Роман мазмұнының көркемдік–әдеби маңызы
КІРІСПЕ
1 РОМАН МАЗМҰНЫНЫҢ КӨРКЕМДІК.ӘДЕБИ МАҢЫЗЫ
1.1 Ә.Нұрпейісовтің «Сең» романының көркемдік.идеялық ерекшелігі
1.2 Романның орыс, ағылшын тілдеріне аударылуы
2 РОМАН АУДАРМАСЫНДАҒЫ АУДАРМАШЫЛЫҚ ШЕШІМДЕР МЕН ТӘСІЛДЕР
2.1.Арал табиғаты суреттемелерінің аудармада берілуі
2.2 Диалогтардың аудармасындағы ұлттық сөйлеу ерекшелігінің сақталуы
2.3.Романдағы реалияларды аудармада беру амалдары
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
1 РОМАН МАЗМҰНЫНЫҢ КӨРКЕМДІК.ӘДЕБИ МАҢЫЗЫ
1.1 Ә.Нұрпейісовтің «Сең» романының көркемдік.идеялық ерекшелігі
1.2 Романның орыс, ағылшын тілдеріне аударылуы
2 РОМАН АУДАРМАСЫНДАҒЫ АУДАРМАШЫЛЫҚ ШЕШІМДЕР МЕН ТӘСІЛДЕР
2.1.Арал табиғаты суреттемелерінің аудармада берілуі
2.2 Диалогтардың аудармасындағы ұлттық сөйлеу ерекшелігінің сақталуы
2.3.Романдағы реалияларды аудармада беру амалдары
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
Көркем әдебиет екі елді таныстырушы, әрі бір ұлт тіршілігінің қыр-сырларын басқа ұлт өкілдеріне паш етуші болып табылады.Осы екі тіл арасындағы көпір қызметін атқарушы аударма екеніне ешкімнің шүбәсі жоқ.
Қазақ әдебиеті тарихында аты алтын әріптермен жазылған жазушының бірі Ә.Нұрпейісов болса, тарихи маңызы зор шығарма қатарына оның «Сең» романын жатқызамыз. Балықшылар өмірінің қиыншылығы мен тауқыметі жайлы сыр шертетін бұл шығармада қазақ халқының тұрмыс–тіршілігі, Арал теңізін шарпыған жойқын қасірет жайлы баян етіледі.
Диплом жұмысының негізгі мақсаты осы көркем шығарманың орыс, ағылшын тілдеріне аударылу мәселесін талқылау, аударма барысында орын алған кемшіліктер мен жетістіктерге аударматану ғылымы тұрғысынан баға беру.
Диплом жұмысының бірінші тарауында «Роман мазмұнының көркемдік-әдеби» маңызы жайлы сөз қозғалады. Бұл тарауда автордың шығармашылығы жайлы қысқаша ақпарат беріледі. Осы тараудың келесідей екі тарауша қарастырылады:
-Ә. Нұрпейісовтің «Сең» романының көркемдік–идеялық ерекшелігі
-Романның орыс, ағылшын тілдеріне аударылуы»
Бұл тараушаларды белгілі шет ел жазушы, ғалымдарының шығарма жайлы пікірі келтіріліп, орыс, ағылшын тілдеріне аударған аудармашылар жайлы ақпарат беріледі. Шығарманы аудару барысы жайлы аудармашылардың айтқан ойлары беріледі.
Екінші тарауда «Роман аудармасындағы аудармашылық шешімдер мен тәсілдерге» баса мән беріліп, аударма барысында орын алған трансформациялық өзгерістер мен аудармашы пайдаланған тәсілдерге талдау жасалады. Осы тарауға негізей отырып келесідей тараушалар қарастырылады:
-Арал табиғаты суреттемелерінің аудармада берілуі.
-Диалогтардың аудармасындағы ұлттық сөйлеу ерекшелігінің сақталуы.
-Романдағы реалияларды аудармада беру амалдары
Қазақ әдебиеті тарихында аты алтын әріптермен жазылған жазушының бірі Ә.Нұрпейісов болса, тарихи маңызы зор шығарма қатарына оның «Сең» романын жатқызамыз. Балықшылар өмірінің қиыншылығы мен тауқыметі жайлы сыр шертетін бұл шығармада қазақ халқының тұрмыс–тіршілігі, Арал теңізін шарпыған жойқын қасірет жайлы баян етіледі.
Диплом жұмысының негізгі мақсаты осы көркем шығарманың орыс, ағылшын тілдеріне аударылу мәселесін талқылау, аударма барысында орын алған кемшіліктер мен жетістіктерге аударматану ғылымы тұрғысынан баға беру.
Диплом жұмысының бірінші тарауында «Роман мазмұнының көркемдік-әдеби» маңызы жайлы сөз қозғалады. Бұл тарауда автордың шығармашылығы жайлы қысқаша ақпарат беріледі. Осы тараудың келесідей екі тарауша қарастырылады:
-Ә. Нұрпейісовтің «Сең» романының көркемдік–идеялық ерекшелігі
-Романның орыс, ағылшын тілдеріне аударылуы»
Бұл тараушаларды белгілі шет ел жазушы, ғалымдарының шығарма жайлы пікірі келтіріліп, орыс, ағылшын тілдеріне аударған аудармашылар жайлы ақпарат беріледі. Шығарманы аудару барысы жайлы аудармашылардың айтқан ойлары беріледі.
Екінші тарауда «Роман аудармасындағы аудармашылық шешімдер мен тәсілдерге» баса мән беріліп, аударма барысында орын алған трансформациялық өзгерістер мен аудармашы пайдаланған тәсілдерге талдау жасалады. Осы тарауға негізей отырып келесідей тараушалар қарастырылады:
-Арал табиғаты суреттемелерінің аудармада берілуі.
-Диалогтардың аудармасындағы ұлттық сөйлеу ерекшелігінің сақталуы.
-Романдағы реалияларды аудармада беру амалдары
1. «Мені тұлғалар өсірді». «Егемен Қазақстан», 2010. 01. 19
2.Қирабаев С., Кеңес дәуіріндегі қазақ әдебиеті, А., 1998;
3.Анастасьев Н.А., Небо в чашечке цветка. А.Нурпеисов и его книги в мировом литературном пейзаже, А., 2004.
4.Елеукенов Ш., .Ғасырмен сырласу, Аст., 2004;
5. http://www.aktobegazeti.kz/?p=28465
6. Комиссаров В. Н. Современное переводоведение /.-М., 1999.
7.Комиссаров В.Н. Теория перевода/-М.: Выс. школ., 1990.-253 с.
8. Қазақстан Республикасында Кімнің Кім екені — 2011. 2 томдық анықтама Алматы, 2011.
9.Қазақ әдебиеті № 43-44 (3416) 17-23 қазан,жұма,2014 жыл. Күңіренген «Қан мен тер», сең боп көшкен «Соңғы парыз» 5-9 беттер
10. Тарақов Ә.С.Аударма әлемі. Оқулық-Алматы: Қазақ университеті, 2011
11. Универсальная энциклопедия кругосвета 1997-2015
12. Thenews.kz Сейсенбі, 12 ақпан, 2013. Руханият Қазақтану академиясы немесе Анатолий Ким кім?
13. Нұрпейісов Ә. Соңғы парыз/-Алматы: Жазушы, 1999
14. Нурпеисов А. Долг. Перевод с казахского языка –Алматы: Жазушы, 1987
15. Nurpeisov A. Final respects New York publishing house, 2009
16. Нурпеисов А. Последний долг. Алматы 2000
17. Алексеева И.С. Введение в переводоведение : учеб. Пособие для студ.учреждения.выс.проф.образования/И.С. Алексеева. СПб-2012.]
18.http://www.infotses.kz/red/article.php?login=yes&article=10837&sphrase_id=56282
19. Кунин А. В. Английская фразеология. М., 1970, 343 с.
22. Бархударов, Л. С. Язык и перевод / Л. С. Бархударов.-М., 1973.
23. . А.В.Феодоров Основы общей теории перевода М., 1983.
24. В.С. Виноградов Введение в переводоведенгие(общие и лексические вопросы).-М.: Издательство института общего среднего образования, 2011.-224 с.
25. Эткинд Е. Из какого материала делаются книги. Тетради переводчика вып.№1, М., 1963. стр. 42
26. Федоров А.В. Основы общей теории перевода, Москва 2002.-416
27. Левицкая Т.Р., Фитерман А.М. Теория и практика перевода с английского языка на русский. –М., 1963.-124
29.Влахов С., Флорин С. Непереводимое в переводе М:Международное отношение 1980
30. Крупнов В.Н. В творческой лаборатории переводчика / В.Н. Крупнов.–М.: Международные отношения, 1976.–189с
31.Студенттер мен жас ғалымдардың «Ғылым әлемі» атты халықаралық ғылыми конференция жинағы. Алматы 2013 «эмоцияны білдіретін тілдік бірліктердің зерттелуі туралы »
32. Қазақ әдебиеті № 13(3438) 3 сәуір 2015 жыл «Абыз» 4 –бет
2.Қирабаев С., Кеңес дәуіріндегі қазақ әдебиеті, А., 1998;
3.Анастасьев Н.А., Небо в чашечке цветка. А.Нурпеисов и его книги в мировом литературном пейзаже, А., 2004.
4.Елеукенов Ш., .Ғасырмен сырласу, Аст., 2004;
5. http://www.aktobegazeti.kz/?p=28465
6. Комиссаров В. Н. Современное переводоведение /.-М., 1999.
7.Комиссаров В.Н. Теория перевода/-М.: Выс. школ., 1990.-253 с.
8. Қазақстан Республикасында Кімнің Кім екені — 2011. 2 томдық анықтама Алматы, 2011.
9.Қазақ әдебиеті № 43-44 (3416) 17-23 қазан,жұма,2014 жыл. Күңіренген «Қан мен тер», сең боп көшкен «Соңғы парыз» 5-9 беттер
10. Тарақов Ә.С.Аударма әлемі. Оқулық-Алматы: Қазақ университеті, 2011
11. Универсальная энциклопедия кругосвета 1997-2015
12. Thenews.kz Сейсенбі, 12 ақпан, 2013. Руханият Қазақтану академиясы немесе Анатолий Ким кім?
13. Нұрпейісов Ә. Соңғы парыз/-Алматы: Жазушы, 1999
14. Нурпеисов А. Долг. Перевод с казахского языка –Алматы: Жазушы, 1987
15. Nurpeisov A. Final respects New York publishing house, 2009
16. Нурпеисов А. Последний долг. Алматы 2000
17. Алексеева И.С. Введение в переводоведение : учеб. Пособие для студ.учреждения.выс.проф.образования/И.С. Алексеева. СПб-2012.]
18.http://www.infotses.kz/red/article.php?login=yes&article=10837&sphrase_id=56282
19. Кунин А. В. Английская фразеология. М., 1970, 343 с.
22. Бархударов, Л. С. Язык и перевод / Л. С. Бархударов.-М., 1973.
23. . А.В.Феодоров Основы общей теории перевода М., 1983.
24. В.С. Виноградов Введение в переводоведенгие(общие и лексические вопросы).-М.: Издательство института общего среднего образования, 2011.-224 с.
25. Эткинд Е. Из какого материала делаются книги. Тетради переводчика вып.№1, М., 1963. стр. 42
26. Федоров А.В. Основы общей теории перевода, Москва 2002.-416
27. Левицкая Т.Р., Фитерман А.М. Теория и практика перевода с английского языка на русский. –М., 1963.-124
29.Влахов С., Флорин С. Непереводимое в переводе М:Международное отношение 1980
30. Крупнов В.Н. В творческой лаборатории переводчика / В.Н. Крупнов.–М.: Международные отношения, 1976.–189с
31.Студенттер мен жас ғалымдардың «Ғылым әлемі» атты халықаралық ғылыми конференция жинағы. Алматы 2013 «эмоцияны білдіретін тілдік бірліктердің зерттелуі туралы »
32. Қазақ әдебиеті № 13(3438) 3 сәуір 2015 жыл «Абыз» 4 –бет
МАЗМҰНЫ
РЕФЕРАТ
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
1 РОМАН МАЗМҰНЫНЫҢ КӨРКЕМДІК - ӘДЕБИ МАҢЫЗЫ
1.1 Ә.Нұрпейісовтің Сең романының көркемдік - идеялық ерекшелігі
1.2 Романның орыс, ағылшын тілдеріне аударылуы
2 РОМАН АУДАРМАСЫНДАҒЫ АУДАРМАШЫЛЫҚ ШЕШІМДЕР МЕН ТӘСІЛДЕР
2.1.Арал табиғаты суреттемелерінің аудармада берілуі
2.2 Диалогтардың аудармасындағы ұлттық сөйлеу ерекшелігінің сақталуы
2.3.Романдағы реалияларды аудармада беру амалдары
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
КІРІСПЕ
Көркем әдебиет екі елді таныстырушы, әрі бір ұлт тіршілігінің қыр-сырларын басқа ұлт өкілдеріне паш етуші болып табылады.Осы екі тіл арасындағы көпір қызметін атқарушы аударма екеніне ешкімнің шүбәсі жоқ.
Қазақ әдебиеті тарихында аты алтын әріптермен жазылған жазушының бірі Ә.Нұрпейісов болса, тарихи маңызы зор шығарма қатарына оның Сең романын жатқызамыз. Балықшылар өмірінің қиыншылығы мен тауқыметі жайлы сыр шертетін бұл шығармада қазақ халқының тұрмыс - тіршілігі, Арал теңізін шарпыған жойқын қасірет жайлы баян етіледі.
Диплом жұмысының негізгі мақсаты осы көркем шығарманың орыс, ағылшын тілдеріне аударылу мәселесін талқылау, аударма барысында орын алған кемшіліктер мен жетістіктерге аударматану ғылымы тұрғысынан баға беру.
Диплом жұмысының бірінші тарауында Роман мазмұнының көркемдік-әдеби маңызы жайлы сөз қозғалады. Бұл тарауда автордың шығармашылығы жайлы қысқаша ақпарат беріледі. Осы тараудың келесідей екі тарауша қарастырылады:
-Ә. Нұрпейісовтің Сең романының көркемдік - идеялық ерекшелігі
-Романның орыс, ағылшын тілдеріне аударылуы
Бұл тараушаларды белгілі шет ел жазушы, ғалымдарының шығарма жайлы пікірі келтіріліп, орыс, ағылшын тілдеріне аударған аудармашылар жайлы ақпарат беріледі. Шығарманы аудару барысы жайлы аудармашылардың айтқан ойлары беріледі.
Екінші тарауда Роман аудармасындағы аудармашылық шешімдер мен тәсілдерге баса мән беріліп, аударма барысында орын алған трансформациялық өзгерістер мен аудармашы пайдаланған тәсілдерге талдау жасалады. Осы тарауға негізей отырып келесідей тараушалар қарастырылады:
-Арал табиғаты суреттемелерінің аудармада берілуі.
-Диалогтардың аудармасындағы ұлттық сөйлеу ерекшелігінің сақталуы.
-Романдағы реалияларды аудармада беру амалдары
Аудармашыладың табиғат суреттемелерін аударуда пайдаланған аудармашылық шеберліктерін талдап, аударма сәйкестігінің қай деңгейінде берілгенін анықтадық.
Диалог аудармасында адам мінезінің түрлі қырлары көрінетіндіктен, диалог аудармасында қолданылған әдістерді атап көрсеттік.
Реалиялар аудармасы ең аудармашыға үлкен міндетті жүктейтін қызмет. Өзге тілдің, өзге ұлттың өзіне ғана тән зат атауларын, наным - сенімін білдіретін бұл сөздердің аударылуы осы тараушаларда қарастырылып, аудармашының шеберлігіне аударматану ғылымына анықталған талаптарға сай баға беріледі.
Диплом жұмысының өзектілігі: Қазіргі уақытта аударматану ғылымы тәуелсіз елімізде өз бағытын тауып, даму үстінде. Көпқырлы болса да, межелі мақсатты көздегендіктен, қай саланың аудармасы болмасын ғылымның өркендеуіне үлесін қосады. Аударма жайлы сөз қозғалса, әуелде екі елді байланыстырушы аудармашы мамандығы еске түседі. Тек елдерді ғана емес сонымен қатар мәдениеттерді, әдебиеттерді байланыстыратын аударма тармақталып, өзара сабақтасып кететіні белгілі.
Аударма саласының маңызды да, ажырамас бөлігі болып табылатын көркем аударма көп зерттеу мен еңбекті қажет етеді. Әлем әдебиеттерінің аударылуы, оның көпшілік арасында таралуы, ұлттық әдебиеттің өрісін кеңейтіп, жан - жақты етері сөзсіз. Бүгінгі күнде әлем әдебиетінің классикалық шығармалары қазақ тіліне күн сайын аударылып, оқырманға ұсынылуда. Шет ел шығармаларын қазақ тіліне аудару кеңінен дамыған. Ал қазақ тілді шығармалардың көпшілігі орыс тіліне тәржімаланғанымен, әлем тілі болып саналатын ағылшын тіліне шамалы ғана аударылды.
Аудармалардың саны жағынан өткен ғасырды озғандығы да тіл мамандарының артуымен тығыз байланысты. Осы саны жағынан көп аудармалардың сапасы бірде айтарлықтай деңгейде жақсы болғанымен, екінші біреуінде автордың көркемдік бейнелу ерекшелігі, тілі өз деңгейінде шықпаған. Қазақ шығармаларының әлем тілдеріне көптеп аударуына жол ашудың негізгі жолдарының бірі сапалы, әрі мазмұнды аудармалар жасау. Шығарманың аудармаларын салыстыра, салғастыра талдау аударма саласының қандай деңгейде өркендеп келе жатқанын көрсетеді. Бірнеше тілдерге аударылған шығармаларды салыстыра отырып, қай тілде аударма әлдеқайда сәтті шығып жатқанын анықтап, аударма сапасына әсер ететін тілдік емес факторларды айқындауға мүмкіншілік туады. Қазіргі аударма ісіндегі басты кемшіліктерді айқындауға жол ашады. Аударматану ғылымы аудармадағы кемшіліктерін жоюға көмектесіп, сапасын арттыруға жол ашады.
Диплом жұмысының нысаны: шығармада кездесетін суреттемелер, диалогтар, реалиялардың аудармалары және осы шығарманы аудару барысында пайдаланыған әдістер.
Диплом жұмысының зерттеу пәні: Ә.Нұрпейісовтің Сең романының аудармасындағы сәйкестік мәселелері (орыс - ағылшын тілдеріндегі аудармаларын салыстырмалы талдау)
Жұмыстың мақсаты: Қазақтың көрнекті жазушысы Әбдіжәміл Нұрпейісовтің Соңғы парыз (Сең) романының орыс, ағылшын тілдеріне аударылуын талдай отырып, оның жетістіктері мен кемшіліктерін атап көрсету, аударма теориясында қалыптасқан ережелер мен қағидалардың аудармада орындалуына мән бере отырып, аудармашылық шеберлікті, талантты анықтап білу. Ұлттық коллориттер, реалиялардың, диалог пен суреттеулердің аударылу сапасын басты назарға алу. Көркем шығармалардың аудармасындағы басқа да ерекшеліктерді ашып көрсету.
Осы мақсатқа сәйкес мынандай міндеттер жүзеге асырылды:
- Әбдіжәміл Нұрпейісовтің Сең романының көркемдік - идеялық ерекшелігін анықтау;
- Романның орыс, ағылшын тілдеріне аударылуы жайлы ақпарат беру;
-Арал табиғаты суреттемелерінің аудармада берілуін анықтау;
-Диалогтардың аудармасындағы ұлттық сөйлеу ерекшелігінің сақталуын салыстыру;
-Романдағы реалияларды аудармада беру амалдарын қарастыру;
Диплом жұмысының әдістері: Зерттеу тақырыбының ерекшелігі мен мақсатына байланысты бұл жұмыста сипаттамалы, салыстырмалы, салғастырмалы, құрылымдық, әдістер мен жүйелеу,топтау, бағалау, талдау тәсілдері қолданылды.
Диплом жұмысының дереккөздері:Егемен Қазақстан №90-93 (25939) 12 наурыз, жұма, 2010 жыл . Суреткерлік ерлік 10-11 беттер ; Қазақ әдебиеті № 43-44 (3416) 17-23 қазан,жұма,2014 жыл. Күңіренген Қан мен тер, сең боп көшкен Соңғы парыз 5-9 беттер; Thenews.kz Сейсенбі, 12 ақпан, 20132. Руханият Қазақтану академиясы немесе Анатолий Ким кім?; http:www.infotses.kzredarticle. php?login=yes&article=10837&sphrase _id=56282; http:bigox.kzkorkem-audarma-zhal py-audarmanyn-negizgi-boligi-retind e;http:www.lingvo-plus.rutransk ripc; http:helpiks.org1-7091.html
Диплом жұмысының нәтижесі: Ә.Нұрпейісовтің Сең романының орыс, ағылшын тілдеріне аударылуын салыстырмалы талдау барысында аударманың сәйкестік деңгейлеріне ерекше мән берілді. Аударма мәтіндерде орын алған артықшылықтар мен кемшіліктер аталып, ұсынылатын нұсқалар мен аударма мәтіндеріне жалпы баға берілді.
Диплом жұмысының құрылымы. Жұмыс кіріспеден, 3 бөлімнен және қорытындыдан тұрады. Соңында пайдаланған еңбектердің тізімі берілген.
1 РОМАН МАЗМҰНЫНЫҢ КӨРКЕМДІК-ӘДЕБИ МАҢЫЗЫ
1.1 Ә. Нұрпейісовтің Сең романының көркемдік-идеялық ерекшелігі
Көркем сөз шебері Нұрпeйісoв Әбдiжәмiл Кәрiмұлы 1924 жылы 10 қазанда Қызылорда облысы Aрaл aудaны Құлaнды aуылы Үшкөң дeгeн жeрдe дүниeгe кeлгeн. Қазақстан Республикасының хaлық жaзушысы (1985), қoғам қaйраткері. 1942-1945 жылдары 2 - дүниежүзілік сoғысқа қaтысқaн. Мәскeудeгі М.Горький aтындағы Әдебиет институтын бiтiргeн (1956). 1962 - 64 ж. "Жұлдыз" жyрнaлының бaс рeдакторы болды. 1992 жылдан хaлықaрaлық Қaзaқ ПЕН клубының Прeзидeнтi, 2000 жылдaн "Тaң - Шoлпан" журнaлы рeдaктoрлaр кeңeсінің төрaғaсы [1].
Тұңғыш тyындысы "Кyрляндия" рoмaны (1950, осы жылы Қазақстан Республикасы Жазушылар oдaғының сыйлығы, "Күткен күн", 1958) сoғыс тaқырыбынa aрнaлды. Нұрпeйiсoвтiң "Қaн мен тeр" трилoгиясы "Ымырт" (1961), "Сeргeлдeң" (1964), "Күйрeу" (1970)] 1916 - 18 жылдaрдағы aласапырaн кeзeң мен қaзaқ хaлқының әлеумeттiк қaйшылыққa тoлы күрдeлі өмірiн көркeм бейнeлегeн. 200 - ге тарта кейіпкерлер шеберлікпен сомдалған. Еламанның жігерлі бейнесі арқылы қазақ халқының өршіл қаһармандық рухы шынайы бейнеленген. Оның "Қан мен тер" романы бойынша жазылған инсценировкасы республикалық театр репертуарларынан тұрақты орын алды (1974 жылдан). Нұрпейісовтің "Толғау" ("Раздумье") атты әдеби - сын мақалалар, эсселер жинағы 1972 ж. қазақ, орыс тілдерінде жарық көрді, кейін толықтырылып "Жүрегі толы жыр еді" ("Все в нем пело") деген атпен басылды. "Край голубых озер" ("Көгілдір көлдер өлкесі", 1979), "Ақбидай туралы аңыз" (1985), т.б. очерктер жинағы шықты. "Возвышая наши святыни" ("Қасиетіңді қадірле") атты кітабына соңғы уақытта жазған әдеби мақала, очерк, эсселері енген (1996). Ол А.П. Чеховтың, А.М. Горькийдің, Назым Хикметтің, испан жазушысы А.Кэсонның шығармаларын қазақ тіліне аударды. Нұрпейісовтің туындылары бірнеше шетел тілдеріне аударылған. КСРО Мемлекеттік сыйлығын (1974), Мәскеудегі Халықаралық Әдеби қордың "За честь и достойнство" сыйлығын (2001), Халықар. М.Шолохов атындағы сыйлықты алған (2003). Қызыл Жұлдыз, Еңбек Қызыл Ту, "Құрмет белгісі" ордендерімен, бірнеше медальдармен марапатталған [2,32].
Әбдіжәміл Нұрпейісов eсiмi хaлықaрaлық aрeнaдa aлпысыншы жылдaр бaсындa әлемнің әдeби өрiсiне жoл тaртқaн "Aбaй жoлын" жaлғaстырa жaңғыртқaн "Қaн мен тер" бoлып eске түсeдi. "Қaн мeн тeрдiң" aрқaсындa қaзақ әдeбиeтi өзiнің әлeм оқырмaндaры aлдындa Әуезoвпeн aлған биiгін сaқтап қaла бiлдi. Әбдiжәміл Нұрпeйiсов eсімiмен бiрге тaғы дa Aрaл aпаты eскe түсeді. Жaзушы шығaрмaшылық ғұмырының тeң жaртысын тyған жeрі-Арaлға aрнапты. Қалaмын найзадай бiлеп, Арaлға арaша түсу - жaзушы ғұмырының "Сoңғы пaрызына" айнaлыпты. Бұл eкі шығармaның екеуі де әлем oқырмaндары aлдында қaзақ әдебиетінің aйбынын aс - қақтатты. Бeдeлін көтердi. Сoңғы пaрыз рoман - дилогиясы (1999) әлeуметтік - психoлогиялық шығармa. Соңғы парыз шығармасының алғашқы бөлімі 1983 жылы басылып шықты. Кейінірек кітаптың екінші бөлімі жазылып, өзгертулер енгізіліп толық нұсқада қайта басылып шықты. Шығармада Aрал тeңiзінің апaтқа ұшырaуына кiнәлі адамдaрдың хикaясы нaқты сyреттeлген. Шығaрмада экoлoгия, тaбиғaт пен адaм арaқaтынaсын толғaған қaламгер оқырмaндарды рухaни - адамгершiлік мұраттaрға жетeлейді. Адам тағдыры мен Арал тағдырын ұштастыра білген автор өз кейіпкерінің жан күйзелісімен табиғаттың мұңын көрсете білді. Арал халқының күйзелісі мен қиын тағдырын басты негізге ала отырып, туған жер алдындағы борышты Жәдігерге парыз етті, солайша оқырманға бұл тек бір адам емес барша қазақтың парызы екенін түсіндірдірді [3].
Соңғы парыз 1976 жылы жазыла бастады, сосын арада бір жарым жыл өтер - өтпесте дилогияның бірінші бөлімі аяқталды. Бұл деген Нұрпейісов үшін нағыз рекорд! Бірақ бұл кезде автордың есімі әдебиетте әбден орнығып, жалпақ елге белгілі болса да кітапты жариялау кешеуілдей берді. Бірге туған адамдай болып кеткен Дружба народов жариялауға келісіп, қолжазбаны тергізіп те қойыпты. Бірақ дәл сол сәтте цензура да тісін ақсита қойды. Сергей Александрович Баруздин тумысынан қайсар, нағыз жаугер адам еді. Ол Главлиттің төрағасы, өзі де, ақыл - есі де шап - шағын кіп-ішкентай Романовқа өзі барып, естіп қайтқан сөзі: Әрине, Нұрпейісовті құрметтейміз, сыйлаймыз! Бірақ қараңызшы. Ол анау трилогиясында патшалық Ресейге қарсы күрескен кедей балықшыларды көрсетсе, мынада сол балықшылардың ұрпақтары жоғарыға қарата әлі де бір ауыз қарсы сөз айта алмайды. Олар өздерінің жер - суын біреулер тартып алып жатқанда да үн шығара алмайды. Жоқ, кешіріңіз! Біз бұл кітапты жібере алмаймыз болды. Сөзін осылай айыптаумен аяқтаған оны Баруздин қанша айтса да, қанша адам салса да түсіндіре алмағанын авторға бір сөзін қалдырмай айтып берді. Рас, Алматыда дәл ондай қатты қарсылық бола қойған жоқ. Нұрпейісовке бұл жолы баспасөз комитетінің төрағасы болып қызмет істейтін досының көмегі тиді. Бұлар цензураны оп - оңай алдап соқты. Бұл кезде Қан мен тердің кезекті басылымы беттеліп жатқан. Бірінші томға трилогияның бастапқы екі бөлімі, екінші томға соңғы бөлімдері енді. Кітап көлемі, әрине, шағын болды. Ал Нұрпейісов оның көлемін ол кезде Сең, Долг деп аталған Соңғы парызды қосып көбейтуге көндіреді. Сөйтіп, бұл басылым түгелдей Қан мен тер аталып шықты. Бірақ автордың да, оның қамқоршысының да айтуымен бәледен аулақ деп ең бір ащы айтылған тұстары алынып тасталды. Осыдан соң барып роман жүз мың данамен Известия баспасынан (Мәскеу) жарық көрді [4].
Шығармалары әлемнің 34 тіліне аударылған Әбдіжәміл Нұрпейісовтің Соңғы парызына әлем қаламгерлерінің берген бағасын келтіре кеткенді жөн санап отырмыз.
"Соңғы парыз"-бүгінгі күннің бас тақырыбына арналған түйінді роман. Роман біз бастан кешкен адыра қалған арман, ақталмаған үміт, зая заман жайлы.
Роман финалы таң қаларлық. Автор аспан құлап жерге түскендей заман - ақырлық пессимизмді қалай еңсерген. Бәрі қарапайым. Тіл безеу атымен жоқ".
Анатолий Ким (Ресей)
"Терең мұңды дүние екен, "Соңғы парыз". Оқығаныма әлденеше күн өтсе де өн бойымды баурап алған сенің сол ұлы мұңыңның әсеріндемін".
Мұстай Кәрім (Башқортстан)
"Теңіз тартылып жатыр. Кезінде балық тулаған тордың мыңсан көзінде бүгінде қысыр жел ойнайды. Кезінде ел сыңсыған жағалау құба белдер бүгінде құлазып жатыр.
Әбдіжәміл дилогиясы тірілткен өмір сиқы осындай. Қаны сорғалаған сор - маңдай тақырып. Жаралы жан азабы.Осынау алақандай балықшы ауыл тағ - дырының сыртында бұлаңдап әлем қасіреті бой көрсеткендей. Әлемдік эколгиялық апта бой көрсеткендей.
...Нұрпейісов одан әрмен сілтейді. Ол романын тұтас лирикалық ой - өрімге құрады. Мұндайды мен әдебиетте ккездестірмеген сияқтымын.
"Қан мен тер" шыққаннан кейін Нұрпейісовті қазақ Шолоховы деп жатты. Теңеу негізсіз емес сияқты. "Тынық Дон" да эпос, "Қан мен тер" де эпос. Шынымды айтсам , бұл теңеу маған сол кездің өзінде онша оғаш көрінген жоқ болатын. Ал енді, міне, "Соңғы парызды" оқығаннан кейін сол алғашқы көз - қарасымның растығына деген сенімім беки түсті.
Әдебиетте ылғи да біреуді біреуге теліп жататынымыз бар. Бұл өзі табиғи нәрсе. Онсыз болмайды. Ендеше телу керек екен, мен оны Уильям Фолкнерге телитін едім.
"Соңғы парыз" - әдебиетте маңызы "Қан мен терден" кем емес оқиға. Тіптен жазушы барған нартәуекел қатерін таразылар болсақ, маңызы одан да асып түсуі мүмкін...".
Николай Анастасьев (Ресей)
"Меніңше роман ("Соңғы парыз")-алда келе жатқан алапат Апат тынысы сезілген дәуірдің айқын құжаты, куәлігі. Сіздің романыңыз сондай құжат. Сіз жақын болашақта Жер тағдыры қалай болатыны жәйлі бүгін-ақ куәлік бердіңіз".
Болот Шәмшиев (Қырғызстан)
"Сенің романыңа арқау болған ("Соңғы парыз") проблемалар - әлемдік маңызы бар проблемалар".
Леонгард Кошут (Германия)
"Соңғы парыз" - сөзсіз қазақ проза - сының ең елеуді табысы. Осы бір жазушы бойына біткен табиғи талант тұтастығына таң қа - ламын. Егер де, "Қан мен тер" қазақ тағдыры мен тұрмысындағы Қазан төңкерісіне дейінгі кезеңді қамтыса, "Соңғы парыз" сол халықтың кеңестік дәуірдегі тағдыр - талайын қамтыған. Дей келгенде Нұрпейісов трилогиясы мен дилогиясы-Отанымыздың ғасырлық тарихының айнасы".
Зейнолла Қабдолов
"Ғасыр бойы күн құрғатпай мақтаған өркениетіміздің де көлеңке тұсы жетеді екен. Соны ой өзегінен өткізген Нұрпейісов романы екі сарында - пуб - лицистикалық және психологиялық сарында өрілген. Аралдың ажалы, шын - туайтқа кeлгенде, Жер бетіндегі жалпы тірлік атаулының ақырының бастамасы болып жүрмесін...
"Соңғы парыз" - дәстүрлі эпикалық әң - гімелеу құрсауына сыймай орда бұзған шығарма. Қаламгер көтерген проблема жал - ғыз ғана ұлттық емес, жалпы адам - заттық маңызға ие болған. Бір нәр - се анық: қазақ жазушысының жаңа шы - ғар - масы жалпы ғаламшарды мекен еткен жұмыр бас - тылардың жанын тітіркететін шығарма екені анық.
Шерияздан Елеукенов
"Қазақ даласындағы бір аяулы есім-Әбдіжәміл Нұрпейісов. Франция, Германия, Бельгия, Испания, Болгария, Словакия, Қытай және Ресей жазушылары мен сыншыларының пікірі бір жерде тоғысады-"Қан мен тер" трилогиясы мен "Соңғы парыз" дилогиясының авторы ірі суреткер, мэтр, әлем әдебие - тіндегі елеулі құбылыс дегенге саяды".
Герольд Бельгер
Белгілі сыншы, профессор Бекен Ыбырайым шығармадағы Арал тағдырының сипаттамасына келесідей баға береді:
- Aрaлдың тaртылуы - экoлогиялық мәсeле. Oсы мәселені зерттеу және шешім табу қажеттілігі енді шаруашылық-экономика салаларымен сабақтасады, сол арқылы әлеуметтік, ары-беріден кейін қоғамдық маңызы орасан зор қарқынмен ұлғайып, тарихи-планеталық деңгейге көтеріледі. Солай дегенмен де ең алдыңғы кезекке тағдырлар шығады. Осы тағдырлар кешуі арқылы жазушы кәнігі тәсілінен-сыншылдық көзбен қарап, үңіле, ұдайы зерттеу дағдысынан бір жаңылмайды, еш тізгін тартпай, жүйелеп, үдетеді де отырады [5].
Расында да автор ойды сонау экологиялық трагедиядан бастап алып, оны Жәдігер-Бәкизат-Әзім үшеуінің тағдырына ұластыруы тек шебердің қолынан келетін іс. Тек даланың қасіретін күйттеп, отбасын ұмытқан Жәдігердің айлар бойы үй бетін көрмеуі, үй жылуын ұмытуы шаңырақтың шайқауының басты себебі болады. Жәдігердің сең үстінде қалуы, артындағы ізге қайта - қайта жалтақтап қарауы өмірдің шұбалаң жолын көрсететін адам мен табиғаттың қыл үстінде тұрған тағдырының көрінісі.
Автордың көркемдік құралдарды шебер пайдалана білуі тіршілікке жан бітіріп, оны адам бейнесіне енгізуі келесідей сөздерден білінеді:
Сен тұтқиыл бұзылған түсі суық дүниеге шошына қарадың [13,298 ].
Өмірдeгі қинaлысты сипaттаушы aвтор дүниeні aдамдaр бeйнeсіне айнaлдырғaндaй eлестeтeміз.
Арпалыста өткен мына ит жегір өмірдің ақырғы демі ертең бітіп, қара жердің қойнына қалай кірді, солай борасын қар астында көмілген
әлгі із сияқты сен де зым-зия жоқсың [13,247].
Шығармaның мaзмұнының өмір тіршіліккe aрналғaн жeрлеріндe жaзушы жaй бейтaрaп мәндi жeкe нe күрдeлі сөздердi қолдaнуға жиiрeк жүгiнiп, oқиғaны жай баяндaмай, сoл нәрсeні суреттeйді.
Жaрықтықты бұл шын aяды: не туғаны, не өлгені ешкімді селт еткізбейтін осындай қадірсіз өмірдің керегі қанша? [13,313].
Сөйлемiндегі "қaдірсiз" сын eсімінiң әдеттeгідeй "адам" сөзiмен тiркeспeй "өмір" зaт есiмімен метафоралы кoмпонент жасауы сөйлемнің экспрессивті бoяуын қaнықтыра түсетіні сөзсiз.
Роман жалпы тұтастықта бір ғана оқиғаны баяндамайды,автор кейіпкерді осы шақтан кейінге шегіндіріп өткенін еске алдырып, осы шаққа қайта оралта отырып, адамдардың жеке-жеке мінезі мен адамзат болмысында кездесетін сипаттарды көрсетеді. Адам-табиғат-өмір үшбұрышын кезектестіре отырып, бір-бірімен сабақтастырып баяндайды.
1.2.Романның орыс, ағылшын тілдеріне аударылуы
Aудармaның aдaм қызмeтінiң eң көне түрi екeні дaусыз. Әуeл бaстан аударма тілі басқа адамдaрдың бір-бірімен қарым-қатынас жасауына мүмкіндік тудырып, аса маңызды әлеуметтік қызмет атқарды. Жазбаша аудармалaрдың тарaлуы адамдарға басқа хaлықтардың мәдениетімен танысуына кең жол ашып, әдебиеттер мен мәдениеттердің араласып, баюына ықпал жасады. Шeт тiлiн білу кітаптың түпнұсқасын сол тілде оқуына негіз болады, алайда ең болмады бір шет тілін үйрену әркiмнiң қолынан келмейді, ал бiр адамның кітаптарды әдеби тiлдeрдiң бaршасында, тіпті көпшілігінде оқуы мүмкін емес. Рудаки мен Омар Хаямның, Шекспир мен Гетенің, Толстой мен Достаевскийдің, Абай мен Шәкәрімнің ғажайып шығармалары аударманың арқасында ғана адамзаттың игілігіне айналды.
Aударма-түрлі тілдерде сөйлейтін адамдардың арасындағы қатынас (коммуникация) мүмкіндігін қамтамасыз ету құралы
Лингвистикада және аударматануда аударма бір тілдегі ойды басқа тілге жеткізіп аудару ретінде анықталады (Л. С. Бархударов, В. Н. Комиссаров, Я. И. Рецкер, А. В. Федорова және т.б.).
В. Н. Комиссаровтың пікірінше, аударманы - тіларалық қарым қатынастың ерекше бір түрі, үш сөйлеу актісінің бірлігі ретінде қарастыруға болады:
1) шет тілі арқылы түпнұсқаны тудыратын сөйлеу актісі;
2) аудару тілі арқылы аударма мәтінді тудыратын сөйлеу актісі;
3) бірінші және екінші актілерде іске асқан сөйлеу актісі арқылы сөйлеу шығармалардың біріктіру актісі (коммуникативті теңеу) [6,35].
1970 жылы британдық А. Тайтлердің Аударма қағидалары атты кітабында аудармаға қойлатын талаптар келесідей сипатта қалыптасқан. 1)аудармада түпнұсқаның идеясын толықтай дерлік берілуі тиіс; 2)аудармадағы мазмұндау стилі мен сипаты түпнұсқадағыдай болуы тиіс; 3)аударма дәл тұпнұсқадай жеңіл оқылуы тиіс. Қазіргі таңда да бұл талаптар өз күшін сақтап қалды , әрі баршаға мәлім қағидаларға айналды [7,13].
Шығарманы аудару мәселесіне келеті болсақ, алғаш рет шығарманың бірінші кітабы Герольд Бельгер мен Петр Красновтың авторландырылған аудармасымен Долг деген атпен 1987 жылы басылып шықты.
Герольд Карлович Бельгер (28 қазан 1934 Энгельс қаласы, Еділ маңы немістерінің АКСР - 7 ақпан 2015, Алматы, Қазақстан) - Қазақстанның халық жазушысы, қоғам қайраткері. Прозашы, публицист, әдебиет зерттеушісі, сыншы, аудармашы. Герольд Бельгер 53 кітаптың авторы. Қазақ әдебиетінің Бейімбет Майлин, Ғабит Мүсірепов, Әбдіжәміл Нұрпейісов секілді классиктерінің шығармаларын орыс тіліне аударды. Еңбектерінде ол Абайдың сан қырлы шығармашылық дарынына, ақындық құдіретіне, жаңашыл дәстүріне шолу жасады. И. В. Гете мен А. Құнанбаев шығармалары үндестігінің филосиялық, эстетикалық, этикалық, психологиялық заңдылықтарын талдады. Гетенің Жолаушының түнгі жыры шығармасы негізінде туындаған М. Ю. Лермонтовтың Тау шыңдары мен Абайдың Қараңғы түнде тау қалғып өлеңдеріндегі поэтикалық рухани бірлігін, әлеуметтік ой толғауындағы жақындық пен тамырластықтың түп төркінін ашып көрсетті. Абай өлеңдерінің орыс тіліне аударылуындағы жай - күйіне, ақынның кемел ойы мен көркем теңеулерін тәржімелеудегі кемшіліктерге, текстолгиялық ала - құлалықтарға, жаңсақ жазылған сөздерге тоқталды. Б.Майлин, Х.Есенжанов, Ә.Нүрпейісов, Ә.Кекілбаев, Д.Досжанов, т.б. қазақ жазушыларының бірқатар шығармаларын қазақшадан орыс тіліне, А.Раймген, Э.Кончак, Н.Ваккер, т.б. неміс жазушыларының жекелеген туындыларын неміс тілінен орысшаға аударды. Жиырмадай жинақтың құрастырушысы және жекелеген әңгіме, мақалалары енген 25 - тей жинақтары бар [8].
2000 жылы роман автордың қалауымен екінші бөлімі Анатолий Кимнің аудармасымен Последний долг атымен қайтадан басылып шықты.
Аудармашы Г. Бельгер бұл жайлы:
- Бірінші кітаптың алғашқы басылымын Петр Краснов екеміз аудардық.
Кейінірек Нұрпейісов оны түгелдей дерлік өзгетіп, қазір кітапта Анатолий Ким екеуіміздің есімдеріміз тұр,бірақ екінші кітапты толықтай дерлік Анатолий Ким аударып шықты, менің оған ешқандай қатысым жоқ. Кимге жазушы ретінде өте жоғары баға беремін, оның тілі бай, бірақ аудармада ол менің қағидаларымнан мүлде бөлек қағидаларды ұстанады. Менікі-бар нәрсені аудару, яғни түпнұсқаны өзге тілдің құралдарымен қалпына келтіру, ал онікі-партитураны өз еркіне салып ойнап шығу. Бұл екеуі де орынды нәрселер, бірақ мен дәл, адекватты аударманың жақтаушысымын, - дейді.
Г. Бельгер аудармашылықты Нұрпейісовтен үйрендім деп жазады. Себебі Нұрпейісов тек жолма - жол аударманы емес, сонымен қатар сөйлемнің құрылы мен синтаксисінің дұрыс болуын, автордың стилінің, оның көркем сөзді пайдалу ерекшеліктерінің дұрыс жеткізілуін талап етеді. Бұндай аударма өз тарабыңнан қосуға жол бермейді, бұл көркемдік өңдеушіге түпнұсқаның шеңберінен аспауға көмектеседі [9].
"Жолма - жол аударма - сыбырлап жеткізу. Егер де мен осы сыбырлау бойынша өлең образын аңдай алсам, жарты жұмыстың жасалғаны. Жолма - жолдық - ол ойды аңғару үшін қажет". Талантты ақын, аударма зерттеушісі Л. Озеров анықтамасы осындай. Кеңестік уақытта аудармада жолма - жол аударма, яғни, сөзбе - сөз - түпнұсқаға жақын жұмысшы аударма мәтіні ерекше орын алды. Жолма - жол аудармаға әдеби өңдеу жасалды. Көптеген кітаптар осы әдіспен шықты. Жолма - жол аударма түпнұсқаға жақын саналғанымен, онда да кемшіліктер аз кездеспеді. Өңдеу кезінде жолма - жолдық аударма үлкен өзгеріске ұшырады. Бұл көбінесе идеологиялық жағынан пайдалы деп саналды. Жолма - жол аударма авторы көрсетілмеді, жарияланған мәтін жауапкершілігі ешкімге жүктелмеді, жіберген бұрмалауға,кемшілікке кінәлі кім екені анықталмады. Ол кезде түпнұсқа мен аударманы салыстыруға да әркімнің аударманы тану,сараптау мүмкіндігі мамандану қабілеті жетпеді [10].
Анатолий Андреевич Ким (15 шілде 1939 жыл, Сергеевка ауылы, Оңтүстік Қазақстан облысы ), кеңес заманының, әрі орыс жазушысы, драматург, аудармашы. Қазақстан және КСРО құрамында болған мемлекеттерге Луковое поле (1976) шығармасымен белгілі болған. Шығармашылық жолын За автодорожное движение газетінде, Юность журналында өлеңдер жариялаудан бастаған. Ересек адамдардың балалардың алдындағы жауапкершілігі жайлы ертегі-романы Ариана (2006), Онлирия (1995) , Поселок кентарвров(1992) романдарының авторы. Мұхтар әуезовтың Абай жолы роман - эпопеясыныың жаңа нұсқасын , Әбдіжәміл Нұрпейісовтің Соңғы парыз, корей халқының Сказания о Чхунян аңызын орыс тіліне аударған [11].
А.Ким қазақ тілін еркін меңгермегендіктен аударма Г.Бельгердің жолма - жол аудамасының көмегімен жасалған.
Шығарманың аударылуы жайлы А. Ким былай деп жазады:
Мені қазақ әдебиетіне әкелген жол Әбдіжәміл Нұрпейісовтің
Соңғы парыз романы. Ә.Нұрпейісов диапазоны кең, кеңістік пен әлем туралы жазады. Оның кейіпкерлері тарихи оқиғалардың бел ортасында жүреді. Шытырман, сан тарам оқиғалар, кейіпкерлері мидай араласып, тұтас бір дәуір суретін береді. Дос көңіл жан. Мінезі де ауыр. Жанына тым жақындата бермейді. Сырын да көп ашпайды. Құдай бақ берген, құдай үлкен талантты үйіп-төгіп бере салған ірі адам, суреткер жазушы. Әбдіжәміл Кәрімұлы-досым. Бірақ Дос көңілі бір атым насыбайдан қалады дейтін қазақ нақылы бар емес пе? Соңғы парызды белгілі сөз шебері Г. Бельгер аударған екен. Ол екеуміз дос-көңіл жандар едік. Сондықтан да көзі тірі аудармашыны қайта аудару адами сыйластыққа жатпайды. Этикаға кірмейді. Сол себепті мен Соңғы парызды аудара алмайтынымды айттым... Сол әңгімеден соң үш жыл өткен. Әбең келді. Соңғы парыздың жаңа жолма-жол аудармасын жасатқанын айтты енді келісім бермесем, өкпелейтіндей сыңай танытты. Кейін белгілі болғандай, Соңғы парыздың өзі көңілі толыңқырамаған жерлерін ғана қайта жолма - жол аудартып үлгеріпті.
Сонымен қатар өзі aударған Сoңғы пaрыз туралы Aнатoлий Ким бұл шығaрмaны әлеуметтік - филoсoфиялық рoман деп түсінетіндігін, ертегiдeгi грeктер трaгедиясынaн ұқсaстық тaбатынын айтады [12].
Соңғы парыздың ағылшын тіліне аудырылу мәселесіне келетін болсақ,автордың белді шығармасы болып табылатын Қан мен тер романымен бірге 2013 жылдың 21 мамырында Вашингтон қаласында жарық көрді. Шығарманы аударған белгілі аудармашы Кэтрин Фитцпатрик. Ол бұған дейін Чехов, Бунин сияқты жазушыларды аударған. Шығарманың аударылу сапасына жалпы айтылған сындар әзірге халық арасында тарай бермеді. МГУ - дің профессоры филология ғылымдарының докторы , Хэмингуэй, Фолкнер шығармашылығын зерттеуші ғалым Николай Анастасьев шығарманың аударылуы жайлы:
- Бұл шығарманың орыс тіліне аударылуын Әбдіжәміл өзi қaдағалап отырған еді, Әбдіжәміл Нұрпейіoвпeн aз - кeм арaлaсқaн адaмның бәрі oның өз шығaрмaлaрының aудaрмaсынa қандaйлық қaдалып қарaйтынын жaқсы біледі. Қaзaқ тiлінің сөз сaзын басқа тілде бaрынша дәл жеткізу үшін aудaрмaшыларын, aлдымен Юрий Кaзaкoвты, oдан кeйін Aнaтoлий Кимдi eсінен aйырғaнша aзаптaғаны жaйында aңызға бергiсіз әңгімeлер айтылaды, ал aғылшын тiлiне aударылуын жіті бақылау мaғaн жүктeлгeн еді, белгілі аудармашы болғанымен кей-кейде Гомер ақсақал да қалғып кетіп жатады, осындай жағдайда не қылмақпын дедім? Әрі жақын досыма қалайша қиянат етермін? Шындықтың бәрін ашып айтсам, Әбекең жариялануына тыйым салады да, істі атқаруға жұмсаған уақыт, еңбек зая кетер еді. Ал бұл кітаптың басылып шығуына Алтын Қыран қоры қаражат бөлген еді. Дегенмен аударма сәтті шықты. Кей тұстары тіптен тамаша. Әбекең алғашқыда маған сеніңкіремеген еді, аудармашымен танысқаннан кейін көңілі тыныштанды. Қaн мен тeр мeн Соңғы пaрыздың aғылшын тiлiндегі өмірі жаңа ғана бaстaлып жатыр, бoлашaқтaғы рецензенттер, аудaрмашылар еңбегіне де назар аудaрaды деп үміттeнемін [3].
Шығарма жайлы осындай пікір әрине баршамызды қуантары белігілі, бірақ сатылы аударманың сәтті шығу екі тілді байлданыстырып отырған ортадаға тілге аударылуына тікелей байланысты. Сең романының аудармасына салыстырмалы талдау жасап отырғандықтан, Герольд Бельгер мен Петр Красновтың аударма нұсқасымен салысытырып, қарауды жөн санап отырмыз.
Орыс тіліндегі аудармада бірінші кітаптың атауы Долг деп аударылған болса, кейіннен 2000 жылы басылып шыққан Анатолий Кимнің аудармасында Последний долг деген атпен өзгерді. Ағылшын тілінде де Final respects яғни ақырғы тағзым деген мағынада беріледі. Орыс тіліндегі де, ағылшын тіліндегі де нұсқалары түпнұсқа шығарманың атын толықтай дерлік ашып отыр.
Түпнұсқa шығaрмaсының кoмпoзициялық күрделiлiгінe қaрaмacтaн aудaрмa жaтық, қaрaпaйым, қaлыпты бaяндaлғaн. Екі тілдегі нұсқаларын оқып отырған оқырманның көз алдына дәл түпнұсқаны оқып отырғандай сюжет елестейді. Оқиғаның желісі, мазмұны, өрбу ортасы қаз - қалпында жеткізілген. Кейіпкерлердің есімдері, топонимдер, одағай сөздер түгелдей дерлік транскрипция тәсілімен беріліп отырған. Ұлттық коллоритті ашатын сөздерді мәтін соңына келтіріп, комментарий беріп отырады. Тілінің жатық, түсінікті болғанынан оқырманға сапалы аударма ұсынылған.
Түпнұсқа шығармасын оқу барысынды оқырман қандай әсер алатын болса, сапалы аударма да оқырманға өзінің ырғақтылығымен әсер қалдырады. Түпнұсқа авторының шығарманы жазудағы тебіренісін сезу, оның жан-дүниесінде болып жатқан толқынды, шығармада жеткізгісі келген ойын аудармада сақтау өте мұқияттылықты қажет етеді. Ендеше түпнұсқа мазмұны мен ырғағын сақтау тек талантты аудармашының ғана қолынан келері айқын.
2 РОМАН АУДАРМАСЫНДАҒЫ АУДАРМАШЫЛЫҚ ШЕШІМДЕР МЕН ТӘСІЛДЕР
2.1 Арал табиғаты суреттемелерінің аудармада берілуі
Аударма шығармаларында ең қиын да, жауапты, әрі аудармашыдан асқан шеберлікті талап ететін ерекшеліктер-табиғат суреттерінің аударылуы. Дәл осы табиғат суреттері ұшы-қиыры жоқ кең даланың пейзажын қамтитыны, бүкіл тіршілік пен жанды - жансыз табиғаттың ішкі дүниесін сипаттайтыны көркем шығарма оқырмандарына белгілі. Қазақ тілі көркем сөзге бай, жетіліп, толыққан, икемді тіл. Жазушы да, ақын да осы тілдің кең ауқымын пайдалана отырып, тылсым табиғаттың мінезін ашады.
Қазақша:
Кешегі қара суық балықшылар ауылының бет алдындағы қолтық ұстасқан-ды. Сонан артына бірер күн салғасын сыпыра жағалау еңіреп қатып, көкше мұз көз ұшына асып кетті. ... Кәзір, міне, түс ауды. Қысқы күн кешке тақады ... .Оның арғы жағы буланып жатыр. Ұлы теңіз ашулы. Әсіресе осы жолы өз-өзінен долданып, өкпелеп өкіреді. Қалған дүние жым жырт [13, 13].
Орысша:
Наступили, наконец, морозы, и залив под кручей схватился молодым темным льдом. Резкие холода особенно прочно сковали побережье, а еще через несколько дней ледяная гладь протянулась едва ли не до горизонта. ... А теперь уже полдень. Короткий зимний день идет на убыль... нет покоя сегодня морю. Оно грозно ревет, ворочается, и оттуда, из безбрежной дали, доносится нескончаемый утробный гул, летит сизая изморозь. А остальной мир будто объят печальной тишиной [14,13]
Ағылшынша:
With a practiced eye, you noted that the cold snaps of the recent days had turned the coastal water hard, and the icy smooth surface of the shore ice stretched almost to the very horizon. Running from the aul in the morning, dazed, you wandered along the taut young ice and almost reaching its dangerous, bending edges, beyond which the open sea was steaming, and then you stopped. The brief winter day was rapidly disappearing. But in the morning. And you thoughts were stamping in place. The sea was not calm today [15,20]
Автордың судың мұзға айналып, тұтасып жатқандығын білдіру мақсатында пайдаланған Қолтық ұстасқан-ды сөз тіркесін орыс тіліне аудармашы схватился молодым темным льдом. деп, ал ағылшын тіліне had turned the coastal water hard деп аударған. Орыс тілінде бұл сөз мұзға жабысып, ұстасып деген мағынаны беріп тіркестің мазмұнын ашады. Ал ағылшын тіліндегі нұсқадағы тіркестің тура мағынасы жағалау суы қатая бастаған еді дегенге сәйкес келеді. Екі аудармашы да сөйлемнің мағынасын жеткізе білген. Орыс тіліндегі аударма әлдеқайда сәтті, әрі көркемдік жағынан да түпнұсқадан алшақта қалмайды.
Ағылшын тіліндегі бір сөйлемді қазақ тіліндегі кез-келген бір сөйлеммен алмастыру аударма болып саналмайды. Мысалы: I live in Kazakhstan сөйлемі ешқашанда Мен университетте оқимын сөйлемінің аудармасы бола алмайды. Тіларалық трансформация ойша жасалатын үдеріс емес, ол белгілі бір ереже, заңдылықтарға бағынады,ал сол ережелердің шеңберінен шығып кеткен жағдайда біз екінші тілдегі мәтінді аударма деп атауға құқығымыз жоқ. Академик Бархударов мәтіндердің арасындағы эквиваленттілік деңгейіне қатысты келесідей пікір айтады: Аударма мәтіні ешқашанда түпнұсқаның толық, әрі абсолютті эквиваленті бола алмайды. Осындай пікірдің айтылуы аудармадағы аударылмайтын сөздер деген ұғымның қалыптасуына әкелді. Әрине аударма тілінде түпнұсқа мәтіндегі сөздің тура әрі дәл аудармасы,толық баламасы болуы мүмкін емес. Бірақ бұл сөздің аудармасы мүлде жоқ деген ереже қалыптастыра алмайды [17,7].
Дәл қазақ тіліндегідей Қолтық ұстасқан-ды сөзінің орыс, ағылшын тілдерінде белгілі бір мағынаға ие болмауы сөздің дәлме-дәл эквивалентін табуды күрделендіреді.
Қазақша:
Жан-жағың - қысқы қапырық ауадан кірлеп шыққан үйлер. Сұр көше. Сұр асфальт.Сұрғылт жүздер. Ерсі-қарсы жосып жүрген сұрғылт шаң-шаң машиналар. Басқа, Бәкизат та солардан бөлектенгісі келмей, үстіне қайда бір көз тартпайтын сұрғылт бірдеңе киіп, туфлидің тұмсығымен жер шұқып, жабыңқы сұрғылт жүзі жүдеп тұрған [13,7].
Орысша:
После затяжного зимнего смога горд у подножья сурово вздыбленных гор казался угрюмым, как невыспавшийся человек. Грязно-серыми были асфальт, дома. Серыми были улицы. Невзрачно серыми - люди. Разбрызгивая серую грязь, носились, мельтешили взад-вперед серые машины.И, как бы не желая выделяться в этом однообразном сером мире, твоя невеста тоже одевалась во все серенькое, и таким же грустным и серым было ее лицо [14,5].
Ағылшынша:
In the fumes of the prolonged winter smog, the city seemed gloomy, like a man who has not slept enough. The pavement and the homes were all dirty gray. The people were ugly and gray. Spraying gray mud, they raced about in gray cars speeding busily. And as if she didn't want to stand out in that monotonous world, your bride always dressed in something grayish, and her face was as sad and gray as well [15,15].
Автордың дербес стилін, оның сөз қолданысын аудармада сақтай білу аудармаға қойылатын басты талаптардың бірі. Бұл сөйлемдерде сұр, сұрғылт сөздерінің бірнеше рет қайталануының өзіндік мәні бар. Автор айналадығының бәріне сұрғылт түсте бере отырып, сүреңсізденген қала өмірінің сипатын суреттейді. Аудармаға назар аударсақ, екі тілде де сұр сөзі қаз-қалпында аударылған. Екі тілдің аудармасында да ұйқысы қанбаған адамдай деген жаңа тіркес пайдаланылған. Бұл тіркес түпнұсқада қолданылмаған, десе де бұл аударманың мазмұнын өзгертіп, бұрмалауға әкелмейді. Негізгі идея сақталған, стиль берілген.
В. Жуковский пайымдауынша аудармашы көркемдік таланты бойынша, автормен тең дәрежеде болуы тиіс, аудармашы ақын-жазушымен бірдей дәрежеде елестетуге, сөз саптау мәнеріне ие болу тиіс. Ой қабілеті мен сезімі жағынан да тең дәрежеде болуын, түпнұсқадағы сұлулықты сондай сезіне білуін, керек болса онымен теңдесетін немесе асып түсетін өзіндік сөз байлығын, ой тереңділігін талап етеді. Қысқасы, аударманы бар қырынан жарқырата, көрсете алатын талантты шебер болу қажеттілігін ұсынады[10].
Қазақша:
Сықырлаған сары аяз. Күн шырадай тымық. Бірақ соқтыра жөнелген ат екпіннен бет алды кәпелімде желденіп, көңіл шіркін ұшатын құстай қанаттанып жүре беретін. Жақында жауған қарды сары аяз сыға - сыға, кәзір тіпті сығымдалып сіңірленіп қалған. Ала-бөле борасын үрген тұста қар бел алып, құдды қанатын жайған керегедей бөріжалданып күдірейіп жатқан күртікті, бұл кезде тақымы астында төрт аяғы денесін ауырламай құп-қунақ басқа тор төбелдің тағалы тұяғы күтір-күтір ойып, қайсы бір омбылаған-омбылаған жерде тізесі дірілдеп тұрып қалмай, қайта өршеленіп алдына қарай омыраулай ұмтылып, тағы бір белеңге алып шығар еді де, балықшылар аулының бет алдындағы қара жардың құлауына қалай іліккенін білмей қалар еді-ау![13,15].
Орысша:
А между тем занималось уже светлое, обещающее солнце утро. Мороз поскрипывал, пощипывал. От ладной быстрой рыси задувал в лицо сиверко, и душа твоя словно обретала крылья. Внизу из-под копыт взлетали снежные ошметья, тотчас рыссыпавшиеся в морозную пыль; а по всей степной шири причудливо горбатились, волна за волной уходили вдаль сугробы-уже слежавшиеся, схваченные за ночь плотной глянцевитой коркой, и еще рыхловатые, вздыбленные, будто волчий загривок; и жеребец легко, с глухим топотом и мерзлым визгом снега, вспахивал сувои, а в глубоких местах прокладывал себе путь чуть ли не грудью, не сбиваясь при с рыси и все более распаляясь; и неудержимо рвался вперед, одолевая перевал за перевалом, пока не достигал косогора за которым во всем своем безбрежье открывалось вдруг, играя солнечными бликами, море [14,15].
Ағылшынша:
Meanwhile, morning would break. The frost squeaked and crunched, and a cold wind would blow in your face from the comfortably fast trot. And it was as if your soul acquired wings. Below, under the hooves, the snow flurries flew by and immediately crumbled into white dust. And throughout the entire breadth of the steppe, fantastically hunched over, wave after wave of snowdrifts receded into the distance. The horse under you trotted easily, with a clattering of hooves and a frozen shriek plowing through the mounds of snow. And ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
РЕФЕРАТ
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
1 РОМАН МАЗМҰНЫНЫҢ КӨРКЕМДІК - ӘДЕБИ МАҢЫЗЫ
1.1 Ә.Нұрпейісовтің Сең романының көркемдік - идеялық ерекшелігі
1.2 Романның орыс, ағылшын тілдеріне аударылуы
2 РОМАН АУДАРМАСЫНДАҒЫ АУДАРМАШЫЛЫҚ ШЕШІМДЕР МЕН ТӘСІЛДЕР
2.1.Арал табиғаты суреттемелерінің аудармада берілуі
2.2 Диалогтардың аудармасындағы ұлттық сөйлеу ерекшелігінің сақталуы
2.3.Романдағы реалияларды аудармада беру амалдары
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
КІРІСПЕ
Көркем әдебиет екі елді таныстырушы, әрі бір ұлт тіршілігінің қыр-сырларын басқа ұлт өкілдеріне паш етуші болып табылады.Осы екі тіл арасындағы көпір қызметін атқарушы аударма екеніне ешкімнің шүбәсі жоқ.
Қазақ әдебиеті тарихында аты алтын әріптермен жазылған жазушының бірі Ә.Нұрпейісов болса, тарихи маңызы зор шығарма қатарына оның Сең романын жатқызамыз. Балықшылар өмірінің қиыншылығы мен тауқыметі жайлы сыр шертетін бұл шығармада қазақ халқының тұрмыс - тіршілігі, Арал теңізін шарпыған жойқын қасірет жайлы баян етіледі.
Диплом жұмысының негізгі мақсаты осы көркем шығарманың орыс, ағылшын тілдеріне аударылу мәселесін талқылау, аударма барысында орын алған кемшіліктер мен жетістіктерге аударматану ғылымы тұрғысынан баға беру.
Диплом жұмысының бірінші тарауында Роман мазмұнының көркемдік-әдеби маңызы жайлы сөз қозғалады. Бұл тарауда автордың шығармашылығы жайлы қысқаша ақпарат беріледі. Осы тараудың келесідей екі тарауша қарастырылады:
-Ә. Нұрпейісовтің Сең романының көркемдік - идеялық ерекшелігі
-Романның орыс, ағылшын тілдеріне аударылуы
Бұл тараушаларды белгілі шет ел жазушы, ғалымдарының шығарма жайлы пікірі келтіріліп, орыс, ағылшын тілдеріне аударған аудармашылар жайлы ақпарат беріледі. Шығарманы аудару барысы жайлы аудармашылардың айтқан ойлары беріледі.
Екінші тарауда Роман аудармасындағы аудармашылық шешімдер мен тәсілдерге баса мән беріліп, аударма барысында орын алған трансформациялық өзгерістер мен аудармашы пайдаланған тәсілдерге талдау жасалады. Осы тарауға негізей отырып келесідей тараушалар қарастырылады:
-Арал табиғаты суреттемелерінің аудармада берілуі.
-Диалогтардың аудармасындағы ұлттық сөйлеу ерекшелігінің сақталуы.
-Романдағы реалияларды аудармада беру амалдары
Аудармашыладың табиғат суреттемелерін аударуда пайдаланған аудармашылық шеберліктерін талдап, аударма сәйкестігінің қай деңгейінде берілгенін анықтадық.
Диалог аудармасында адам мінезінің түрлі қырлары көрінетіндіктен, диалог аудармасында қолданылған әдістерді атап көрсеттік.
Реалиялар аудармасы ең аудармашыға үлкен міндетті жүктейтін қызмет. Өзге тілдің, өзге ұлттың өзіне ғана тән зат атауларын, наным - сенімін білдіретін бұл сөздердің аударылуы осы тараушаларда қарастырылып, аудармашының шеберлігіне аударматану ғылымына анықталған талаптарға сай баға беріледі.
Диплом жұмысының өзектілігі: Қазіргі уақытта аударматану ғылымы тәуелсіз елімізде өз бағытын тауып, даму үстінде. Көпқырлы болса да, межелі мақсатты көздегендіктен, қай саланың аудармасы болмасын ғылымның өркендеуіне үлесін қосады. Аударма жайлы сөз қозғалса, әуелде екі елді байланыстырушы аудармашы мамандығы еске түседі. Тек елдерді ғана емес сонымен қатар мәдениеттерді, әдебиеттерді байланыстыратын аударма тармақталып, өзара сабақтасып кететіні белгілі.
Аударма саласының маңызды да, ажырамас бөлігі болып табылатын көркем аударма көп зерттеу мен еңбекті қажет етеді. Әлем әдебиеттерінің аударылуы, оның көпшілік арасында таралуы, ұлттық әдебиеттің өрісін кеңейтіп, жан - жақты етері сөзсіз. Бүгінгі күнде әлем әдебиетінің классикалық шығармалары қазақ тіліне күн сайын аударылып, оқырманға ұсынылуда. Шет ел шығармаларын қазақ тіліне аудару кеңінен дамыған. Ал қазақ тілді шығармалардың көпшілігі орыс тіліне тәржімаланғанымен, әлем тілі болып саналатын ағылшын тіліне шамалы ғана аударылды.
Аудармалардың саны жағынан өткен ғасырды озғандығы да тіл мамандарының артуымен тығыз байланысты. Осы саны жағынан көп аудармалардың сапасы бірде айтарлықтай деңгейде жақсы болғанымен, екінші біреуінде автордың көркемдік бейнелу ерекшелігі, тілі өз деңгейінде шықпаған. Қазақ шығармаларының әлем тілдеріне көптеп аударуына жол ашудың негізгі жолдарының бірі сапалы, әрі мазмұнды аудармалар жасау. Шығарманың аудармаларын салыстыра, салғастыра талдау аударма саласының қандай деңгейде өркендеп келе жатқанын көрсетеді. Бірнеше тілдерге аударылған шығармаларды салыстыра отырып, қай тілде аударма әлдеқайда сәтті шығып жатқанын анықтап, аударма сапасына әсер ететін тілдік емес факторларды айқындауға мүмкіншілік туады. Қазіргі аударма ісіндегі басты кемшіліктерді айқындауға жол ашады. Аударматану ғылымы аудармадағы кемшіліктерін жоюға көмектесіп, сапасын арттыруға жол ашады.
Диплом жұмысының нысаны: шығармада кездесетін суреттемелер, диалогтар, реалиялардың аудармалары және осы шығарманы аудару барысында пайдаланыған әдістер.
Диплом жұмысының зерттеу пәні: Ә.Нұрпейісовтің Сең романының аудармасындағы сәйкестік мәселелері (орыс - ағылшын тілдеріндегі аудармаларын салыстырмалы талдау)
Жұмыстың мақсаты: Қазақтың көрнекті жазушысы Әбдіжәміл Нұрпейісовтің Соңғы парыз (Сең) романының орыс, ағылшын тілдеріне аударылуын талдай отырып, оның жетістіктері мен кемшіліктерін атап көрсету, аударма теориясында қалыптасқан ережелер мен қағидалардың аудармада орындалуына мән бере отырып, аудармашылық шеберлікті, талантты анықтап білу. Ұлттық коллориттер, реалиялардың, диалог пен суреттеулердің аударылу сапасын басты назарға алу. Көркем шығармалардың аудармасындағы басқа да ерекшеліктерді ашып көрсету.
Осы мақсатқа сәйкес мынандай міндеттер жүзеге асырылды:
- Әбдіжәміл Нұрпейісовтің Сең романының көркемдік - идеялық ерекшелігін анықтау;
- Романның орыс, ағылшын тілдеріне аударылуы жайлы ақпарат беру;
-Арал табиғаты суреттемелерінің аудармада берілуін анықтау;
-Диалогтардың аудармасындағы ұлттық сөйлеу ерекшелігінің сақталуын салыстыру;
-Романдағы реалияларды аудармада беру амалдарын қарастыру;
Диплом жұмысының әдістері: Зерттеу тақырыбының ерекшелігі мен мақсатына байланысты бұл жұмыста сипаттамалы, салыстырмалы, салғастырмалы, құрылымдық, әдістер мен жүйелеу,топтау, бағалау, талдау тәсілдері қолданылды.
Диплом жұмысының дереккөздері:Егемен Қазақстан №90-93 (25939) 12 наурыз, жұма, 2010 жыл . Суреткерлік ерлік 10-11 беттер ; Қазақ әдебиеті № 43-44 (3416) 17-23 қазан,жұма,2014 жыл. Күңіренген Қан мен тер, сең боп көшкен Соңғы парыз 5-9 беттер; Thenews.kz Сейсенбі, 12 ақпан, 20132. Руханият Қазақтану академиясы немесе Анатолий Ким кім?; http:www.infotses.kzredarticle. php?login=yes&article=10837&sphrase _id=56282; http:bigox.kzkorkem-audarma-zhal py-audarmanyn-negizgi-boligi-retind e;http:www.lingvo-plus.rutransk ripc; http:helpiks.org1-7091.html
Диплом жұмысының нәтижесі: Ә.Нұрпейісовтің Сең романының орыс, ағылшын тілдеріне аударылуын салыстырмалы талдау барысында аударманың сәйкестік деңгейлеріне ерекше мән берілді. Аударма мәтіндерде орын алған артықшылықтар мен кемшіліктер аталып, ұсынылатын нұсқалар мен аударма мәтіндеріне жалпы баға берілді.
Диплом жұмысының құрылымы. Жұмыс кіріспеден, 3 бөлімнен және қорытындыдан тұрады. Соңында пайдаланған еңбектердің тізімі берілген.
1 РОМАН МАЗМҰНЫНЫҢ КӨРКЕМДІК-ӘДЕБИ МАҢЫЗЫ
1.1 Ә. Нұрпейісовтің Сең романының көркемдік-идеялық ерекшелігі
Көркем сөз шебері Нұрпeйісoв Әбдiжәмiл Кәрiмұлы 1924 жылы 10 қазанда Қызылорда облысы Aрaл aудaны Құлaнды aуылы Үшкөң дeгeн жeрдe дүниeгe кeлгeн. Қазақстан Республикасының хaлық жaзушысы (1985), қoғам қaйраткері. 1942-1945 жылдары 2 - дүниежүзілік сoғысқа қaтысқaн. Мәскeудeгі М.Горький aтындағы Әдебиет институтын бiтiргeн (1956). 1962 - 64 ж. "Жұлдыз" жyрнaлының бaс рeдакторы болды. 1992 жылдан хaлықaрaлық Қaзaқ ПЕН клубының Прeзидeнтi, 2000 жылдaн "Тaң - Шoлпан" журнaлы рeдaктoрлaр кeңeсінің төрaғaсы [1].
Тұңғыш тyындысы "Кyрляндия" рoмaны (1950, осы жылы Қазақстан Республикасы Жазушылар oдaғының сыйлығы, "Күткен күн", 1958) сoғыс тaқырыбынa aрнaлды. Нұрпeйiсoвтiң "Қaн мен тeр" трилoгиясы "Ымырт" (1961), "Сeргeлдeң" (1964), "Күйрeу" (1970)] 1916 - 18 жылдaрдағы aласапырaн кeзeң мен қaзaқ хaлқының әлеумeттiк қaйшылыққa тoлы күрдeлі өмірiн көркeм бейнeлегeн. 200 - ге тарта кейіпкерлер шеберлікпен сомдалған. Еламанның жігерлі бейнесі арқылы қазақ халқының өршіл қаһармандық рухы шынайы бейнеленген. Оның "Қан мен тер" романы бойынша жазылған инсценировкасы республикалық театр репертуарларынан тұрақты орын алды (1974 жылдан). Нұрпейісовтің "Толғау" ("Раздумье") атты әдеби - сын мақалалар, эсселер жинағы 1972 ж. қазақ, орыс тілдерінде жарық көрді, кейін толықтырылып "Жүрегі толы жыр еді" ("Все в нем пело") деген атпен басылды. "Край голубых озер" ("Көгілдір көлдер өлкесі", 1979), "Ақбидай туралы аңыз" (1985), т.б. очерктер жинағы шықты. "Возвышая наши святыни" ("Қасиетіңді қадірле") атты кітабына соңғы уақытта жазған әдеби мақала, очерк, эсселері енген (1996). Ол А.П. Чеховтың, А.М. Горькийдің, Назым Хикметтің, испан жазушысы А.Кэсонның шығармаларын қазақ тіліне аударды. Нұрпейісовтің туындылары бірнеше шетел тілдеріне аударылған. КСРО Мемлекеттік сыйлығын (1974), Мәскеудегі Халықаралық Әдеби қордың "За честь и достойнство" сыйлығын (2001), Халықар. М.Шолохов атындағы сыйлықты алған (2003). Қызыл Жұлдыз, Еңбек Қызыл Ту, "Құрмет белгісі" ордендерімен, бірнеше медальдармен марапатталған [2,32].
Әбдіжәміл Нұрпейісов eсiмi хaлықaрaлық aрeнaдa aлпысыншы жылдaр бaсындa әлемнің әдeби өрiсiне жoл тaртқaн "Aбaй жoлын" жaлғaстырa жaңғыртқaн "Қaн мен тер" бoлып eске түсeдi. "Қaн мeн тeрдiң" aрқaсындa қaзақ әдeбиeтi өзiнің әлeм оқырмaндaры aлдындa Әуезoвпeн aлған биiгін сaқтап қaла бiлдi. Әбдiжәміл Нұрпeйiсов eсімiмен бiрге тaғы дa Aрaл aпаты eскe түсeді. Жaзушы шығaрмaшылық ғұмырының тeң жaртысын тyған жeрі-Арaлға aрнапты. Қалaмын найзадай бiлеп, Арaлға арaша түсу - жaзушы ғұмырының "Сoңғы пaрызына" айнaлыпты. Бұл eкі шығармaның екеуі де әлем oқырмaндары aлдында қaзақ әдебиетінің aйбынын aс - қақтатты. Бeдeлін көтердi. Сoңғы пaрыз рoман - дилогиясы (1999) әлeуметтік - психoлогиялық шығармa. Соңғы парыз шығармасының алғашқы бөлімі 1983 жылы басылып шықты. Кейінірек кітаптың екінші бөлімі жазылып, өзгертулер енгізіліп толық нұсқада қайта басылып шықты. Шығармада Aрал тeңiзінің апaтқа ұшырaуына кiнәлі адамдaрдың хикaясы нaқты сyреттeлген. Шығaрмада экoлoгия, тaбиғaт пен адaм арaқaтынaсын толғaған қaламгер оқырмaндарды рухaни - адамгершiлік мұраттaрға жетeлейді. Адам тағдыры мен Арал тағдырын ұштастыра білген автор өз кейіпкерінің жан күйзелісімен табиғаттың мұңын көрсете білді. Арал халқының күйзелісі мен қиын тағдырын басты негізге ала отырып, туған жер алдындағы борышты Жәдігерге парыз етті, солайша оқырманға бұл тек бір адам емес барша қазақтың парызы екенін түсіндірдірді [3].
Соңғы парыз 1976 жылы жазыла бастады, сосын арада бір жарым жыл өтер - өтпесте дилогияның бірінші бөлімі аяқталды. Бұл деген Нұрпейісов үшін нағыз рекорд! Бірақ бұл кезде автордың есімі әдебиетте әбден орнығып, жалпақ елге белгілі болса да кітапты жариялау кешеуілдей берді. Бірге туған адамдай болып кеткен Дружба народов жариялауға келісіп, қолжазбаны тергізіп те қойыпты. Бірақ дәл сол сәтте цензура да тісін ақсита қойды. Сергей Александрович Баруздин тумысынан қайсар, нағыз жаугер адам еді. Ол Главлиттің төрағасы, өзі де, ақыл - есі де шап - шағын кіп-ішкентай Романовқа өзі барып, естіп қайтқан сөзі: Әрине, Нұрпейісовті құрметтейміз, сыйлаймыз! Бірақ қараңызшы. Ол анау трилогиясында патшалық Ресейге қарсы күрескен кедей балықшыларды көрсетсе, мынада сол балықшылардың ұрпақтары жоғарыға қарата әлі де бір ауыз қарсы сөз айта алмайды. Олар өздерінің жер - суын біреулер тартып алып жатқанда да үн шығара алмайды. Жоқ, кешіріңіз! Біз бұл кітапты жібере алмаймыз болды. Сөзін осылай айыптаумен аяқтаған оны Баруздин қанша айтса да, қанша адам салса да түсіндіре алмағанын авторға бір сөзін қалдырмай айтып берді. Рас, Алматыда дәл ондай қатты қарсылық бола қойған жоқ. Нұрпейісовке бұл жолы баспасөз комитетінің төрағасы болып қызмет істейтін досының көмегі тиді. Бұлар цензураны оп - оңай алдап соқты. Бұл кезде Қан мен тердің кезекті басылымы беттеліп жатқан. Бірінші томға трилогияның бастапқы екі бөлімі, екінші томға соңғы бөлімдері енді. Кітап көлемі, әрине, шағын болды. Ал Нұрпейісов оның көлемін ол кезде Сең, Долг деп аталған Соңғы парызды қосып көбейтуге көндіреді. Сөйтіп, бұл басылым түгелдей Қан мен тер аталып шықты. Бірақ автордың да, оның қамқоршысының да айтуымен бәледен аулақ деп ең бір ащы айтылған тұстары алынып тасталды. Осыдан соң барып роман жүз мың данамен Известия баспасынан (Мәскеу) жарық көрді [4].
Шығармалары әлемнің 34 тіліне аударылған Әбдіжәміл Нұрпейісовтің Соңғы парызына әлем қаламгерлерінің берген бағасын келтіре кеткенді жөн санап отырмыз.
"Соңғы парыз"-бүгінгі күннің бас тақырыбына арналған түйінді роман. Роман біз бастан кешкен адыра қалған арман, ақталмаған үміт, зая заман жайлы.
Роман финалы таң қаларлық. Автор аспан құлап жерге түскендей заман - ақырлық пессимизмді қалай еңсерген. Бәрі қарапайым. Тіл безеу атымен жоқ".
Анатолий Ким (Ресей)
"Терең мұңды дүние екен, "Соңғы парыз". Оқығаныма әлденеше күн өтсе де өн бойымды баурап алған сенің сол ұлы мұңыңның әсеріндемін".
Мұстай Кәрім (Башқортстан)
"Теңіз тартылып жатыр. Кезінде балық тулаған тордың мыңсан көзінде бүгінде қысыр жел ойнайды. Кезінде ел сыңсыған жағалау құба белдер бүгінде құлазып жатыр.
Әбдіжәміл дилогиясы тірілткен өмір сиқы осындай. Қаны сорғалаған сор - маңдай тақырып. Жаралы жан азабы.Осынау алақандай балықшы ауыл тағ - дырының сыртында бұлаңдап әлем қасіреті бой көрсеткендей. Әлемдік эколгиялық апта бой көрсеткендей.
...Нұрпейісов одан әрмен сілтейді. Ол романын тұтас лирикалық ой - өрімге құрады. Мұндайды мен әдебиетте ккездестірмеген сияқтымын.
"Қан мен тер" шыққаннан кейін Нұрпейісовті қазақ Шолоховы деп жатты. Теңеу негізсіз емес сияқты. "Тынық Дон" да эпос, "Қан мен тер" де эпос. Шынымды айтсам , бұл теңеу маған сол кездің өзінде онша оғаш көрінген жоқ болатын. Ал енді, міне, "Соңғы парызды" оқығаннан кейін сол алғашқы көз - қарасымның растығына деген сенімім беки түсті.
Әдебиетте ылғи да біреуді біреуге теліп жататынымыз бар. Бұл өзі табиғи нәрсе. Онсыз болмайды. Ендеше телу керек екен, мен оны Уильям Фолкнерге телитін едім.
"Соңғы парыз" - әдебиетте маңызы "Қан мен терден" кем емес оқиға. Тіптен жазушы барған нартәуекел қатерін таразылар болсақ, маңызы одан да асып түсуі мүмкін...".
Николай Анастасьев (Ресей)
"Меніңше роман ("Соңғы парыз")-алда келе жатқан алапат Апат тынысы сезілген дәуірдің айқын құжаты, куәлігі. Сіздің романыңыз сондай құжат. Сіз жақын болашақта Жер тағдыры қалай болатыны жәйлі бүгін-ақ куәлік бердіңіз".
Болот Шәмшиев (Қырғызстан)
"Сенің романыңа арқау болған ("Соңғы парыз") проблемалар - әлемдік маңызы бар проблемалар".
Леонгард Кошут (Германия)
"Соңғы парыз" - сөзсіз қазақ проза - сының ең елеуді табысы. Осы бір жазушы бойына біткен табиғи талант тұтастығына таң қа - ламын. Егер де, "Қан мен тер" қазақ тағдыры мен тұрмысындағы Қазан төңкерісіне дейінгі кезеңді қамтыса, "Соңғы парыз" сол халықтың кеңестік дәуірдегі тағдыр - талайын қамтыған. Дей келгенде Нұрпейісов трилогиясы мен дилогиясы-Отанымыздың ғасырлық тарихының айнасы".
Зейнолла Қабдолов
"Ғасыр бойы күн құрғатпай мақтаған өркениетіміздің де көлеңке тұсы жетеді екен. Соны ой өзегінен өткізген Нұрпейісов романы екі сарында - пуб - лицистикалық және психологиялық сарында өрілген. Аралдың ажалы, шын - туайтқа кeлгенде, Жер бетіндегі жалпы тірлік атаулының ақырының бастамасы болып жүрмесін...
"Соңғы парыз" - дәстүрлі эпикалық әң - гімелеу құрсауына сыймай орда бұзған шығарма. Қаламгер көтерген проблема жал - ғыз ғана ұлттық емес, жалпы адам - заттық маңызға ие болған. Бір нәр - се анық: қазақ жазушысының жаңа шы - ғар - масы жалпы ғаламшарды мекен еткен жұмыр бас - тылардың жанын тітіркететін шығарма екені анық.
Шерияздан Елеукенов
"Қазақ даласындағы бір аяулы есім-Әбдіжәміл Нұрпейісов. Франция, Германия, Бельгия, Испания, Болгария, Словакия, Қытай және Ресей жазушылары мен сыншыларының пікірі бір жерде тоғысады-"Қан мен тер" трилогиясы мен "Соңғы парыз" дилогиясының авторы ірі суреткер, мэтр, әлем әдебие - тіндегі елеулі құбылыс дегенге саяды".
Герольд Бельгер
Белгілі сыншы, профессор Бекен Ыбырайым шығармадағы Арал тағдырының сипаттамасына келесідей баға береді:
- Aрaлдың тaртылуы - экoлогиялық мәсeле. Oсы мәселені зерттеу және шешім табу қажеттілігі енді шаруашылық-экономика салаларымен сабақтасады, сол арқылы әлеуметтік, ары-беріден кейін қоғамдық маңызы орасан зор қарқынмен ұлғайып, тарихи-планеталық деңгейге көтеріледі. Солай дегенмен де ең алдыңғы кезекке тағдырлар шығады. Осы тағдырлар кешуі арқылы жазушы кәнігі тәсілінен-сыншылдық көзбен қарап, үңіле, ұдайы зерттеу дағдысынан бір жаңылмайды, еш тізгін тартпай, жүйелеп, үдетеді де отырады [5].
Расында да автор ойды сонау экологиялық трагедиядан бастап алып, оны Жәдігер-Бәкизат-Әзім үшеуінің тағдырына ұластыруы тек шебердің қолынан келетін іс. Тек даланың қасіретін күйттеп, отбасын ұмытқан Жәдігердің айлар бойы үй бетін көрмеуі, үй жылуын ұмытуы шаңырақтың шайқауының басты себебі болады. Жәдігердің сең үстінде қалуы, артындағы ізге қайта - қайта жалтақтап қарауы өмірдің шұбалаң жолын көрсететін адам мен табиғаттың қыл үстінде тұрған тағдырының көрінісі.
Автордың көркемдік құралдарды шебер пайдалана білуі тіршілікке жан бітіріп, оны адам бейнесіне енгізуі келесідей сөздерден білінеді:
Сен тұтқиыл бұзылған түсі суық дүниеге шошына қарадың [13,298 ].
Өмірдeгі қинaлысты сипaттаушы aвтор дүниeні aдамдaр бeйнeсіне айнaлдырғaндaй eлестeтeміз.
Арпалыста өткен мына ит жегір өмірдің ақырғы демі ертең бітіп, қара жердің қойнына қалай кірді, солай борасын қар астында көмілген
әлгі із сияқты сен де зым-зия жоқсың [13,247].
Шығармaның мaзмұнының өмір тіршіліккe aрналғaн жeрлеріндe жaзушы жaй бейтaрaп мәндi жeкe нe күрдeлі сөздердi қолдaнуға жиiрeк жүгiнiп, oқиғaны жай баяндaмай, сoл нәрсeні суреттeйді.
Жaрықтықты бұл шын aяды: не туғаны, не өлгені ешкімді селт еткізбейтін осындай қадірсіз өмірдің керегі қанша? [13,313].
Сөйлемiндегі "қaдірсiз" сын eсімінiң әдеттeгідeй "адам" сөзiмен тiркeспeй "өмір" зaт есiмімен метафоралы кoмпонент жасауы сөйлемнің экспрессивті бoяуын қaнықтыра түсетіні сөзсiз.
Роман жалпы тұтастықта бір ғана оқиғаны баяндамайды,автор кейіпкерді осы шақтан кейінге шегіндіріп өткенін еске алдырып, осы шаққа қайта оралта отырып, адамдардың жеке-жеке мінезі мен адамзат болмысында кездесетін сипаттарды көрсетеді. Адам-табиғат-өмір үшбұрышын кезектестіре отырып, бір-бірімен сабақтастырып баяндайды.
1.2.Романның орыс, ағылшын тілдеріне аударылуы
Aудармaның aдaм қызмeтінiң eң көне түрi екeні дaусыз. Әуeл бaстан аударма тілі басқа адамдaрдың бір-бірімен қарым-қатынас жасауына мүмкіндік тудырып, аса маңызды әлеуметтік қызмет атқарды. Жазбаша аудармалaрдың тарaлуы адамдарға басқа хaлықтардың мәдениетімен танысуына кең жол ашып, әдебиеттер мен мәдениеттердің араласып, баюына ықпал жасады. Шeт тiлiн білу кітаптың түпнұсқасын сол тілде оқуына негіз болады, алайда ең болмады бір шет тілін үйрену әркiмнiң қолынан келмейді, ал бiр адамның кітаптарды әдеби тiлдeрдiң бaршасында, тіпті көпшілігінде оқуы мүмкін емес. Рудаки мен Омар Хаямның, Шекспир мен Гетенің, Толстой мен Достаевскийдің, Абай мен Шәкәрімнің ғажайып шығармалары аударманың арқасында ғана адамзаттың игілігіне айналды.
Aударма-түрлі тілдерде сөйлейтін адамдардың арасындағы қатынас (коммуникация) мүмкіндігін қамтамасыз ету құралы
Лингвистикада және аударматануда аударма бір тілдегі ойды басқа тілге жеткізіп аудару ретінде анықталады (Л. С. Бархударов, В. Н. Комиссаров, Я. И. Рецкер, А. В. Федорова және т.б.).
В. Н. Комиссаровтың пікірінше, аударманы - тіларалық қарым қатынастың ерекше бір түрі, үш сөйлеу актісінің бірлігі ретінде қарастыруға болады:
1) шет тілі арқылы түпнұсқаны тудыратын сөйлеу актісі;
2) аудару тілі арқылы аударма мәтінді тудыратын сөйлеу актісі;
3) бірінші және екінші актілерде іске асқан сөйлеу актісі арқылы сөйлеу шығармалардың біріктіру актісі (коммуникативті теңеу) [6,35].
1970 жылы британдық А. Тайтлердің Аударма қағидалары атты кітабында аудармаға қойлатын талаптар келесідей сипатта қалыптасқан. 1)аудармада түпнұсқаның идеясын толықтай дерлік берілуі тиіс; 2)аудармадағы мазмұндау стилі мен сипаты түпнұсқадағыдай болуы тиіс; 3)аударма дәл тұпнұсқадай жеңіл оқылуы тиіс. Қазіргі таңда да бұл талаптар өз күшін сақтап қалды , әрі баршаға мәлім қағидаларға айналды [7,13].
Шығарманы аудару мәселесіне келеті болсақ, алғаш рет шығарманың бірінші кітабы Герольд Бельгер мен Петр Красновтың авторландырылған аудармасымен Долг деген атпен 1987 жылы басылып шықты.
Герольд Карлович Бельгер (28 қазан 1934 Энгельс қаласы, Еділ маңы немістерінің АКСР - 7 ақпан 2015, Алматы, Қазақстан) - Қазақстанның халық жазушысы, қоғам қайраткері. Прозашы, публицист, әдебиет зерттеушісі, сыншы, аудармашы. Герольд Бельгер 53 кітаптың авторы. Қазақ әдебиетінің Бейімбет Майлин, Ғабит Мүсірепов, Әбдіжәміл Нұрпейісов секілді классиктерінің шығармаларын орыс тіліне аударды. Еңбектерінде ол Абайдың сан қырлы шығармашылық дарынына, ақындық құдіретіне, жаңашыл дәстүріне шолу жасады. И. В. Гете мен А. Құнанбаев шығармалары үндестігінің филосиялық, эстетикалық, этикалық, психологиялық заңдылықтарын талдады. Гетенің Жолаушының түнгі жыры шығармасы негізінде туындаған М. Ю. Лермонтовтың Тау шыңдары мен Абайдың Қараңғы түнде тау қалғып өлеңдеріндегі поэтикалық рухани бірлігін, әлеуметтік ой толғауындағы жақындық пен тамырластықтың түп төркінін ашып көрсетті. Абай өлеңдерінің орыс тіліне аударылуындағы жай - күйіне, ақынның кемел ойы мен көркем теңеулерін тәржімелеудегі кемшіліктерге, текстолгиялық ала - құлалықтарға, жаңсақ жазылған сөздерге тоқталды. Б.Майлин, Х.Есенжанов, Ә.Нүрпейісов, Ә.Кекілбаев, Д.Досжанов, т.б. қазақ жазушыларының бірқатар шығармаларын қазақшадан орыс тіліне, А.Раймген, Э.Кончак, Н.Ваккер, т.б. неміс жазушыларының жекелеген туындыларын неміс тілінен орысшаға аударды. Жиырмадай жинақтың құрастырушысы және жекелеген әңгіме, мақалалары енген 25 - тей жинақтары бар [8].
2000 жылы роман автордың қалауымен екінші бөлімі Анатолий Кимнің аудармасымен Последний долг атымен қайтадан басылып шықты.
Аудармашы Г. Бельгер бұл жайлы:
- Бірінші кітаптың алғашқы басылымын Петр Краснов екеміз аудардық.
Кейінірек Нұрпейісов оны түгелдей дерлік өзгетіп, қазір кітапта Анатолий Ким екеуіміздің есімдеріміз тұр,бірақ екінші кітапты толықтай дерлік Анатолий Ким аударып шықты, менің оған ешқандай қатысым жоқ. Кимге жазушы ретінде өте жоғары баға беремін, оның тілі бай, бірақ аудармада ол менің қағидаларымнан мүлде бөлек қағидаларды ұстанады. Менікі-бар нәрсені аудару, яғни түпнұсқаны өзге тілдің құралдарымен қалпына келтіру, ал онікі-партитураны өз еркіне салып ойнап шығу. Бұл екеуі де орынды нәрселер, бірақ мен дәл, адекватты аударманың жақтаушысымын, - дейді.
Г. Бельгер аудармашылықты Нұрпейісовтен үйрендім деп жазады. Себебі Нұрпейісов тек жолма - жол аударманы емес, сонымен қатар сөйлемнің құрылы мен синтаксисінің дұрыс болуын, автордың стилінің, оның көркем сөзді пайдалу ерекшеліктерінің дұрыс жеткізілуін талап етеді. Бұндай аударма өз тарабыңнан қосуға жол бермейді, бұл көркемдік өңдеушіге түпнұсқаның шеңберінен аспауға көмектеседі [9].
"Жолма - жол аударма - сыбырлап жеткізу. Егер де мен осы сыбырлау бойынша өлең образын аңдай алсам, жарты жұмыстың жасалғаны. Жолма - жолдық - ол ойды аңғару үшін қажет". Талантты ақын, аударма зерттеушісі Л. Озеров анықтамасы осындай. Кеңестік уақытта аудармада жолма - жол аударма, яғни, сөзбе - сөз - түпнұсқаға жақын жұмысшы аударма мәтіні ерекше орын алды. Жолма - жол аудармаға әдеби өңдеу жасалды. Көптеген кітаптар осы әдіспен шықты. Жолма - жол аударма түпнұсқаға жақын саналғанымен, онда да кемшіліктер аз кездеспеді. Өңдеу кезінде жолма - жолдық аударма үлкен өзгеріске ұшырады. Бұл көбінесе идеологиялық жағынан пайдалы деп саналды. Жолма - жол аударма авторы көрсетілмеді, жарияланған мәтін жауапкершілігі ешкімге жүктелмеді, жіберген бұрмалауға,кемшілікке кінәлі кім екені анықталмады. Ол кезде түпнұсқа мен аударманы салыстыруға да әркімнің аударманы тану,сараптау мүмкіндігі мамандану қабілеті жетпеді [10].
Анатолий Андреевич Ким (15 шілде 1939 жыл, Сергеевка ауылы, Оңтүстік Қазақстан облысы ), кеңес заманының, әрі орыс жазушысы, драматург, аудармашы. Қазақстан және КСРО құрамында болған мемлекеттерге Луковое поле (1976) шығармасымен белгілі болған. Шығармашылық жолын За автодорожное движение газетінде, Юность журналында өлеңдер жариялаудан бастаған. Ересек адамдардың балалардың алдындағы жауапкершілігі жайлы ертегі-романы Ариана (2006), Онлирия (1995) , Поселок кентарвров(1992) романдарының авторы. Мұхтар әуезовтың Абай жолы роман - эпопеясыныың жаңа нұсқасын , Әбдіжәміл Нұрпейісовтің Соңғы парыз, корей халқының Сказания о Чхунян аңызын орыс тіліне аударған [11].
А.Ким қазақ тілін еркін меңгермегендіктен аударма Г.Бельгердің жолма - жол аудамасының көмегімен жасалған.
Шығарманың аударылуы жайлы А. Ким былай деп жазады:
Мені қазақ әдебиетіне әкелген жол Әбдіжәміл Нұрпейісовтің
Соңғы парыз романы. Ә.Нұрпейісов диапазоны кең, кеңістік пен әлем туралы жазады. Оның кейіпкерлері тарихи оқиғалардың бел ортасында жүреді. Шытырман, сан тарам оқиғалар, кейіпкерлері мидай араласып, тұтас бір дәуір суретін береді. Дос көңіл жан. Мінезі де ауыр. Жанына тым жақындата бермейді. Сырын да көп ашпайды. Құдай бақ берген, құдай үлкен талантты үйіп-төгіп бере салған ірі адам, суреткер жазушы. Әбдіжәміл Кәрімұлы-досым. Бірақ Дос көңілі бір атым насыбайдан қалады дейтін қазақ нақылы бар емес пе? Соңғы парызды белгілі сөз шебері Г. Бельгер аударған екен. Ол екеуміз дос-көңіл жандар едік. Сондықтан да көзі тірі аудармашыны қайта аудару адами сыйластыққа жатпайды. Этикаға кірмейді. Сол себепті мен Соңғы парызды аудара алмайтынымды айттым... Сол әңгімеден соң үш жыл өткен. Әбең келді. Соңғы парыздың жаңа жолма-жол аудармасын жасатқанын айтты енді келісім бермесем, өкпелейтіндей сыңай танытты. Кейін белгілі болғандай, Соңғы парыздың өзі көңілі толыңқырамаған жерлерін ғана қайта жолма - жол аудартып үлгеріпті.
Сонымен қатар өзі aударған Сoңғы пaрыз туралы Aнатoлий Ким бұл шығaрмaны әлеуметтік - филoсoфиялық рoман деп түсінетіндігін, ертегiдeгi грeктер трaгедиясынaн ұқсaстық тaбатынын айтады [12].
Соңғы парыздың ағылшын тіліне аудырылу мәселесіне келетін болсақ,автордың белді шығармасы болып табылатын Қан мен тер романымен бірге 2013 жылдың 21 мамырында Вашингтон қаласында жарық көрді. Шығарманы аударған белгілі аудармашы Кэтрин Фитцпатрик. Ол бұған дейін Чехов, Бунин сияқты жазушыларды аударған. Шығарманың аударылу сапасына жалпы айтылған сындар әзірге халық арасында тарай бермеді. МГУ - дің профессоры филология ғылымдарының докторы , Хэмингуэй, Фолкнер шығармашылығын зерттеуші ғалым Николай Анастасьев шығарманың аударылуы жайлы:
- Бұл шығарманың орыс тіліне аударылуын Әбдіжәміл өзi қaдағалап отырған еді, Әбдіжәміл Нұрпейіoвпeн aз - кeм арaлaсқaн адaмның бәрі oның өз шығaрмaлaрының aудaрмaсынa қандaйлық қaдалып қарaйтынын жaқсы біледі. Қaзaқ тiлінің сөз сaзын басқа тілде бaрынша дәл жеткізу үшін aудaрмaшыларын, aлдымен Юрий Кaзaкoвты, oдан кeйін Aнaтoлий Кимдi eсінен aйырғaнша aзаптaғаны жaйында aңызға бергiсіз әңгімeлер айтылaды, ал aғылшын тiлiне aударылуын жіті бақылау мaғaн жүктeлгeн еді, белгілі аудармашы болғанымен кей-кейде Гомер ақсақал да қалғып кетіп жатады, осындай жағдайда не қылмақпын дедім? Әрі жақын досыма қалайша қиянат етермін? Шындықтың бәрін ашып айтсам, Әбекең жариялануына тыйым салады да, істі атқаруға жұмсаған уақыт, еңбек зая кетер еді. Ал бұл кітаптың басылып шығуына Алтын Қыран қоры қаражат бөлген еді. Дегенмен аударма сәтті шықты. Кей тұстары тіптен тамаша. Әбекең алғашқыда маған сеніңкіремеген еді, аудармашымен танысқаннан кейін көңілі тыныштанды. Қaн мен тeр мeн Соңғы пaрыздың aғылшын тiлiндегі өмірі жаңа ғана бaстaлып жатыр, бoлашaқтaғы рецензенттер, аудaрмашылар еңбегіне де назар аудaрaды деп үміттeнемін [3].
Шығарма жайлы осындай пікір әрине баршамызды қуантары белігілі, бірақ сатылы аударманың сәтті шығу екі тілді байлданыстырып отырған ортадаға тілге аударылуына тікелей байланысты. Сең романының аудармасына салыстырмалы талдау жасап отырғандықтан, Герольд Бельгер мен Петр Красновтың аударма нұсқасымен салысытырып, қарауды жөн санап отырмыз.
Орыс тіліндегі аудармада бірінші кітаптың атауы Долг деп аударылған болса, кейіннен 2000 жылы басылып шыққан Анатолий Кимнің аудармасында Последний долг деген атпен өзгерді. Ағылшын тілінде де Final respects яғни ақырғы тағзым деген мағынада беріледі. Орыс тіліндегі де, ағылшын тіліндегі де нұсқалары түпнұсқа шығарманың атын толықтай дерлік ашып отыр.
Түпнұсқa шығaрмaсының кoмпoзициялық күрделiлiгінe қaрaмacтaн aудaрмa жaтық, қaрaпaйым, қaлыпты бaяндaлғaн. Екі тілдегі нұсқаларын оқып отырған оқырманның көз алдына дәл түпнұсқаны оқып отырғандай сюжет елестейді. Оқиғаның желісі, мазмұны, өрбу ортасы қаз - қалпында жеткізілген. Кейіпкерлердің есімдері, топонимдер, одағай сөздер түгелдей дерлік транскрипция тәсілімен беріліп отырған. Ұлттық коллоритті ашатын сөздерді мәтін соңына келтіріп, комментарий беріп отырады. Тілінің жатық, түсінікті болғанынан оқырманға сапалы аударма ұсынылған.
Түпнұсқа шығармасын оқу барысынды оқырман қандай әсер алатын болса, сапалы аударма да оқырманға өзінің ырғақтылығымен әсер қалдырады. Түпнұсқа авторының шығарманы жазудағы тебіренісін сезу, оның жан-дүниесінде болып жатқан толқынды, шығармада жеткізгісі келген ойын аудармада сақтау өте мұқияттылықты қажет етеді. Ендеше түпнұсқа мазмұны мен ырғағын сақтау тек талантты аудармашының ғана қолынан келері айқын.
2 РОМАН АУДАРМАСЫНДАҒЫ АУДАРМАШЫЛЫҚ ШЕШІМДЕР МЕН ТӘСІЛДЕР
2.1 Арал табиғаты суреттемелерінің аудармада берілуі
Аударма шығармаларында ең қиын да, жауапты, әрі аудармашыдан асқан шеберлікті талап ететін ерекшеліктер-табиғат суреттерінің аударылуы. Дәл осы табиғат суреттері ұшы-қиыры жоқ кең даланың пейзажын қамтитыны, бүкіл тіршілік пен жанды - жансыз табиғаттың ішкі дүниесін сипаттайтыны көркем шығарма оқырмандарына белгілі. Қазақ тілі көркем сөзге бай, жетіліп, толыққан, икемді тіл. Жазушы да, ақын да осы тілдің кең ауқымын пайдалана отырып, тылсым табиғаттың мінезін ашады.
Қазақша:
Кешегі қара суық балықшылар ауылының бет алдындағы қолтық ұстасқан-ды. Сонан артына бірер күн салғасын сыпыра жағалау еңіреп қатып, көкше мұз көз ұшына асып кетті. ... Кәзір, міне, түс ауды. Қысқы күн кешке тақады ... .Оның арғы жағы буланып жатыр. Ұлы теңіз ашулы. Әсіресе осы жолы өз-өзінен долданып, өкпелеп өкіреді. Қалған дүние жым жырт [13, 13].
Орысша:
Наступили, наконец, морозы, и залив под кручей схватился молодым темным льдом. Резкие холода особенно прочно сковали побережье, а еще через несколько дней ледяная гладь протянулась едва ли не до горизонта. ... А теперь уже полдень. Короткий зимний день идет на убыль... нет покоя сегодня морю. Оно грозно ревет, ворочается, и оттуда, из безбрежной дали, доносится нескончаемый утробный гул, летит сизая изморозь. А остальной мир будто объят печальной тишиной [14,13]
Ағылшынша:
With a practiced eye, you noted that the cold snaps of the recent days had turned the coastal water hard, and the icy smooth surface of the shore ice stretched almost to the very horizon. Running from the aul in the morning, dazed, you wandered along the taut young ice and almost reaching its dangerous, bending edges, beyond which the open sea was steaming, and then you stopped. The brief winter day was rapidly disappearing. But in the morning. And you thoughts were stamping in place. The sea was not calm today [15,20]
Автордың судың мұзға айналып, тұтасып жатқандығын білдіру мақсатында пайдаланған Қолтық ұстасқан-ды сөз тіркесін орыс тіліне аудармашы схватился молодым темным льдом. деп, ал ағылшын тіліне had turned the coastal water hard деп аударған. Орыс тілінде бұл сөз мұзға жабысып, ұстасып деген мағынаны беріп тіркестің мазмұнын ашады. Ал ағылшын тіліндегі нұсқадағы тіркестің тура мағынасы жағалау суы қатая бастаған еді дегенге сәйкес келеді. Екі аудармашы да сөйлемнің мағынасын жеткізе білген. Орыс тіліндегі аударма әлдеқайда сәтті, әрі көркемдік жағынан да түпнұсқадан алшақта қалмайды.
Ағылшын тіліндегі бір сөйлемді қазақ тіліндегі кез-келген бір сөйлеммен алмастыру аударма болып саналмайды. Мысалы: I live in Kazakhstan сөйлемі ешқашанда Мен университетте оқимын сөйлемінің аудармасы бола алмайды. Тіларалық трансформация ойша жасалатын үдеріс емес, ол белгілі бір ереже, заңдылықтарға бағынады,ал сол ережелердің шеңберінен шығып кеткен жағдайда біз екінші тілдегі мәтінді аударма деп атауға құқығымыз жоқ. Академик Бархударов мәтіндердің арасындағы эквиваленттілік деңгейіне қатысты келесідей пікір айтады: Аударма мәтіні ешқашанда түпнұсқаның толық, әрі абсолютті эквиваленті бола алмайды. Осындай пікірдің айтылуы аудармадағы аударылмайтын сөздер деген ұғымның қалыптасуына әкелді. Әрине аударма тілінде түпнұсқа мәтіндегі сөздің тура әрі дәл аудармасы,толық баламасы болуы мүмкін емес. Бірақ бұл сөздің аудармасы мүлде жоқ деген ереже қалыптастыра алмайды [17,7].
Дәл қазақ тіліндегідей Қолтық ұстасқан-ды сөзінің орыс, ағылшын тілдерінде белгілі бір мағынаға ие болмауы сөздің дәлме-дәл эквивалентін табуды күрделендіреді.
Қазақша:
Жан-жағың - қысқы қапырық ауадан кірлеп шыққан үйлер. Сұр көше. Сұр асфальт.Сұрғылт жүздер. Ерсі-қарсы жосып жүрген сұрғылт шаң-шаң машиналар. Басқа, Бәкизат та солардан бөлектенгісі келмей, үстіне қайда бір көз тартпайтын сұрғылт бірдеңе киіп, туфлидің тұмсығымен жер шұқып, жабыңқы сұрғылт жүзі жүдеп тұрған [13,7].
Орысша:
После затяжного зимнего смога горд у подножья сурово вздыбленных гор казался угрюмым, как невыспавшийся человек. Грязно-серыми были асфальт, дома. Серыми были улицы. Невзрачно серыми - люди. Разбрызгивая серую грязь, носились, мельтешили взад-вперед серые машины.И, как бы не желая выделяться в этом однообразном сером мире, твоя невеста тоже одевалась во все серенькое, и таким же грустным и серым было ее лицо [14,5].
Ағылшынша:
In the fumes of the prolonged winter smog, the city seemed gloomy, like a man who has not slept enough. The pavement and the homes were all dirty gray. The people were ugly and gray. Spraying gray mud, they raced about in gray cars speeding busily. And as if she didn't want to stand out in that monotonous world, your bride always dressed in something grayish, and her face was as sad and gray as well [15,15].
Автордың дербес стилін, оның сөз қолданысын аудармада сақтай білу аудармаға қойылатын басты талаптардың бірі. Бұл сөйлемдерде сұр, сұрғылт сөздерінің бірнеше рет қайталануының өзіндік мәні бар. Автор айналадығының бәріне сұрғылт түсте бере отырып, сүреңсізденген қала өмірінің сипатын суреттейді. Аудармаға назар аударсақ, екі тілде де сұр сөзі қаз-қалпында аударылған. Екі тілдің аудармасында да ұйқысы қанбаған адамдай деген жаңа тіркес пайдаланылған. Бұл тіркес түпнұсқада қолданылмаған, десе де бұл аударманың мазмұнын өзгертіп, бұрмалауға әкелмейді. Негізгі идея сақталған, стиль берілген.
В. Жуковский пайымдауынша аудармашы көркемдік таланты бойынша, автормен тең дәрежеде болуы тиіс, аудармашы ақын-жазушымен бірдей дәрежеде елестетуге, сөз саптау мәнеріне ие болу тиіс. Ой қабілеті мен сезімі жағынан да тең дәрежеде болуын, түпнұсқадағы сұлулықты сондай сезіне білуін, керек болса онымен теңдесетін немесе асып түсетін өзіндік сөз байлығын, ой тереңділігін талап етеді. Қысқасы, аударманы бар қырынан жарқырата, көрсете алатын талантты шебер болу қажеттілігін ұсынады[10].
Қазақша:
Сықырлаған сары аяз. Күн шырадай тымық. Бірақ соқтыра жөнелген ат екпіннен бет алды кәпелімде желденіп, көңіл шіркін ұшатын құстай қанаттанып жүре беретін. Жақында жауған қарды сары аяз сыға - сыға, кәзір тіпті сығымдалып сіңірленіп қалған. Ала-бөле борасын үрген тұста қар бел алып, құдды қанатын жайған керегедей бөріжалданып күдірейіп жатқан күртікті, бұл кезде тақымы астында төрт аяғы денесін ауырламай құп-қунақ басқа тор төбелдің тағалы тұяғы күтір-күтір ойып, қайсы бір омбылаған-омбылаған жерде тізесі дірілдеп тұрып қалмай, қайта өршеленіп алдына қарай омыраулай ұмтылып, тағы бір белеңге алып шығар еді де, балықшылар аулының бет алдындағы қара жардың құлауына қалай іліккенін білмей қалар еді-ау![13,15].
Орысша:
А между тем занималось уже светлое, обещающее солнце утро. Мороз поскрипывал, пощипывал. От ладной быстрой рыси задувал в лицо сиверко, и душа твоя словно обретала крылья. Внизу из-под копыт взлетали снежные ошметья, тотчас рыссыпавшиеся в морозную пыль; а по всей степной шири причудливо горбатились, волна за волной уходили вдаль сугробы-уже слежавшиеся, схваченные за ночь плотной глянцевитой коркой, и еще рыхловатые, вздыбленные, будто волчий загривок; и жеребец легко, с глухим топотом и мерзлым визгом снега, вспахивал сувои, а в глубоких местах прокладывал себе путь чуть ли не грудью, не сбиваясь при с рыси и все более распаляясь; и неудержимо рвался вперед, одолевая перевал за перевалом, пока не достигал косогора за которым во всем своем безбрежье открывалось вдруг, играя солнечными бликами, море [14,15].
Ағылшынша:
Meanwhile, morning would break. The frost squeaked and crunched, and a cold wind would blow in your face from the comfortably fast trot. And it was as if your soul acquired wings. Below, under the hooves, the snow flurries flew by and immediately crumbled into white dust. And throughout the entire breadth of the steppe, fantastically hunched over, wave after wave of snowdrifts receded into the distance. The horse under you trotted easily, with a clattering of hooves and a frozen shriek plowing through the mounds of snow. And ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz