделді халықаралық ұйымдармен ұсынылған нұсқаны пайдалану. Соның ішінде ең маңыздысы болып екінші тәсіл табылады - халықаралық тасымалдауда халықаралық ұйымдардың нұсқасын пайдалану.
Аралас тасымалдау коносаментінің ең беделді нұсқасы ретінде FBL деп аталатын FIATA коносаментінің нұсқасы танылады. Мұның себебі мынада:нұсқа Халықаралық сауда палатасымен мақұлданған;ФИАТА өзімен бірге жұмыс жасағысы келетін ұйымдарға ерекше талаптар қояды (аталмыш құжатты пайдалану құқығын беру шарттарының бірі ретінде экспедитордың өз жауапкершілігін сақтандыру талабы қойылады);әрбір бланктің өз нөмірі мен сериясы болады, сондықтан экспедитор өз міндеттерін тиісінше орындамаған жағдайда (мысалға, толтырылмаған бланкті үшінші тұлғаларға пайдалануға берген болса) әрқашан бұл қандай экспедитор екендігін анықтауға болады.
FBL бланктерін және ФИАТА-ның басқа да нұсқаларын көбейту және беру құқығы тек қана ФИАТА-ның мүшесі болып табылатын, онымен арнайы келісім жасасқан экспедиторлық қауымдастықтарға беріледі.
Қазақстанның экономикасындағы реформалар мен қайта құрулар ішкі және халықаралық көліктік қызмет көрсету нарығында қазақстандық тасымалдаушылардың бәсекелесу қабілетінің жеткіліксіздігін байқатты. Көлік-экспедициялық қызмет көрсету саласының әлемдік деңгейінен кенже қалу себептерінің бірі болып көрсетілетін қызмет сапасының төмен болуы табылады [46]. Өкінішке орай, қазіргі уақытта Қазақстандағы көліктік сервис әзірге қызмет көрсету сапасы халықаралық талаптарға сай келмейді.
Меншік нысандарына қарамастан көліктің барлық түрімен көлік- экспедициялық қызмет көрсету сапасын жоғарылатуға осы саланы сертификаттауды іске асыру ықпалын тигізеді. Ол үшін қызмет көрсету сапасын бағалаудың көрсеткіштері болатын мемлекеттік стандарттарды құру, сонымен қатар көлік экспедициялық қызмет көрсетудің бірегейлендірілген ережелерін қабылдау қажет. Сапа сертификатының болуы отандық, шетелдік көлік қызметін тұтынушылардың да сұранысын арттыратыны сөзсіз.
Көліктік қызмет көрсету сапасы Еуропалық Одаққа қатысушы елдерде көліктік қызметке сұранысқа тікелей әсер етеді. Себебі бұл елдерде жүк жөнелтушілер тасымалдауға қойылатын жәй талаптармен бірге, келісім-шартты жасау үшін қажетті талап ретінде, ІSO-9000 сериялы халықаралық стандарт бойынша сапа сертификатының болуын талап етеді. Сондықтан көліктік қызмет көрсетулер саласында сертификаттау жүйесінің нормативтік базасын жетілдіру бүгінгі күннің басты міндеттерінің бірі болып табылады .
Әлем бойынша көліктік ұйымның сапа менеджменті жүйесінің ISO 9000 халықаралық стандартының талаптарына сәйкестігі туралы сертификаты оның иесінің тәжірибелі және жоғары деңгейде қызмет көрсете алатындығын растайды.
Экспедиторлық қызметтердің стандарттарға сәйкестігі туралы сертификаттау жүйесін енгізу Қазақстанның ДСҰ кіруі жағдайында отандық экспедиторлардың мүдделерін қорғаудың және халықаралық деңгейде олардың бәсекелестігін арттырудың маңызды құралдарының бірі бола алады. Осы бағытта Қазақстан ұлттық экспедиторлары қауымдастығымен экспедиторлық қызмет көрсетулердің халықаралық стандартқа сәйкестігін ерікті сертификаттау жүйесін енгізу жоспарлануда.
Әзірге тек қана темір жол көлігінде экспедиторлық қызмет көрсетулердің талаптарға сәйкестігін растау үшін 2004 жылғы 14 желтоқсандағы №433 ҚР Индустрия және сауда министрлігінің Стандарттау, метрология және сертификаттау Комитетінің бұйрығымен ҚР СТ 1294-2004 мемлекеттік стандарты бекітілген [33]. Осыған сәйкес, экспедиторлық қызмет көрсету сапасын бағалау көрсеткіштері мынадай топтарға жіктеледі: кешенділік; уақытылы және нақты орындаушылық; қауіпсіздік және экологиялық талаптарға сәйкестігі; жүктің сақталуын қамтамасыз ету; ақпараттық; қызмет көрсетушілер мәдениеті; қызмет көрсету жағдайының эстетикасы.
Кешенділікті қамтамасыз ету үшін экспедитордың барлық қызмет көрсетулердің кез келген түрін орындау немесе орындауды ұйымдастыру мүмкіндігі болуы қажет.
Экспедиторлық қызметтерді уақытылы және нақты орындаушылық клиентпен келісілген талаптарға сай жұмыстардың орындалу мерзімін, сапасын сақтау арқылы қамтамасыз етіледі.
Экспедиторлық қызметтердің қауіпсіздігі және экологиялық талаптарға сәйкестігі жүктерді таңбалау, тиеу және түсіру, сақтау, күзету, қоймаға орналастыру талаптарын орындаумен қамтамасыз етіледі.
Ақпараттандыру тасымалдау ережелері, тарифтер мен баға туралы және басқа да жүктерді тасымалдауды ұйымдастыру мәселесі бойынша ақпараттарды беру арқылы қамтамасыз етіледі.
Қызмет көрсету мәдениеті қызметкерлердің клиентпен қарым-қатынас жасау этикасы, клиентке қызмет көрсетілетін ғимараттың безендірілу эстетикасы; заказды рәсімдеудің нақтылығы; қызметкерлердің сыртқы түр-пішіні; біліктілігі мен құзыреттілігімен анықталады.
1.2 Халықаралық көлік-экспедициялық қызметтің құқықтық негіздері
Қазіргі көлік-экспедициялық қызмет көрсету жүйесі, мамандардың пікірінше, жүктерді жалпы логистикалық бөлуден бастап жүзге жуық қызметтердің түрлерін көрсететін күрделі, көп салалы кешен болып табылады.
Ірі шетелдік экспедиторлық компаниялар тек қана делдалдық операциялармен және тауарды жеткізуді ұйымдастырумен шектелмейді. Экспедитор көлік құралдарына ие болып, оларды ішкі және халықаралық тасымалдауда пайдалана отырып, тасымалдау үрдісіне де ене бастады. Соның негізінде жүк иесіне көлік-экспедициялық қызметтерді көрсетіп қана қоймай, тасымалдау бірге орындалады.
Қазіргі кезеңде Қазақстан Республикасында көлік-экспедициялық қызметті құқықтық реттеудің бірыңғай теориялық және заңдық базасының болмауы құқық қолдану тәжірибесінде проблемаларды туындатпай қоймайды. Көліктік қызмет көрсету саласында қызметтің бұл түрі көп жылдан бері жүзеге асырылып келе жатқанына қарамастан, көлік-экспедициялық қатынастар тиісті құқықтық реттеуге алынбай отыр. Осы орайда біз зерттеу жұмысында алдымен көлік-экспедициялық қызметтің түсінігі, түрлері, ұйымдастырылу негіздеріне талдау жүргізуге талпыныс жасамақпыз.
Экспедиция термині әртүрлі ұғымдарды түсіндіреді, себебі бұл сөздің көп синонимі бар. Оған тасымалдаушы алдында жүк жөнелтушінің атынан экспедитордың өкілдік етуі де, олардың арасындағы делдалдығы да, жүктерді жөнелту және тағайындалған жерде оларды қабылдау мақсатында жүргізілетін операциялар, іске қатысты корреспонденцияларды жөнелту, осындай іспен айналысатын кеңсе, поштаны сорттау және үлестірумен айналысатын байланыс мекемесінің қызметтері және т.б. жатады. Сондықтан да экспедициялық қызмет пен көлік-экспедициялық қызмет көрсету ұғымдары көп жағдайда шатастырылады. Ғ.И. Төлеуғалиев көлік-экспедициялық қызмет көрсету деген терминнің ұғымы анағұрлым кеңірек, себебі оның мазмұны жүк иесіне тасымалды жүзеге асыру мақсатында көрсетілетін кез келген қызметті білдіреді деп атап көрсеткен [9, 72-73 бб.].
Заң әдебиетінде көлік-экспедициялық қызмет көрсету ұғымы әртүрлі мазмұндалады. Мәселен, А.И. Хаснутдиновтың пайымдауынша, көлік-экспедициялық ұйымдардың қызметінің мазмұны болып жүктерді жөнелтуге дайындау және көлік ұйымынан жеткізілген жүкті қабылдап алу бойынша әртүрлі қосалқы операцияларды орындау табылады [10, 184 б.].
Н. Рыженкова экспедициялық қызметті сипаттайтын келесідей мәнді белгілерін атап көрсетеді: біріншіден, клиенттің орнына тасымалдаушымен мәміле жасасу және екіншіден, толығымен тасымалдау үрдісі үшін жауапкершілікті экспедиторға жүктеу. Бұл жерде экспедициялау тек қана тасымалдауды ғана емес, сондай-ақ басқа да операцияларды орындаудан тұрады [11, 7 б.].
В.И. Жуков әдебиеттегі көлік-экспедициялық операция түсінігінің екі анықтамасына тоқталып өткен: бірінші анықтамаға сәйкес, көлік-экспедициялық операция - тек қана көліктің бір түрінің қызметіне байланысты экспедициялық қызметтердің жиынтығы және тасымалдау қызметі бұл операцияға кірмейді, екінші анықтама бойынша, көліктік (тасымалдауға қатысты) және экспедициялық қызметтердің жиынтығын білдіреді [12, 95 б.].
В.К. Андреевтің пікірі бойынша, көлік-экспедициялық қызмет көрсету қосалқы тасымалдау мен көлік-экспедициялық операциялардың жиынтығынан тұрады [13, 9 б.].
Е.М. Ворожейкин көлік-экспедициялық операцияны экспедитормен орындалатын әрекеттердің кешені деп түсіне отырып, бұлардың ішінде тек қана экспедиторлық қызметпен бірге тасымалдаумен байланысты (контейнерлерді жеткізу, жүкпен бірге күзетіп ере жүру) қызмет көрсетулер де кіреді деп нақтылайды. Автор көліктік және экспедициялық қызметтер бір-бірімен тығыз ұштасып жатқандықтан, операцияларды құратын қызмет көрсетулердің ішінен көліктік жұмыстарды ерекше бөліп алу мақсатқа лайықты емес деген пікірін білдіреді [14, 46 б.].
Е.М. Воржейкиннің пікіріне ұқсас көзқарасты О.С Иоффе де білдірген. О.С Иоффе экспедитордың қызметінің жеке элементтері әртүрлі шарттардың пәндеріне жатқызылғанымен, экспедитордың барлық әрекеті бір ғана шартпен реттелетін біртұтас үрдісті құрайды және тасымалдауға қатысты экспедитордың қызметі қосалқы сипатта болады деп атап көрсеткен [15, 545 б.].
Danzas, Shenker, Kuehne, Nagel секілді әлемге танымал ірі экспедиторлық компаниялар клиентке көліктің әр түрімен тасымалдауды қоса алғанда, экспедиторлық және логистикалық қызметтерді толығымен орындай алады. Дүние жүзінде бұдан басқа да клиенттің ерекше тұтынымын қанағаттандыруға маманданған экспедиторлар да жетіп жатыр.
Өкіл ретінде тапсырмаларды орындау барысында экспедиторлар қауымдастығымен қабылданған ережелер, белгілі бір тәжірибелер қалыптасқан:
oo егер өзіне арнайы тапсырма берілмесе, экспедитор тасымалдаушыға берілетін немесе тасымалдаушыдан алынатын жүктің салмағын және алатын орнының санын тексермейді, жүк жөнелту пунктінде көліктің жүк құжатын толтыруды қамтамасыз етпейді;
oo экспедитор клиенттің нұсқауларын орындап қана қоймай, жүктің үнемді және қауіпсіз тасымалдануына кедергі келтіретін немесе тұрып қалу тәуекеліне әкелетін мән-жайларға клиенттің назарын аудартуға міндетті;
oo клиент арнайы тапсырма берсе, жүкті жөнелту жерінде көліктік тасымалдау құжатын өзі толтырып, жолдама құжаттарын жинақтауға міндетті;
oo аса құнды жүктерді тасымалдау бойынша экспедиторлық қызмет көрсеткенде клиентке оның құнын көрсету қажеттігін және оның орындалмау салдарын нұсқауы қажет;
oo экспедитор жүкті жеткізу мерзімін қамтамасыз етеді, бірақ та оның бұзылуы үшін жауапкершілік тасымалдаушыға жүктеледі [3, 39 б.].
Осы анықтамадан агент ретіндегі эспедитордың жәй агенттен айырмашылығын салыстырып көрейік: экспедитордың жүкті қабылдап алу, клиентке экспедиторлық құжат беру сияқты міндеттері жәй агентте болмайды; экспедитор жүкті қабылдап алған сәттен бастап жүк қабылдаушыға табыстағанға дейін жүктің жоғалуы, жетіспеуі немесе зақымдалуы үшін жауапкершілікте болса, агент тек қана шарт жасасу фактісі үшін ғана жауап береді; экспедитордың қызмет көрсетуін экспедиторлық құжаты нақтылайтын болса, агент қызмет көрсету туралы акт мен есеп беруге тиіс.
Темір жол көлігінде кінә қою мерзімдері: жүктің жоғалғаны үшін шығынды өтеуге - жеткізіп беру мерзімі аяқталғаннан жеті тәулік өткеннен кейін; жүктің жетіспеушілігі, бұзылғаны (бүлінгені), жеткізіп беру мерзімінің өтіп кеткені үшін шығынды өтеуге - берілген күннен бастап есептеледі (ҚР Темір жол көлігі туралы Заңның 90-бабы).
Клиенттің тапсырмаларын агенттік шарты бойынша орындау экспедиторға заңдық және басқа да әрекеттер орындау жүктелгенде, сонымен бірге, егер экспедитор клиенттің атынан және соның есебінен орындалатын әрекеттердің салдары үшін барлық жауапкершілікті клиенттің өзіне жүктеуді жөн деп есептесе және, керісінше, егер клиент мәмілелердің салдары үшін барлық жауапкершілікті клиенттің агенті ретінде экспедитордың өз мойнына алуын талап еткен жағдайларда орын алады. Мәселен, тасымалдаушы, көлікті жалдаушы (принципал) көліктік қызметтерді орындауға қатысты заңдық және нақтылы әрекеттерді жүзеге асыру үшін агенттік шарты бойынша эспедиторға тапсырма беруі мүмкін.
Экспедитордың агенттік тапсырмаларды орындауы ҚР АК-де агенттік шарттың бекітілмеуіне байланысты тапсырма және комиссия шарттарының нормаларымен және теңіз көлігі туралы заңнамалармен реттеледі.
Сонымен, көлік-экспедициялық қызметтердің әр түрін орындайтын экспедитордың құқықтық мәртебесіне талдау жүргізе келе, біз өз ойымызды келесідей түйіндейміз.
Экспедитор сенім алушы, комиссионер және агент ретінде әрекет еткенде клиент пен тасымалдаушының арасында делдал болып табылады. Делдал иә өзгенің атынан, иә өз атынан әрекет етеді. Қандай жағдай болмасын, ол өзгенің мүддесі үшін әрекет етеді. Яғни, өз клиенті - өкілдік беруші, комитент, принципал үшін белгілі бір құқықтар мен міндеттерді орнатады, өзгертеді немесе тоқтатады. Құқылы немесе міндетті тұлғалардың өзге тұлғалар - делдалдардың көмегімен қажетті нәтижеге жетуіне мүмкіндік беретін заңдық қызмет көрсетулердің мәнісі осыда.
Көлік экспедициясы шартымен клиентке заңдық сипаттағы да, нақтылы сипаттағы да қызметтер көрсетіледі. Сондықтан әрбір нақты жағдайда экспедитор қандай рөлде бола алатындығын анықтап алу қажет. Делдал (сенім алушы, комиссионер, агент) ретінде экспедитор жүкті тасымалдауды ұйымдастыру бойынша клиент пен үшінші тұлғалардың (тасымалдаушы, сақтаушы, сақтандырушы, т.б.) арасында дәнекер болады.
Темір жол көлігіндегі реформалаудың екінші кезеңінде Қазақстан Республикасы мен Темір жол көлігінің орталық Кеңесіне кіретін мемлекеттердің темір жолдарының барлық желісі бойынша түрлі санатты жүктерді тасымалдау жөнінде ұйымдастыру тәжірибесі бар жұмыс істеп жүрген экспедиторлық компанияларға конкурстық негізде вагондар сатылуы немесе жалға берілуі тиіс болды. Экспедиторлық компанияларға басымдықтың берілу себебі отандық көлік-экспедициялық қызмет көрсету саласын жандандыру көзделді.
Темір жол көлігінде көлік-экспедициялық қызмет көрсету нарығын дамыту мен осындай қызметтерге деген клиенттердің сұраныстарын қанағаттандыру мақсатында Темір жол көлігіндегі экспедиторлар қызметінің ережесі [20] қабылданды. Ереже экспедиторлардың темір жол көлігінде қызмет ету тәртібін бекітіп, экспедиторға қатысты клиенттер мен тасымалдаушылардың темір жол көлігінде көлік-экспедициялық қызмет көрсету бойынша туындайтын өзара қатынасын реттейді. Бірақ аталмыш Ереженің жетіспеушілік жақтары да жоқ емес, атап айтқанда, экспедитордың делдал ретіндегі көлік-экспедициялық қызметтерді орындау тәртібін реттеумен шектеліп, тасымалдау қызметін орындауды қарастырмайды, тараптардың жауапкершілігі, талап қою тәртібі толық реттелмеген, сонымен бірге экспедитордың аралас тасымалдауды жүзеге асыру құқығын қарастырмаған.
Темір жол көлігі саласында көлік-экспедициялық қызмет көрсете отырып, экспедитор тасымалдауды тікелей өзі орындайтын болса, онда Темір жол көлігінде жүктерді тасымалдау ережелері басшылыққа алынуы тиіс [91].
Тұрғындарға көлік-экспедициялық қызмет көрсету саласындағы кемшіліктердің орын алуының басты себептерінің бірі ретінде көрсетілетін қызметтердің сапасының төмен болуын атап өту қажет. Өкінішке орай, қазіргі кезеңде Қазақстандағы көліктік сервис, қызмет көрсету сапасы әзірге тұтынушылар қауіпсіздігі, мүліктің сақталуы, қоршаған ортаны ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Экономика және жоғары бизнес факультеті
маркетинг және менеджмент кафедрасы
логистика мамандығы
Дипломдық жұмыс
Транспорттық-экспедиторлық қызметті ұйымдастыру
Байтасов Ильяс Нұрланұлы
Ғылыми жетекшісі: Мырзаханова Дария Женисовна
Қазақстан Республикасы
Алматы, 2015ж
МАЗМҰНЫ
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1 Қазақстан Республикасындағы көлік-экспедициялық қызметтің түсінігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.1 Көлік-экспедициялық қызметтің түсінігі және ұйымдастырылуы
1.2Халықаралық көлік-экспедициялық қызметтің құқықтық негіздері
1.3Ұлттық экспедиторлық ережелердегі көлік-экспедициялық қызмет көрсетуінің тиімділігі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ..
2 Қазақстан Республикасындағы көлiктік логистиканы қолданудың қазiргi жағдайы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
2.1Қазақстан Республикасындағы көлiктік логистиканың қазiргi даму жағдайы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
2.2 Қазақстан Темiр Жолы АҚ кәсiпорнында көлiк логистиканы қолдануды талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
3Көлік-экспедициясының практикалық проблемалары және оларды шешудің жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
3.1Қазақстан Республикасындағы көлік-экспедициясының қолдану болашағы ... ... ...
3.2Көлік-экспедициясы негізіндегі жауапкершілік проблемалары ... ... .
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Пайдаланылған әдебиеттертізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
Кіріспе
Жұмыстың жалпы сипаттамасы.Дипломдық зерттеу қазіргі кезеңде көліктік қызмет көрсету саласында маңызды мәнге ие көлік-экспедициялық қызмет көрсетуді реттеудің теориялық және практикалық өзекті мәселелерін кешенді түрде талдау жүргізуге арналған.
Қазақстанда қоғамның талаптарына барынша толығырақ жауап бере алатындай, қазіргі заманға сай әрі тиімділігі жоғары көлік-экспедициялық қызмет көрсету жүйесін құру бүгінгі күннің өзекті міндеттерінің біріне айналып отыр. Оның шешілуіне аталмыш жүйенің нарықтық экономикадағы тұрақты дамуы, халықаралық көліктік қызметтер нарығына табысты кірігуі тәуелді. Ендеше бұл мәселеге мемлекеттік деңгейде мән беріліп, оңды қолдау табуы қажет.
Жұмыста көлік экспедиторларының жағдайларына талдаулар жүргізіліп, ұлттық және халықаралық көлік-экспедициялық қызмет көрсетулердің негіздері қарастырылады, көлік экспедициясы шартының практикалық проблемалары мен оларды шешудің жолдары анықталады. Халықаралық стандарттар мен ережелерге сай келетін, шетелдердің нормаларымен бірегейлендірілген нормативтік базаны құру қажеттігі негізделеді. Көлік-экспедициялық қызмет көрсетуді реттейтін заңнамаларды жетілдіру жөнінде дәйекті ұсыныстар тұжырымдалады.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Қазақстан Республикасының көлік жүйесінің дамуы ел Президентінің Қазақстан халқына жолдауы - Қазақстан - 2030 стратегиялық бағдарламасында қарастырылған. Аталмыш бағдарламаның мақсаттары мен міндеттері мемлекетіміздің жаңа көлік саясатын жүргізу жолымен жүзеге асырылуда.
Ішкі және халықаралық қатынастарда жүк тасымалдау бойынша көліктің табысты қызмет етуі экспедиторлардың белсенді қатысуынсыз мүмкін емес. Бүгінгі күні әлемдегі барлық жүк тасымалдаудың 75 % көлемі экспедиторлық компаниялармен ұйымдастырылатыны мәлім болды.
Отандық және шетелдік ғалым-теоретиктер мен тәжірибелі заңгерлердің ара сында көлік-экспедициялық қызмет дегеніміз не, шарттың пәніне қандай қызмет көрсетулер кіреді, экспедитордың мәртебесі қандай болуы керек және т.б. туралы ортақ бір пікір жоқ. Қалыптасқан жағдай бүгінгі күнге дейін көлік экспедициясы бойынша қатынастарды халықаралық-құқықтық акт деңгейінде бірегейлендіруге кедергі келтіріп отырған негізгі себептердің бірі ретінде саналады және сыртқы экономикалық қатынастардың дамуын тежейді.
Дипломдық зерттеу тақырыбым ретінде көлік-экспедициялық қызмет көрсетуді ұйымдастыру оны экономикалық реттеуді таңдауымыз және оны зерттеудің өзектілігі келесі себептермен түсіндіріледі: біріншіден, көлік-экспедициялық қызметтің ұғымының бірыңғай анықтамасының жоқтығы, теориялық негіздерінің әлі толық қалыптаспағандығы; екіншіден, экспедитордың тасымалдаушы және оператор ретіндегі анықталмауы және заңдастырылмауы; үшіншіден, Қазақстан Республикасында көлік-экспедициялық қызмет көрсетуді реттеудің ортақ негізін құрудың қажеттігімен; төртіншіден, сыртқы-экономикалық қызмет көрсету саласында көлік-экспедициялық қатынастарды реттейтін бірегейлендірілген халықаралық нормативтік құқықтық актінің болмауымен, бесіншіден, ұлттық экспедиторлардың тәжірибесінде қалыптасқан экспедиторлық құжат айналымының заңдастырылмауы, алтыншыдан, көлік экспедициясы шартының түсінігі, экспедитор мен клиенттің құқықтары мен міндеттері туралы, экспедитор-делдал және экспедитор-тасымалдаушының жауапкершіліктерін бөлу, дауды реттеуге қатысты ҚР АК-де кемшіліктер мен қарама-қайшылықтардың орын алуы.
Аталған проблемалар қазіргі кезеңде Қазақстанның ішкі және халықаралық көліктік қызмет көрсету нарығында қазақстандық экспедиторлардың бәсекелесу қабілеттерін төмендетіп, осы саланың әлеуметтік және экономикалық проблемаларын толыққанды шешуге мүмкіндік бермей отыр.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Қазақстан ғылымында бүгінгі күнге дейін көлік-экспедициялық қызмет көрсетуді құқықтық реттеудің проблемалары кешенді ғылыми зерттеу түрінде жеткілікті өңделген емес. Сонымен қатар, бұған дейін Қазақстан Республикасында аталған салада монографиялар, дипломдық зерттеулер болмаған.
Көлік-экспедициялық қызметті құқықтық реттеу мәселелері келесі ресейлік ғалымдардың және ТМД-ға мүше елдердің ғалымдарының, кеңестік және қазіргі кезеңдердегі ғалымдардың: М.К. Александров-Дольник, В.К. Андреев, М.И. Брагинский, В.В. Витрянский, Е.М. Ворожейкин, В.А. Егиазаров, В.И. Жуков, О.С. Иоффе, Д.А. Медведев, Г.П. Савичев, О.Н. Садиков, В. Смирнов, А.Н. Романович, Н.Г. Рыженкова, Ғ.И. Төлеуғалиев, Я.Ф. Фархтдинов, А.И. Хаснутдинов, М.Е. Ходунов, Х.И. Шварц, Е.Д. Шешенин, В.С. Якушевтің және басқалардың еңбектерінде қарастырылған.
1995 жылдан бері бұл тақырып көлік-экспедициялық қызмет көрсетуді реттеу нысаны ретінде көлік экспедициясы шартын ғана зерттеп жүрген ғалымдардың дипломдық жұмыстарында зерделенген. Бұл бағыттағы ізденістерге ресейлік ғалымдар С.П. Хмелев (Саратов, 1999 ж.), С.Ю. Морозов (Ульяновск, 2003 ж.), Н.В. Морозова (Москва, 2005 ж.), А.В. Ребриков (Волгоград, 2006 ж.) және халықаралық көлік-экспедициялық құқық қатынастарының мәселелерін зерттеуші, Беларусь ғалымы Д.Л. Корнейчук (Минск, 2003 ж.) қомақты үлес қосқан. Дегенмен, дипломдық зерттеулердің тақырыптары көрсетіп тұрғандай, аталған жұмыстарда жалпы көлік-экспедициялық қызмет көрсетуді ұйымдастыруды реттеу мәселелерін толық қамтымай, оның экономикалық реттеу нысаны болып табылатын көлік экспедициясы шартының өзекті мәселелерін зерттеумен шектелген немесе халықаралық көлік-экспедициялық қызмет көрсетулер ғана зерттелген. Сонымен қатар, бұл ғылыми еңбектердің Ресей, Беларусь мемлекеттерінде көлік экспедициясы шартын экономикалық реттеу мәселелеріне арналғанын атап көрсету керек.
Зерттеудің объектісі және пәні. Зерттеудің объектісіболып жүк тасымалдауда көлік-экспедициялық қызмет көрсету бойынша туындайтын қатынастардың Қазақстан Республикасының көліктік-экспедиторлық қызметі мен логистиканың құрылымы болып табылады.
Зерттеудің пәні көлік-экспедициялық қызмет көрсетуді реттеудің бүгінгі жағдайы және келешегі, экспедиторды анықтау, оны реттеу нысаны ретінде көлік экспедициясы шартын анықтау мәселелері болып табылады.
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері. Жұмыста көлік-экспедициялық қызмет көрсетудің теориялық негіздеріне, Қазақстан Республикасында көлік-экспедициялық қатынастарды талдау жүргізу арқылы көлік экспедициясының теориялық және практикалық өзекті мәселелерін жан-жақты зерттеу мақсаты көзделіп отыр.
Аталған мақсатқа жету үшін зерттеу жұмысында келесідей міндеттер қойылады:
oo көлік-экспедициялық қызметтің түсінігін және жіктелу түрлерін анықтау, қазіргі кезеңдегі аталған қызмет көрсету жүйесін ұйымдастырудың өзекті мәселелерін анықтау;
oo көлік-экспедициялық қатынастардың Қазақстан Республикасында және халықаралық деңгейде құқықтық реттелуіне, тарихи даму кезеңдеріне талдау жүргізу және соның негізінде көлік-экспедициялық қатынастарды құқықтық реттеу бойынша кемшіліктер мен қарама-қайшылықтарды анықтау.
oo экспедитордың аралас тасымалдау операторы ретіндегі қызметінің ерекшеліктерін зерттеу және оның реттелуінің тәжірибелік және теориялық өзекті мәселелерін анықтап, оларды ұтымды шешу жолдарын ұсыну;
oo көлік экспедициясы шартының табиғатына талдау жүргізу, оның міндеттемелер жүйесіндегі орнын анықтау;
oo көлік экспедициясы шартының тараптарының мен міндеттеріне талдау жүргізу;
Жұмыстың құрылымы мен көлемі. Дипломдық жұмыстың құрылымы зерттеудің мaқсaтымен және міндеттерімен aнықтaлып, тaқырыпты aшуғa негізделген. Дипломдық жұмыс кіріспе, үш бөлім, қорытынды, пaйдaлaнылғaн әдебиеттер тізімінен тұрaды.
1 Қазақстан Республикасындағы көлік-экспедициялық қызметтің түсінігі
1.1 Көлік-экспедициялық қызметтің түсінігі және ұйымдастырылуы
Көліктің әр түрімен жүк тасымалдаудың өзара үйлесімді әрі тоқтаусыз жұмыс істеуіне көлік-экспедициялық қызмет көрсету жөніндегі құқықтық мәселелердің дұрыс шешілуі елеулі түрде ықпал етеді.
Бүгінгі күні халықаралық нарықта тауарларды жеткізу үрдісі тасымалдаумен бірге, басқа да қажетті жұмыстар мен қызмет көрсетулердің кешенін орындаумен тығыз байланысты. Осындай міндеттерді көлік экспедиторлары жүзеге асырады.
Көлік-экспедициялық қызмет көрсету тауарды өндірушіден тұтынушыға дейін жеткізудің құрамдас бөлігі ретінде тасымалдау үрдісінің басталуы, жалғасуы және аяқталуы үшін маңызды болып табылатын негізгі және қосымша қызметтердің орындалуын қамтиды.
Жүктерді тасымалдау - бұл жәй ғана жүктерді бір жерден екінші жерге ауыстыру емес, түрлі жұмыстар, операциялар мен қызмет көрсетулердің кешені. Осының барлығы тасымалдаудың тиімді бағасы мен мерзімін таңдаудан басталады да, кейін тасымалдаушымен шарт жасасу, жүктерді кедендік декларациялау, көліктік құжаттарды рәсімдеу, жүкті тапсыру және қабылдап алу, оны қоймаға орналастыру және сақтау, тиеу-түсіру жұмыстары және жүк тасымалы үшін толықтай есеп айырысу жүзеге асырылады. Осы аталған қызметтердің жиынтығын көлік экспедициясы деп атайды.
Көлік-экспедициялық қызмет дегеніміз жүктерді тасымалдауды ұйымдастыру бойынша клиентке қызмет көрсету жөнінде кәсіпкерлік қызмет.Көлік-экспедициялық қатынастардың объектісі болып көлік-экспедициялық қызмет көрсету табылады. Экспедитормен жүзеге асырылатын қызметтердің нәтижесінде заттық нәтижесі жасалмайды, бірақ белгілі бір нәтижеге жету үшін қызмет көрсетуші міндетті әрекеттерді орындайды, мәселен, жүкті жөнелту немесе қабылдап алу, жүкті қабылдап алушыға жеткізіп беру және т.б.
Көлік-экспедициялық қызмет жүк тасымалдау жүйесінің және онымен байланысты көлік-экспедициялық қызметін тұтынушыларға (жүк жөнелтушілерге, жүк қабылдаушыларға, көлік ұйымдарына) қызмет көрсету жүйесінің айырылмас және өте маңызды элементі болып табылады.
Көлік-экспедициялық қызметтің маңыздылығы кәсіпкерлердің мүдделері тұрғысынан да, экономикалық мақсат тұрғысынан да түсінікті. Себебі өнеркәсіп, құрылыс, сауда, ауыл шаруашылық саласының кез келгенін алып қарасаңыз бұлардың барлығы да кешенді көлік қызметіне мұқтаж. Мұндай клиенттерге көптеген көлік ұйымдарымен, көліктің жеке түрімен тасымалдау шартына отыру тиімсіз. Оларға жүктерді жөнелту және қабылдап алу, жеткізу орнынан тасып әкету немесе тасып жеткізу бойынша көліктік қызметтерді орындайтын арнайы маманның болғаны ыңғайлы болар еді. Бұрын мұндай қызметтердің кешенін тасымалдауға қатысушылардың өздері орындаған болатын, бірақ та нарықтық қатынастардың дамуымен жүк тасымалына сұраныстар артқан сайын жұмыс көлемі де өсе бастады. Бұл өз кезегінде күн өткен сайын негізгі тасымалдау қызметін жүзеге асыруға кедергі келтіре бастады. Сөйтіп, арнайы мамандандырылған кәсіпкерлер айналысатын көлік-экспедициялық қызмет көрсетуді дербес бөлуді экономикалық қажеттілік талап етті.
Өндіріс саласы ретінде көлік-экспедициялық қызмет көрсету Европада жүз жылдан астам уақыт бұрын пайда болған. 1880 жылы Лейпцигте Европа елдері экспедиторларының тұңғыш конгресі өткізіліп, онда экспедиторлар ассоциациясының халықаралық федерациясы құрылған.
Кеңестік дәуір кезеңіндегі жоспарлы экономикада мұндай қызметке деген сұраныс іс жүзінде болмады. Экспедиторлық бизнестің пайда болуына негізі фактор болып еліміздің нарықтық экономикаға көшуі табылады. Екінші жағынан, КСРО-ның ыдырауынан кейін бұрынғы социалистік республикалардың саяси және экономикалық егемендігі қалыптаса бастады. Соның нәтижесінде шекаралары анықталып, ұлттық валюталары, дербес банктік, салық, кедендік жүйелері құрылды. Жаңа мемлекеттердің иелігіне бұрынғы біртұтас көлік жүйесі енді. Осындай жағдайларда ескі технологиялармен тасымалдауды жүзеге асыру қиындықтарды туындатты. Мұндай ахуал көлік кәсіпорындарының, әсіресе негізгі тасымалдаушы көліктің түрі темір жолдың қызметіне теріс әсер етпей қоймады. Сондықтан ТМД елдерінің темір жол ұйымдарының әкімшіліктері жүктерді тасымалдауға көлік-экспедициялық қызмет көрсетулерді енгізу туралы шешім қабылдады. Алдымен экспедиторлар тасымалдауды ұйымдастырушы ретінде тартылды.
Қазақстанда алғашқы экспедитор қызметін орындау үшін Желдорэкспедиция атты мемлекеттік кәсіпорын құрылып, экспедиторлық бизнестің қарқын алуына жол ашты. Бірақ теміржолдың еншілес компаниясы болғандықтан ол толыққанды кешенді экспедициялық қызмет көрсете алмады. Кейін 1994 жылы ҚР АК-нің қабылдануымен қазақстандық экспедиторлық дербес компаниялар біртіндеп өмірге келе бастады .
Көлік-экспедициялық қызмет бизнестің жаңа түрі еді және Қазақстан көліктік қызмет көрсету нарығында халықаралық талаптарға сай келетін экспедиторлық қызмет көрсету тәжірибесі іс жүзінде болмағандықтан шетелдік компаниялармен бірлескен кәсіпорындар құрыла бастады, атап айтқанда, Фрицтранспортейшн компани, Трансвей, Трансрейл. Олардың басты міндеті отандық экспедициялық қызметті жаңа бағытта дамыту болды.
Шетелдік серіктестермен бірлескен жұмыс нәтижесінде алынған тәжірибенің қалыптасуы, заңдармен мүмкіндіктердің берілуі қазақстандық экспедиторлық қызметті дамытуға негіз болды. Енді көлік-экспедициялық компаниялар өз қызметтерін дамыту мен оның сапасын жоғарылату, әлемдік көлік жүйесінде тиісті орын алу мақсатын көздеді. Сол себепті белгілі экспедиторлық компаниялар, ҚР Көлік және коммуникациялар министрлігі мен Қазақстан темір жолы ұйымдастырған 1997 жылғы 10 маусымдағы конференцияда Қазақстан ұлттық экспедиторларының қауымдастығын (ҚҰЭҚ) құру жөнінде шешім қабылдады. Қауымдастықтың алғашқы мүшелері Казинтерфрахт АҚ, Транссистема ЖШС, Транко АҚ, Искомтранссервис ЖШС, Акжартранс ЖШС болды. Бұл компаниялар бүінгі күні отандық экспедиторлық бизнестің көшбасшысы болып табылады [8, 3 б.].
Аралас, интермодальдық терминдері АҚШ-та қолданылатын болса, мультимодальдық - Ұлыбританияда, құрамалы (комбинированная) - Францияда, Ресейде қолданылады. Аталмыш терминдердің мағыналары ұқсас болған соң синонимдер деп түсінетін болсақ, енді бір топ авторлардың пайымдауынша бұл терминдер әртүрлі ұғымды білдіреді. 1996 жылы UNTCAD конференциясында мультимодальдық тасымалдау бойынша келесідей ұғымдарға түсінік берілді:
1) Интермодальдық тасымалдау (Intermodal Transport) - жүктерді көліктің бірнеше түрімен тасымалдау, тасымалдаушылардың біреуі (есіктен есікке дейін) белгіленген жерден бір немесе бірнеше пункт арқылы соңғы пунктке дейін жүк тасымалын түгелдей ұйымдастыруға міндеттенеді. Тасымалдаушылар арасында жауапкершіліктің бөлінуіне қарай әртүрлі көліктік құжаттар беріледі;
2) Мультимодальдық тасымалдау (Multimodal Transport) - жүк тасымалын (есіктен есікке дейін) түгелдей ұйымдастырушы тасымалдаушы барлық жауапкершілікті өзіне қабылдап алады. Бұл жағдайда ол жүк жөнелтушіге ортақ бір тасымалдау құжатын береді;
3) Сегментарлық тасымалдау (Segmented Transport) - жүк тасымалын (есіктен есікке дейін) түгелдей ұйымдастырушы тасымалдаушы тек қана өзі орындайтын тасымалдау бөлігі үшін жауап береді;
4) Комбинированная (құрамалы) тасымалдау (Combined Transport) - бірнеше көлік түрімен жүк тасымалдау бойынша оператор аралас тасымалдау құжатын береді және аралас тасымалдауды, ол үшін қажетті қызмет көрсетулермен бірге орындайды немесе орындалуын ұйымдастырады .
Құру жолдары
Атқаратын қызметтері
Жеке меншік негізінде
Мемлекеттік меншік негізінде
Аралас меншік негізінде
Көліктік логистикалық жүйеге кіретін фирмалардың төлемдері негізінде, оның мөлшері арнайы жиналыста бекітіледі
Әрбір облыстың бюджетіне түсетін акциздік салықтар арқылы қаржыландыру
Акциздік салықтар мен фирмалардың төлемдері арқылы қаржыландыру
сұранысты болжамдау және оның негізінде қорларды жоспарлау;
өндіріс пен көліктік қажетті қуаттылығын анықтау;
материалды ағымдардың қозғалысын қадағалау;
өндірушіден шыққан өнімнің тұтынушыға жеткенге дейінгі тасымалдау-қоймалау операцияларын басқару;
дайын өнімді жоспарлауға қатысу.
Көліктік логиcтикалық орталық
Сурет 11 - Көліктік логистикалық орталықты құру жолдары Ескерту: [22;145б.]
Қазіргі кезеңде елімізде халықаралық жүк тасымалында көлік түрлерімен аралас тасымалдау тәсілі дамытылып келеді. Осындай тасымалдарды негізгі жүзеге асырушылар экспедиторлық компаниялар болып табылады. Әлемдік практика көрсеткендей, дамудың басты жолы - бұл көліктің жеке түрлерінің арасындағы бәсекелестіктен интермодальдық, аралас тасымалға және жүктерді тасымалдап жеткізуді бір орталықтан ұйымдастыру мен басқарудың көліктік жүйесіне көшу.
Тікелей аралас қатынаспен жүк тасымалдау кеңестік тасымалдау құқығында қалыптасқан ұғым. Ол бойынша жүк көліктің әр түрімен ортақ тасымалдау құжатымен, тасымалдаушылардың ортақ жауапкершілігімен тасымалданады, себебі мұндайда ортақ тасымалдаушы болмайды. Тасымалдаушылардың барлығы да тасымалдау шартының тараптары болып табылады. Жүк жоғалған, зиян шеккен жағдайда жауапкершілік зиян келтіру сәтінде жүкті тасымалдаған көлік иесіне жүктеледі [25, 53-54 бб.]. Тасымалдаудың бұл түрінің қолайсыздығы сол, тасымалданатын жүкке зиян келтірудің жерін, сәтін анықтау мүмкін емес болған жағдайда залалды өтеп алу жүк жөнелтуші үшін қиындай түседі.
Тікелей аралас қатынастың басты белгісі - ортақ тасымалдау құжатын пайдалану. Тікелей аралас тасымалдар құжаты - тікелей аралас тасымалдар шартын куәландыратын құжат (коносамент, көлік жүкқұжаты), оператордың жүкті өз иелігіне қабылдауы, сондай-ақ оның осы шарттың талаптарына сәйкес жүкті жеткізу міндеттемесін білдіреді. Оператор жүкті өз иелігіне қабылдаған кезде жүк жөнелтушіге тікелей аралас тасымалдау құжатын беруі тиіс. Онда жүктің жалпы сипаттамасы; салмағы мен саны; жеткізу орны, күні, мерзімі; тасымалдау бағыты мен пайдаланылатын көлік түрлері, жүкті ауыстырып тиеу пункттері туралы мәліметтер қарастырылады.
Көлік-экспедициялық қызмет көрсету жүйесін ұйымдастыру. Нарықтық экономика жағдайында ең бірінші кезекте көліктік қызмет көрсету сапасына талаптар жоғарылай түседі. Көлік-экспедициялық қызмет көрсету нарығында әртүрлі сервистік көліктік қызметтерді көрсетулермен айналысып жүрген экспедиторлар аз емес. Соған қарамастан, экспедитор қызметінде дереу шешуді талап ететін және тиісті деңгейде экспедиторлық қызметті жүзеге асыруға кедергі келтіретін проблемалар баршылық. Бұлар көлік-экспедициялық қызмет көрсету саласын нормативтік-құқықтық қамтамасыз ету, мемлекеттік тарифтік және салықтық саясат, кедендік тексеру тәртібі, лицензиялау, мамандарды дайындау және біліктілігін арттыру, сертификаттау, жүк иелерінің мүдделерін сақтандыру жүйесінің баяу дамуы және т.б.
Заман талабына сай экспедиторлардың да қызметі қазіргі уақытта сапалы өзгерістерге ұшырауы тиіс. Ол үшін ең алдымен нарық жағдайында көлік-экспедициялық қызмет көрсететін логистика жүйесін құру және қолдануға негізделуі тиіс. Өйткені, логистика жүктерді тасымалдау бойынша қазіргі бизнестің құрамдас бөлігіне айналды. Логистика - бұл талап етілген сапалы және қажетті көлемдегі тауарды белгіленген уақытта, белгіленген жерге және аз шығынмен тасымалдап жеткізуді қамтамасыз ету [27, 118 б.].
Көліктік логистика келесі қызметтерді қамтиды: сыртқы сауда жүктерін өндірушіден тұтынушыға дейін жеткізуді жоспарлау, ұйымдастыру және жүзеге асыру; жаңа технологияларды қолдану арқылы қазіргі телекоммуникация, ақпараттық құралдарды пайдаланатын көліктік және өзге операцияларды бақылау [40, 14 б.].
Экспедитормен орындалатын қызметтердің түрлеріне, сапасына қатысты тұтынушының талаптары заман ағымына сай өзгеріп тұрады. Сондықтан да көліктік қызмет көрсету нарығында бәсекеге қабілетті болу үшін экспедитор тұтынушының талаптарын қанағаттандыруға тырысады. Осы мақсатта 2007 жылы Қазақстанда тұңғыш рет Алматы қаласында жаңа европалық логистикалық технологияларды қолданатын көліктік-логистикалық орталық ашылды. Орталықта халықаралық стандарттар деңгейінде қызметтердің кешені көрсетіледі: жүктерді сұрыптау, сақтау, қоймалау, штрих-кодтау, аймақтарға жөнелту. Жалпы Қазақстанда көліктік-логистикалық қызмет көрсету нарығы дамымаған, сондықтан ҚР Көлік және коммуникациялар министрлігі 2012 жылға дейін елімізде ірі алты көліктік-логистикалық орталықтарды ашуды жоспарлап отыр .
Көлік-экспедициялық қызмет көрсетулердің жаңа түрлері жүкті тасымалдаумен тікелей байланысты, көліктік және тиеу-түсіру құралдарын жалға беру, жүкті алдын-ала сатып алумен және есептесумен байланысты банктік сипаттағы қызмет көрсетулерді қамтиды. Атап айтатын болсақ, олар: декларациялау, лизинг, көліктік сақтандыру, факторинг және т.б.
Көлік-экспедициялық қызметтегі декларациялау - клиенттің тапсырмасы мен есебінен кедендік декларациялауды және кедендік төлемдерді төлеуді орындау бойынша қызмет көрсету болып табылады. ҚР Кеден кодексінің 7-бабының 25 т. бойынша, кедендік декларация - тауарлар мен көлік құралдары туралы декларант мәлімдеген мәліметтерді жазбаша және электрондық түрде растайтын құжат .
Жүктерді декларациялау бойынша қызмет көрсетуші экспедитор кедендік мекемемен декларант ретінде танылуы тиіс. Декларант-экспедитор кедендік мекеме алдында жүктің кедендік декларациясында көрсетілген мәліметтердің сенімділігіне жауапты болады.
Көлік-экспедициялық қызметтегі лизинг жылжымалы құрамды, контейнерлерді, тиеу-түсіру техникалық құралдарын ұзақ мерзімді жалға беруді білдіреді. Көлік-экспедициялық ұйым лизинг бойынша қызмет көрсете отырып, жалға беруші ретінде болады және шарттың барлық мерзімінде лизинг пәніне қатысты меншік құқығын сақтап қалады. Лизинг жүк жөнелтушілерге, жүк қабылдаушыларға және басқа тұтынушыларға ескі техникалық құралдарды жаңасымен тез әрі арзан ауыстыруға мүмкіндік береді .
Практикада лизинг шарты жалдау шартының элементтерімен бірге, сатып алу-сату, несие, мердігерлік, сервистік қызмет көрсету туралы шарттың элементтерін де қамтиды. Мысалы, жалға беруші ретінде экспедитор клиентке жалға берілетін техника құралдарына қызмет көрсету, жөндеу, сақтандыру бойынша қызметтерді көрсете алады. Лизинг мәмілесінің мерзімі аяқталғанда шартта лизинг құралын қалған құны бойынша сатып алу қарастырылады.
Лизингтік қызмет көрсету үшін экспедитор техникалық құралдарды лизингтік компаниялардың қызметін пайдалана отырып сатып ала алады да, клиентке сублизинг бойынша жалға береді. Бұл жағдайда экспедиторға қатысты жалға беруші - лизингтік компанияның келісімін алу қажет.
Тасымалданатын жүктерді сақтандыру - бұл қызметті экспедитор иә өзі, иә сақтандыру компаниясы арқылы орындайды. Бірінші жағдайда экспедитор арнайы лицензияны иелене отырып сақтандырушы ретінде өзіне сақтандыру бойынша жауапкершілік алады. Экспедитор-сақтандырушы сақтандыру оқиғасы болған жағдайда сақтанушыға белгілі бір төлем төлейді. Ол үшін экспедитор қомақты қаражатқа ие болуы керек.
Екінші жағдайда экспедитор сақтанушы мен сақтандырушының (сақтандыру компаниясы) арасында делдал болып табылады. Сақтандыру бойынша жауапкершілік сақтандыру компаниясына жүктеледі, ал экспедитор сақтанушының құжаттарын рәсімдеу бойынша және басқа да қызметтерді орындайды.
Сақтанушы ретінде жүк жөнелтуші, жүк қабылдаушы, тасымалдаушы және басқа да тұлғалар бола алады. Көліктік сақтандыруда сақтандыру пәні ретінде сақтанушының жүктің сақталуына мүддесі болады.
Жүктерді сақтандыру экспедиторлар үшін келешегі бар қызметтердің бірі болып табылады, өйткені қазіргі уақытта жүктердің жоғалуы және олардың сақтандырылмауына байланысты проблемалар жиі кездеседі.
Көліктік сақтандыру объектісі ретінде тек қана жүк емес, сонымен бірге клиенттің басқа да мүліктік және қаржылық мүдделері, әсіресе, фрахт және тасымалдаудан алатын пайдасы да болуы мүмкін. Мәселен, теңіз тасымалында кемені сақтандыруға қоса фрахтыны жоғалтуды сақтандыру. Кемеге зиян келтірілсе оның иесіне кеменің жөндеуде болған уақытында фрахтының келісілген сомасы өтеледі.
Факторинг - клиенттің айналым капиталын несиелендіруге негізделген сауда-комиссиялық операциялардың бір түрі. Қазіргі уақытта қызметтің бұл түрі банктік мекемелермен көрсетіледі. Көлік-экспедициялық қызметте факторингті экспедитормен де жүзеге асыруға болады. Бұл қызмет көрсету бойынша, экспедитор жүк иесіне жүктің құнын толық немесе жартылай төлейді. Экспедитор іс жүзінде жүкті тасымалдауға қабылдаған кезде оны сатып алады. Мұндай қызмет жүк иесіне ақша қаражаттарының айналымын жылдамдатады.
Жүкті сатып алумен қатар, экспедитор есептесу операциясын, маркетингтік зерттеуді жүргізу сияқты ілеспе қызметтер де көрсете алады.
Практикада ірі кәсіпорындарға көлік-экспедициялық қызмет көрсетуде экспедиторлық ұйымдар факторинг шартын жасасуды ұсынады. Бұл жағдайда экспедитор, клиент және Банктің арасында шарт жасалып, көлік-экспедициялық қызмет үшін сыйақымен Банк есептеседі, өз кезегінде ол клиенттен белгілі бір уақыт кезеңі үшін, айталық ай сайын, төлемақыны алып отырады. Клиент үшін факторингтің ыңғайлысы - көлік-экспедициялық қызметті пайдаланғаны үшін есептесу қарапайымдандырылады, сондай-ақ клиентке несие алу жолымен төлеу мүмкіндігі пайда болады [43].
Бұдан басқа экспедитордың жаңа қызмет түрлеріне келесілерді жатқызуға болады: халықаралық жүк тасымалын ұйымдастырумен мамандандырылған экспедиторлар басқа елдерде өз клиенттерінің сауда қатынастарын орнату бойынша делдалдық қызмет көрсете алады. Мұндай эспедиторларда басқа елдердегі тасымалдаудың ерекшеліктеріне (тасымалдау үшін қажетті құжаттар, кедендік рәсімдер, т.б.), сол елдің нарығындағы өнімді сату немесе сатып алу жағдайларына (баға, тәуекел) қатысты ақпараттар болады. Сондықтан да мұндай қызметтерге өнімдерді (қызмет көрсетулерді) экспорттау және импорттау бойынша қызметтерді жүзеге асыратын компаниялар мүдделі.
Мультимодальдық тасымалдауды жүзеге асыруда тасымалдау үрдісін ақпараттық технологиялармен қамтамасыз ету үлкен маңызға ие. Еліміздің әлемдік ақпараттар кеңістігіне кіруі үшін, әсіресе тасымалдау саласында, мәліметтермен электрондық алмасудың қазіргі EDI, EDIFACT деп аталатынхалықаралық стандарттарын пайдалану, қағазсыз электрондық құжат айналымын дамыту қажет. Бұндай халықаралық стандарттардың негізінде сыртқы сауда айналымында жүктерді ұтымды тасымалдап жеткізуді жоспарлау, ұйымдастыру және жүзеге асыру үрдісін ақпараттық қамтамасыз етуге қол жеткізіледі. Бірегей электрондық ақпараттандырудың артықшылықтары: ортақ ақпараттық кеңістікте барлық көлік-экспедициялық ұйымдардың бірігуіне, тасымалдауды басқаруға, есепке алуға, қосымша қызмет көрсетулерді тіркеуге, жүктің тасымалдау кезеңіндегі жай-күйі және орналасу мекен-жайы туралы толық ақпараттарды алуға мүмкіндіктер ашылады.
Еліміздің ішкі жүк тасымалын жетілдіру мен Қазақстан көлік жүйесінің бәсекелесу қабілетін арттырудың басты алғы шарттарының бірі болып көлік-экспедициялық қызметті дамыту табылады. Әсіресе көліктік қызмет көрсетулер нарығында алуан-түрлі қызметтер көрсете алатын ұйымдардың бәсекелестігін дамыту, көліктік қызмет көрсету сапасын арттырып, Қазақстандық көлік жүйесіне сыртқы сауданың жүк ағымын тарту үшін орасан зор мүмкіндіктер бар. Осы мақсатта көлік-экспедицялық қызмет көрсету саласында халықаралық бірегейлендірілген экспедиторлық құжаттарды қолдану және экспедиторлық қызметтердің сапасына стандарттар белгілеу міндеттері қойылады.
Қазіргі уақытта халықаралық сауда қатынасында есептесудің құжаттық түрі жиі пайданылады, яғни банк белгілі бір құжаттарды табыстаған жағдайда ақшаны төлейді. Мұндай құжаттардың ішінде маңыздысы - көліктік құжат болып табылады. Жүкті экспедиторға тапсырып, коносаментті алған соң сатушы сол бойда банкке барып, төлем ақысын алады.
Аралас тасымалдау коносаменті басқа да кез-келген коносамент сияқты тауарға билік ету құжаты болып табылады. Осы коносаментті кез-келген заңды ұстаушы онда қарастырылған тауарды қабылдау пунктіне жетуін күтпей-ақ соның жолында сатып жібере алады. Мұндай тәсілдің артықшылығы - клиент пен экспедитор арасында ең қарапайым қарым-қатынас тәртібі орнатылып, есептесудің құжаттық түрі бойынша тауардың ақысын жылдам алуға және көтерме бағамен сатып алынған тауарды тасымалданып келе жатырған кезде үстеме бағамен қайтадан сатып жіберуге мүмкіндіктер ашу. Осындай арттықшылықтарын ескере отырып, аталмыш тәсілді Қазақстандық экспедиторлардың жұмыс тәжірибесіне енгізу үшін басты кедергі - аралас тасымалдауға коносаментті қалай рәсімдеу керек деген мәселені шешу қажет болды. Жалпы, аралас тасымалдау құжатын рәсімдеудің екі тәсілі бар - тасымалдаушының өзі дайындаған коносаменттің нұсқасын пайдалану немесе беделді халықаралық ұйымдармен ұсынылған нұсқаны пайдалану. Соның ішінде ең маңыздысы болып екінші тәсіл табылады - халықаралық тасымалдауда халықаралық ұйымдардың нұсқасын пайдалану.
Аралас тасымалдау коносаментінің ең беделді нұсқасы ретінде FBL деп аталатын FIATA коносаментінің нұсқасы танылады. Мұның себебі мынада:нұсқа Халықаралық сауда палатасымен мақұлданған;ФИАТА өзімен бірге жұмыс жасағысы келетін ұйымдарға ерекше талаптар қояды (аталмыш құжатты пайдалану құқығын беру шарттарының бірі ретінде экспедитордың өз жауапкершілігін сақтандыру талабы қойылады);әрбір бланктің өз нөмірі мен сериясы болады, сондықтан экспедитор өз міндеттерін тиісінше орындамаған жағдайда (мысалға, толтырылмаған бланкті үшінші тұлғаларға пайдалануға берген болса) әрқашан бұл қандай экспедитор екендігін анықтауға болады.
FBL бланктерін және ФИАТА-ның басқа да нұсқаларын көбейту және беру құқығы тек қана ФИАТА-ның мүшесі болып табылатын, онымен арнайы келісім жасасқан экспедиторлық қауымдастықтарға беріледі.
Қазақстанның экономикасындағы реформалар мен қайта құрулар ішкі және халықаралық көліктік қызмет көрсету нарығында қазақстандық тасымалдаушылардың бәсекелесу қабілетінің жеткіліксіздігін байқатты. Көлік-экспедициялық қызмет көрсету саласының әлемдік деңгейінен кенже қалу себептерінің бірі болып көрсетілетін қызмет сапасының төмен болуы табылады [46]. Өкінішке орай, қазіргі уақытта Қазақстандағы көліктік сервис әзірге қызмет көрсету сапасы халықаралық талаптарға сай келмейді.
Меншік нысандарына қарамастан көліктің барлық түрімен көлік- экспедициялық қызмет көрсету сапасын жоғарылатуға осы саланы сертификаттауды іске асыру ықпалын тигізеді. Ол үшін қызмет көрсету сапасын бағалаудың көрсеткіштері болатын мемлекеттік стандарттарды құру, сонымен қатар көлік экспедициялық қызмет көрсетудің бірегейлендірілген ережелерін қабылдау қажет. Сапа сертификатының болуы отандық, шетелдік көлік қызметін тұтынушылардың да сұранысын арттыратыны сөзсіз.
Көліктік қызмет көрсету сапасы Еуропалық Одаққа қатысушы елдерде көліктік қызметке сұранысқа тікелей әсер етеді. Себебі бұл елдерде жүк жөнелтушілер тасымалдауға қойылатын жәй талаптармен бірге, келісім-шартты жасау үшін қажетті талап ретінде, ІSO-9000 сериялы халықаралық стандарт бойынша сапа сертификатының болуын талап етеді. Сондықтан көліктік қызмет көрсетулер саласында сертификаттау жүйесінің нормативтік базасын жетілдіру бүгінгі күннің басты міндеттерінің бірі болып табылады .
Әлем бойынша көліктік ұйымның сапа менеджменті жүйесінің ISO 9000 халықаралық стандартының талаптарына сәйкестігі туралы сертификаты оның иесінің тәжірибелі және жоғары деңгейде қызмет көрсете алатындығын растайды.
Экспедиторлық қызметтердің стандарттарға сәйкестігі туралы сертификаттау жүйесін енгізу Қазақстанның ДСҰ кіруі жағдайында отандық экспедиторлардың мүдделерін қорғаудың және халықаралық деңгейде олардың бәсекелестігін арттырудың маңызды құралдарының бірі бола алады. Осы бағытта Қазақстан ұлттық экспедиторлары қауымдастығымен экспедиторлық қызмет көрсетулердің халықаралық стандартқа сәйкестігін ерікті сертификаттау жүйесін енгізу жоспарлануда.
Әзірге тек қана темір жол көлігінде экспедиторлық қызмет көрсетулердің талаптарға сәйкестігін растау үшін 2004 жылғы 14 желтоқсандағы №433 ҚР Индустрия және сауда министрлігінің Стандарттау, метрология және сертификаттау Комитетінің бұйрығымен ҚР СТ 1294-2004 мемлекеттік стандарты бекітілген [33]. Осыған сәйкес, экспедиторлық қызмет көрсету сапасын бағалау көрсеткіштері мынадай топтарға жіктеледі: кешенділік; уақытылы және нақты орындаушылық; қауіпсіздік және экологиялық талаптарға сәйкестігі; жүктің сақталуын қамтамасыз ету; ақпараттық; қызмет көрсетушілер мәдениеті; қызмет көрсету жағдайының эстетикасы.
Кешенділікті қамтамасыз ету үшін экспедитордың барлық қызмет көрсетулердің кез келген түрін орындау немесе орындауды ұйымдастыру мүмкіндігі болуы қажет.
Экспедиторлық қызметтерді уақытылы және нақты орындаушылық клиентпен келісілген талаптарға сай жұмыстардың орындалу мерзімін, сапасын сақтау арқылы қамтамасыз етіледі.
Экспедиторлық қызметтердің қауіпсіздігі және экологиялық талаптарға сәйкестігі жүктерді таңбалау, тиеу және түсіру, сақтау, күзету, қоймаға орналастыру талаптарын орындаумен қамтамасыз етіледі.
Ақпараттандыру тасымалдау ережелері, тарифтер мен баға туралы және басқа да жүктерді тасымалдауды ұйымдастыру мәселесі бойынша ақпараттарды беру арқылы қамтамасыз етіледі.
Қызмет көрсету мәдениеті қызметкерлердің клиентпен қарым-қатынас жасау этикасы, клиентке қызмет көрсетілетін ғимараттың безендірілу эстетикасы; заказды рәсімдеудің нақтылығы; қызметкерлердің сыртқы түр-пішіні; біліктілігі мен құзыреттілігімен анықталады.
1.2 Халықаралық көлік-экспедициялық қызметтің құқықтық негіздері
Қазіргі көлік-экспедициялық қызмет көрсету жүйесі, мамандардың пікірінше, жүктерді жалпы логистикалық бөлуден бастап жүзге жуық қызметтердің түрлерін көрсететін күрделі, көп салалы кешен болып табылады.
Ірі шетелдік экспедиторлық компаниялар тек қана делдалдық операциялармен және тауарды жеткізуді ұйымдастырумен шектелмейді. Экспедитор көлік құралдарына ие болып, оларды ішкі және халықаралық тасымалдауда пайдалана отырып, тасымалдау үрдісіне де ене бастады. Соның негізінде жүк иесіне көлік-экспедициялық қызметтерді көрсетіп қана қоймай, тасымалдау бірге орындалады.
Қазіргі кезеңде Қазақстан Республикасында көлік-экспедициялық қызметті құқықтық реттеудің бірыңғай теориялық және заңдық базасының болмауы құқық қолдану тәжірибесінде проблемаларды туындатпай қоймайды. Көліктік қызмет көрсету саласында қызметтің бұл түрі көп жылдан бері жүзеге асырылып келе жатқанына қарамастан, көлік-экспедициялық қатынастар тиісті құқықтық реттеуге алынбай отыр. Осы орайда біз зерттеу жұмысында алдымен көлік-экспедициялық қызметтің түсінігі, түрлері, ұйымдастырылу негіздеріне талдау жүргізуге талпыныс жасамақпыз.
Экспедиция термині әртүрлі ұғымдарды түсіндіреді, себебі бұл сөздің көп синонимі бар. Оған тасымалдаушы алдында жүк жөнелтушінің атынан экспедитордың өкілдік етуі де, олардың арасындағы делдалдығы да, жүктерді жөнелту және тағайындалған жерде оларды қабылдау мақсатында жүргізілетін операциялар, іске қатысты корреспонденцияларды жөнелту, осындай іспен айналысатын кеңсе, поштаны сорттау және үлестірумен айналысатын байланыс мекемесінің қызметтері және т.б. жатады. Сондықтан да экспедициялық қызмет пен көлік-экспедициялық қызмет көрсету ұғымдары көп жағдайда шатастырылады. Ғ.И. Төлеуғалиев көлік-экспедициялық қызмет көрсету деген терминнің ұғымы анағұрлым кеңірек, себебі оның мазмұны жүк иесіне тасымалды жүзеге асыру мақсатында көрсетілетін кез келген қызметті білдіреді деп атап көрсеткен [9, 72-73 бб.].
Заң әдебиетінде көлік-экспедициялық қызмет көрсету ұғымы әртүрлі мазмұндалады. Мәселен, А.И. Хаснутдиновтың пайымдауынша, көлік-экспедициялық ұйымдардың қызметінің мазмұны болып жүктерді жөнелтуге дайындау және көлік ұйымынан жеткізілген жүкті қабылдап алу бойынша әртүрлі қосалқы операцияларды орындау табылады [10, 184 б.].
Н. Рыженкова экспедициялық қызметті сипаттайтын келесідей мәнді белгілерін атап көрсетеді: біріншіден, клиенттің орнына тасымалдаушымен мәміле жасасу және екіншіден, толығымен тасымалдау үрдісі үшін жауапкершілікті экспедиторға жүктеу. Бұл жерде экспедициялау тек қана тасымалдауды ғана емес, сондай-ақ басқа да операцияларды орындаудан тұрады [11, 7 б.].
В.И. Жуков әдебиеттегі көлік-экспедициялық операция түсінігінің екі анықтамасына тоқталып өткен: бірінші анықтамаға сәйкес, көлік-экспедициялық операция - тек қана көліктің бір түрінің қызметіне байланысты экспедициялық қызметтердің жиынтығы және тасымалдау қызметі бұл операцияға кірмейді, екінші анықтама бойынша, көліктік (тасымалдауға қатысты) және экспедициялық қызметтердің жиынтығын білдіреді [12, 95 б.].
В.К. Андреевтің пікірі бойынша, көлік-экспедициялық қызмет көрсету қосалқы тасымалдау мен көлік-экспедициялық операциялардың жиынтығынан тұрады [13, 9 б.].
Е.М. Ворожейкин көлік-экспедициялық операцияны экспедитормен орындалатын әрекеттердің кешені деп түсіне отырып, бұлардың ішінде тек қана экспедиторлық қызметпен бірге тасымалдаумен байланысты (контейнерлерді жеткізу, жүкпен бірге күзетіп ере жүру) қызмет көрсетулер де кіреді деп нақтылайды. Автор көліктік және экспедициялық қызметтер бір-бірімен тығыз ұштасып жатқандықтан, операцияларды құратын қызмет көрсетулердің ішінен көліктік жұмыстарды ерекше бөліп алу мақсатқа лайықты емес деген пікірін білдіреді [14, 46 б.].
Е.М. Воржейкиннің пікіріне ұқсас көзқарасты О.С Иоффе де білдірген. О.С Иоффе экспедитордың қызметінің жеке элементтері әртүрлі шарттардың пәндеріне жатқызылғанымен, экспедитордың барлық әрекеті бір ғана шартпен реттелетін біртұтас үрдісті құрайды және тасымалдауға қатысты экспедитордың қызметі қосалқы сипатта болады деп атап көрсеткен [15, 545 б.].
Danzas, Shenker, Kuehne, Nagel секілді әлемге танымал ірі экспедиторлық компаниялар клиентке көліктің әр түрімен тасымалдауды қоса алғанда, экспедиторлық және логистикалық қызметтерді толығымен орындай алады. Дүние жүзінде бұдан басқа да клиенттің ерекше тұтынымын қанағаттандыруға маманданған экспедиторлар да жетіп жатыр.
Өкіл ретінде тапсырмаларды орындау барысында экспедиторлар қауымдастығымен қабылданған ережелер, белгілі бір тәжірибелер қалыптасқан:
oo егер өзіне арнайы тапсырма берілмесе, экспедитор тасымалдаушыға берілетін немесе тасымалдаушыдан алынатын жүктің салмағын және алатын орнының санын тексермейді, жүк жөнелту пунктінде көліктің жүк құжатын толтыруды қамтамасыз етпейді;
oo экспедитор клиенттің нұсқауларын орындап қана қоймай, жүктің үнемді және қауіпсіз тасымалдануына кедергі келтіретін немесе тұрып қалу тәуекеліне әкелетін мән-жайларға клиенттің назарын аудартуға міндетті;
oo клиент арнайы тапсырма берсе, жүкті жөнелту жерінде көліктік тасымалдау құжатын өзі толтырып, жолдама құжаттарын жинақтауға міндетті;
oo аса құнды жүктерді тасымалдау бойынша экспедиторлық қызмет көрсеткенде клиентке оның құнын көрсету қажеттігін және оның орындалмау салдарын нұсқауы қажет;
oo экспедитор жүкті жеткізу мерзімін қамтамасыз етеді, бірақ та оның бұзылуы үшін жауапкершілік тасымалдаушыға жүктеледі [3, 39 б.].
Осы анықтамадан агент ретіндегі эспедитордың жәй агенттен айырмашылығын салыстырып көрейік: экспедитордың жүкті қабылдап алу, клиентке экспедиторлық құжат беру сияқты міндеттері жәй агентте болмайды; экспедитор жүкті қабылдап алған сәттен бастап жүк қабылдаушыға табыстағанға дейін жүктің жоғалуы, жетіспеуі немесе зақымдалуы үшін жауапкершілікте болса, агент тек қана шарт жасасу фактісі үшін ғана жауап береді; экспедитордың қызмет көрсетуін экспедиторлық құжаты нақтылайтын болса, агент қызмет көрсету туралы акт мен есеп беруге тиіс.
Темір жол көлігінде кінә қою мерзімдері: жүктің жоғалғаны үшін шығынды өтеуге - жеткізіп беру мерзімі аяқталғаннан жеті тәулік өткеннен кейін; жүктің жетіспеушілігі, бұзылғаны (бүлінгені), жеткізіп беру мерзімінің өтіп кеткені үшін шығынды өтеуге - берілген күннен бастап есептеледі (ҚР Темір жол көлігі туралы Заңның 90-бабы).
Клиенттің тапсырмаларын агенттік шарты бойынша орындау экспедиторға заңдық және басқа да әрекеттер орындау жүктелгенде, сонымен бірге, егер экспедитор клиенттің атынан және соның есебінен орындалатын әрекеттердің салдары үшін барлық жауапкершілікті клиенттің өзіне жүктеуді жөн деп есептесе және, керісінше, егер клиент мәмілелердің салдары үшін барлық жауапкершілікті клиенттің агенті ретінде экспедитордың өз мойнына алуын талап еткен жағдайларда орын алады. Мәселен, тасымалдаушы, көлікті жалдаушы (принципал) көліктік қызметтерді орындауға қатысты заңдық және нақтылы әрекеттерді жүзеге асыру үшін агенттік шарты бойынша эспедиторға тапсырма беруі мүмкін.
Экспедитордың агенттік тапсырмаларды орындауы ҚР АК-де агенттік шарттың бекітілмеуіне байланысты тапсырма және комиссия шарттарының нормаларымен және теңіз көлігі туралы заңнамалармен реттеледі.
Сонымен, көлік-экспедициялық қызметтердің әр түрін орындайтын экспедитордың құқықтық мәртебесіне талдау жүргізе келе, біз өз ойымызды келесідей түйіндейміз.
Экспедитор сенім алушы, комиссионер және агент ретінде әрекет еткенде клиент пен тасымалдаушының арасында делдал болып табылады. Делдал иә өзгенің атынан, иә өз атынан әрекет етеді. Қандай жағдай болмасын, ол өзгенің мүддесі үшін әрекет етеді. Яғни, өз клиенті - өкілдік беруші, комитент, принципал үшін белгілі бір құқықтар мен міндеттерді орнатады, өзгертеді немесе тоқтатады. Құқылы немесе міндетті тұлғалардың өзге тұлғалар - делдалдардың көмегімен қажетті нәтижеге жетуіне мүмкіндік беретін заңдық қызмет көрсетулердің мәнісі осыда.
Көлік экспедициясы шартымен клиентке заңдық сипаттағы да, нақтылы сипаттағы да қызметтер көрсетіледі. Сондықтан әрбір нақты жағдайда экспедитор қандай рөлде бола алатындығын анықтап алу қажет. Делдал (сенім алушы, комиссионер, агент) ретінде экспедитор жүкті тасымалдауды ұйымдастыру бойынша клиент пен үшінші тұлғалардың (тасымалдаушы, сақтаушы, сақтандырушы, т.б.) арасында дәнекер болады.
Темір жол көлігіндегі реформалаудың екінші кезеңінде Қазақстан Республикасы мен Темір жол көлігінің орталық Кеңесіне кіретін мемлекеттердің темір жолдарының барлық желісі бойынша түрлі санатты жүктерді тасымалдау жөнінде ұйымдастыру тәжірибесі бар жұмыс істеп жүрген экспедиторлық компанияларға конкурстық негізде вагондар сатылуы немесе жалға берілуі тиіс болды. Экспедиторлық компанияларға басымдықтың берілу себебі отандық көлік-экспедициялық қызмет көрсету саласын жандандыру көзделді.
Темір жол көлігінде көлік-экспедициялық қызмет көрсету нарығын дамыту мен осындай қызметтерге деген клиенттердің сұраныстарын қанағаттандыру мақсатында Темір жол көлігіндегі экспедиторлар қызметінің ережесі [20] қабылданды. Ереже экспедиторлардың темір жол көлігінде қызмет ету тәртібін бекітіп, экспедиторға қатысты клиенттер мен тасымалдаушылардың темір жол көлігінде көлік-экспедициялық қызмет көрсету бойынша туындайтын өзара қатынасын реттейді. Бірақ аталмыш Ереженің жетіспеушілік жақтары да жоқ емес, атап айтқанда, экспедитордың делдал ретіндегі көлік-экспедициялық қызметтерді орындау тәртібін реттеумен шектеліп, тасымалдау қызметін орындауды қарастырмайды, тараптардың жауапкершілігі, талап қою тәртібі толық реттелмеген, сонымен бірге экспедитордың аралас тасымалдауды жүзеге асыру құқығын қарастырмаған.
Темір жол көлігі саласында көлік-экспедициялық қызмет көрсете отырып, экспедитор тасымалдауды тікелей өзі орындайтын болса, онда Темір жол көлігінде жүктерді тасымалдау ережелері басшылыққа алынуы тиіс [91].
Тұрғындарға көлік-экспедициялық қызмет көрсету саласындағы кемшіліктердің орын алуының басты себептерінің бірі ретінде көрсетілетін қызметтердің сапасының төмен болуын атап өту қажет. Өкінішке орай, қазіргі кезеңде Қазақстандағы көліктік сервис, қызмет көрсету сапасы әзірге тұтынушылар қауіпсіздігі, мүліктің сақталуы, қоршаған ортаны ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz