Қоршаған ортаны қорғау және табиғи ресурстарды тиімді пайдалану қоғамның экономикалық даму барысын жетілдірудің міндетті шарты
Кіріспе 3
1 ҚОРШАҒАН ОРТА МЕН ТАБИҒАТ РЕСУРСТАРЫНЫҢ ТҮСІНІГІ ЖӘНЕ ОНЫҢ ЭКОНОМИКАДАҒЫ ОРНЫ
1.1 Қоршаған ортаға әсер етуді басқару ұғымы мен мәні 7
1.2 Табиғат ресурстарын пайдалану қажеттілігі және негізгі түрлері 14
1.3 Экономиканың дамуындағы экологиялық факторлар 20
2 ТАБИҒАТТЫ ҚОРҒАУДЫ ЖӘНЕ ПАЙДАЛАНУДЫ МЕМЛЕКТТІК РЕТТЕУДІ ТАЛДАУ
2.1 Қазақстан Республикасындағы экологиялық саясаты және стратегиясы 26
2.2 Қазақстан Республикасындағы табиғатты пайдалануды мелекеттік
реттеу 40
2.3 Қазақстан Республикасындағы табиғатты пайдалану саласындағы ғылми.техникалық жетістіктер дің мүмкіндіктеріне талдау жасау 51
3 ТАБИҒАТ РЕСУРСТАРЫН ҰТЫМДЫ ПАЙДАЛАНУДЫ ЖЕТІЛДІРУДІҢ ЖОЛДАРЫ
3.1 Экономика құрылымын өзгерту. табиғат ресурстарын үнемдеудің жолы ретінде 59
3.2 Ресурс үнемдеуші және аз қалдықты өндірісті пайдалану 61
3.3 Инновациялық жаңалықтарды қоршаған ортаны қорғауда қолдану 74
Қорытынды 75
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі 78
1 ҚОРШАҒАН ОРТА МЕН ТАБИҒАТ РЕСУРСТАРЫНЫҢ ТҮСІНІГІ ЖӘНЕ ОНЫҢ ЭКОНОМИКАДАҒЫ ОРНЫ
1.1 Қоршаған ортаға әсер етуді басқару ұғымы мен мәні 7
1.2 Табиғат ресурстарын пайдалану қажеттілігі және негізгі түрлері 14
1.3 Экономиканың дамуындағы экологиялық факторлар 20
2 ТАБИҒАТТЫ ҚОРҒАУДЫ ЖӘНЕ ПАЙДАЛАНУДЫ МЕМЛЕКТТІК РЕТТЕУДІ ТАЛДАУ
2.1 Қазақстан Республикасындағы экологиялық саясаты және стратегиясы 26
2.2 Қазақстан Республикасындағы табиғатты пайдалануды мелекеттік
реттеу 40
2.3 Қазақстан Республикасындағы табиғатты пайдалану саласындағы ғылми.техникалық жетістіктер дің мүмкіндіктеріне талдау жасау 51
3 ТАБИҒАТ РЕСУРСТАРЫН ҰТЫМДЫ ПАЙДАЛАНУДЫ ЖЕТІЛДІРУДІҢ ЖОЛДАРЫ
3.1 Экономика құрылымын өзгерту. табиғат ресурстарын үнемдеудің жолы ретінде 59
3.2 Ресурс үнемдеуші және аз қалдықты өндірісті пайдалану 61
3.3 Инновациялық жаңалықтарды қоршаған ортаны қорғауда қолдану 74
Қорытынды 75
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі 78
Дипломдық жұмыстың өзектілігі, қоршаған ортаны қорғау және табиғи ресурстарды тиімді пайдалану қоғамның экономикалық даму барысын жетілдіру- дің міндетті шарты болып табылады.
Біздің елімізде табиғатты қорғау және оның байлықтарын тиімді пайдал-ну қоғамның дамуының конституциялық қағидаларына енгізілген, ол әрбір адамның парызы ретінде жалпы мемлекеттік міндет болып табылады.
Қазақстан Республикасының Президенті - Елбасы Н.Ә.Назарбаевтың «Қазақстан-2050» стратегиясы қалыптасқан мемлекеттің жаңа саяси бағыты» атты Қазақстан халқына жолдауын негізге ала отырып, ел 20 жыл бойы егемендігіміз бен саяси салмағымызды нығайтуға жұмыс істеді. 20 жыл өткен соң бұл мақсатқа қол жетті.Біз Қазақстан жариялаған Жаһандық энергиялық-экологиялық стратегияны жүзеге асыру үшін барлық күш-жігерімізді жұмсауға тиіспіз. Біз «жасыл» технологиялардың трансфертіне бағытталған Астананың «Жасыл көпір» бастамасын жүзеге асыру жөніндегі жұмысты жалғастырамыз. Қазақстанның сыртқы саяси ұсыныстары әлемдік қоғамдастықтан қолдау тапты. Оларда біздің алдағы ондаған жылдардағы сыртқы саяси стратегиямыздың мәні кестеленген.
Біз экологиялылыққа баса назар аудара отырып, ұлттық бәсекеге қабілетті брендтер құруға тиіспіз. Нәтижесінде мен агроөнеркәсіптік кешеннің алдына – экологиялық таза өндіріс саласындағы жаһандық ойыншы болу міндетін қоямын.
Біз қазірдің өзінде астық дақылдарын аса ірі экспорттаушылар қатарына ендік. Бізде аса ірі экологиялық таза аумақтар бар және экологиялық таза тағам өнімдерін шығара аламыз.
Стратегияны әзірлеудің негізгі бағыттары:
- Өңірлер инвестициялар тартуға мүдделі болуы үшін жер қойнауын пайдалануға мораторийді жою қажет.
- Біз жай ғана шикізат беруден энергия ресурстарын қайта өңдеу мен аса жаңа технологиялармен алмасу саласындағы ынтымақтастыққа көшуге тиіспіз. 2025жылға қарай біз өз нарығымызды жаңа экологиялылық стандарттарына сай жанар-жағармай материалдармен толықтай қамтамасыз етуге тиіспіз.
- Барлық өндіруші кәсіпорындар тек экологиялық зиянсыз өндірісті енгізуге тиіс. [1]
ХХ ғасырдың екінші жартысынан бастап адам мен орта және қоғам, таби-ғат арасындағы қатынастар шиеленісе түсті. Жер жүзіндегі халықтар санының тез өсуі мен мемлекеттерлің жаппай өнеркәсіпті дамыту жолына түсуі бұған себеп болып отыр. Соның салдарынан табиғат қорларын пайдалану бірнеше есе өсіп, адамдардың қоршаған ортаға тигізетін зияны үнемі көбейіп отыр.
Табиғат-санада және санадан тыс жүретін обьективті анықтылық және адам жаратылысының өмір сүру ортасы негізгі 3 түрлі қызмет атқарады:
Біздің елімізде табиғатты қорғау және оның байлықтарын тиімді пайдал-ну қоғамның дамуының конституциялық қағидаларына енгізілген, ол әрбір адамның парызы ретінде жалпы мемлекеттік міндет болып табылады.
Қазақстан Республикасының Президенті - Елбасы Н.Ә.Назарбаевтың «Қазақстан-2050» стратегиясы қалыптасқан мемлекеттің жаңа саяси бағыты» атты Қазақстан халқына жолдауын негізге ала отырып, ел 20 жыл бойы егемендігіміз бен саяси салмағымызды нығайтуға жұмыс істеді. 20 жыл өткен соң бұл мақсатқа қол жетті.Біз Қазақстан жариялаған Жаһандық энергиялық-экологиялық стратегияны жүзеге асыру үшін барлық күш-жігерімізді жұмсауға тиіспіз. Біз «жасыл» технологиялардың трансфертіне бағытталған Астананың «Жасыл көпір» бастамасын жүзеге асыру жөніндегі жұмысты жалғастырамыз. Қазақстанның сыртқы саяси ұсыныстары әлемдік қоғамдастықтан қолдау тапты. Оларда біздің алдағы ондаған жылдардағы сыртқы саяси стратегиямыздың мәні кестеленген.
Біз экологиялылыққа баса назар аудара отырып, ұлттық бәсекеге қабілетті брендтер құруға тиіспіз. Нәтижесінде мен агроөнеркәсіптік кешеннің алдына – экологиялық таза өндіріс саласындағы жаһандық ойыншы болу міндетін қоямын.
Біз қазірдің өзінде астық дақылдарын аса ірі экспорттаушылар қатарына ендік. Бізде аса ірі экологиялық таза аумақтар бар және экологиялық таза тағам өнімдерін шығара аламыз.
Стратегияны әзірлеудің негізгі бағыттары:
- Өңірлер инвестициялар тартуға мүдделі болуы үшін жер қойнауын пайдалануға мораторийді жою қажет.
- Біз жай ғана шикізат беруден энергия ресурстарын қайта өңдеу мен аса жаңа технологиялармен алмасу саласындағы ынтымақтастыққа көшуге тиіспіз. 2025жылға қарай біз өз нарығымызды жаңа экологиялылық стандарттарына сай жанар-жағармай материалдармен толықтай қамтамасыз етуге тиіспіз.
- Барлық өндіруші кәсіпорындар тек экологиялық зиянсыз өндірісті енгізуге тиіс. [1]
ХХ ғасырдың екінші жартысынан бастап адам мен орта және қоғам, таби-ғат арасындағы қатынастар шиеленісе түсті. Жер жүзіндегі халықтар санының тез өсуі мен мемлекеттерлің жаппай өнеркәсіпті дамыту жолына түсуі бұған себеп болып отыр. Соның салдарынан табиғат қорларын пайдалану бірнеше есе өсіп, адамдардың қоршаған ортаға тигізетін зияны үнемі көбейіп отыр.
Табиғат-санада және санадан тыс жүретін обьективті анықтылық және адам жаратылысының өмір сүру ортасы негізгі 3 түрлі қызмет атқарады:
1. Қазақстан Республикасының Президенті - Елбасы Н.Ә.Назарбаевтың «Қазақстан-2050» стратегиясы қалыптасқан мемлекеттің жаңа саяси бағыты» атты Қазақстан халқына Жолдауы
2. Абдуллин А.А. Прогноз развития минерально-сырьевой базы Казахстана- основа стабильного развития республики // Вестник инженерной академии Республики Казахстан, - № 2 (10) -2003. –С. 117-118.
3. Үпішев Е.М., Мұқаұлы С. Табиғатты пайдалану және қоршаған ортаны қорғау: Оқулық, -Алматы.: Экономика, -2006. -480 бет.
4. Искаков Б.С. Оценка внутреннего облученич населения региона с неблагополчной радиационной обстановкой. –Медицина. 2004. № 2, С.129-131.
5. Өтепов П.Д.,Медетов Ж.Б.,Алибеков А. Шу-Сарысу уран кен провинциясында мекендейтін тұрғындардың эколого-гигиеналық проблемалары // Вестник ЮКГМА, -2007. №1(34). –С.172-175.
6. Сравнительный анализ показателей имунитета у жителей экологический неблагоприятных регионов Казахстана. // Э.Т.Битана, А.А.Шортанбаев, А.К.Жанкулов и др. // Здоровье и болезнь -2004, -№8(36), -С.50-53.
7. Абдуллин А.А. Прогноз развития минерально-сырьевой базы Казахстана- основа стабильного развития республики // Вестник инженерной академии Республики казахстан, №2 (10) 2003. –С.117-118.
8. Қазақстан Республикасы Президентінің «Жер, жер қойнауы және жер қойнауын пайдалану туралы» Жарлығы. Алматы, 1996.
9. Қазақстан Республикасының 2004-2015 жылдарға арналған экологиялық қауіпсіздігі тұжырымдамасы. Егемен Қазақстан, №320. 2003 ж. 10 желтоқсан.
10. Қоршаған ортаны қорғау. Нормативтік актілер жиынтығы. Алматы, 2004.
11. Мұқаев С. Байлығымызды дұрыс пайдалана білейік. Ақиқат 1995, № 2.
12. Мустакаев Е.А. Загрязненность атмосферного воздуха и его влияние на здоровье населения Республики Казахстан. // «Информационный экологический бюллетень», 2000, № 1. –С 110-113.
13. Шукпутов А. Устойчивое развитие в Центрально- Азиатском регионе: обзор прессы для РИО-10 // «Экология и устойчивое развитие». № 9, 2001. – С. 61-75.
14. Яблоков А.В. Популяционная экология.М.,Высшая школа, 1987.
15. Бейсенова Э.С. Экология. Алматы, 2001 г.
16. Сагымбаев Ғ. Экология негіздері. Алматы, 1995 ж.
17. Мұқаұлы С. Табиғатты пайдалану экономикасы. Алматы: Дәуір. – 2010. – 269б.
18. Рамад Ф. Қолданбалы экология негіздері. Алматы: А-Полиграфия. – 2011. – 360б.
19. Шаймерденов Б.Н. Табиғат және біз. Ақтөбе: Жебе. – 2008. – 230б.
20. Оспанова Г.С., Шатаева Г.Т. Экологиялық оқулық. Алматы: Палитра. – 2007. – 315б.
21. Әлімбеков А.Е. Табиғатты пайдалану және оны қорғау негіздері. Алматы: Полиграфия. – 2007. – 240б.
22. Бекішов Қ. Жасыл желекті тиімді пайдаланайық // Дала мен қала. – 2011. №8
23. Алматы қалалық «Жасыл ел» порталы
24. www.zhasylel.citylife.kz
25. Ибраев Д.А. ЦАЭК дает Зеленый рост // Казахстанская правда. - №198-199.
26. ҚР Жер ресурстарын басқару агенттігі мәліметтері
27. Мәмбетқазиев Е., Сыбанбеков Қ. Табиғат қорғау. Алматы: Атамұра. – 2003.-215б.
28. Әділов Ж. Қала және қоршаған орта // Егемен Қазақстан. – 2009. - № 112.
29. Боев В. Эффективность затрат экологического назначения: вопросы теории и методологии. – М.:Институт экономики. – 2000. – 482б.
30. Қазақстан Республикасының 2030 жылға дейінгі даму стратегиясы
31. www.government.kz
32. Қазақстан Республикасының Экологиялық Кодексі, 2009ж 23 маусым №164-ІVҚРЗ.
33. Үкішев Е.М. Қазақстанның су ресурстары және оларды қорғау // Экология. - №5. – 2009.
34. Қазақстан Республикасының Су Кодексі. Алматы: Жеті жарғы. – 1995.
35. Зайролла ДҮЙСЕНБЕКОВ, Ұлттық ғылым академиясының академигі.
36. http://i-news.kz/
37. БҰҰ. Қоршаған ортаны қорғау жөніндегі Стокгольм Конференция-1972
38. ҚР 2004-2015 жылдарға арналған Қоршаған ортаны қорғау бағдарламасы
39. Тауар-ақша қатынасы жағдайында табғатты пайдалану жане меншік
40. қатынастары
41. Бисенов П.Б., Ортасов А.Ш., «Сарқылатын ресурстнегіздері»Орал 2002ж.
42. 22Казгидромет: табиғат тамыршысы |Егемен Қазақстан
43. www.egemen.kz/2011/03/19/300124/
44. Экологиялық аудит түрлері және оны жүргізу үшін негіздер
45. ҚР-ның президенті Н.Ә.Назарбаев «Стратегия -2050» 2013ж Қазақстанның
46. Халықаралық «Зеленый мост» ұйымына кіріуі. www.akorda.kz.
47. Мұқаұлы С. Ресурс үнемдеуші жене аз қалдықты өндіріс .Алматы:
48. ДӘУІР.—2009- 57б
49. Еуропа төріндегі тұғырлы елмен етене жақынбыз | Егемен ...
50. www.egemen.kz/2011/06/25/307620/
51. Қазақстан Республикасының Экологиялық кодексі
52. supcourt.kz/export/sites/default/kaz/zakonodatelstvo/kodeksi/Ecolog.doc
2. Абдуллин А.А. Прогноз развития минерально-сырьевой базы Казахстана- основа стабильного развития республики // Вестник инженерной академии Республики Казахстан, - № 2 (10) -2003. –С. 117-118.
3. Үпішев Е.М., Мұқаұлы С. Табиғатты пайдалану және қоршаған ортаны қорғау: Оқулық, -Алматы.: Экономика, -2006. -480 бет.
4. Искаков Б.С. Оценка внутреннего облученич населения региона с неблагополчной радиационной обстановкой. –Медицина. 2004. № 2, С.129-131.
5. Өтепов П.Д.,Медетов Ж.Б.,Алибеков А. Шу-Сарысу уран кен провинциясында мекендейтін тұрғындардың эколого-гигиеналық проблемалары // Вестник ЮКГМА, -2007. №1(34). –С.172-175.
6. Сравнительный анализ показателей имунитета у жителей экологический неблагоприятных регионов Казахстана. // Э.Т.Битана, А.А.Шортанбаев, А.К.Жанкулов и др. // Здоровье и болезнь -2004, -№8(36), -С.50-53.
7. Абдуллин А.А. Прогноз развития минерально-сырьевой базы Казахстана- основа стабильного развития республики // Вестник инженерной академии Республики казахстан, №2 (10) 2003. –С.117-118.
8. Қазақстан Республикасы Президентінің «Жер, жер қойнауы және жер қойнауын пайдалану туралы» Жарлығы. Алматы, 1996.
9. Қазақстан Республикасының 2004-2015 жылдарға арналған экологиялық қауіпсіздігі тұжырымдамасы. Егемен Қазақстан, №320. 2003 ж. 10 желтоқсан.
10. Қоршаған ортаны қорғау. Нормативтік актілер жиынтығы. Алматы, 2004.
11. Мұқаев С. Байлығымызды дұрыс пайдалана білейік. Ақиқат 1995, № 2.
12. Мустакаев Е.А. Загрязненность атмосферного воздуха и его влияние на здоровье населения Республики Казахстан. // «Информационный экологический бюллетень», 2000, № 1. –С 110-113.
13. Шукпутов А. Устойчивое развитие в Центрально- Азиатском регионе: обзор прессы для РИО-10 // «Экология и устойчивое развитие». № 9, 2001. – С. 61-75.
14. Яблоков А.В. Популяционная экология.М.,Высшая школа, 1987.
15. Бейсенова Э.С. Экология. Алматы, 2001 г.
16. Сагымбаев Ғ. Экология негіздері. Алматы, 1995 ж.
17. Мұқаұлы С. Табиғатты пайдалану экономикасы. Алматы: Дәуір. – 2010. – 269б.
18. Рамад Ф. Қолданбалы экология негіздері. Алматы: А-Полиграфия. – 2011. – 360б.
19. Шаймерденов Б.Н. Табиғат және біз. Ақтөбе: Жебе. – 2008. – 230б.
20. Оспанова Г.С., Шатаева Г.Т. Экологиялық оқулық. Алматы: Палитра. – 2007. – 315б.
21. Әлімбеков А.Е. Табиғатты пайдалану және оны қорғау негіздері. Алматы: Полиграфия. – 2007. – 240б.
22. Бекішов Қ. Жасыл желекті тиімді пайдаланайық // Дала мен қала. – 2011. №8
23. Алматы қалалық «Жасыл ел» порталы
24. www.zhasylel.citylife.kz
25. Ибраев Д.А. ЦАЭК дает Зеленый рост // Казахстанская правда. - №198-199.
26. ҚР Жер ресурстарын басқару агенттігі мәліметтері
27. Мәмбетқазиев Е., Сыбанбеков Қ. Табиғат қорғау. Алматы: Атамұра. – 2003.-215б.
28. Әділов Ж. Қала және қоршаған орта // Егемен Қазақстан. – 2009. - № 112.
29. Боев В. Эффективность затрат экологического назначения: вопросы теории и методологии. – М.:Институт экономики. – 2000. – 482б.
30. Қазақстан Республикасының 2030 жылға дейінгі даму стратегиясы
31. www.government.kz
32. Қазақстан Республикасының Экологиялық Кодексі, 2009ж 23 маусым №164-ІVҚРЗ.
33. Үкішев Е.М. Қазақстанның су ресурстары және оларды қорғау // Экология. - №5. – 2009.
34. Қазақстан Республикасының Су Кодексі. Алматы: Жеті жарғы. – 1995.
35. Зайролла ДҮЙСЕНБЕКОВ, Ұлттық ғылым академиясының академигі.
36. http://i-news.kz/
37. БҰҰ. Қоршаған ортаны қорғау жөніндегі Стокгольм Конференция-1972
38. ҚР 2004-2015 жылдарға арналған Қоршаған ортаны қорғау бағдарламасы
39. Тауар-ақша қатынасы жағдайында табғатты пайдалану жане меншік
40. қатынастары
41. Бисенов П.Б., Ортасов А.Ш., «Сарқылатын ресурстнегіздері»Орал 2002ж.
42. 22Казгидромет: табиғат тамыршысы |Егемен Қазақстан
43. www.egemen.kz/2011/03/19/300124/
44. Экологиялық аудит түрлері және оны жүргізу үшін негіздер
45. ҚР-ның президенті Н.Ә.Назарбаев «Стратегия -2050» 2013ж Қазақстанның
46. Халықаралық «Зеленый мост» ұйымына кіріуі. www.akorda.kz.
47. Мұқаұлы С. Ресурс үнемдеуші жене аз қалдықты өндіріс .Алматы:
48. ДӘУІР.—2009- 57б
49. Еуропа төріндегі тұғырлы елмен етене жақынбыз | Егемен ...
50. www.egemen.kz/2011/06/25/307620/
51. Қазақстан Республикасының Экологиялық кодексі
52. supcourt.kz/export/sites/default/kaz/zakonodatelstvo/kodeksi/Ecolog.doc
Пән: Экология, Қоршаған ортаны қорғау
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 79 бет
Таңдаулыға:
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 79 бет
Таңдаулыға:
Мазмұны
Кіріспе 3
1 ҚОРШАҒАН ОРТА МЕН ТАБИҒАТ РЕСУРСТАРЫНЫҢ ТҮСІНІГІ ЖӘНЕ ОНЫҢ ЭКОНОМИКАДАҒЫ ОРНЫ
1.1 Қоршаған ортаға әсер етуді басқару ұғымы мен мәні 7
1.2 Табиғат ресурстарын пайдалану қажеттілігі және негізгі түрлері 14
1.3 Экономиканың дамуындағы экологиялық факторлар 20
2 ТАБИҒАТТЫ ҚОРҒАУДЫ ЖӘНЕ ПАЙДАЛАНУДЫ МЕМЛЕКТТІК РЕТТЕУДІ ТАЛДАУ
2.1 Қазақстан Республикасындағы экологиялық саясаты және стратегиясы 26
2.2 Қазақстан Республикасындағы табиғатты пайдалануды мелекеттік
реттеу 40
2.3 Қазақстан Республикасындағы табиғатты пайдалану саласындағы ғылми-техникалық жетістіктер дің мүмкіндіктеріне талдау жасау 51
3 ТАБИҒАТ РЕСУРСТАРЫН ҰТЫМДЫ ПАЙДАЛАНУДЫ ЖЕТІЛДІРУДІҢ ЖОЛДАРЫ
3.1 Экономика құрылымын өзгерту- табиғат ресурстарын үнемдеудің жолы ретінде 59
3.2 Ресурс үнемдеуші және аз қалдықты өндірісті пайдалану 61
3.3 Инновациялық жаңалықтарды қоршаған ортаны қорғауда қолдану 74
Қорытынды 75
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі 78
Кіріспе
Дипломдық жұмыстың өзектілігі, қоршаған ортаны қорғау және табиғи ресурстарды тиімді пайдалану қоғамның экономикалық даму барысын жетілдіру- дің міндетті шарты болып табылады.
Біздің елімізде табиғатты қорғау және оның байлықтарын тиімді пайдал-ну қоғамның дамуының конституциялық қағидаларына енгізілген, ол әрбір адамның парызы ретінде жалпы мемлекеттік міндет болып табылады.
Қазақстан Республикасының Президенті - Елбасы Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстан-2050 стратегиясы қалыптасқан мемлекеттің жаңа саяси бағыты атты Қазақстан халқына жолдауын негізге ала отырып, ел 20 жыл бойы егемендігіміз бен саяси салмағымызды нығайтуға жұмыс істеді. 20 жыл өткен соң бұл мақсатқа қол жетті.Біз Қазақстан жариялаған Жаһандық энергиялық-экологиялық стратегияны жүзеге асыру үшін барлық күш-жігерімізді жұмсауға тиіспіз. Біз жасыл технологиялардың трансфертіне бағытталған Астананың Жасыл көпір бастамасын жүзеге асыру жөніндегі жұмысты жалғастырамыз. Қазақстанның сыртқы саяси ұсыныстары әлемдік қоғамдастықтан қолдау тапты. Оларда біздің алдағы ондаған жылдардағы сыртқы саяси стратегиямыздың мәні кестеленген.
Біз экологиялылыққа баса назар аудара отырып, ұлттық бәсекеге қабілетті брендтер құруға тиіспіз. Нәтижесінде мен агроөнеркәсіптік кешеннің алдына - экологиялық таза өндіріс саласындағы жаһандық ойыншы болу міндетін қоямын.
Біз қазірдің өзінде астық дақылдарын аса ірі экспорттаушылар қатарына ендік. Бізде аса ірі экологиялық таза аумақтар бар және экологиялық таза тағам өнімдерін шығара аламыз.
Стратегияны әзірлеудің негізгі бағыттары:
oo Өңірлер инвестициялар тартуға мүдделі болуы үшін жер қойнауын пайдалануға мораторийді жою қажет.
oo Біз жай ғана шикізат беруден энергия ресурстарын қайта өңдеу мен аса жаңа технологиялармен алмасу саласындағы ынтымақтастыққа көшуге тиіспіз. 2025жылға қарай біз өз нарығымызды жаңа экологиялылық стандарттарына сай жанар-жағармай материалдармен толықтай қамтамасыз етуге тиіспіз.
oo Барлық өндіруші кәсіпорындар тек экологиялық зиянсыз өндірісті енгізуге тиіс. [1]
ХХ ғасырдың екінші жартысынан бастап адам мен орта және қоғам, таби-ғат арасындағы қатынастар шиеленісе түсті. Жер жүзіндегі халықтар санының тез өсуі мен мемлекеттерлің жаппай өнеркәсіпті дамыту жолына түсуі бұған себеп болып отыр. Соның салдарынан табиғат қорларын пайдалану бірнеше есе өсіп, адамдардың қоршаған ортаға тигізетін зияны үнемі көбейіп отыр.
Табиғат-санада және санадан тыс жүретін обьективті анықтылық және адам жаратылысының өмір сүру ортасы негізгі 3 түрлі қызмет атқарады:
1.Жердегі өмірге қажетті биологиялық жағдайды қамтамасыз ететін эколо-гиялық қызмет;
2.Адамдардың материалдық қажеттіліктерін қанағаттандырудың қайнар көзі болып табылатын экономикалық қызмет;
3.Адамның жан дүниесінің қалыптасуына әсер ететін негіз құлықтылық
қызмет.
Қоғам мен табиғаттың өзара байланысы негізі 2 нысандағы қоғамдық қатынастар негізінде, табиғат ресурстарын пайдалану мен табиғатты қорғауда көрініс табады. Табиғат ресурстарын пайдалану материалдық қажеттіліктерді қанағаттандыруға бағытталған қоғамның экономикалық мүддесімен анықталады. Табиғатты қорғау, қазіргі кезең және болашақ ұрпақтар үшін қоршаған табиғи ортаның сапасымен байланысты қоғамның экологиялық даму мүддесі болып табылады. Пайдалы кендер қорының жақын арада таусылуы, өсімдіктер мен жануарлардың кейбір түрлерінің толықтай жоғалу қоршаған ортаның шектентыс ластану қаупі төнді. Өнеркәсібі дамыған бірқатар елдерде қоршаған ортаның нашарлағаны сонша, енді адамзаттың денсаулығына кесірін тигізе бастады.
Міне, сондықтан да табиғат қорларына құнтты болу, бұзылғандарын қалпына келтіріп отыру, оларды ұтымды пайдалану, әсіресе ауаға, жерге, суға, өсімдіктер мен жануарлар дүниесіне қамқорлықты күшейту барлық азаматтар- дың борышы және абыройлы міндеті болып саналады.
Табиғаттағы өзгерістер өте баяу жүретін болғандықтан қоршаған ортаға келген зиян көзге көріне бермейді, бірнеше жыл өткесін ғана біліне бастайды. Осыған байланысты зиянды өзгерістерді тоқтату үшін алынған шаралар тым кеш болып нәтиже бермей, болмаса мезгіл өтіп кеткен соң көп күш, қаржы мен материал жұмсауға тұра келеді. Олай болса қолда барды сақтау мен ұтымды пайдалану бүгінгі күн талабы екенін есте ұстаған жөн.
Өкінішке орай, табиғатпен арақатынаста бұл талап ұмытылып, бүгінгі пай-даға қызығып, ертеңгі күнді ойламайтын болдық. Адамдардың кінәсінен қорша-ған ортаға талай әсер салып келеді, олардың зардаптары әлемге әйгілі. Мысалы: XX ғасыр ортасында Мәскеулік білгіштер Каспий теңізінің суы азаймас үшін Қарабұғаз шығанағын топырақтан бөгет салып теңізді бөліп тастауды ұсынды. Бөгет салушылар теңізді сақтауды ойлағанымен шығанақтың қоршаған ортаға әсерін ескермеді. Кеуіп қалған шығанақтан жыл сайын 120 140 млн. тонна шаң мен тозаң, тұз қалдықтарын жел мен дауыл көтеріп, Қазақстан, Түркіменстан, Түркия, Иран, Қытай, Ресей, Украина т.б. жерлерге жеткізіп жатты. Ақылға симайтын бұл бөгет экономикаға көп зиян келтірді, шөптің егінінің өсімі азайды. Мал өнімдері кеміді, ауру сырқау мен өлім көбейді. Арада 25 30 жыл өткен соң Каспийдің суы қайта көтеріліп, жағадағы елді мекендерді, кәсіпорындарды баса бастады. Сөйтіп, теңіз суының көбеюі мен азаюы Қарабұ-ғаз шығанағына байланысты еместігі анықталды.
Американдық оқымысты Р.Риклефстің Жалпы экология негіздері, оқулығынан алынған осы үзінді, табиғатты ұтымды пайдаланудың өткір проблемаларын шешудегі экологияның ғылым саласы ретіндегі маңызын барынша айқын көрсетеді. Алайда, табиғат қорғаудың нақтылы мәселелерін шешуге тым бой алдырып, біз табиғаттың өмір сүру және даму заңдарын білмейінше, жұмсаған бар күш - жігеріміз табиғат пен адам арасындағы қайшылықтарды туғызған себептермен емес, оның зардаптарымен күресуге жұмсалатынын естен шыға-рып аламыз. Адамды құтқару дегеніміз - ең алдымен табиғатты сақтау. Бұл жерде тек биологтар ғана айтылған тезистің әділдігін мойындатар дәлелдер келтіре алады деп жазады Ф.Рамад Қолданбалы экология негіздері атты еңбегінде. Жоғарыда айтылғандардан шығатын қорытынды айқын: адамды құтқару жолындағы әрекетті табиғаттың тіршілік ету және даму заңдылықта-рын оқып - үйренуден бастау қажет. Р.Риклефстің Егер біз табиғатпен қандай да бір үйлесімділікке қол жеткізгіміз келсе, онда көбіне көп ол ұсынған шарттарды қабылдауымызға тура келеді... - деген сөзін еске сақтап алған жөн.
Диплом жұмысының өзектілігі. Табиғатқа келтірілген нұсқада түзетудің ешқандай көпе - көрнеу жатқан әдістері жоқ екені айдан анық сонымен қатар қоршаған ортаға деген келеңсіз көзқарасы үшін адамға тағылатын кінә да, өзендерге шайынды суларды төгу, егістіктерге пестицидтерді бүрку, аңшылар-дың найзасы мен мылтығы, автомашиналардан шығатын түтін, қала іргесінің шексіз кеңеюі сияқты белгілі фактілерден құралмауы тиіс. Адамға табиғат экономикасы негізінде жатқан заңдарға тиесілі дәрежеде көңіл бөлмегендігі үшін айып тағылуы тиіс.
Бірақ табиғат қорғаудың әлеуметтік заттар алмасуын немесе табиғат пен қоғам арасындағы заттар алмасуын реттеуші ғылым ретінде түсіндірілетін кездері жиі ұшырасады. Қоғам мен табиғат беталды зат және энергия алмасуы интенсивтлігінің қазіргі кезде белен алғандығы соншалық адамзаттың бұған әрі тіршілік етуіне айтарлықтай қатер төніп отыр. Қоғам өзінің табиғатқа көрсетер ықпалының дәрежесі жағынан геологиялық күшке айналды. Кен өндіру және жер қазу жұмыстары нәтижесін-де жыл сайын жер бетіне 5 текше километр тау жыныстары шығарылатынын айтсақ та жеткілікті: бұл біздің планетамыздың барлық өзендері мұхитқа ағызып жететін жыныстар көлемінен 3 есе ғана кем. Соңғы 500 жыл ішінде жер астынан ең кем дегенде 50 млрд. тонна көміртегі, 2 млрд. тонна темір алынды. Соңғы 100 жыл ішінде өнеркәсіп атмосфераға жалпы көлемі 360 млрд. Тоннаға жуық көмірқышқыл газын шығарды, бұл оның концентрациясын 13 пайыздай арттырды.
Осыған байланысты зиянды өзгерістерді тоқтату үшін алынған шаралар тым кеш болып нәтиже бермей, болмаса мезгіл өтіп кеткен соң ғана көп күш, қаржы мен материал жұмсауға тура келеді. Олай болса қолда барды сақтау мен ұтымды пайдалану - бүгінгі күн талабы екенін есте ұстаған жөн.
Елімізде үшінші рет өткізілген Еуразиялық саммиттің болашағынан үміт үлкен. Қазіргідей аумалы - төкпелі заманда тұрақтылықтан қымбат қазына жоқ. Әлемге әйгілі Давос форумының бір бұтағын Алматыға әкеп отырғызу арқылы, Қазақстан мен Орта Азиядағы мүмкіндіктердің молдығына әлем назарын аударуды көздеген саясаттың дұрыстығы дәлелдене бастады. Тұралаған экономикасы орнынан қозғаушы күш инвестиция болса, ол бәрінен бұрын тұрақтылықты талап етеді. Тікелей шетелдік инвестиция игілігіне берілгені әзірге мұнай мен газ секторы ғана екені рас, табиғи байлықтарды игеруден басқа салаға тәуекел етушілер кемде-кем. Экономикалық даму жағынан Қазакстанның көрші елдерден көш алда келе жатқаны өзара ынтымақтасу мен көмектесудің кажеттілігін көлденең тартады. Израильдің Ормат Индастриз компаниясының төрағасы Люсьен Броницки коммуналдық салаға озық технологияларды енгізу және нарықтық реформаға сай саланы дамыту мәселесін көрсетеді.
Табиғи байлықтарды тиімді пайдалану осы тасымалдауға да тәуелді. Каспий мұнайы мен газы қара теңіз аркылы тасылады. Баку, Жейхан бағытын-дағы жаңа жоба да накты шындыққа айнала бастады.Бұлардан басқа қандай мүмкіндіктер бар. Табиғи байлықтан түсер пайданы дұрыс есептеу, мәселе аймақта өмір сүріп жатқан адамдардың мүддесіне келіп тірелгенде, толық түсіністік табылды деп айта аламыз.
Дипломдық жұмысымның мақсаты мен міндеті. Жұмыстың басты мақсаты - қоршаған ортаның қолайсыздығын азайту әдістері мен жолдарын анықтау, елдегі әлеуметтік экономикалық қатынастарды реттеудің мәселелерін қарау арқылы экологиялық қауіпсіздікті сақтау бағыттарын анықтау.
Міндеттері: елдегі экологиялық қауіпті мекендерді анықтау, олардың қазіргі жағдайларын білу, экологиялық дағдарыстан шығудың жолдарын айқындау және олардың алдын алу шараларын қалыптастыру.
Дипломдық жұмыстың обьектісі. Қазақстан Республикасының қоршаған ортасын, қоғамдық шаралар кешенін ескере отырып, табиғатты қорғауды әдетте адамзат қоғамының игілігі үшін табиғатты оңтайлы пайдалануға, табиғи ресурстарды қалпына келтіруге, қорғауға және молайтуға бағытталған тәжірибенің бір саласы ретінде қарастырдым.
Дипломдық жұмыстың құрылымы. Жұмыстың бірінші бөлімі қоршаған орта мен табиғат ресурстарын теориясын негіздеуге арналған. Осыған қоса бұл бөлімде жалпы адам баласының шаруашылық жүргізуіне аса маңызды экологиялық факторларды анықталған. Шаруашылық жүргізудегі экологиялық фактордың маңыздылығы жайлы, осы екі санатты қандай қарым-қатынаста болу керектігі айқындалған.
Екінші бөлім табиғатты қорғаудағы және пайдаланудағы мемлекет қызметін талдауға арналған. Экономиканың аса жоғары деңгейде коммерция-лануының арқасында, шаруа қожаларының қоршаған ортаға деген көзқарасы-ның теріс жаққа өзгеруі бәріне мәлім. Міне осындай жағдайда мемлекеттің қоршаған ортаны қорғауға кірісуі (экологиялық саясат, стратегия, заңнамалар тағайындау) аса маңызды шаруа. Екінші бөлім осы сұрақтарға қоса ресурстар-ды ұтымды пайдалану мен қорғаудағы ғылми-техникалық жетістіктердің мүмкіндіктерін қарастыруға бағытталған.
Үшінші бөлім, тиісінше осы проблемаларды шешу жолдарына арналған. Мұнда инновацияны осы салаға жұмсаудың кейбір бағыттары қарастырылған. ҒТЖ-ң ресурс үнемдеудегі алатын орнын анықтау. Жұмыста 3 сурет, 3 сызба, 3 кесте бар.
1 ҚОРШАҒАН ОРТА МЕН ТАБИҒАТ РЕСУРСТАРЫНЫҢ ТҮСІНІГІ ЖӘНЕ ОНЫҢ ЭКОНОМИКАДАҒЫ ОРНЫ
1.1 Қоршаған ортаға әсер етуді басқару ұғымы мен мәні
Қоршаған ортаға әсер етуді басқарудың негізі - табиғатты қорғаудың, табиғат ресурстарын сақтаудың, жаңғыртудың, молайтудың, пайдаланудың қоғамдық тиімділігі.
Басқарудың негізгі мақсаты - өндірістің және басқа әрекеттердің табиғи ортаға зиянды әсер етуді басқару табиғатты тиімді пайдалану, табиғи ортаны қорғауды ғылыми негізде жоспарлау, құқықтық ережелерді дайындау, экономикалық ынталандыру техникалық - ұйымдастырушылық экологиялық, экономикалық шараларды белгілеу, оларды қаржыландыру және орындалуын қадағалау арқылы жүргізіледі.
Қоршаған ортаны басқарудың қағидалары:
1. Экологиялық таным қағидасы. Бұл экологиялық басқару процесінде мақсатқа жету барысында, озу мақсатында жасақталып дамуы қажет.
2. Іс-әрекетің экологиялық мотивация қағидасы. Оның іс-әрекеті экологиялық проблемаларды шешуге бағытталған мотивациялық құралдарды қолдану. Тәжірибе бойынша әкімшілік және қарулы күштер басқармасын қолдану тиімсіз.
3. Мамандану қағидасы. Бұл қағиданың мақсаты басқарушының экология
саласындағы білімін пайдалану арқылы арнайы жобаларды дайындау.
4. Озу қағидасы. Көптеген экологиялық проблемалардың алдын алу оңайға соқпайды. Экологиялық басқарудың барлық механизмі дағдарыстан, төтенше жағдайдан бұрын іске асырылуы қажет.
5. Мақсатқа жету және стратегия қағидасы. Экологиыялық басқару егер нақты стратегиясы болмаса және алға қойған мақсаты болжанылмаса, онда ол тиімсіз болып табылады.
6. Алдын алу қағидасы. Экологиялық проблемалар байланыстарын көрсететін, тіке және жанама әсер салдарын есептеу және шешім табу. Проблеманы шешуде және басқару шешімін табуда оның іс -әркет салдарын есептеуде экологиялы-экономикалық тұрғыдан қарау керек.
7. Жауапкершілік қағидасы. Экологиялық басқарудың әр-түрлі факторлар-ға байланысты туындайтын проблемаларына жауапкершілікпен қарау. [1, 10б]. Қоршаған ортаны басқару қағидасының механизмі 1-2- суретте көрсетілген:
Адамдардың шаруашылық қызметі қазіргі кезде биосфераны ластаушылар-дың негізгі көзі болып отыр. Табиғи ортаға күн сайын, сағат сайын өнеркәсіптің газ тәріздес, сұйық және қатты қалдықтары түсіп отырады. Осы қалдықтардағы әр түрлі химиялық заттар ауаға, суға және топыраққа түсіп, бір трофикалық тізбектен екіншісіне өте отырып, соңынан адам организміне келіп түседі. Бүкіл жер шарында осы ластаушы заттардың түспеген жері жоқ деп айтуға болады. Тіпті ешқандай өнеркәсіп орындары жоқ Антарктиданы алайық. Бұл жерде адамдар кішігірім ғылыми станцияларда тұрып, ғылыми бақылаулар ғана жасайды. Ғалымдар осы заманғы өнеркәсіптердің әр түрлі улы заттарын осы Антарктидадан да тапқан. Олар бұл жерге басқа жерлерден ауа ағындарымен келіп түскен.
Сурет 1. Экологиялық менеджментті басқару факторы бойынша жіктеу
Табиғи ортаны ластаушы заттар әр түрлі болып келеді. Ол заттар өзінің табиғатына, шоғырлануына және адам организміне әсер ету уақытына қарай. әр түрлі жағымсыз нәтижелер туғызады. Осындай заттардың қысқа мерзімде болса да адамға әсері, адамның басын айналдырады, құсқысын келтіреді, тамағын жыбырлатып, жөтелдіреді. Егер адам организміне осындай улы заттар көп мөлшерде әсер етсе қатты уланып есінен танады, тіптен өліп кетуі де мүмкін.
Сурет 2. Қоршаған ортаны басқарудың функциясын жіктеу
2 сурет бойынша орталық функцияны әлеуметтік басқару функциясы атқарады. Екінші топта өндірістік - экономикалық функциялар, үшінші топта өндірістік - технологиялық функциялар.
Ондай улы заттарға ірі өнеркәсіптік қалалардың үстіне желсіз күндері жиналған қара түтіндер немесе өнеркәсіптік кәсіпорындардың қалдықтары мысал бола алады. Электр станциялары, түрлі-түсті металл өндіретін зауыттар, химиялық және мұнайды кайта өңдейтін кәсіпорындар атмосфераға үлкен түтін шығаратын мұржалар арқылы көптеген адам организміне зиянды улы заттарды ауаға шығарады.
Қазіргі кезде ауаны ластайтын улы заттардың 150-ден астамы белгілі. Бұл заттар ауада күн сәулесінің әсерімен бір-бірімен реакцияға түсіп, жаңа қосындылар түзеді.
Өнеркәсібі дамыған елдерде ауаны ластаушы улы заттың бірі күкірттің қос тотығы коксохимия зауыттарымен, тау-кен өндіру және целлюлоза-қағаз өнеркәсіптерінің жұмысы нәтижесінде ауаға шығарылады. Олар ауада ылғалдың әсерінен күкірт қышқылына айналады. Құрамында күкірт кышқылы бар тұман немесе ылғалды ауа адамның, жануарлардың тыныс жолдарының кілегей қабаттарына, терісіне әсер етеді. және өсімдік те көп зардап шегеді. Ауадағы күкіртті сутек адам организмін улап қана қоймайды, сонымен қатар адамдардың жүйке ауруларын туғызады.
Ауадағы фторлы сутек өте улы. Азық-түліктің құрамындағы фторлы сутек адамды, жануарларды құстырып өте жаман ауру туғызады. Хлорлы сутек пластмасса қалдықтарын жаққанда пайда болады. Осы газбен тыныс алғанда, адамның тыныс жолдарының кілегейлі қабығын зақымдандырып, өкпенің ісік ауруын туғызады.
Қоңыр көмірді жағудың нәтижесінде ауаға күл бөлініп шығады. Ол ауыл шаруашылығы мен орман өсімдіктеріне әсер етеді. Әсіресе, көкөніс, жеміс-жидек өсімдіктеріне де зиянын тигізеді. Ластанған өсімдікпен қөректенген жануарлардың адамдарды организмдерінде физиологиялық өзгерістер болады.
Цемент зауыттарынан шыққан цемент шаңдары топырақта калий, кальций, магний элементтерінің көбеюіне себеп болады. Ал фосфор зауытына жақын жерлерде фосфордың мөлшері көбейеді. Құрамында мырыш пен қорғасын бар металлургия зауытының қалдықтары да өте улы әсер етеді. Осындай улы заттар жиналған өсімдікпен адам не жануар қоректенгенде олардың денсаулығына қауіп төнуі мумкін.
Организмнің осы улы заттарға төзімділігі әр адамнның өзінің жеке басының гигиенасына байланысты, ең алдымен денсаулығы, жасы мен жынысына байланысты болып келеді.
Аталған улы заттарға балалар, қарт адамдар және денсаулығы нашар ауру адамдар өте сезімтал қеледі.
Улы заттар адам организміне біртіңдеп жүйелі түрде жинала берсе, онда созылмалы улануға ұшырайды. Оның басты белгілері адамның тез шаршағыш-тығы немесе үнемі шаршап тұратыны, сезімі, ұйқы басуы немесе ұйқысының қашуы, бейжайлық, ұмыт-шақтық, көңіл-күйінің тез өзгеруі, зейінінің төмен-деуі. Улы заттар адамдардың қан айналым мүшелеріне, жүйке жүйесіне, бауырына әр түрлі әсер етеді. Улы химиялық қосылыстар адамның әрбір органдарының созылмалы қабынуына, жүйке жүйесінің өзгеруіне, адам ұрығының дамуына, жас нәрестенің ауру болып тууына әкеліп соғады.
Дәрігерлер адамдардың әртүрлі аллергиялық аурулары, өкпе демікпесі, қатерлі ісік ауруларының болуы сол аймақтың экологиялық жағдайымен тығыз байланысты екенін анықтап отыр. Сонымен қатар, хром, никель, бериллий, бензопирин, асбест, түрлі улы химикаттар сияқты тағы басқа өнеркәсіп қалдықтары - канцерогендік заттар болып табылады. Олардың адамдарда қатерлі ісік ауруларын туғызатындығы анықталды. Егер өткен ғасырда балалардың қатерлі ісік аурулары сирек болса, қазір балалардың арасында ол ауру өте жиі кездесіп отыр. Ал, химиялық заттармен ластану нәтижесіңде бұрын кездеспеген жаңа аурулар пайда болуда.
Адам денсаулығына зиян келтіретін улы химиялық заттардың қатарына темекі мен есірткі заттары да жатады. Темекі түтінінің құрамына 4 мыңға жуық химиялық заттар кіреді, олардың көбі улы заттар. Олардың қырыққа жуығы қатерлі ісік ауруын туғызады. Темекінің уы сонымен қатар қолқаның созылмалы ауруын туғызады, сол себептен де темекі шегетіндер жиі жөтеледі. Темекі шегетін ата-аналардың жаңа туған нәрестелерінің организмінде улы газ бірінші жылы олардың канында бірнеше сағатқа дейін болады. Есірткі заттары да қолқа, өкпенің қатерлі ісік ауруларын туғызады. Көптеген органикалық еріткіштер: авиациялық, желім, бензин, эфирі еріткіштер мен аэрозольдер буланып ауаға шығарылады. Егер осы заттардың буы көп мөлшерде организмге түссе жүйкені, миды, асқазанды және өкпенің ауруын туғызады. Кейде ол өлімге де әкеліп соғуы мұмкін.
Қоршаған ортаның қазіргі заманға нақты -проблемаларына тоқталсақ.
Қазіргі кезде бізді қоршаған ортаның ластаушы көздері төмендегідей топқа бөлінеді:
Физикалық ластану -- радиоактивті заттар, электромагнитті толқындар, жылу, шулар және тербелістер.
Химиялык ластану - көміртегі өнімдері, күқірт, көмірсулар, шайыңды сулар, пестицидтер, гербицидтер, фторлы қосылыстар, ауыр металдар, аэрозолдар.
Биологиялық ластану -- ауру қоздырғыш бактериялар мен вирустар, құрттар, карапайымдылар, шектен тыс көбейіп зиян келтіретін жәндіктер.
Эстетикалық зиян -- _табиғаттың қайталанбас сұлу ландшафтарының бүліңуі, орман-тоғайлардың жойылуы және т.б. [2, 15б]
Ластағыш заттардың биологиялық топтануы немесе қорлануы.
Адам баласының организмі ластаушы заттарды қабылдаған кезде белгілі бір деңгейге (мөлшерге) дейін ғана көтере алады. Ал, зиянды заттардың одан әрі организмде көбейе түсуі денсаулықты бұзып, ауруға шалдықтырады.
Көміртегі оксиді (СО2) және монооксид (СО). Жалпы отын жаққан кезде көміртектің екі -газы түзіледі. Екеуі де ластағыш газдар. Оның: бірі көміртегі диоксиді улы емес ал монооксид улы болып келеді. Ол адамның қанындағы гемоглобинмен өте тез қосылып зиянды қоспа түзіп ауру туғызады.
Соңғы жылдары атмосферадағы көміртегі оксидтері тез көбейіп өсімдіктерде жүретін фотосинтез процесі жылдамдатуда. Нәтижесінде, көміртегі оксиді әрбір 10 жыл сайын 2 %-ға өсіп, атмосферада жылу эффектісін туғызуда. Ал, жылу эффектісі өз кезегінде жер шары климатының орташа температурасын көтеріп, түрлі экологиялық апаттардың (мұхиттардың көтерілуі, ауа райының өзгеруі, кауіпті циклондар мен цунамилер, шөлейттену, өрттер, т.б.) тууына себеп болып отыр. Аталған газдармен қатар метан, азот оксиді, озон, т.б. газдар күн сәулесін жер бетіне кедергісіз жібергенімен, ал жер бетінен космос кеңістігіне кететін ұзын толқынды жылу сәулелерін өткізбей, көмір қышқыл газдарының қызыуы жалпы атмосфера шегінде жылу процесін тездетуде.
Қоршаған ортаның химиялық ластануының кейбір түрлері казіргі кезде глобалды экологиялық проблемаларды туғызып отыр. Олар жер шарындағы жиі-жиі байқалып отырған "Жылу эффектісі", "Озонның жұқаруы", "Қышқыл жауындар", "Фотохимиялық тұмшалар" және осылардың әсерінен туындайтын аурулар [3, 15б].
Адам баласы әсіресе, атмосфера ауасының лас - тану көздерін тереңірек білгені жөн. Жоғарыда біз, атмосфераның ластануына жалпы сипаттама берсек, ендігі жерде оған толығырақ тоқталуды жөн көрдік. Оның себебі, барлық зиянды заттар атмосфера арқылы түрлі химиялық қосылыстарға айналып, газ, сұйық немесе қоспа түрінде топырақ, су бетінде келіп, одан адам организміне түседі.
Атмосферадағы тіршілікке кажетті барлық процестер оның тропосфера кабатында жүреді. Оның жер бетінен калыңдығы 10-18 км. қашықтықты қамтиды. Енді біз жекелеген зиянды заттардың өзіне және қоршаған ортаға тигізетін әсеріне тоқталамыз.
Соңғы жылдары атмосферадағы көміртегі оксидтері тез көбейіп өсімдіктерде жүретін фотосинтез процесін жылдамдатуда. Нәтижесінде, көміртегі оксиді әрбір 10 жыл сайын 2 %-ке өсіп, атмосферада жылу эффектісін туғызуда. Ал жылу эффектісі өз кезегінде жер шары климатыньң орташа температурасын көтеріп, түрлі экологиялық апаттардың (мұхиттардың көтерілуі, ауа райының өзгеруі, кауіпті циклондар мен цунамилар, шөлейттену, өрттер, т.б.) тууына себеп болып отыр. Аталған газдармен қатар метан, азот оксиді, озон, т.б. газдар күн сәулесін жер бетіне кедергісіз жібергенімен, ал жер бетінен космос кеңістігіне кететін ұзын толқынды жылу сәулелерін өткізбей, көмір қышқылы газдарының қызып, жалпы атмосфера шегінде жылу процесін тездетуде. Мәселен, XIX ғасырдың 20-жылдарында көмір қышқылы газының атмосферадағы мөлшері 0,029% болса, ал 90-жылдары -0,035%-ға жетіп, 20%-ке көбейіп отыр. Бұл көрсеткіш БҰҰ-ның зерттеулері бойынша 2020 жылдары 30%-ға жетпек. Ол жағдайда жер шарының орташа температурасы 0,1°С-қа, ал 2050 жылдары екі есеге өсе түсетіні дәлелденген. Осы мәліметтерді компьютерлік жүйе арқылы есептегенде жер шарының орташа температурасы жақын жылдары 1,5- 4,5°С-қа жетуі әбден ықтимал.
Жер шарының осылайша жылынып кетуі дүниежүзілік мұхиттардың деңгейін 1,5 метрге көтеріп, планетамызда "топан су" қаупін туғызары сөзсіз.
Мұхиттардың деңгейінің көтерілуі адамзат үшін кауіпті проб - лема. Міне, осының бәрі жылу эффектісінің әрекеті болғандықтан оның жүру механизмін бәріміздің де білгеніміз жөн.
"Озонның жұқаруы". XIX ғасырдың 80-жылдарында атмосфера қабатында озонның кейбір жерлерде жұқаруы байқалған. Мәселен, 1987 жылы Антарктида тұсында озонның мөлшері күрт азайып, (космостық станциясының фотосуреті бойынша) ол 7 млн км2 аумақты қамтыған. Осы жағдай 1992 жылы Оңтүстік Америка тұсында оның мөлшері 50%-ға жеткен.
Осы жағдайға байланысты БҰҰ-ның жанынан ғылыми кеңес кұрылып "озонның жұқару" себебін зерттеу басталды. Нәтижесінде, оның негізгі көзі хлорфторкөміртектік (фреондар) қосылыстар екені анықталды. Осы химиялық қосылысс атмосфераға көтеріліп, фотохимиялық ыдырауларға ұшырап, хлор тотығын түзеді. Ол өз кезеңдегі озон молекуласын ыдыратып жойып отырады. Нәтижесінде озонның жұқару процесі басталып, Космостан келетін зиянды ультракүлгін (УК) сәулелердің еркін өтуіне жол беріп, бүкіл тіршілік атаулыға қауіп төндіреді.
Бүкіл дуниежүзілік денсаулық сақтау ұйымының мәліметі бойынша атмосферадағы озонның 1%-ға азаюы кауіпті ісік ауруларын көбейтіп жіберетіні анықталған. Сол сияқты УК сәуленің көбірек өтуі адам баласының иммундық қорғаныс кабілетін азайтып, жұқпалы аурулардың мендеп кетуіне жол ашатыны дәлелденіп отыр. Осыған орай, 1985 жылы озон проблемасын шешу үшін халыкаралық Конвенция кабылданды. Оньщ мақсаты -- озон кабатынан бүлдіргіш заттар шытаруды тежеу немесе тоқтату. Осы бағытта Ресей мен ТМД елдернің біріккен ғалымдар ұжымы еңбек етуде.
Радиациялық ластанудың басқа ластанудан көп айырмашылығы бар. Қысқа толқынды электромагниттік сәуле шығару мен зарядталған бөліктерді бөліп шығаратын тұрақсыз химиялық элементтердің ядросы -- радиоактивті нуклидтер. Міне, осы бөлшектер мен шығарылған сәулелер адамның организміне түскенде жасушаларды бұзады, соның нәтижесінде түрлі ауру - лар пайда болады.
III-орташа қауіпті; IV-аз қауіпті. I және II сыныптағы заттар үшін токсикалық шоғырға жету қауіптілігі ШРК жоғарылау жағдайында аса жоғары.
Тәжірибелі байқаулардың нәтижелері негізінде максималды әрекетсіз зат шоғырының орташалаудың әр дәрежесі арасында келесі мысалдық қатынас орнатылған: 1: 1,5 : 4 : 10.
Радиациялық ластанудың негізгі көздері альфа, гамма және бэтта сияқты радиоактивті сәулелер. Ионданған сәулелер адам, жануар организмдерінде ақуыз, фермент және басқа да заттардың өзгеруіне, яғни сәуле ауруының дамуына әкеліп соғады. Сәуле ауруы сырткы мүшелерінің зақымдануынан және радиациялық ластаушылардың ішкі органдарға түсуі нәтижесінде болады.
Кесте 1
Ауадағы кейбір лас заттардың ШРК [2]
Ластайтын зат
ШРК о.т.,
мг\м[3]
ШРК м.б.,
мг\м[3]
Қауіптілік сыныбы
Бенз(а)пирен
0,000001
-
1
Сынап
0,0003
-
1
Қорғасын
0,0003
-
1
Хром оксиді
0,0015
0,0015
1
Азот диоксиді
0,04
0,85
2
Кадмий оксиді
0,001
-
2
Марганец оксиді
0,001
0,01
2
Мырыш
0,002
-
2
Метилмеркаптан
-
9*10-6
2
Мышьяк
0,003
0,003
2
Никель
0,001
-
2
Күкіртсутек
-
0,008
2
Күкірткөміртек
0,005
0,03
2
Фенол
0,003
0,01
2
Формальдегид
0,003
0,035
2
Фторлы сутегі
0,005
0,02
2
Хлорлы сутегі
0,2
0,2
2
Күкірт диоксиді
0,05
0,5
3
Азот оксиді
0,06
0,4
3
Шаң
0,15
0,5
3
Цинк
0,05
-
3
Аммиак
0,04
0,2
4
Көміртегі оксиді
3,0
5,0
4
Сәуле ауруының дәрежесі алынған сәуленің мөлшеріне бай - ланысты балалар, карт адамдар мен ауру адамдар сәуле ауруын көтере алмайды. Адамдарда 50 рентген мөлшеріндегі сәуледен сәуле ауруы байқалмайды. Ал, 100 рентгеннен бастап сәуле ауруы дами бастайды.
Сәуле ауруы өзінен алынған сәуленің мөлшеріне карай ауыр және созылмалы болып бөлінеді. Адамдар екі-үш рет сәуле алғанда ауыр сәуле ауруына ұшырайды, ал аз мөлшерден ұзақ уақыт сәуле ауруына шалдығады.
Сәуленің әсер ету мөлшеріне карай төрт дәрежедегі сәуле ауруы болады: 1-дәрежесі жеңіл түрлі 100-200 рентген мөлшерінде; 2-ші дәрежесі орташа 200-300 рентген; 3-ші дәрежесі ауыр 300-500 рентген мөлшерінде; 4-ші дәрежесі өте ауыр -- 500 рентгеннен астам мөлшерде сәуле алған кезде болады. Адамның іс-әрекеті нәтижесінде биосфераның радиациялық ластануы өте үлкен кауіп тудырып отыр. Қазіргі кезде радиоактивті заттар өте кең қолданылуда. Осы элементтерді тасымалдауда болатын немкұрайдылықтың нәтижесінде өте күшті радиациялық ластану болады [4, 8б].
1.2 Табиғат ресурстарын пайдалану қажеттілігі және негізгі түрлері
Жердегі барлық биологиялық тіршіліктің, әрбір тірі организмнің ең басты кажетгілігі өзінің үдайы өмір сүру жағдайын қамтамасыз ету. Олар өздерінің тіршілік кажеттіліктерін қамтамасыз еткенде ғана өмір сүре алады. Осы мақсатта биосферада ұдайы үздіксіз зат, қуат, акпарат алмасуы болып тұрады.
Қажеттілік барлық тірі организмдерге тән сипат, ездерін қоршаған ортамен қарым-қатынасы арқылы көрініс табады. Әрбір тірі организм өзінің қажеттіліктерін табиғаттан алады және өздері басқалардың қажеттілігін қамтамасыз етеді. Қажеттілік организмдердің емір сүру ортасымен байланысын, оған тәуелділігін білдіреді. Сонымен қатар, ол табиғи ортаның біртүтастығы. Өйткені, әрбір тірі организм өзінің қажетін табиғи ортадан алады және тіршілік әрекеттерін осыған бағыттайды.
Организмдердін дамуының жоғары сатысында түрған жануарлар мен адамдардың да табиғи ортамен қарым-қатынасы -- тіршілік әрекеті болып табылады. Олар өздерінің қажеттерін табиғаттан алады. Бірақ, оны қанағаттандыру үшін әрекет етуі керек. Тіршілік әрекетінің арқасында ғана табиғаг қажетті қанағаттандырушы бола алады.
Өмір сүру үшін кез келген тірі организм табиғи ортадан алатын заттарға (ауаға, суға, қоректік заттарға), қуатқа (жарыққа, жылуға) және ақпаратқа қажетті. Жануарлар оларды табиғи күйінде, өзгертпей түтынады. Олар табиғаттан алатын заттарының қуатын өзгертгіейді, керісінше эволюциялық даму барысында өздері табиғи ортаға бейімделеді. Ал адамдардың олардан ерекшелігі табиғаттан алатын заттарын, қуатын өздерінің қажетгілігіне сәйкес өзгертуге тырысады. Еңбек нәтижесінде адамдар өздерінің қажеттіліктерін етейтін заттарды ғана өзгертіп қоймай, оларды өзгертетін құрал саймандар жасайды. Сонымен, жануарлардың табиғатпен қарымқатынасы біржақты, ал адамдардың қатынасы екіжақты болады. Жануарларды табиғат қалыптастырады. Адамдар мен табиғат бір-бірін қалыптастырады.
Өздерінің қажеттіліктерін қанағаттандыру үшін жануарлар табиғатпен тікелей қарымқатынаста болады. Өмір сүру үшін олар тек қана өздерінің көру, есту, сезу қабілетіне, бүлшық ет күшіне, тісіне, тырнағына, қанатына сенеді.
Адамдар ездерінің кажеттілігін қанағаттандыру үшін әр түрлі еңбек кұралдарын жасайды және оған өзінен басқа адамдар қатысады. Сөйтіп ендірістік процесте қоғамдық қатынастар қалыптасады. Еңбек әрқашан қоғамдық сипатта болады, яғни еңбек қоғамда жасалады және қоғамдық еңбек нәтижесін пайдаланады. Еңбек және ол тудыратын қоғамдық қатынастар адамдар мен табиғатты байланыстырушы болады. Адамдардың қоғамдық еңбекке бейімділігі олардың жануарлардан басты ерекшелігі болып табылады.
Еңбекпен табиғи ресурстарды өзгертіп, оны өзінің қажетіне бейімдеп, адамдар өздерінің өмір сүруіне қолайлы жағдайлар жасайды. Сонымен қатар, еңбектің нәтижесінде адамдар өздерінің қабілеттерін, кажетгіліктерін жетілдіреді, тәжірибе жинақтайды, өздерін әлеуметтік тұлға ретінде қалыптастырады. Әлеуметтік қатынастар адамдардың дамуының басты негізі болып табылады. Адамдар тек қана биологиялық тұлға болып калмай, тарихи дамитын әлеуметтік тұлғаға айналады.
Адамдардың тіршілік әрекеті тек кана әмір сүру емес, басқа да көптеген мәселелермен байланысты. Адамдар табиғи ортамен қатар әлеуметтік ортаға бейімделеді. Адамдардың биологиялық және әлеуметтік бейімделуі ылғи үйлесе бермейді, қайшылықта да болады.
Адам және олардың өмір сүру ортасы көпжақты, әр түрлі, алуан сипатты ішкі және сыртқы байланыстағы әлементтер жүйесі болып табылады. Адамдарды табиғи ортамен байланыстыратын барлық кажеттіліктерді санап шығу мүмкін емес, бірақ олардың негізгі түрлерін атауга болады.
Биологиялық қажеттіліктер адамдардың биологиялық түр ретінде өсіп-өнуін қамтамасыз ететін қажеттіліктер. Оларға жататындар:
қолайлы қоршаған ортаға кажеттілік;
табиғат ортамен зат, энергия және ақпарат алмасу қажеттілігі.
Әлеуметтік кажеттіліктер адамдардың әлеуметгік түлға ретінде өсіп-өнуін қамтамасыз ететін қажеттіліктер. Олар:
барлық әрекет түрлеріне қажеттілік;
өзі тектестермен байланыстың барлық түрлеріне қажеттілік [2, 20б].
Адамдардың қажеттіліктерін бұлай сұрыптау, әрине кез келген сұрыптаулар сияқты, шартты өмірде адамдар қажеттіліктері біртұтас бір-бірінен ажыратылмайды. Тіршілігін және әрекеттерін қамтамасыз ету үшін адамдар барлық қажеттіліктерін мейлінше толық қанағаттандыруға тырысады. Өмірлік қажеттіліктердің біреуініц орындалмауы немесе толық орындалмауы организмдердің тіршілігін нашарлатады немесе тоқтатады.
Сурет 3. Табиғатты ұтымды пайдалану
Ескерту - [1] әдебиет негізінде автор құрастырған
Биологиялық кажеттіліктерді бір-бірімен алмастыруға болмайды. Ал әлеуметтік қажеттіліктердіц кейбіреуінің орындалмауын басқа түрімен жабуға болады, организм өзін біршама қолайсыздық түрінде сезінеді, бірақ тіршілігі жойылмайды.
Биологиялық қажеттіліктер және оларды қанағаттандыру өмірдің алғышарты. Биологиялық қажеттілік барлық тірі организмдерге тән, сондықтан ол адамдардың ерекшелігі емес. Әйткенмен, нақ осы биологиялык кажетгіліктер адамзагіың даму тарихында олеумеггік қажеттіліктің тууына себепші болды.
Адамдардың қажеттіліктері үзақ уақыт қалыптасқан жүйе. Өмірге қажетті заттарды, куатты, ақпаратты алып тұру адамдардың еңбек етуге қажеттілігін туғызды. Еңбек адамдардың тарихи дамуының алғышарты және нәтижесі болып табылады. Г. Гегельдін, сөзімен айтқаида, еңбек қажетгілікті қанағаттандыру кұралы, ал қажеттіліктер еңбектің бастауы болады. Сондықтан Ф. Энгельс Адамды адам қылған енбек деп айтқан [5, 23б].
Табиғи ортамен қатынасында адамдар тек қана өздерін қоршаған ортаны өзгертіп қана коймай өздерін де өзгертеді. Олар қоршаған ортаға анатомиялық және психологиялық тұрғыдан бейімделеді. Біртіндеп қажетгіліктеріне оларды қанағаттандырушы органдары сәйкестендіріледі. Қолмен еңбек ету кажеттілігінен адамдар екі аяқпен жүруге көшті және бүл олардың бүрынғыдан гері кеңістікті жақсы шолуына жол ашты. Адамдардың келесі даму сатыларында қолы еңбек қүралдарын ұстауға, олармен еңбек етуге бейімделді, көру, есту, сезіну органдары жетіліп жаңа кажетгіліктерге бейімделе бастады. Қоғамдық еңбек адамдардың бір-бірімен сөйлесу қажеттілігін туғызды. Олар өздерінің қажеттіліктерін қанағаттандыру үшін бірлесіп еңбек етуге мәжбүр болды. Сөйлесу, ақпарат алмасу нәтижесінде ойлау қабілеті де жетілдірілді. Сонымен, әлеуметтік қажеттіліктер пайда болды [6].
Биологиялық қажеттіліктерді қанағаттандыру үшін туындаған әлеуметтік қажеттіліктер біртіндеп жетілдіріліп, өз кезегінде биологиялык кажеттіліктерге өзгерістер әкелді. Мұндай өзгерістер бүгінгі күні де жалғасуда. Биологиялык қажеттіліктің мағынасы бұрынғыдай болғанымен оны қанағаттандыру түрі өзгерді. Мысалы, атмосфералық жауын-шашыннан, температүраның езгерістерінен (ыстық-суығынан) қоргану үшін тұрғын үйге қажеттілік сақталады. Бірақ осы қажеттілікті қанағаттандыру түрлері өзгерді. Алғашқы адамдар қарапайым үңгірлермен, баспанамен қанағаттанса, қазіргі адамдарга барлық коммуналдық қызметтермен жабдықталған колайлы пәтер, жеке үй керек. Әлеуметтік жағдайлардың өзгеруі адамдардың биологиялық өзгерістерін тудырады. Мысалы, физиологтар адамның асқазанында түқым қуалайтын өзгерістер болғанын айтады. Қазіргі адамдардың асқазаны пісірілген (жұмсақ) тамаққа бейімделген, бұрынғыдай түрпайы, шикі асты қорыта алмайды.
Биологиялық және әлеуметтік қажеттіліктерді қанағаттандырудың мақсаты -- адамдардың өсіп-енуі, тіршілігі. Былайша айтқанда адамдардың өмір сүруі және дамуы осы мақсатта багытталған. Бүл мақсат адамдарды жаңа қажеттіліктерге үмтылдырады және олар осы жаңа қажетгіліктерді қанағаттандыру жолдарын жетілдіруге тырысады.
Қажеттіліктің артуы адамдардың және адамзат қоғамының оларды басқа жануарлардан ерекшелендіретін маңызды касиеті. Бұл жалпы адамзатқа тән заңдылық барлық даму кезеңінде барлық халықтың тарихында болды және бола береді.
Сурет 4. Ғылыми жаналыктың ашылуы мен өндіріске енгізілу мерзімінің қысқаруы
Өркениеттің дамуы адамдардың артып отыратын қажеттіліктерін канағаттандыру жолдарын дамытумен келеді. 4 суретке сәйкес, бұрын пайдаланылмаған бұйымдар қазір өмірлік қажеттіліктерге айналды. Қазіргі адамдар бұрынғыдай телефонсыз, теледидарсыз, радиосыз және т.б. тұрмысқа қолданылатын заттарсыз тұра алмайды. Жаңа қажеттіліктің ашылуы оның өндіріске тұрмысқа енгізілуі барғансайын тездеп келеді.
Қоғамның дамуының алғашқы кезеңінде адамдардың табиғи ортаға, оны өзгертуге ықпалы өте нашар болды. Адамдар табиғат күштеріне бағынышты болды, табиғат апаттарынан қоргануға әлсіз болды. Өмір сүру үшін оған табиғат күштерімен күресуге түра келді. Уақыт өткен сайын адамдардыц габиги ортамен катынасы өзгерді. Ғылыми-техникалық жетістіктер адамдардың мүмкіндігін орасан арттырды. Оған бүгін тамақтану үшін ацга шығудың қажеті жоқ. Жыртқыш андар оның өміріне қауіп төндірмейді. Орта ғасырда миллиондардың емірін қиған көптеген індет аурулар артта қалды. Тіпті адамзат қоғамында тіршілікке бейімделу табиғи сүрыпталу заңдылығы да табиғи сипатын әлсіретіп, әлеумеггік сипатқа ис болды. Қазірі і адамдар өздерін табиғатка тәуелсіз сезінсді, табиғатты билеушіміз деп ойлайды. Шындығында солай ма?
Адамдар еңбек құралдарын, қоғамдық қатынастарды жетілдіру аркасында табиғат апаттарын ауыздықтау жолында едэуір жетістіктерге жетті. Бірақ бүл табиғатпен қатынастың негізін өзгерткен жоқ, адамдар баяғыша өздерінің кажеттіліктерін табиғаттан алады, табиғи ортада өмір сүреді, тек табиғатты пайдалану арқылы ғана өмір сүреді. Адамдар өздерінің ең жетілген қүралсаймандарын жасау үшін керегінің бәрін табиғаттан алады. Өндірістің дамуы арткан сайын табиғаттан алатын заттар артады, яғни табиғат пен когамның байланысы күшейе түсетіні ақиқат. Біздің табиғатқа тәуелділігіміз кемімейді, керісінше өседі.
Жердегі барлық тіршілік өздерінің қажеттіктерін қанағаттандырумен байланысты. Қажеттілік дегеніміз тірі организмдердің табиғи ортамен арақатынасын, оған тәуелділігін тудыратын өмірлік қасиеті, сипаты.
Жануарлардың қажеттілігі табиғи ортадан заттарды, қуатты ақпаратты дайын күйінде алумен канагаттандырылады. Адамдар еңбекпен табиғи минералдарды өзгертіп өздерінің қажеттіліктерін қанағатғандырады.
Адамдарға тән қажетгілік биологиялық және әлеуметтік қажеттілік түрінде тарихи қалыптасты. Адамзат даму тарихының басында биологиялық қажетгіліктері әлеуметтік қажетгілікті тудырды, ал уақыт өте келе алгашқыларына өзгерістер әкелді.
Адамдардың басқа жануарлардан өзгешілігі, олар әрқашан өзгерісініц қажеттіліктерін кецітіп, күрделендіріп огырады. Қажеттіліктін артуы жалпы адамзатқа тән заңдылық, адамзат қоғамының дамуының мазмұны.
Адамдардың қажеттіліктерін қанағапандыру бұрын да және қазір де табиғат пайдаланумен мүмкін болады. Табиғат пайдалануды адамдардың өздерінің қажеттіліктерін қамтамасыз ету үшін табиғат ресурстарын қоғамдық өндірісте пайдалану теориясы мен тэжірибесі деп айтуымызга болады.
Қоғамның өндірістік күші және өркениеті артқан сайын табиғатқа тәуелділігі кемімейді, керісінше арта түседі.
Тауар-ақша катынастарының дамуы және еңбек бөлінісі адамдардың табиғатты пайдалану сипатын өзгертті. Табиғи заттар мен күштер бұрынгыдай тікелей адамдардың тіршілік жагдайы болып табылмайды. Олардың орнын қолдан жасалған заттар, бұйымдар және басқа жағдайлар басты. Егер бұрын табиғат зандылықтары қоғамның өндірісті калыптастырса, енді қоғамдық өндірістіц, айырбас пен белудің және тұтынудың заңдылықтары адамдар арасындағы қатынастарға ғана емес адамдар мен табиғат арасындағы қатынастарга, тіпті табиғи қүбылыстарга әсер ете бастады.
Табиғат ресурстарын түтыну айырбас арқылы болады, ал ол адамдар мен адамдар арасындагы ғана емес, адамдар мен табиғат арасындагы айырбасты тудырады. Тауар қатынастарына дейін адамдар табиғаттан тек өзіне керегін ғана алып, өзініц қажетін канагатғандырды. Тауар қатынастары дамығанда қатынас желісі үзарып бірнеше тізбекке бөлінді. Тауар өндірушілер казір табиғаттан өзінің ғана қажетін алып қоймайды, айырбаска тауар өндіру үшін алады. Өндіріс кезінде, яғни табиғатпен тікелей қатынас кезінде табиғаттан қанша зат, қуат алу шегін білмейді. Ол тек айырбас пен тұтыну соңында ғана белгілі болады. Сөйтіп табиғат ресурстарын артық тұтынуга жол беріледі. Тауардың пайдалылыгы жеке тұтынушының қажетімен шектелмейді қоғамдық қажеттілікпен өлшенеді. Тауар айырбасына өндірушілер, тұтынушылармен қатар, оны тасымалдаушылар, сақтаушылар, саудагерлер, араласады және халықаралық еңбек бөлінісі нәтижесінде көптеген елдердің тауар өндірушілері мен түтынушылары қатысады. Бір сөзбен айтқанда, тауар айырбасы бүкіл қоғамдык сипатқа ие болады. Оған экономикалық саясат, халықаралық сауда, кеден саясаты және т.б. әсер етеді.
Егер бүрын адамдардыц табиғатты пайдалану табиғи кажеттіліктерге байланысты болса, енді әлеуметтікке айналды және адамдардың табиғатқа тәуелділігі комескіленіп, когамдық өндіріс алдыңгы орынга шықты.
Табиғат ресурстарын айырбас арқылы тұтыну оларды сарқылтуга экологиялық токырауға әкелетін ең негізгі себеп. Жеке адам енді өзінің тіршілік ортасын басқара алмайды. Өзінің кептеген қажеттерін қамтамасыз ету үшін қоғамдык айырбасқа қатысуга мэжбүр болады. Жеке табиғат ресурсын пайдаланушы өзінің көптеген қажеттерін канағаттандыру үшін ресурс пайдалануды арттыра береді. Табиғат ресурсын сарқылтып, оған теріс әсер етіп жатқанын сезген күннің өзінде, ондай әрекетін тоқтата алмайды. Өйткені өзінің қажеттерін ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе 3
1 ҚОРШАҒАН ОРТА МЕН ТАБИҒАТ РЕСУРСТАРЫНЫҢ ТҮСІНІГІ ЖӘНЕ ОНЫҢ ЭКОНОМИКАДАҒЫ ОРНЫ
1.1 Қоршаған ортаға әсер етуді басқару ұғымы мен мәні 7
1.2 Табиғат ресурстарын пайдалану қажеттілігі және негізгі түрлері 14
1.3 Экономиканың дамуындағы экологиялық факторлар 20
2 ТАБИҒАТТЫ ҚОРҒАУДЫ ЖӘНЕ ПАЙДАЛАНУДЫ МЕМЛЕКТТІК РЕТТЕУДІ ТАЛДАУ
2.1 Қазақстан Республикасындағы экологиялық саясаты және стратегиясы 26
2.2 Қазақстан Республикасындағы табиғатты пайдалануды мелекеттік
реттеу 40
2.3 Қазақстан Республикасындағы табиғатты пайдалану саласындағы ғылми-техникалық жетістіктер дің мүмкіндіктеріне талдау жасау 51
3 ТАБИҒАТ РЕСУРСТАРЫН ҰТЫМДЫ ПАЙДАЛАНУДЫ ЖЕТІЛДІРУДІҢ ЖОЛДАРЫ
3.1 Экономика құрылымын өзгерту- табиғат ресурстарын үнемдеудің жолы ретінде 59
3.2 Ресурс үнемдеуші және аз қалдықты өндірісті пайдалану 61
3.3 Инновациялық жаңалықтарды қоршаған ортаны қорғауда қолдану 74
Қорытынды 75
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі 78
Кіріспе
Дипломдық жұмыстың өзектілігі, қоршаған ортаны қорғау және табиғи ресурстарды тиімді пайдалану қоғамның экономикалық даму барысын жетілдіру- дің міндетті шарты болып табылады.
Біздің елімізде табиғатты қорғау және оның байлықтарын тиімді пайдал-ну қоғамның дамуының конституциялық қағидаларына енгізілген, ол әрбір адамның парызы ретінде жалпы мемлекеттік міндет болып табылады.
Қазақстан Республикасының Президенті - Елбасы Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстан-2050 стратегиясы қалыптасқан мемлекеттің жаңа саяси бағыты атты Қазақстан халқына жолдауын негізге ала отырып, ел 20 жыл бойы егемендігіміз бен саяси салмағымызды нығайтуға жұмыс істеді. 20 жыл өткен соң бұл мақсатқа қол жетті.Біз Қазақстан жариялаған Жаһандық энергиялық-экологиялық стратегияны жүзеге асыру үшін барлық күш-жігерімізді жұмсауға тиіспіз. Біз жасыл технологиялардың трансфертіне бағытталған Астананың Жасыл көпір бастамасын жүзеге асыру жөніндегі жұмысты жалғастырамыз. Қазақстанның сыртқы саяси ұсыныстары әлемдік қоғамдастықтан қолдау тапты. Оларда біздің алдағы ондаған жылдардағы сыртқы саяси стратегиямыздың мәні кестеленген.
Біз экологиялылыққа баса назар аудара отырып, ұлттық бәсекеге қабілетті брендтер құруға тиіспіз. Нәтижесінде мен агроөнеркәсіптік кешеннің алдына - экологиялық таза өндіріс саласындағы жаһандық ойыншы болу міндетін қоямын.
Біз қазірдің өзінде астық дақылдарын аса ірі экспорттаушылар қатарына ендік. Бізде аса ірі экологиялық таза аумақтар бар және экологиялық таза тағам өнімдерін шығара аламыз.
Стратегияны әзірлеудің негізгі бағыттары:
oo Өңірлер инвестициялар тартуға мүдделі болуы үшін жер қойнауын пайдалануға мораторийді жою қажет.
oo Біз жай ғана шикізат беруден энергия ресурстарын қайта өңдеу мен аса жаңа технологиялармен алмасу саласындағы ынтымақтастыққа көшуге тиіспіз. 2025жылға қарай біз өз нарығымызды жаңа экологиялылық стандарттарына сай жанар-жағармай материалдармен толықтай қамтамасыз етуге тиіспіз.
oo Барлық өндіруші кәсіпорындар тек экологиялық зиянсыз өндірісті енгізуге тиіс. [1]
ХХ ғасырдың екінші жартысынан бастап адам мен орта және қоғам, таби-ғат арасындағы қатынастар шиеленісе түсті. Жер жүзіндегі халықтар санының тез өсуі мен мемлекеттерлің жаппай өнеркәсіпті дамыту жолына түсуі бұған себеп болып отыр. Соның салдарынан табиғат қорларын пайдалану бірнеше есе өсіп, адамдардың қоршаған ортаға тигізетін зияны үнемі көбейіп отыр.
Табиғат-санада және санадан тыс жүретін обьективті анықтылық және адам жаратылысының өмір сүру ортасы негізгі 3 түрлі қызмет атқарады:
1.Жердегі өмірге қажетті биологиялық жағдайды қамтамасыз ететін эколо-гиялық қызмет;
2.Адамдардың материалдық қажеттіліктерін қанағаттандырудың қайнар көзі болып табылатын экономикалық қызмет;
3.Адамның жан дүниесінің қалыптасуына әсер ететін негіз құлықтылық
қызмет.
Қоғам мен табиғаттың өзара байланысы негізі 2 нысандағы қоғамдық қатынастар негізінде, табиғат ресурстарын пайдалану мен табиғатты қорғауда көрініс табады. Табиғат ресурстарын пайдалану материалдық қажеттіліктерді қанағаттандыруға бағытталған қоғамның экономикалық мүддесімен анықталады. Табиғатты қорғау, қазіргі кезең және болашақ ұрпақтар үшін қоршаған табиғи ортаның сапасымен байланысты қоғамның экологиялық даму мүддесі болып табылады. Пайдалы кендер қорының жақын арада таусылуы, өсімдіктер мен жануарлардың кейбір түрлерінің толықтай жоғалу қоршаған ортаның шектентыс ластану қаупі төнді. Өнеркәсібі дамыған бірқатар елдерде қоршаған ортаның нашарлағаны сонша, енді адамзаттың денсаулығына кесірін тигізе бастады.
Міне, сондықтан да табиғат қорларына құнтты болу, бұзылғандарын қалпына келтіріп отыру, оларды ұтымды пайдалану, әсіресе ауаға, жерге, суға, өсімдіктер мен жануарлар дүниесіне қамқорлықты күшейту барлық азаматтар- дың борышы және абыройлы міндеті болып саналады.
Табиғаттағы өзгерістер өте баяу жүретін болғандықтан қоршаған ортаға келген зиян көзге көріне бермейді, бірнеше жыл өткесін ғана біліне бастайды. Осыған байланысты зиянды өзгерістерді тоқтату үшін алынған шаралар тым кеш болып нәтиже бермей, болмаса мезгіл өтіп кеткен соң көп күш, қаржы мен материал жұмсауға тұра келеді. Олай болса қолда барды сақтау мен ұтымды пайдалану бүгінгі күн талабы екенін есте ұстаған жөн.
Өкінішке орай, табиғатпен арақатынаста бұл талап ұмытылып, бүгінгі пай-даға қызығып, ертеңгі күнді ойламайтын болдық. Адамдардың кінәсінен қорша-ған ортаға талай әсер салып келеді, олардың зардаптары әлемге әйгілі. Мысалы: XX ғасыр ортасында Мәскеулік білгіштер Каспий теңізінің суы азаймас үшін Қарабұғаз шығанағын топырақтан бөгет салып теңізді бөліп тастауды ұсынды. Бөгет салушылар теңізді сақтауды ойлағанымен шығанақтың қоршаған ортаға әсерін ескермеді. Кеуіп қалған шығанақтан жыл сайын 120 140 млн. тонна шаң мен тозаң, тұз қалдықтарын жел мен дауыл көтеріп, Қазақстан, Түркіменстан, Түркия, Иран, Қытай, Ресей, Украина т.б. жерлерге жеткізіп жатты. Ақылға симайтын бұл бөгет экономикаға көп зиян келтірді, шөптің егінінің өсімі азайды. Мал өнімдері кеміді, ауру сырқау мен өлім көбейді. Арада 25 30 жыл өткен соң Каспийдің суы қайта көтеріліп, жағадағы елді мекендерді, кәсіпорындарды баса бастады. Сөйтіп, теңіз суының көбеюі мен азаюы Қарабұ-ғаз шығанағына байланысты еместігі анықталды.
Американдық оқымысты Р.Риклефстің Жалпы экология негіздері, оқулығынан алынған осы үзінді, табиғатты ұтымды пайдаланудың өткір проблемаларын шешудегі экологияның ғылым саласы ретіндегі маңызын барынша айқын көрсетеді. Алайда, табиғат қорғаудың нақтылы мәселелерін шешуге тым бой алдырып, біз табиғаттың өмір сүру және даму заңдарын білмейінше, жұмсаған бар күш - жігеріміз табиғат пен адам арасындағы қайшылықтарды туғызған себептермен емес, оның зардаптарымен күресуге жұмсалатынын естен шыға-рып аламыз. Адамды құтқару дегеніміз - ең алдымен табиғатты сақтау. Бұл жерде тек биологтар ғана айтылған тезистің әділдігін мойындатар дәлелдер келтіре алады деп жазады Ф.Рамад Қолданбалы экология негіздері атты еңбегінде. Жоғарыда айтылғандардан шығатын қорытынды айқын: адамды құтқару жолындағы әрекетті табиғаттың тіршілік ету және даму заңдылықта-рын оқып - үйренуден бастау қажет. Р.Риклефстің Егер біз табиғатпен қандай да бір үйлесімділікке қол жеткізгіміз келсе, онда көбіне көп ол ұсынған шарттарды қабылдауымызға тура келеді... - деген сөзін еске сақтап алған жөн.
Диплом жұмысының өзектілігі. Табиғатқа келтірілген нұсқада түзетудің ешқандай көпе - көрнеу жатқан әдістері жоқ екені айдан анық сонымен қатар қоршаған ортаға деген келеңсіз көзқарасы үшін адамға тағылатын кінә да, өзендерге шайынды суларды төгу, егістіктерге пестицидтерді бүрку, аңшылар-дың найзасы мен мылтығы, автомашиналардан шығатын түтін, қала іргесінің шексіз кеңеюі сияқты белгілі фактілерден құралмауы тиіс. Адамға табиғат экономикасы негізінде жатқан заңдарға тиесілі дәрежеде көңіл бөлмегендігі үшін айып тағылуы тиіс.
Бірақ табиғат қорғаудың әлеуметтік заттар алмасуын немесе табиғат пен қоғам арасындағы заттар алмасуын реттеуші ғылым ретінде түсіндірілетін кездері жиі ұшырасады. Қоғам мен табиғат беталды зат және энергия алмасуы интенсивтлігінің қазіргі кезде белен алғандығы соншалық адамзаттың бұған әрі тіршілік етуіне айтарлықтай қатер төніп отыр. Қоғам өзінің табиғатқа көрсетер ықпалының дәрежесі жағынан геологиялық күшке айналды. Кен өндіру және жер қазу жұмыстары нәтижесін-де жыл сайын жер бетіне 5 текше километр тау жыныстары шығарылатынын айтсақ та жеткілікті: бұл біздің планетамыздың барлық өзендері мұхитқа ағызып жететін жыныстар көлемінен 3 есе ғана кем. Соңғы 500 жыл ішінде жер астынан ең кем дегенде 50 млрд. тонна көміртегі, 2 млрд. тонна темір алынды. Соңғы 100 жыл ішінде өнеркәсіп атмосфераға жалпы көлемі 360 млрд. Тоннаға жуық көмірқышқыл газын шығарды, бұл оның концентрациясын 13 пайыздай арттырды.
Осыған байланысты зиянды өзгерістерді тоқтату үшін алынған шаралар тым кеш болып нәтиже бермей, болмаса мезгіл өтіп кеткен соң ғана көп күш, қаржы мен материал жұмсауға тура келеді. Олай болса қолда барды сақтау мен ұтымды пайдалану - бүгінгі күн талабы екенін есте ұстаған жөн.
Елімізде үшінші рет өткізілген Еуразиялық саммиттің болашағынан үміт үлкен. Қазіргідей аумалы - төкпелі заманда тұрақтылықтан қымбат қазына жоқ. Әлемге әйгілі Давос форумының бір бұтағын Алматыға әкеп отырғызу арқылы, Қазақстан мен Орта Азиядағы мүмкіндіктердің молдығына әлем назарын аударуды көздеген саясаттың дұрыстығы дәлелдене бастады. Тұралаған экономикасы орнынан қозғаушы күш инвестиция болса, ол бәрінен бұрын тұрақтылықты талап етеді. Тікелей шетелдік инвестиция игілігіне берілгені әзірге мұнай мен газ секторы ғана екені рас, табиғи байлықтарды игеруден басқа салаға тәуекел етушілер кемде-кем. Экономикалық даму жағынан Қазакстанның көрші елдерден көш алда келе жатқаны өзара ынтымақтасу мен көмектесудің кажеттілігін көлденең тартады. Израильдің Ормат Индастриз компаниясының төрағасы Люсьен Броницки коммуналдық салаға озық технологияларды енгізу және нарықтық реформаға сай саланы дамыту мәселесін көрсетеді.
Табиғи байлықтарды тиімді пайдалану осы тасымалдауға да тәуелді. Каспий мұнайы мен газы қара теңіз аркылы тасылады. Баку, Жейхан бағытын-дағы жаңа жоба да накты шындыққа айнала бастады.Бұлардан басқа қандай мүмкіндіктер бар. Табиғи байлықтан түсер пайданы дұрыс есептеу, мәселе аймақта өмір сүріп жатқан адамдардың мүддесіне келіп тірелгенде, толық түсіністік табылды деп айта аламыз.
Дипломдық жұмысымның мақсаты мен міндеті. Жұмыстың басты мақсаты - қоршаған ортаның қолайсыздығын азайту әдістері мен жолдарын анықтау, елдегі әлеуметтік экономикалық қатынастарды реттеудің мәселелерін қарау арқылы экологиялық қауіпсіздікті сақтау бағыттарын анықтау.
Міндеттері: елдегі экологиялық қауіпті мекендерді анықтау, олардың қазіргі жағдайларын білу, экологиялық дағдарыстан шығудың жолдарын айқындау және олардың алдын алу шараларын қалыптастыру.
Дипломдық жұмыстың обьектісі. Қазақстан Республикасының қоршаған ортасын, қоғамдық шаралар кешенін ескере отырып, табиғатты қорғауды әдетте адамзат қоғамының игілігі үшін табиғатты оңтайлы пайдалануға, табиғи ресурстарды қалпына келтіруге, қорғауға және молайтуға бағытталған тәжірибенің бір саласы ретінде қарастырдым.
Дипломдық жұмыстың құрылымы. Жұмыстың бірінші бөлімі қоршаған орта мен табиғат ресурстарын теориясын негіздеуге арналған. Осыған қоса бұл бөлімде жалпы адам баласының шаруашылық жүргізуіне аса маңызды экологиялық факторларды анықталған. Шаруашылық жүргізудегі экологиялық фактордың маңыздылығы жайлы, осы екі санатты қандай қарым-қатынаста болу керектігі айқындалған.
Екінші бөлім табиғатты қорғаудағы және пайдаланудағы мемлекет қызметін талдауға арналған. Экономиканың аса жоғары деңгейде коммерция-лануының арқасында, шаруа қожаларының қоршаған ортаға деген көзқарасы-ның теріс жаққа өзгеруі бәріне мәлім. Міне осындай жағдайда мемлекеттің қоршаған ортаны қорғауға кірісуі (экологиялық саясат, стратегия, заңнамалар тағайындау) аса маңызды шаруа. Екінші бөлім осы сұрақтарға қоса ресурстар-ды ұтымды пайдалану мен қорғаудағы ғылми-техникалық жетістіктердің мүмкіндіктерін қарастыруға бағытталған.
Үшінші бөлім, тиісінше осы проблемаларды шешу жолдарына арналған. Мұнда инновацияны осы салаға жұмсаудың кейбір бағыттары қарастырылған. ҒТЖ-ң ресурс үнемдеудегі алатын орнын анықтау. Жұмыста 3 сурет, 3 сызба, 3 кесте бар.
1 ҚОРШАҒАН ОРТА МЕН ТАБИҒАТ РЕСУРСТАРЫНЫҢ ТҮСІНІГІ ЖӘНЕ ОНЫҢ ЭКОНОМИКАДАҒЫ ОРНЫ
1.1 Қоршаған ортаға әсер етуді басқару ұғымы мен мәні
Қоршаған ортаға әсер етуді басқарудың негізі - табиғатты қорғаудың, табиғат ресурстарын сақтаудың, жаңғыртудың, молайтудың, пайдаланудың қоғамдық тиімділігі.
Басқарудың негізгі мақсаты - өндірістің және басқа әрекеттердің табиғи ортаға зиянды әсер етуді басқару табиғатты тиімді пайдалану, табиғи ортаны қорғауды ғылыми негізде жоспарлау, құқықтық ережелерді дайындау, экономикалық ынталандыру техникалық - ұйымдастырушылық экологиялық, экономикалық шараларды белгілеу, оларды қаржыландыру және орындалуын қадағалау арқылы жүргізіледі.
Қоршаған ортаны басқарудың қағидалары:
1. Экологиялық таным қағидасы. Бұл экологиялық басқару процесінде мақсатқа жету барысында, озу мақсатында жасақталып дамуы қажет.
2. Іс-әрекетің экологиялық мотивация қағидасы. Оның іс-әрекеті экологиялық проблемаларды шешуге бағытталған мотивациялық құралдарды қолдану. Тәжірибе бойынша әкімшілік және қарулы күштер басқармасын қолдану тиімсіз.
3. Мамандану қағидасы. Бұл қағиданың мақсаты басқарушының экология
саласындағы білімін пайдалану арқылы арнайы жобаларды дайындау.
4. Озу қағидасы. Көптеген экологиялық проблемалардың алдын алу оңайға соқпайды. Экологиялық басқарудың барлық механизмі дағдарыстан, төтенше жағдайдан бұрын іске асырылуы қажет.
5. Мақсатқа жету және стратегия қағидасы. Экологиыялық басқару егер нақты стратегиясы болмаса және алға қойған мақсаты болжанылмаса, онда ол тиімсіз болып табылады.
6. Алдын алу қағидасы. Экологиялық проблемалар байланыстарын көрсететін, тіке және жанама әсер салдарын есептеу және шешім табу. Проблеманы шешуде және басқару шешімін табуда оның іс -әркет салдарын есептеуде экологиялы-экономикалық тұрғыдан қарау керек.
7. Жауапкершілік қағидасы. Экологиялық басқарудың әр-түрлі факторлар-ға байланысты туындайтын проблемаларына жауапкершілікпен қарау. [1, 10б]. Қоршаған ортаны басқару қағидасының механизмі 1-2- суретте көрсетілген:
Адамдардың шаруашылық қызметі қазіргі кезде биосфераны ластаушылар-дың негізгі көзі болып отыр. Табиғи ортаға күн сайын, сағат сайын өнеркәсіптің газ тәріздес, сұйық және қатты қалдықтары түсіп отырады. Осы қалдықтардағы әр түрлі химиялық заттар ауаға, суға және топыраққа түсіп, бір трофикалық тізбектен екіншісіне өте отырып, соңынан адам организміне келіп түседі. Бүкіл жер шарында осы ластаушы заттардың түспеген жері жоқ деп айтуға болады. Тіпті ешқандай өнеркәсіп орындары жоқ Антарктиданы алайық. Бұл жерде адамдар кішігірім ғылыми станцияларда тұрып, ғылыми бақылаулар ғана жасайды. Ғалымдар осы заманғы өнеркәсіптердің әр түрлі улы заттарын осы Антарктидадан да тапқан. Олар бұл жерге басқа жерлерден ауа ағындарымен келіп түскен.
Сурет 1. Экологиялық менеджментті басқару факторы бойынша жіктеу
Табиғи ортаны ластаушы заттар әр түрлі болып келеді. Ол заттар өзінің табиғатына, шоғырлануына және адам организміне әсер ету уақытына қарай. әр түрлі жағымсыз нәтижелер туғызады. Осындай заттардың қысқа мерзімде болса да адамға әсері, адамның басын айналдырады, құсқысын келтіреді, тамағын жыбырлатып, жөтелдіреді. Егер адам организміне осындай улы заттар көп мөлшерде әсер етсе қатты уланып есінен танады, тіптен өліп кетуі де мүмкін.
Сурет 2. Қоршаған ортаны басқарудың функциясын жіктеу
2 сурет бойынша орталық функцияны әлеуметтік басқару функциясы атқарады. Екінші топта өндірістік - экономикалық функциялар, үшінші топта өндірістік - технологиялық функциялар.
Ондай улы заттарға ірі өнеркәсіптік қалалардың үстіне желсіз күндері жиналған қара түтіндер немесе өнеркәсіптік кәсіпорындардың қалдықтары мысал бола алады. Электр станциялары, түрлі-түсті металл өндіретін зауыттар, химиялық және мұнайды кайта өңдейтін кәсіпорындар атмосфераға үлкен түтін шығаратын мұржалар арқылы көптеген адам организміне зиянды улы заттарды ауаға шығарады.
Қазіргі кезде ауаны ластайтын улы заттардың 150-ден астамы белгілі. Бұл заттар ауада күн сәулесінің әсерімен бір-бірімен реакцияға түсіп, жаңа қосындылар түзеді.
Өнеркәсібі дамыған елдерде ауаны ластаушы улы заттың бірі күкірттің қос тотығы коксохимия зауыттарымен, тау-кен өндіру және целлюлоза-қағаз өнеркәсіптерінің жұмысы нәтижесінде ауаға шығарылады. Олар ауада ылғалдың әсерінен күкірт қышқылына айналады. Құрамында күкірт кышқылы бар тұман немесе ылғалды ауа адамның, жануарлардың тыныс жолдарының кілегей қабаттарына, терісіне әсер етеді. және өсімдік те көп зардап шегеді. Ауадағы күкіртті сутек адам организмін улап қана қоймайды, сонымен қатар адамдардың жүйке ауруларын туғызады.
Ауадағы фторлы сутек өте улы. Азық-түліктің құрамындағы фторлы сутек адамды, жануарларды құстырып өте жаман ауру туғызады. Хлорлы сутек пластмасса қалдықтарын жаққанда пайда болады. Осы газбен тыныс алғанда, адамның тыныс жолдарының кілегейлі қабығын зақымдандырып, өкпенің ісік ауруын туғызады.
Қоңыр көмірді жағудың нәтижесінде ауаға күл бөлініп шығады. Ол ауыл шаруашылығы мен орман өсімдіктеріне әсер етеді. Әсіресе, көкөніс, жеміс-жидек өсімдіктеріне де зиянын тигізеді. Ластанған өсімдікпен қөректенген жануарлардың адамдарды организмдерінде физиологиялық өзгерістер болады.
Цемент зауыттарынан шыққан цемент шаңдары топырақта калий, кальций, магний элементтерінің көбеюіне себеп болады. Ал фосфор зауытына жақын жерлерде фосфордың мөлшері көбейеді. Құрамында мырыш пен қорғасын бар металлургия зауытының қалдықтары да өте улы әсер етеді. Осындай улы заттар жиналған өсімдікпен адам не жануар қоректенгенде олардың денсаулығына қауіп төнуі мумкін.
Организмнің осы улы заттарға төзімділігі әр адамнның өзінің жеке басының гигиенасына байланысты, ең алдымен денсаулығы, жасы мен жынысына байланысты болып келеді.
Аталған улы заттарға балалар, қарт адамдар және денсаулығы нашар ауру адамдар өте сезімтал қеледі.
Улы заттар адам организміне біртіңдеп жүйелі түрде жинала берсе, онда созылмалы улануға ұшырайды. Оның басты белгілері адамның тез шаршағыш-тығы немесе үнемі шаршап тұратыны, сезімі, ұйқы басуы немесе ұйқысының қашуы, бейжайлық, ұмыт-шақтық, көңіл-күйінің тез өзгеруі, зейінінің төмен-деуі. Улы заттар адамдардың қан айналым мүшелеріне, жүйке жүйесіне, бауырына әр түрлі әсер етеді. Улы химиялық қосылыстар адамның әрбір органдарының созылмалы қабынуына, жүйке жүйесінің өзгеруіне, адам ұрығының дамуына, жас нәрестенің ауру болып тууына әкеліп соғады.
Дәрігерлер адамдардың әртүрлі аллергиялық аурулары, өкпе демікпесі, қатерлі ісік ауруларының болуы сол аймақтың экологиялық жағдайымен тығыз байланысты екенін анықтап отыр. Сонымен қатар, хром, никель, бериллий, бензопирин, асбест, түрлі улы химикаттар сияқты тағы басқа өнеркәсіп қалдықтары - канцерогендік заттар болып табылады. Олардың адамдарда қатерлі ісік ауруларын туғызатындығы анықталды. Егер өткен ғасырда балалардың қатерлі ісік аурулары сирек болса, қазір балалардың арасында ол ауру өте жиі кездесіп отыр. Ал, химиялық заттармен ластану нәтижесіңде бұрын кездеспеген жаңа аурулар пайда болуда.
Адам денсаулығына зиян келтіретін улы химиялық заттардың қатарына темекі мен есірткі заттары да жатады. Темекі түтінінің құрамына 4 мыңға жуық химиялық заттар кіреді, олардың көбі улы заттар. Олардың қырыққа жуығы қатерлі ісік ауруын туғызады. Темекінің уы сонымен қатар қолқаның созылмалы ауруын туғызады, сол себептен де темекі шегетіндер жиі жөтеледі. Темекі шегетін ата-аналардың жаңа туған нәрестелерінің организмінде улы газ бірінші жылы олардың канында бірнеше сағатқа дейін болады. Есірткі заттары да қолқа, өкпенің қатерлі ісік ауруларын туғызады. Көптеген органикалық еріткіштер: авиациялық, желім, бензин, эфирі еріткіштер мен аэрозольдер буланып ауаға шығарылады. Егер осы заттардың буы көп мөлшерде организмге түссе жүйкені, миды, асқазанды және өкпенің ауруын туғызады. Кейде ол өлімге де әкеліп соғуы мұмкін.
Қоршаған ортаның қазіргі заманға нақты -проблемаларына тоқталсақ.
Қазіргі кезде бізді қоршаған ортаның ластаушы көздері төмендегідей топқа бөлінеді:
Физикалық ластану -- радиоактивті заттар, электромагнитті толқындар, жылу, шулар және тербелістер.
Химиялык ластану - көміртегі өнімдері, күқірт, көмірсулар, шайыңды сулар, пестицидтер, гербицидтер, фторлы қосылыстар, ауыр металдар, аэрозолдар.
Биологиялық ластану -- ауру қоздырғыш бактериялар мен вирустар, құрттар, карапайымдылар, шектен тыс көбейіп зиян келтіретін жәндіктер.
Эстетикалық зиян -- _табиғаттың қайталанбас сұлу ландшафтарының бүліңуі, орман-тоғайлардың жойылуы және т.б. [2, 15б]
Ластағыш заттардың биологиялық топтануы немесе қорлануы.
Адам баласының организмі ластаушы заттарды қабылдаған кезде белгілі бір деңгейге (мөлшерге) дейін ғана көтере алады. Ал, зиянды заттардың одан әрі организмде көбейе түсуі денсаулықты бұзып, ауруға шалдықтырады.
Көміртегі оксиді (СО2) және монооксид (СО). Жалпы отын жаққан кезде көміртектің екі -газы түзіледі. Екеуі де ластағыш газдар. Оның: бірі көміртегі диоксиді улы емес ал монооксид улы болып келеді. Ол адамның қанындағы гемоглобинмен өте тез қосылып зиянды қоспа түзіп ауру туғызады.
Соңғы жылдары атмосферадағы көміртегі оксидтері тез көбейіп өсімдіктерде жүретін фотосинтез процесі жылдамдатуда. Нәтижесінде, көміртегі оксиді әрбір 10 жыл сайын 2 %-ға өсіп, атмосферада жылу эффектісін туғызуда. Ал, жылу эффектісі өз кезегінде жер шары климатының орташа температурасын көтеріп, түрлі экологиялық апаттардың (мұхиттардың көтерілуі, ауа райының өзгеруі, кауіпті циклондар мен цунамилер, шөлейттену, өрттер, т.б.) тууына себеп болып отыр. Аталған газдармен қатар метан, азот оксиді, озон, т.б. газдар күн сәулесін жер бетіне кедергісіз жібергенімен, ал жер бетінен космос кеңістігіне кететін ұзын толқынды жылу сәулелерін өткізбей, көмір қышқыл газдарының қызыуы жалпы атмосфера шегінде жылу процесін тездетуде.
Қоршаған ортаның химиялық ластануының кейбір түрлері казіргі кезде глобалды экологиялық проблемаларды туғызып отыр. Олар жер шарындағы жиі-жиі байқалып отырған "Жылу эффектісі", "Озонның жұқаруы", "Қышқыл жауындар", "Фотохимиялық тұмшалар" және осылардың әсерінен туындайтын аурулар [3, 15б].
Адам баласы әсіресе, атмосфера ауасының лас - тану көздерін тереңірек білгені жөн. Жоғарыда біз, атмосфераның ластануына жалпы сипаттама берсек, ендігі жерде оған толығырақ тоқталуды жөн көрдік. Оның себебі, барлық зиянды заттар атмосфера арқылы түрлі химиялық қосылыстарға айналып, газ, сұйық немесе қоспа түрінде топырақ, су бетінде келіп, одан адам организміне түседі.
Атмосферадағы тіршілікке кажетті барлық процестер оның тропосфера кабатында жүреді. Оның жер бетінен калыңдығы 10-18 км. қашықтықты қамтиды. Енді біз жекелеген зиянды заттардың өзіне және қоршаған ортаға тигізетін әсеріне тоқталамыз.
Соңғы жылдары атмосферадағы көміртегі оксидтері тез көбейіп өсімдіктерде жүретін фотосинтез процесін жылдамдатуда. Нәтижесінде, көміртегі оксиді әрбір 10 жыл сайын 2 %-ке өсіп, атмосферада жылу эффектісін туғызуда. Ал жылу эффектісі өз кезегінде жер шары климатыньң орташа температурасын көтеріп, түрлі экологиялық апаттардың (мұхиттардың көтерілуі, ауа райының өзгеруі, кауіпті циклондар мен цунамилар, шөлейттену, өрттер, т.б.) тууына себеп болып отыр. Аталған газдармен қатар метан, азот оксиді, озон, т.б. газдар күн сәулесін жер бетіне кедергісіз жібергенімен, ал жер бетінен космос кеңістігіне кететін ұзын толқынды жылу сәулелерін өткізбей, көмір қышқылы газдарының қызып, жалпы атмосфера шегінде жылу процесін тездетуде. Мәселен, XIX ғасырдың 20-жылдарында көмір қышқылы газының атмосферадағы мөлшері 0,029% болса, ал 90-жылдары -0,035%-ға жетіп, 20%-ке көбейіп отыр. Бұл көрсеткіш БҰҰ-ның зерттеулері бойынша 2020 жылдары 30%-ға жетпек. Ол жағдайда жер шарының орташа температурасы 0,1°С-қа, ал 2050 жылдары екі есеге өсе түсетіні дәлелденген. Осы мәліметтерді компьютерлік жүйе арқылы есептегенде жер шарының орташа температурасы жақын жылдары 1,5- 4,5°С-қа жетуі әбден ықтимал.
Жер шарының осылайша жылынып кетуі дүниежүзілік мұхиттардың деңгейін 1,5 метрге көтеріп, планетамызда "топан су" қаупін туғызары сөзсіз.
Мұхиттардың деңгейінің көтерілуі адамзат үшін кауіпті проб - лема. Міне, осының бәрі жылу эффектісінің әрекеті болғандықтан оның жүру механизмін бәріміздің де білгеніміз жөн.
"Озонның жұқаруы". XIX ғасырдың 80-жылдарында атмосфера қабатында озонның кейбір жерлерде жұқаруы байқалған. Мәселен, 1987 жылы Антарктида тұсында озонның мөлшері күрт азайып, (космостық станциясының фотосуреті бойынша) ол 7 млн км2 аумақты қамтыған. Осы жағдай 1992 жылы Оңтүстік Америка тұсында оның мөлшері 50%-ға жеткен.
Осы жағдайға байланысты БҰҰ-ның жанынан ғылыми кеңес кұрылып "озонның жұқару" себебін зерттеу басталды. Нәтижесінде, оның негізгі көзі хлорфторкөміртектік (фреондар) қосылыстар екені анықталды. Осы химиялық қосылысс атмосфераға көтеріліп, фотохимиялық ыдырауларға ұшырап, хлор тотығын түзеді. Ол өз кезеңдегі озон молекуласын ыдыратып жойып отырады. Нәтижесінде озонның жұқару процесі басталып, Космостан келетін зиянды ультракүлгін (УК) сәулелердің еркін өтуіне жол беріп, бүкіл тіршілік атаулыға қауіп төндіреді.
Бүкіл дуниежүзілік денсаулық сақтау ұйымының мәліметі бойынша атмосферадағы озонның 1%-ға азаюы кауіпті ісік ауруларын көбейтіп жіберетіні анықталған. Сол сияқты УК сәуленің көбірек өтуі адам баласының иммундық қорғаныс кабілетін азайтып, жұқпалы аурулардың мендеп кетуіне жол ашатыны дәлелденіп отыр. Осыған орай, 1985 жылы озон проблемасын шешу үшін халыкаралық Конвенция кабылданды. Оньщ мақсаты -- озон кабатынан бүлдіргіш заттар шытаруды тежеу немесе тоқтату. Осы бағытта Ресей мен ТМД елдернің біріккен ғалымдар ұжымы еңбек етуде.
Радиациялық ластанудың басқа ластанудан көп айырмашылығы бар. Қысқа толқынды электромагниттік сәуле шығару мен зарядталған бөліктерді бөліп шығаратын тұрақсыз химиялық элементтердің ядросы -- радиоактивті нуклидтер. Міне, осы бөлшектер мен шығарылған сәулелер адамның организміне түскенде жасушаларды бұзады, соның нәтижесінде түрлі ауру - лар пайда болады.
III-орташа қауіпті; IV-аз қауіпті. I және II сыныптағы заттар үшін токсикалық шоғырға жету қауіптілігі ШРК жоғарылау жағдайында аса жоғары.
Тәжірибелі байқаулардың нәтижелері негізінде максималды әрекетсіз зат шоғырының орташалаудың әр дәрежесі арасында келесі мысалдық қатынас орнатылған: 1: 1,5 : 4 : 10.
Радиациялық ластанудың негізгі көздері альфа, гамма және бэтта сияқты радиоактивті сәулелер. Ионданған сәулелер адам, жануар организмдерінде ақуыз, фермент және басқа да заттардың өзгеруіне, яғни сәуле ауруының дамуына әкеліп соғады. Сәуле ауруы сырткы мүшелерінің зақымдануынан және радиациялық ластаушылардың ішкі органдарға түсуі нәтижесінде болады.
Кесте 1
Ауадағы кейбір лас заттардың ШРК [2]
Ластайтын зат
ШРК о.т.,
мг\м[3]
ШРК м.б.,
мг\м[3]
Қауіптілік сыныбы
Бенз(а)пирен
0,000001
-
1
Сынап
0,0003
-
1
Қорғасын
0,0003
-
1
Хром оксиді
0,0015
0,0015
1
Азот диоксиді
0,04
0,85
2
Кадмий оксиді
0,001
-
2
Марганец оксиді
0,001
0,01
2
Мырыш
0,002
-
2
Метилмеркаптан
-
9*10-6
2
Мышьяк
0,003
0,003
2
Никель
0,001
-
2
Күкіртсутек
-
0,008
2
Күкірткөміртек
0,005
0,03
2
Фенол
0,003
0,01
2
Формальдегид
0,003
0,035
2
Фторлы сутегі
0,005
0,02
2
Хлорлы сутегі
0,2
0,2
2
Күкірт диоксиді
0,05
0,5
3
Азот оксиді
0,06
0,4
3
Шаң
0,15
0,5
3
Цинк
0,05
-
3
Аммиак
0,04
0,2
4
Көміртегі оксиді
3,0
5,0
4
Сәуле ауруының дәрежесі алынған сәуленің мөлшеріне бай - ланысты балалар, карт адамдар мен ауру адамдар сәуле ауруын көтере алмайды. Адамдарда 50 рентген мөлшеріндегі сәуледен сәуле ауруы байқалмайды. Ал, 100 рентгеннен бастап сәуле ауруы дами бастайды.
Сәуле ауруы өзінен алынған сәуленің мөлшеріне карай ауыр және созылмалы болып бөлінеді. Адамдар екі-үш рет сәуле алғанда ауыр сәуле ауруына ұшырайды, ал аз мөлшерден ұзақ уақыт сәуле ауруына шалдығады.
Сәуленің әсер ету мөлшеріне карай төрт дәрежедегі сәуле ауруы болады: 1-дәрежесі жеңіл түрлі 100-200 рентген мөлшерінде; 2-ші дәрежесі орташа 200-300 рентген; 3-ші дәрежесі ауыр 300-500 рентген мөлшерінде; 4-ші дәрежесі өте ауыр -- 500 рентгеннен астам мөлшерде сәуле алған кезде болады. Адамның іс-әрекеті нәтижесінде биосфераның радиациялық ластануы өте үлкен кауіп тудырып отыр. Қазіргі кезде радиоактивті заттар өте кең қолданылуда. Осы элементтерді тасымалдауда болатын немкұрайдылықтың нәтижесінде өте күшті радиациялық ластану болады [4, 8б].
1.2 Табиғат ресурстарын пайдалану қажеттілігі және негізгі түрлері
Жердегі барлық биологиялық тіршіліктің, әрбір тірі организмнің ең басты кажетгілігі өзінің үдайы өмір сүру жағдайын қамтамасыз ету. Олар өздерінің тіршілік кажеттіліктерін қамтамасыз еткенде ғана өмір сүре алады. Осы мақсатта биосферада ұдайы үздіксіз зат, қуат, акпарат алмасуы болып тұрады.
Қажеттілік барлық тірі организмдерге тән сипат, ездерін қоршаған ортамен қарым-қатынасы арқылы көрініс табады. Әрбір тірі организм өзінің қажеттіліктерін табиғаттан алады және өздері басқалардың қажеттілігін қамтамасыз етеді. Қажеттілік организмдердің емір сүру ортасымен байланысын, оған тәуелділігін білдіреді. Сонымен қатар, ол табиғи ортаның біртүтастығы. Өйткені, әрбір тірі организм өзінің қажетін табиғи ортадан алады және тіршілік әрекеттерін осыған бағыттайды.
Организмдердін дамуының жоғары сатысында түрған жануарлар мен адамдардың да табиғи ортамен қарым-қатынасы -- тіршілік әрекеті болып табылады. Олар өздерінің қажеттерін табиғаттан алады. Бірақ, оны қанағаттандыру үшін әрекет етуі керек. Тіршілік әрекетінің арқасында ғана табиғаг қажетті қанағаттандырушы бола алады.
Өмір сүру үшін кез келген тірі организм табиғи ортадан алатын заттарға (ауаға, суға, қоректік заттарға), қуатқа (жарыққа, жылуға) және ақпаратқа қажетті. Жануарлар оларды табиғи күйінде, өзгертпей түтынады. Олар табиғаттан алатын заттарының қуатын өзгертгіейді, керісінше эволюциялық даму барысында өздері табиғи ортаға бейімделеді. Ал адамдардың олардан ерекшелігі табиғаттан алатын заттарын, қуатын өздерінің қажетгілігіне сәйкес өзгертуге тырысады. Еңбек нәтижесінде адамдар өздерінің қажеттіліктерін етейтін заттарды ғана өзгертіп қоймай, оларды өзгертетін құрал саймандар жасайды. Сонымен, жануарлардың табиғатпен қарымқатынасы біржақты, ал адамдардың қатынасы екіжақты болады. Жануарларды табиғат қалыптастырады. Адамдар мен табиғат бір-бірін қалыптастырады.
Өздерінің қажеттіліктерін қанағаттандыру үшін жануарлар табиғатпен тікелей қарымқатынаста болады. Өмір сүру үшін олар тек қана өздерінің көру, есту, сезу қабілетіне, бүлшық ет күшіне, тісіне, тырнағына, қанатына сенеді.
Адамдар ездерінің кажеттілігін қанағаттандыру үшін әр түрлі еңбек кұралдарын жасайды және оған өзінен басқа адамдар қатысады. Сөйтіп ендірістік процесте қоғамдық қатынастар қалыптасады. Еңбек әрқашан қоғамдық сипатта болады, яғни еңбек қоғамда жасалады және қоғамдық еңбек нәтижесін пайдаланады. Еңбек және ол тудыратын қоғамдық қатынастар адамдар мен табиғатты байланыстырушы болады. Адамдардың қоғамдық еңбекке бейімділігі олардың жануарлардан басты ерекшелігі болып табылады.
Еңбекпен табиғи ресурстарды өзгертіп, оны өзінің қажетіне бейімдеп, адамдар өздерінің өмір сүруіне қолайлы жағдайлар жасайды. Сонымен қатар, еңбектің нәтижесінде адамдар өздерінің қабілеттерін, кажетгіліктерін жетілдіреді, тәжірибе жинақтайды, өздерін әлеуметтік тұлға ретінде қалыптастырады. Әлеуметтік қатынастар адамдардың дамуының басты негізі болып табылады. Адамдар тек қана биологиялық тұлға болып калмай, тарихи дамитын әлеуметтік тұлғаға айналады.
Адамдардың тіршілік әрекеті тек кана әмір сүру емес, басқа да көптеген мәселелермен байланысты. Адамдар табиғи ортамен қатар әлеуметтік ортаға бейімделеді. Адамдардың биологиялық және әлеуметтік бейімделуі ылғи үйлесе бермейді, қайшылықта да болады.
Адам және олардың өмір сүру ортасы көпжақты, әр түрлі, алуан сипатты ішкі және сыртқы байланыстағы әлементтер жүйесі болып табылады. Адамдарды табиғи ортамен байланыстыратын барлық кажеттіліктерді санап шығу мүмкін емес, бірақ олардың негізгі түрлерін атауга болады.
Биологиялық қажеттіліктер адамдардың биологиялық түр ретінде өсіп-өнуін қамтамасыз ететін қажеттіліктер. Оларға жататындар:
қолайлы қоршаған ортаға кажеттілік;
табиғат ортамен зат, энергия және ақпарат алмасу қажеттілігі.
Әлеуметтік кажеттіліктер адамдардың әлеуметгік түлға ретінде өсіп-өнуін қамтамасыз ететін қажеттіліктер. Олар:
барлық әрекет түрлеріне қажеттілік;
өзі тектестермен байланыстың барлық түрлеріне қажеттілік [2, 20б].
Адамдардың қажеттіліктерін бұлай сұрыптау, әрине кез келген сұрыптаулар сияқты, шартты өмірде адамдар қажеттіліктері біртұтас бір-бірінен ажыратылмайды. Тіршілігін және әрекеттерін қамтамасыз ету үшін адамдар барлық қажеттіліктерін мейлінше толық қанағаттандыруға тырысады. Өмірлік қажеттіліктердің біреуініц орындалмауы немесе толық орындалмауы организмдердің тіршілігін нашарлатады немесе тоқтатады.
Сурет 3. Табиғатты ұтымды пайдалану
Ескерту - [1] әдебиет негізінде автор құрастырған
Биологиялық кажеттіліктерді бір-бірімен алмастыруға болмайды. Ал әлеуметтік қажеттіліктердіц кейбіреуінің орындалмауын басқа түрімен жабуға болады, организм өзін біршама қолайсыздық түрінде сезінеді, бірақ тіршілігі жойылмайды.
Биологиялық қажеттіліктер және оларды қанағаттандыру өмірдің алғышарты. Биологиялық қажеттілік барлық тірі организмдерге тән, сондықтан ол адамдардың ерекшелігі емес. Әйткенмен, нақ осы биологиялык кажетгіліктер адамзагіың даму тарихында олеумеггік қажеттіліктің тууына себепші болды.
Адамдардың қажеттіліктері үзақ уақыт қалыптасқан жүйе. Өмірге қажетті заттарды, куатты, ақпаратты алып тұру адамдардың еңбек етуге қажеттілігін туғызды. Еңбек адамдардың тарихи дамуының алғышарты және нәтижесі болып табылады. Г. Гегельдін, сөзімен айтқаида, еңбек қажетгілікті қанағаттандыру кұралы, ал қажеттіліктер еңбектің бастауы болады. Сондықтан Ф. Энгельс Адамды адам қылған енбек деп айтқан [5, 23б].
Табиғи ортамен қатынасында адамдар тек қана өздерін қоршаған ортаны өзгертіп қана коймай өздерін де өзгертеді. Олар қоршаған ортаға анатомиялық және психологиялық тұрғыдан бейімделеді. Біртіндеп қажетгіліктеріне оларды қанағаттандырушы органдары сәйкестендіріледі. Қолмен еңбек ету кажеттілігінен адамдар екі аяқпен жүруге көшті және бүл олардың бүрынғыдан гері кеңістікті жақсы шолуына жол ашты. Адамдардың келесі даму сатыларында қолы еңбек қүралдарын ұстауға, олармен еңбек етуге бейімделді, көру, есту, сезіну органдары жетіліп жаңа кажетгіліктерге бейімделе бастады. Қоғамдық еңбек адамдардың бір-бірімен сөйлесу қажеттілігін туғызды. Олар өздерінің қажеттіліктерін қанағаттандыру үшін бірлесіп еңбек етуге мәжбүр болды. Сөйлесу, ақпарат алмасу нәтижесінде ойлау қабілеті де жетілдірілді. Сонымен, әлеуметтік қажеттіліктер пайда болды [6].
Биологиялық қажеттіліктерді қанағаттандыру үшін туындаған әлеуметтік қажеттіліктер біртіндеп жетілдіріліп, өз кезегінде биологиялык кажеттіліктерге өзгерістер әкелді. Мұндай өзгерістер бүгінгі күні де жалғасуда. Биологиялык қажеттіліктің мағынасы бұрынғыдай болғанымен оны қанағаттандыру түрі өзгерді. Мысалы, атмосфералық жауын-шашыннан, температүраның езгерістерінен (ыстық-суығынан) қоргану үшін тұрғын үйге қажеттілік сақталады. Бірақ осы қажеттілікті қанағаттандыру түрлері өзгерді. Алғашқы адамдар қарапайым үңгірлермен, баспанамен қанағаттанса, қазіргі адамдарга барлық коммуналдық қызметтермен жабдықталған колайлы пәтер, жеке үй керек. Әлеуметтік жағдайлардың өзгеруі адамдардың биологиялық өзгерістерін тудырады. Мысалы, физиологтар адамның асқазанында түқым қуалайтын өзгерістер болғанын айтады. Қазіргі адамдардың асқазаны пісірілген (жұмсақ) тамаққа бейімделген, бұрынғыдай түрпайы, шикі асты қорыта алмайды.
Биологиялық және әлеуметтік қажеттіліктерді қанағаттандырудың мақсаты -- адамдардың өсіп-енуі, тіршілігі. Былайша айтқанда адамдардың өмір сүруі және дамуы осы мақсатта багытталған. Бүл мақсат адамдарды жаңа қажеттіліктерге үмтылдырады және олар осы жаңа қажетгіліктерді қанағаттандыру жолдарын жетілдіруге тырысады.
Қажеттіліктің артуы адамдардың және адамзат қоғамының оларды басқа жануарлардан ерекшелендіретін маңызды касиеті. Бұл жалпы адамзатқа тән заңдылық барлық даму кезеңінде барлық халықтың тарихында болды және бола береді.
Сурет 4. Ғылыми жаналыктың ашылуы мен өндіріске енгізілу мерзімінің қысқаруы
Өркениеттің дамуы адамдардың артып отыратын қажеттіліктерін канағаттандыру жолдарын дамытумен келеді. 4 суретке сәйкес, бұрын пайдаланылмаған бұйымдар қазір өмірлік қажеттіліктерге айналды. Қазіргі адамдар бұрынғыдай телефонсыз, теледидарсыз, радиосыз және т.б. тұрмысқа қолданылатын заттарсыз тұра алмайды. Жаңа қажеттіліктің ашылуы оның өндіріске тұрмысқа енгізілуі барғансайын тездеп келеді.
Қоғамның дамуының алғашқы кезеңінде адамдардың табиғи ортаға, оны өзгертуге ықпалы өте нашар болды. Адамдар табиғат күштеріне бағынышты болды, табиғат апаттарынан қоргануға әлсіз болды. Өмір сүру үшін оған табиғат күштерімен күресуге түра келді. Уақыт өткен сайын адамдардыц габиги ортамен катынасы өзгерді. Ғылыми-техникалық жетістіктер адамдардың мүмкіндігін орасан арттырды. Оған бүгін тамақтану үшін ацга шығудың қажеті жоқ. Жыртқыш андар оның өміріне қауіп төндірмейді. Орта ғасырда миллиондардың емірін қиған көптеген індет аурулар артта қалды. Тіпті адамзат қоғамында тіршілікке бейімделу табиғи сүрыпталу заңдылығы да табиғи сипатын әлсіретіп, әлеумеггік сипатқа ис болды. Қазірі і адамдар өздерін табиғатка тәуелсіз сезінсді, табиғатты билеушіміз деп ойлайды. Шындығында солай ма?
Адамдар еңбек құралдарын, қоғамдық қатынастарды жетілдіру аркасында табиғат апаттарын ауыздықтау жолында едэуір жетістіктерге жетті. Бірақ бүл табиғатпен қатынастың негізін өзгерткен жоқ, адамдар баяғыша өздерінің кажеттіліктерін табиғаттан алады, табиғи ортада өмір сүреді, тек табиғатты пайдалану арқылы ғана өмір сүреді. Адамдар өздерінің ең жетілген қүралсаймандарын жасау үшін керегінің бәрін табиғаттан алады. Өндірістің дамуы арткан сайын табиғаттан алатын заттар артады, яғни табиғат пен когамның байланысы күшейе түсетіні ақиқат. Біздің табиғатқа тәуелділігіміз кемімейді, керісінше өседі.
Жердегі барлық тіршілік өздерінің қажеттіктерін қанағаттандырумен байланысты. Қажеттілік дегеніміз тірі организмдердің табиғи ортамен арақатынасын, оған тәуелділігін тудыратын өмірлік қасиеті, сипаты.
Жануарлардың қажеттілігі табиғи ортадан заттарды, қуатты ақпаратты дайын күйінде алумен канагаттандырылады. Адамдар еңбекпен табиғи минералдарды өзгертіп өздерінің қажеттіліктерін қанағатғандырады.
Адамдарға тән қажетгілік биологиялық және әлеуметтік қажеттілік түрінде тарихи қалыптасты. Адамзат даму тарихының басында биологиялық қажетгіліктері әлеуметтік қажетгілікті тудырды, ал уақыт өте келе алгашқыларына өзгерістер әкелді.
Адамдардың басқа жануарлардан өзгешілігі, олар әрқашан өзгерісініц қажеттіліктерін кецітіп, күрделендіріп огырады. Қажеттіліктін артуы жалпы адамзатқа тән заңдылық, адамзат қоғамының дамуының мазмұны.
Адамдардың қажеттіліктерін қанағапандыру бұрын да және қазір де табиғат пайдаланумен мүмкін болады. Табиғат пайдалануды адамдардың өздерінің қажеттіліктерін қамтамасыз ету үшін табиғат ресурстарын қоғамдық өндірісте пайдалану теориясы мен тэжірибесі деп айтуымызга болады.
Қоғамның өндірістік күші және өркениеті артқан сайын табиғатқа тәуелділігі кемімейді, керісінше арта түседі.
Тауар-ақша катынастарының дамуы және еңбек бөлінісі адамдардың табиғатты пайдалану сипатын өзгертті. Табиғи заттар мен күштер бұрынгыдай тікелей адамдардың тіршілік жагдайы болып табылмайды. Олардың орнын қолдан жасалған заттар, бұйымдар және басқа жағдайлар басты. Егер бұрын табиғат зандылықтары қоғамның өндірісті калыптастырса, енді қоғамдық өндірістіц, айырбас пен белудің және тұтынудың заңдылықтары адамдар арасындағы қатынастарға ғана емес адамдар мен табиғат арасындағы қатынастарга, тіпті табиғи қүбылыстарга әсер ете бастады.
Табиғат ресурстарын түтыну айырбас арқылы болады, ал ол адамдар мен адамдар арасындагы ғана емес, адамдар мен табиғат арасындагы айырбасты тудырады. Тауар қатынастарына дейін адамдар табиғаттан тек өзіне керегін ғана алып, өзініц қажетін канагатғандырды. Тауар қатынастары дамығанда қатынас желісі үзарып бірнеше тізбекке бөлінді. Тауар өндірушілер казір табиғаттан өзінің ғана қажетін алып қоймайды, айырбаска тауар өндіру үшін алады. Өндіріс кезінде, яғни табиғатпен тікелей қатынас кезінде табиғаттан қанша зат, қуат алу шегін білмейді. Ол тек айырбас пен тұтыну соңында ғана белгілі болады. Сөйтіп табиғат ресурстарын артық тұтынуга жол беріледі. Тауардың пайдалылыгы жеке тұтынушының қажетімен шектелмейді қоғамдық қажеттілікпен өлшенеді. Тауар айырбасына өндірушілер, тұтынушылармен қатар, оны тасымалдаушылар, сақтаушылар, саудагерлер, араласады және халықаралық еңбек бөлінісі нәтижесінде көптеген елдердің тауар өндірушілері мен түтынушылары қатысады. Бір сөзбен айтқанда, тауар айырбасы бүкіл қоғамдык сипатқа ие болады. Оған экономикалық саясат, халықаралық сауда, кеден саясаты және т.б. әсер етеді.
Егер бүрын адамдардыц табиғатты пайдалану табиғи кажеттіліктерге байланысты болса, енді әлеуметтікке айналды және адамдардың табиғатқа тәуелділігі комескіленіп, когамдық өндіріс алдыңгы орынга шықты.
Табиғат ресурстарын айырбас арқылы тұтыну оларды сарқылтуга экологиялық токырауға әкелетін ең негізгі себеп. Жеке адам енді өзінің тіршілік ортасын басқара алмайды. Өзінің кептеген қажеттерін қамтамасыз ету үшін қоғамдык айырбасқа қатысуга мэжбүр болады. Жеке табиғат ресурсын пайдаланушы өзінің көптеген қажеттерін канағаттандыру үшін ресурс пайдалануды арттыра береді. Табиғат ресурсын сарқылтып, оған теріс әсер етіп жатқанын сезген күннің өзінде, ондай әрекетін тоқтата алмайды. Өйткені өзінің қажеттерін ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz