Түрік қағанаттарындағы мемлекеттілікті нығайту үшін күрес

Пән: Қазақстан тарихы
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 24 бет
Таңдаулыға:

Түрік қағанаттарындағы мемлекеттілікті нығайту үшін күрес

Сақтар мен ғұндардан кейін тарих сахнасына шығып, бүкіл дүниені дүр сілкіндірген халық ежелгі түркілер болды. Олар батысында Византия елімен, оңтүстігінде Персиямен, Тіпті Үндістанмен, ал шығысында Қытаймен шектесіп жататын орасан үлкен мемлекет құрды.

«Түрік мемлекетінің құрылып өмір сүруі тұтас адамзат тарихында біршама деңгейде бетбұрыс кезең болды . . . Түркілердің қоғамдық өмірі мен әлеуметтік институттарының күрделі түрлері таңқылдыра-ды : ел, меншіктің сатылық жүйесі, шендер иерархиясы, әскери тәртіп, елшілік дәстүрі, сондай -ақ көрші отырған елдердің идеологиялық жүйелеріне қарсы қоятын, мұқият әзірленген дүниетанымның болғандығы таң қалдыратынын», - тюрколог Гумилев айтып кетеді [ 55, 83 б. ] .

Жужандарды (аварларды) ысырып тастағаннан кейін, түркіттер өздеріне жақын орналасқан көшпелі көршілеріне қарсылықтар бастайды. 554 ж. жеке бектерден империя құрылған жыл болып табылды. Теріскейде Цигу (кейбір зерттеулерде қырғыздар деп жазылып жүр ) басып алынады. Сол уақыттан бастап Мұқан (Іркін) қаған өзіне тиісті солтүстік шекарасын қауыпсіз етеді.

Қытай жылнамасында Іркін яғни Мұқан қағанның заманында ұлысы мықтап күшейеді. Ол елшісін жіберіп, Теңчүкістің көзін жоюды сұрапты. Тәйзу деген біреу оған мақұл етіп, Теңчүкістен құл түрінде үш мың адамды жиып алып оның елшісіне тапсырыпты. Оларды Чиңмын қақпасының сырт жағында қырып жіберіпті. 3 жылы (556) Іркін (Мұқан) Тұйғұндарға тұтқиыл шабуылдап оны талқандайды. Бұл жайт Тұйғұн баянында айтылыпты. Миңдидың 2 жылы (558) Іркін елшісін жіберіп жергілікті бұйымдарынан сый ұсыныпты. Баудиңның 1 жылы (561) тағы да үш мәрте елші жіберіп жергілікті өнімдерін тарту етіпті.

Мұқанның алғашқы билік еткен жылдарында шығыс жақты үш халық : қытайлар хи деп атайтын татаптар, қидандар мен қытай саяхатшылары Шивэй депте айтылатын отыз тайпалы татарлар мекендеген. Осы бір үш халық барлығы дерлік монғол тілінің диалектісінде сөйлейтін және тұрмысы, мәдениеті жақын болыпты, бірақ бір - бірімен соғысып өтіпті. Татаптар хинганның батыс жоталарында тұрып Бэй - цимен одақтас болып жүріпті. Қидандар (қарақытайлар) Маньчжурияның далалық аймағында, Ляохо өзенінің теріскей бетінен әрі қарай көсіліп жатады екен. Олар татаптармен жиі соғысқандықтан, Бэй- Цимен де қақтығысып қалатын болыпты. 553 ж. Бэй- Ци императоры Вэнь - ди қидандарды талқандап, оның елінің біршама бөлігін өзіне қаратыпты. Біраз қалған құтқаны Когуриоға (Корея) немесе сол кезде Сары теңіз аймағына барған түркіттерге бағыныпты [ 64, 29 б. ] .

Қидандарды (қарақытайларды) жеңгеннен кейін, Бэй- Ци мемлекеті өзінің сыртқы саяси жағдайын реттей алмай, біраз нашарлатып алыпты. Түркіттердің қаумалай бастауы әсер еткенді. Сәнбилердің қалған құтқанын аяусыздықпен жазалағаны және мол қаражатты жұтып жатқан будда дініне ашық түрде қамқорлық етуі мемлекеттің сыртқы жауларына қарсылық жасау икемін әлсірете беріпті. Сол уақыттарда Бэй - Чжоу, түркітермен келісілген одағының арқасында, сол сияқты оның билеушілері қызметшілер құрамына жақындауы және будда, даос сопыларына қаражатты шашпауының арқасында күшейді. 579 ж. император У- ди буддизм мен даосизмге тиым салу жөнінде жарлық беріп, қытайдың сонау Генрих VIII- сі «Әуелі - құдай» делінетін алып, Будда мен Лао-Цзыдің мүсіндерін тағының екі шетіне қоюға бұйрық беріп, олардың арасына отырып, дінді кемсіту үшін, елдің көзінше оған тағзым еткенсіпті. Чжоу империясы тіпті Батыс Азия жақта да белгілі бола бастапты, шар тараптың патшалары онымен байланыс орнатуға тырысыпты. Олар өз елшілерін жөнелтіп отырды. 553 ж. эфталиттер, 555 ж. - Ираннан, 559 ж. - Гаочан ( Тұрфан) , 561 ж. - Куча және 564 ж. - Қарашардан елшілер келіпті [ 64, 30 б. ] .

Сол уақыттағы Бэй -Чжоу империясының басты міндеті - Шығыс империясы - Бэй -Циді құрту болып табылды, алайда ептілікпен жөнге салып пайдаланылса, соңғының, империяның тұтастығын сақтап қалатындай ішкі резервтері бар болатын. Мұның түйіні - түркіт қағанының қай жақты қолдауында болатындығы маңызды еді. Бұл туралы өздерінің Жоунама жылнамасының 50 бумасында толық былай баяндалады : Ол кезде (Жоу әулеті ) Чи патшалығымен арада соғыс болып жатыр еді. Арада қақтығыс толастамаған соң, сырттан көмекші болуы үшін олармен одақтасуға тура келді. Іркін (Мұқан) Уй әулеті Гұңдидың заманында- ақ өзінің қызын Тәйзуға атастырған еді. Бірақ некелік шарт бекімей жатып Тәйзу қайтыс болып кетті. Ұзамай Іркін басқа қызын Гаузуға атастыруға келісім берді. Алайда қалың алып үлгермей Чи патшалығы да оның қызына құдалық сөйлесіп елші жіберді. Іркін олардың тартуына қызығып бұрынғы сөзден айнығысы келді. Дәл осы кезде, патшам Ляңжоу дуанбасы Яң Жян мен бөрібасы Уаң Чиңдерді құдалықты бекітуге жіберді. Уаң Чиңдер уәдеге опа, іске әділдік керек екенін ұғындырды. Осылайша Іркін Чи патшалығының елшісінің талабынан бас тартып, құдалық шартын бекітті. Осылайша ол шығысқа жорық жасау тілегін қайталай білдірді. Бұл іс Яң Жяндардың ғұмырнамасында айтылған.

3 жылы патша Сүй сұлтаны Яң Жұңға он мың әскерді бастап Түріктермен бірге Чи елінің үстіне аттануға жарлық шығарды. Яң Жұңның әскері Шиңлиңнен асқанда Іркін өзінің жүз мың атты сарбазымен келіп бұларға қосылды. Келесі жылы басқы айда Жиняңда Чидың билеушісін қоршауға алды. Бірақ жеңе алмады. Сонан Іркін сарбаздарын еркіне жіберіп мейлінше тонатып кері қайтты. ( Жорықтан оралған) Яң Жұң Гаузуға былай деді : « Түріктердің жасағы жалпы нашар, сыйлығы мардымсыз, жазасы да тым жеңіл. Қолаға көп болғанымен, бұйрықтарының тиянағы жоқ. Мұндай елді бойсындыру қиын деуге қайтіп болады ? Бұрынғы барған елшілеріміздің оларды өте құдіретті етіп көрсетуіндегі мақсат- олардың елшісіне мол сыйлық бергіздіру, сөйтіп өздері барғанда да соның есесіне көп сыйлық алу. Сарай олардың өтірігін малданған соң, қолбасыларымыз да, әскерлеріміз де олардан шынымен именетін болып жүр. Лулар былай қарағанда мықты сияқтанғанымен, оларды жөнге салу өте оңай. Қазір, меніңше, бұрынды - соңды барған елшілердің барлығының басын алған жөн» . Гаузу оның бұл ұсынысын қабылдамады. Сол жылы Іркін тағы да тарту - таралғымен елшісін жіберіп, шығысқа екінші рет жорық жасауға өтініш білдірді. Патша Яң Жұңды әскерімен Оқиядан аттануға, ал Жин сұлтаны ( Юйуын) Худы Лояңға барып онымен тізе қосуға бұйырды. Кезегінде (Юйуын) Ху шайқаста жеңіліс тапты да Іркін кері қайтып кетті. ( Баудиңның) 5 жылы (565) патша Чын сұлтаны (Юйуын) Чүн, бас уәзір Юйуын Гүй, Шыну сұлтаны Доу - и және Нән - ән сұлтаны Яң Жяндарды қалыңдықты алып келуге жіберді. Тянхының 2 жылы (567) Іркін тарту - таралғымен тағы да елші аттандырды. Чын сұлтан (Юйуын) Чүндер келгенде Іркін Чи патшалығынан әлі де үмітін үзе қоймап еді. Сол кезде өзгеше бір жел тұрып күн күркіреді. Сосын ғана қызын (Юйуын) Чүндерге қосып жіберуге келісімін берді. Бұл туралы деректер «Патшайым ғұмырнамасында» айтылған. (Тянхынның) 4 жылы тағы да елші аттандырып, тартуға жылқы айдатты.

Іркін өлгеннен кейін, орнына інісі Табар қаған деген лауазыммен таққа отырды. Іркін кезінен бастап, мемлекеті күшейген соң, олардың хуашялықтардың келемеж ету ойы болған еді. Сарай олармен құда- андалық қатынасты сақтауға тырысып, жылына оларға жүз мың топ торғын - торқа, асыл кездемелер беріп тұрды. Түріктердің астанада тұрғандарын аса сый - құрметпен күтті. Олардың сарай есебінен киім киіп, ет жейтіндерінің өзі үнемі мыңға жетіп отырды. Чилықтар де олардың шабуыл жасауынан жасқанып, қазыналарын сарқап бітті. Табар бұған насаттанып, қасындағы нөкерлеріне : «Күнгейдегі екі ұлым маған деген адалдығынан айнымаса еш нәрседен шолпы тартпаймын» дейтін еді. (Уди - Юйуын Юң заманы) жяндының 2 жылы (573) Табар елші жіберіп сайгүлік сыйлады.

Чи патшалығы жойылғаннан кейін, оның Диңжоу дуанбасы, Фәняң ханы Гау Шау -и Ма - идан Түріктерге қашып барды. Табар Гау Шау - иды Чи патшасы етіп көтерді, кек аламыз деп оның бұрынғы адамдарын да шақыртты. Шюанжыңның 1 жылы (578) сәуірде Табар Южоу дуанын шауып халқын қырды. Баған Лю Шюң әскерімен қарсы соғысты. Бірақ жеңіліс тауып қаза болды. Гаузудың өзі алты алайды бастап солтүстікке жорық жасады. Бірақ ол жолда қайтыс болды да, әскері кері оралды. Сол жылы қыста Табар шекара аймаққа шабуыл жасап, Жючюанды қоршап аямай тонап кетті. Дашяңның 1 жылы (579) Табар құда- андалық қатынасты қалпына келтіруді өтінді. Патша Жау ханы (Юйуын) Жаудың қызын Мың ділда ханша деген атпен оған атастырды және елші жіберіп Гау Шау - иды астанаға айдатып әкелуді тапсырды. Табар жарлықты қабылдамай, баяғысынша Биңжоу дуанына шабуыл жасады. Дашяңның 2 жылы (580) тарту - таралғысымен елшісін жіберіп ханшаны алдырды. Бірақ Гау Шау - иды тапсырмай алып қалды. Патша осы мәселеде өз лебізін жеткізуді Хы Ро - иға бұйырды. Осыдан кейін Гау Шау -и (астанаға) апарылды [ 65, 38 б. ] .

Бұл көне қытай жылнамасынан бөлек Сүйнама жылнамасының 84 бумасында Теріскей тиек- Түрік деп аталатын мәліметте Табар қаған яғни зерттеушілердің еңбегінде жазылып жүрген Тобохан туралы қызықты да шытырман оқиғалар баяндалады. Сонымен деректегі оқиға былай басталатын : Мұқан (қаған) жиырма жыл ел биледі. Ол өлгеннен кейін орнына баласы Төремен емес, інісі Табар қаған деген лауазыммен таққа отырды. Табар қаған Шатуға Нибар қаған деген атақ беріп, мұқым шығыс жақты билетті. Өзінің інісі Нұқтан қағанның ұлын Бөрі қаған етіп, батыс жаққа қоныстандырды. Сол кезде Табардың қол астында бірнеше жүз мың оқшысы бар еді. Кіндік қағанат олардан шынымен именуші еді. Сондықтан Жоу, Чи әулеттері олармен құда - андалық қатынасты сақтау жағында бірінен - бірі кейін қалғысы келмей, өздерінің қазынасын сарқып бітті. Табар бұған насаттанып, қол астындағыларға: « Күнгейдегі екі ұлым маған деген адалдығынан айнымаса еш нәрседен кемдік көрмеймін» деп мақтанушы еді. Чи патшалығында Хүй Лин дейтін шырамана (сопы) бар еді. Түріктер оны тұтқын ретінде елдеріне алып барды. Ол Табарға : « Чи мемлекетінің бай әрі күшті болуы олардың будданың жолын ұстануынан» деді. Оның үстіне ебеп - себеп, випака сияқты адамгершілік қағидаларына саятын діни тағылымдарды ұғындырды. Табар оның уағызына иланды да сангхарама ( ғибадатхана) салғызды әрі Чи патшалығына елші жіберіп, «Жиңмиң», « Нирвана», « Хуаян» сияқты дестірлер мен «Ондық тиымдарды» сұратты. Табар ауыз бекітіп, тиымдарды орындады, сангхараманы айналып тауап етті, тіпті кейде ішкергі өлкеде тумағанына өкінді. Он жыл елін сұраған Табар ауруы асқынып өлер шағы болғанда, баласы Әміреге : « Туыстық жақындықта әке мен баладан артығы болмайды деп естуші едім. Ал менің ағам жақыным деп өзінің баласына тартпай тағын маған беріп кетті. Мен өлсем, сен Төременге жол бер» деді. Табар өлген соң, орда біліктілері тақты Төременге ыңғайлады. Бірақ оның шешесінің тегі қара халықтан болғандықтан ел - жұрты оған мойынсал болмай, шешесінің ақсүйектен шыққанын ескеріп, Әміреге көбірек ықылас танытты. Шату бәрінің соңынан келіп, орда ұлықтарына : «Егер Әмірені таққа отырғызсаңдар, онда аға - бауырларыммен бірге қызмет етемін. Ал егер Төременді таққа таққа отырғызсаңдар, онда мен өз шекарамды сақтап, қымы өткір найзаммен оған төтеп беремін» деді. Шату өте абыройлы әрі батыр адам еді. Ұлықтар оған қарсы келе алмай, ақырында Әмірені таққа отырғызды. Таққа қолы жетпеген Төремен Әміреге мойынсал болмай, әр кез оған адам жіберіп, тіл тигізіп, қарадай соқтығып тұрды. Оны бағындыра алмаған әміре тақты Шатуға берді. Орда біліктілері : « Қағанның төрт ұлының ішіндегі ақылдысы - осы Шату» деп, оны Ел Күлік шад Баға Ышбара қаған деген лауазыммен таққа отырғызды. Ышбара қаған деп те атады. Ол Түкен тауды мекендеді. Әміре мәртебесі төмендетіліп, екінші қаған деп аталды да Тоғла суының бойын қоныстанды. Төремен Ышбараға : « Мен өзіңдей қағанның баласымын. Әр екеуіміз де әке мұрасына ие болуға хақылымыз. Ал қазір сен шексіз құрметке ие болдың, мен ғана мәртебе ала алмадым. Бұл қалай?» деді. Ышбара онан қауіптеніп, оны Аба қаған етіп тағайындады да, қарасты елін өзіне қайтарып берді.

Түркілер үшін немесе түркіттер 580 ж. құдіретінің шырқау шегі болып табылады. 581 ж. Тобохан (Таспар) қаған дүние салады. Бұл кезде Қытайдағы түркіттердің қас дұшпаны, сондайақ Сүй әулетінің негізін салушы, жауынгер генерал Ян Цзян, Чжоу әулетін құлатып, бұл саяси жағдайды толығынан өзгертіп жібереді. Гао Бао - нин өз жауларынан көбірек өмір сүріп, түркіт қағандарының одақтасы ретінде, Чахарда дербес кінәз болып қала беріпті .

Сөйтіп, түркілер, шырғалаңы мол оқиғалар арқылы өз биліктерін шығыста қана жүргізіп қоймай, батыс өңірлерде де жүргізіп отырды. Аталмыш өңірде Бумын (Түмен) қағанның інісі Істеми кейбір еңбектерде және деректерде оны Дизабул депте атайды 100 мың әскерден тұратын әрқайсысында 10 мыңнан әскері бар он қолбасшыны басқарып, өзін қаған деп жариялапты. Ол Алтай жақтың теріскейіндегі түріктенген угор құрман, қу тағы басқа он тайпаны бағындырады [ 54, 122 б. ] .

Қытайлар әскер санын 100 мың адам деп шамалауы нақты сарбаздар санын көрсетпейді, оның деңгей - дәрежесін, яғни ең үлкен дәрежені көрсетуінде болып тұр, ол оның «баһадүр - жабғу» деген шенге тұспа -тұс келеді [ 64, 32 б. ] .

Істеми (Дизабул) қаған батыс өңірлерге қарай жорығын 552 жылы бастайды. 553 ж . жужандарды (аварларды) біржола жеңіп шықты. 555 ж. Истеми қағанның әскері «Батыс теңізіне» жетеді, ол теңіз бүгінгі кездегі Арал теңізі болуы мүмкін, сөйтіп Ташкенттің теріскейімен өтіп отырып, Сырдария Солтүстікке қарай бұрылатын жерде оны кесіп өтеді де, ендік бағыты бойынша жылжып, Амудария өзенінің төменгі жағы мен Арал теңізінің оңтүстік жағасы арқылы өтеді. Соғдиана мен Бұқар сол уақыттарда эфталиттерге қарасты болатын, жүргінші жолаушылар солармен қағтығысқа баратын еді. Одан ары түркіттер 1, 5 жыл ішінде тұтас Орталық Қазақстанды, Жетісу аймағын және Хорезмді қаратады.

Алайда алдағы жоспардағы істеріне кедергілер тап болады. Сол кездегі Арал теңізінің теріскей жағында хуни (хионаттер) , уар мен огорлар деп атлатын тайпалардың қарсылығына кезігеді. Бірақ қаған үшін толық жеңіс 558 ж. болып табылды. Аталынған тайпалар жеңіледі де, қарсыласа бергендерін алдына салып, қой сияқты айдап

Еділден бірақ шығарады. Олар уарлар мен хунилардың жұрнағы - тек бар жоғы 20 мыңдай адам болыпты. Хиониттер - сармат -алан тайпаларының ұрпағы болыпты. Уар немесе вар - хиониттердің көршісі, угор тобының тайпасы екендігін Феофилакт Симокатта өз еңбегінде келтіреді. Огорлар немесе угорлар - қазіргі венгрлердің арғы тегі болып шығады. VI ғ. олар Башқұрт жерін Еділ мен Жайық арасындағы даланы мекендепті.

Істеми әскері Еділден ары өтпей, Жайық маңайындағы даланы бағындырумен аяқтайды. Сөйтіп Істеми батысқа жүргізілген соғысы бітіпті. Небәрі төрт жылдың ішінде жеткен жеңістері қағанаттың жаңа саяси міндеттерін қойыпты.

Орасан зор азиялық жерлерді алып жатқан бір мелекеттің өмір сүруі, Қытай, Византия мен Иран елінің елшіліктері қызметіне үлкен маңызды факторға айналады. Бұл Істемидің мемлекеті еді [ 64, 34 б. ] .

Істемидің батысқа жүргізген соғысына кедергі келтірген және соған байланысты соғыстың уақытша тоқтауына әсер еткен эфталиттер ол кезде оңай жау болмапты. Эфталиттер Каспий теңізінен Солтүстік Үндістаннан Шығыс Түркістанға дейінгі жерлерді алып жатқан мемлекеттің бірі болды. Сол себепті де ондай күшті мемлекетті түріктердің бірден жаулап алуға қауқары бармады. Түріктер бұл жауды жеңуі үшін ең алдымен бұларға тәуелді болып тұрған Парсы елімен одақ құруға 563 ж. келісім жасасады. Осыдан барып парсылар түріктердің қолдауының арқасында Эфталиттен Тоқарыстан өңірін тартып алады. Сосын түріктерге эфталиттерді жеңіп алу көп қиындық болмаған еді. 563- 567 жж. аралығында түріктер эфталиттерді біржола жеңеді. Фердаусидің Шахнамасында сипатталғанындай соңғы шайқаста сол уақыттағы Бұхара қаласының түбінде эфталит билеушісі Ғатыфардың әскері мүлде талқандалыпты. Бірақта достық қарым -қатынаста отырған екі елдің арасында басты екі мәселенің айналасында келіспеушілік туындайды. Бірінші мәселе ол, жеңілген эфталиттердің жерін, қазынасын бөліске салуда келіспеушілік болса, екінші мәселеде, Батыс пен Шығыс арасындағы керуен жолы бойындағы жерлерді бөлісуге келгенде, өзара наразы-лықтар болған еді. Себебі керуен жолы бойындағы жерлерді иелену көп пайда әкелетін болған. Осы бір келіспеушілік жағдай екі жақтың дипломатиялық қарым - қатынасын ушықтыра берген болатын. Бұл жағдайды мынадан толық байқауға болатын. Түрік қағаны Хұсрау шаһққа Парсы жері арқылы Византияға жібек және өзге де тауарлар өткізуге рұқсат сұратып елшілік жіберген болатын. Сол елшілікті соғды көпесі, есімі Маниах, бастап барған. Бірақта осы елшіліктің жолы болмай қайтады. Өйткені егер жібек Иран жері арқылы Византияға жеткізілетін болғанда, парсылар үшін қыруар зиян болатын еді . Сөйтіп бұл мәселеге бірден дөрекі жауап берсе түрік билеушісінің ашуына тиетінін түсініп, оны болдырмау үшін жеткен жібек маталарының түгелін ақысын төлеп, елшінің көз алдында жібек маталарын түк қалдырмай өртетіп жіберген еді. Елші Маниах бар жағдайды қағанға айтып береді. Қаған бұл мәселені түзеу үшін енді түріктердің өзінен құрылған елшілік жібереді. Бұл елшіліктің де жұмысы дұрыс болмай келген болатын. Болған жағдайлардың ішінде сапарға шыққан біраз елшілер қазаға ұшырап, үш елші аман келеді. Қаған парсылар елшілерге у берді деген сылтаумен оларға қарсы жорыққа дайындала бастайды. Соғысқа көмектесер одағы ретінде парсылықтардың батыстағы жауығып отырған мемлекеті Византия болатын. Онымен одақ құру үшін Маниах бастаған елшілікті Кавказ жері арқылы Константинопольге жібереді. Византия императоры Юстин - II парсымен соғыстың қайта басталмай қалуы мүмкін емес деген оймен Түрік қағанаты сияқты күшті беделді елдің салмағын да есіне түсіріп, келген елшілікті зор ынта- ықыласпен күтіп алады. Келісім бергендіктің айғағы ретінде Маниахпен бірге шығыстағы қалаларының қолбасшысы есімі Земарх деп аталатын адамын бірге жібереді. Түрік қағаны Істеми Византия елшілігін шын көңілімен қарсы алып, өз ұсынысының растығын дәлелдеу үшін елшілікті Иранға қарсы әскерімен бірге еріп баруға шақырған болатын. Дәл сол уақытта Ираннан да елшілік келіп түрік қағанына соғысудың қажетсіздігін мәселені реттеуге келгендіктерін айтады. Істеми қаған Византия елшілігінің келгеніне салтанатты қабылдау жасайды. Кейбір дерек-тердің мәліметінде елшілер Талас өзені жанында қабылданады. Қабылдау барысында Земархты Иран елшілігінен жоғары отырғызып оның көзінше парсы елшілігін айыптайды. Содан Иран елшілері өз елдеріне түрік қағаны атынан мойындарына ауыр соғыс жағдайының жүгін арқалап кетеді. Ал Византиия елшілеріне достық қарым - қатынастың сый - сыяпатын беріп, Маниахтың баласын және өкілетті елшіліктің өкілі Тагма - Тарханмен бірге Константинопольға аттандырады. Бұл уақытта соғды Маниах өмірде жоқ болатын [54, 123 б . ] . Алайда Византия мен қағанат одағы өзін жасаушыдан кейін де өмір сүріп, Иран мен жауласу ісі сияқты, мұра ретінде хазар хандарына ауысып, ал Иранға деген жаулық сезімі, парсы патшаларын араб халифтары алмастырғанға дейін жалғаса беріпті [ 64, 45 б. ] .

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.