Африканың географиялық белдеулері

Кіріспе

І тарау
1.1 Африканың географиялық белдеулері.
1.2. Ауа температурасы мен жауын.шашынның географиялық таралуы.
1.3. Африканың климаты және зоналары.

ІІ тарау
2.1. Өзендердің климатқа тәуелділігі.
2.2. Климаттың шаруашылыққа әсері.

Қорытынды

Кіріспе
Африка — Жердің Евразиядан кейінгі көлемі жағынаи екінші үлкен материгі. Оған қарасты аралдарды қоса есептегендегі ауданы —30,3 млн. км2, аралдарсыз —29,2 млн. км2.
Африка материгі Евразиямен тығыз байланысты: оларды тек Қызыл және Жерорта теңізі бөліп тұр. Африка мен Евразия шығыс жарты шардың біртұтас құрлық массивін құрайды, бұларды басқа материктерден мұхиттардың орасан зор кеңістіктері бөліп тастаған.
Материктің шеткі нүктелері солтүстікте — Эль-Абьяд мүйісі (37°20' с. е.), оңтүстікте — Игольный мүйісі (34°52' о. е.). Африка солтүстіктен оңтүстікке 8 мың км созылып жатыр. Материктің ең жалпақ бөлігі экватордан солтүстікте 10° пен 16° аралығында жатыр, мұнда Африка 17°33' б. б. бастап (Альмади мүйісі), 51°24 ш. б. (Хафун мүйісі) дейін созылып, ені 7500 км-ге жетеді.
Африка жағалауында аралдар онша көп емес. Олардың ішіндегі ең үлкені — Мадагаскар. Үнді мұхитында одан басқа Сокотра, Занзибар, Пемба, Мафия, Комор, Маскарен аралдары бар. Олар түгелдей дерлік материктен пайда болған жэне материкке таяу жатыр.
Атлант мұхитында материктік және вулкандық аралдар бар. Олар: Мадейра, Канар, Жасыл Мүйіс, Масиас-Нгема-Бииого, Принсипи, Сан-Томе, Аннобон.
Орографиясы жағынан әр түрлі және тым бөлшектенген Евразияға қарағанда Африканық жері керісінше бет кұрылысы біркелкі және пішінінің қарапайым болуымен ерекшеленеді. Оның рельефінде биіктігі 200 метрден 1000 метрге дейін баратын жазықтықтар мен тау үстірттері басым. Жерінің 10 процентке жуығы ойпатты, ал 20 проценттен біраз астамы таулы болып келеді. Материктің шеткі бөлігі, әдеттегідей, ішкі аудандармен салыстырғанда көтеріңкі келеді. Олардың орташа биіктігі 750 м құрайды.
Африканың экватордық екі қапталындағы негізінсн тропиктік-экваторлық
кеңістік алабындағы орны жоғары температураның басым болуына себепші болса, ішкі бөліктерінің онша тілімденбеуі әрі тұйықтығы Африкаға тән континенттілік туғызады. Тегіс рельефтің басым болуы және географиялық орны зоналықтың айқын көрінуіне жағдай жасайды. Табиғат жағдайлары біршама біртектес болып келетін ендікті бойлай созылып жатқан жалпақ өңірлер экватордан солтүстікке және оңтүстікке қарай бірін-бірі заңды түрде алмастырады. Зоналық құрылым, әсіресе, материктің барынша сом және рельефі бірсыдырғы солтүстік бөлігінде айқын көрінеді. Біздің эрамыздан көптеген ғасырлар бұрын материктің жағалауы мен ішкі аудандарында Азия мен Солтүстік Африканың халықтары: финикиялықтар, египеттіктер, карфагендіктер болып тұрған. Ерте орта ғасырда Шығыс және Солтүстік Африкаға Аравия түбегінен арабтар өткен.
XV ғасырда португалдықтар Индияға апаратын жол іздеу барысында Африканың жағалауын зерттеген. Бұл, құл саудасының және африка елдерін европалықтардың басып алуының бастапқы кезеңі болатын. XVIII ғасырдың аяғы мен XIX ғасырдың бас кезінде Англия мен Франция материктің ішкі жағындағы бірнеше отарларды жаулап алды. Бұл жаулаулар кезінде ашылыстар мен зерттеулер қатар жүргізілді. 1788 жылы ағылшындар «Африканың ішкі бөліктерін ашуға жәрдем ететін ассоциация» құрды. ХІХ ғасырдағы зерттеулердің айтарлықтай нәтижесі—Африканың ең ірі өзендері Нигер, Ніл, Конго және Замбези бассейндерінің зерттелуіне байланысты негізгі географиялық проблемаларды шешу болды. Орталық және Оңтүстік Африканы зерттеп білуге ағылшын ғалымы Д. Ливингстон үлкен үлес қосты. Ол отыз жыл бойы (1843— 1873) Атлант мұхитынан Үнді мұхитына дсйінгі және Кейптауннан экваторға дейінгі ұлан-байтақ кеңістікті зерттеді.
XIX ғасырдың екінші жартысында Ніл мсн Конго суайрығы облысын зерттеу жұмыстарын орыс ғалымы В. В. Юнкер жүргізді.

Климаттық белдеулер. Африканың географиялық орнының ерекшелігіне сәйкес, экватордан басқа климаттық белдеулер екі реттен қайталанады.
Экваторлық белдеу Конго (Заир) өзені алабының экватор бойындағы бөлігін және Гвинея шығанағы жағалауын алып жатыр. Аумағы онша үлкен емес. Бұл белдеуге бүкіл жыл бойы ылғалды экваторлық ауа массалары әсер етеді. Ауа райы әдетте таңертең ашық болады, түске қарай жердің беті қатты кызуына байланысты ауа жоғары көтеріліп, бұлттар пайда болады. Жинал-ған қалың бұлттардан түстен кейін нөсер жаңбыр жауады. Жаңбыр кезінде аспанды қақырата күн күркіреп, найзағай жарқылдап, ормандағы тіршілік атаулының берекесін алып, сапырылыстыратын алай-түлей күшті жел соғады. Бұл жойқын нөсер бірнеше сағатқа ғана созылады, кешке карай күн шайдай ашылып, тіршілік мамыражай қалыпқа көшеді. Күнделікті осы ауа райы қайталанып отырады. Өсіресе көктем мен күзде несерлер күшейеді. Ауа температурасы (+24°С) жыл бойы тұрақты болатын, жауын-шашын жыл бойы біркелкі, әрі 3000 мм-ден жоғары түсетін мұндай климатты ылгалды экваторлық климат деп атайды.
Субэкваторлық белдеулер экваторлық белдеуден екіжарты шардың шамамен 20° ендіктеріне дейінгі аралықты, Мадагаскар аралының солтүстігін қамтиды. Оңтүстік субэкваторлық белдеудің батыс шекарасы Бенгел суық ағысының әсерінен солтүстікке қарай ығысқан (климаттық белдеулер картасын қараңдар). Субэкваторлық климаттың экватор климатынан басты айырмашылығы - жауын-шашын мөлшерінің аздау болуы және оның жыл мезгілдеріне қарай түсуінен байқалады. Бүл кұбылыс жазда экваторлық, қыста тропиктік ауа массаларының әсер етуімен байланысты. Жаңбыр негізінен әрбір жарты шардың жаз айларында жауады, ал қыс мерзімі қүрғақ болады. Сондықтан бүл белдеуде жыл мезгілдері ылгалды және құргақ кезеңдерге айқын ажыратылады. Ылғалды кезеңнің ұзактығы экватордан қашықтаған сайын азаяды. Жыл бойы жоғары болатын ауа температурасы әрбір жарты шарда жыл мезгілдеріне байланысты аздап өзгереді. Осындай климатты ауыспалы ылгалды климат деп атайды.
Тропиктік белдеулер материктің екі тропиктік шеңбер үстіндегі бөлігін камтиды. Солтүстік тропиктік климаттык белдеу батыстан шығысқа карай өте енді және аса зор Еуразия материгімен көршілес орналасқан. Бұл белдеуге осында қалыптасқан тропиктік континенттік ауа массалары мен Еуразия үстінен құрғак, ыстық ауа әкелетін пассаттар әсер етеді. Сондықтан белдеуде Жер шарындағы ең ыстық, ең құрғак, ең үлкен Сахара шөлі орналасқан. Мұнда күндіз ауаның орташа температурасы +40°С және одан да
жоғары көтеріледі. Құмның беті +70°С-қа дейін қызады, керісінше түнге ауа мен жер беті тез суынады. Сахараның ауасы құрғақ, ыстық, әрі шаңды бола-ды. Жазда жиі-жиі құмды дауылдар - самум желдері соғады, аспан ылғи шаңытып түрады. Қызған ауаның қозғалыстары нәтижесінде көкжиекте пайда болатын сағымдар шөлдегі жолаушылардың көзін алдайды. Ауаның салыстырмалы ылғалдылығы өте темен болатындықтан, Сахарада жаңбыр өте сирек болатын құбылыс. Кейде бірнеше жылға созылған құрғақшылықтан кейін күтпеген жерден нөсер жаңбырлар жауады. Су өткізбейтін жыныстар жауып жаткан шөлдерде әп-сәтте айнала суға толып, сел жүреді. Жауын-шашынның жылдық мөлшері 100 мм-ден де төмен. Климаттың мұндай сипатын тропиктік континенттік шөл климаты деп атайды.
Оңтүстік тропиктік климаттық белдеу Атлант мүхиты жағалауында экватор сызығы үстінен басталып, Үнді мүхиты жағалауында 20° о.е. бойымен Мадагаскар аралын кесіп өтеді. Батыста белдеу шекарасының солтүстікке қарай ығысуы Бенгел суық ағысының ықпалына байланысты болады. Сондыктан бүл жағалауда экватор бойына дейін Намиб жағалық шөлі орналасқан Намиб шөлінен шығысқа карай Калахари шөліжатыр. Калахаридің климаттық жағдайлары Сахарамен салыстырғанда біршама қолайлы келеді. Жауын-шашынның жылдық мөлшері батыстан шығысқа
қарай артады (картадан қараңдар). Үнді мұхитынан келетін теңіздік тропиктік ауа массасының ыкпалында болатын белдеудің шығыс бөлігіне тропиктік ылгалды климат тән болады. Сонымен Африканың оңтүстік тропиктік климаттық белдеуі батыстан шығысқа қарай үш климат сипатына ажыратылады (климаттық белдеулер картасын қараңдар).
Субтропиктік белдеулер Материктің солтүстік және оңтүстік шеткі бөліктерін қамтиды. Өтпелі белдеу болғандықтан мұнда жазда тропиктік, қыста қоңыржай ауа массалары әсер етеді. Температураның жыл мезгілдеріне қарай ауытқуы айқын байқалады. Жазы ыстық +28° С, құрғақ қысы біршама жылы +10 ° С, ылғалды болады. Оңтүстік субтропиктік белдеудің батысында Жерорта теңізі климат тән. Белдеудің оңтүстік-шығысында жауын-шашын жыл бойы жауады, Үнді мұхитынан соғатын муссондар әсерінен ылғалдың басым бөлігі жазда түседі. Мұндай климат субтропиктік ылғалды климат деп аталады.