Бидайдың сапасын зерттеу

КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 4
НЕГІЗГІ БӨЛІМ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 5
1 ӘДЕБИЕТКЕ ШОЛУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 5
1.1 Бидайдың морфологиялық ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
1.2 Бидай сапасының физикалық белгілері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 10
1.3 Топырақтың тұздануы және оның алдын алу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 11
1.4 Топырақ тұздануының өсімдіктерге әсері ... ... ... ... ... ... ... ... . 14
2 ЗЕРТТЕЛГЕН МАТЕРИАЛДАРЫ ЖӘНЕ ӘДІСТЕРІ 16
2.1 ЗЕРТТЕУ МАТЕРИАЛЫНА СИПАТТАМА ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 16
2.2 Физиологиялық және морфо.анатомиялық зерттеу әдістері ... ... ... 18
3 ЗЕРТТЕУ НӘТИЖЕЛЕРІ ЖӘНЕ ОНЫ ТАЛДАУ
3.1 «Казахстанская . 3» сортының морфо.анатомиялық зерттеу нәтижелер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 19
3.2 «Шағала» сортының морфо.анатомиялық ерекшеліктері ... ... ... ... .. 23
3.3 «Қайыр» сортының жапырақ және тамырының морфологиялық және анатомиялық құрылысы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 27
3.4 «Мельтурн» сортының морфологиялық және анатомиялық ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 31
3.5 «Казахстанская ранняя» жапырақ және тамырының морфо.анатомиялық құрылысы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 35
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 39
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 40

Кең байтақ Қазақстан жері өсімдіктер қорына бай. Осы өлкеде өсетін өсімдіктердің көбі біздің өнеркәсіптерімізде, фармацевтикада, ауыл шаруашылықтарымызда пайдаланып келеді. Қазіргі кезде жаңа технологиялық әдістермен өндірістерде де қолданыс табуда. Адамзаттың даму тарихы қоршаған әлемді танып білумен және табиғи ресурстарды шаруашылықта пайдалануға ендірумен тығыз байланысты. Адамдар өзінің күнделікті шаруашылығында өсімдіктер әлемі байлығын ерте заманнан бері, сондай-ақ дамуының алғашқы кезеңдерінен бастап өздерін қоршаған өсімдіктерді сипаттап, олардың пайдалы жақтарына көңіл аударған.
Қазіргі таңда Қазақстанда өсетін ауылшаруашылық дақылдарынан мол өнім алуға ерекше көңіл бөлінуде. Ауыл шаруашылық дақылдарының бірі бидай сортын тиімді пайдалану келесі экологиялық факторларға тәуелді: ауаның ылғалдылығы, топырақтың құнарлылығы, күн сәулесін тиімді пайдалану, топырақ құрамында қышқылдық және нейтралды реакциясын қалыпты сақтау, жаңа сорттар алу, өсімдіктің өсу жиілігін бақылау. Жер бетінің шамамен 25% және дақылданатын егістіктердің бес пайызы әртүрлі деңгейде тұзданған. Тұздану бұл дақылды өсімдіктердің өнімділігін шектейтін қауіпті экологиялық факторлардың бірі болып саналады. Қазіргі кезде топырақтың екіншілік тұздану аумағы жоғарылап отыр.
Осылайша, тұздану ауыл шаруашылық дақылдардың өнімділігін лимиттеуші және өсімдіктің тіршілік етуінің барлық жағына терең әсер ететін маңызды фактор екені мойындалды. Осыған байланысты С4 фотосинтезі жүретін аса бағалы өсімдік түрлеріне ерекше көңіл бөлініп отыр, олар жүгері, қонақ жүгері, тарының кейбір түрлері, яғни шөлейттену мен тұздануға жақсы жерсіндіріліп кетуге қабілетті өсімдіктер. Бидай – дәнді-дақылдар тобына жататын, көбінесе біржылдық шөптесін өсімдік. Дәнді-дақылдардың ішіндегі ең басты және ең көп өндірілетін дақыл. Бидайдың 20-ға жуық жабайы және мәдени түрі белгілі. Бидай сұрыптары құрамындағы эндосперманың (80-84%) мөлшеріне байланысты бағаланады. Бидай біздің заманымызға дейінгі 6000-5000 жылдары Ежелгі Грекияда өсіріле бастаған. Мысыр мен Қытайда біздің заманымыздан 4000 жыл бұрын бидайдан тағамдар жасаған. Адамдар бидайды тек тағам ретінде ғана емес, сонымен қатар емдік қасиеттері үшін де ерте заманнан бағалаған. Мәселен, өнген бидайда В2 дәрумені 10 есе көп. Осындай керемет қасиеттерінің арқасында өнген бидайды жеу адам ағзасы үшін аса пайдалы. Бидайдың дәніне қарағанда, қабығы мен ұрығында Е дәрумені, антиоксиданттар, В тобындағы дәрумендер өте көп болады.

1. П.К.Иванов - Яровая пшеница. «Колос». М.: 1971, 9 б.
2. www.google.kz
3. Құлжабаева.Г.Ә – Өсімдіктер әлемі,дәнді дақылдар. Алматы.: 2011, 16 б.
4. Н.Мұхитдинов, Ә.Бегенов, С.Айдосова - Өсімдіктер морфологиясымен анатомиясы. Алматы.: 1993, 115-119 б.
5. Бараев.И.А - Яровая пшеница. М.: «Колос», 1978, 429 б.
6. Л.И.Лотова, А.К.Тимонин - Сравнительная анатомия высших растений. М.: 1989, 32-41 б.
7. Ә.Ә.Әметов – Ботаника, Алматы.: 2005, 445 б.
8. Полевой В. В. - Физиология растений: Учеб. для биол. спец. вузов. – М.: 1989, 428-430 б.
9. Якушкина Н. И. - Физиология растений: Учеб. Пособие для студентов биол. Спец. пед. ин-тов. – М.: Просвещение, - 1980., - 303 б.
10. «Пшеница » - Животков Л.А. , Бирюков С.В., Степаненко А.Я.; под ред Животкова Л.А ; сост. Медведовский А.К. - К. Урожай, 1989, 320 б.
11. А.Т.Қуатбаев – Жалпы экология, Алматы.: 2008, 103 б.
12. www.yandex.kz
13. Е.Жамалбеков, Р.Білдебаева - Топырақтану және топырақ географиясы мен экологиясы. Алматы.: 2004, 199-208 б.
14. Минаев С. В., Солдатов С. Е., Таланова В. В., Титов А. Ф. - Исследование реакции пшеницы на хлоридное засоление – Петрозаводск.: 1992, 17-23 б.
15. Кидрей Т. А.- Устойчивость растений к засолению среды корнеобитания - 1999, 80-83 б.
16. Муха В. Д. - Агропочвоведение / В. Д. Муха, Н. И. Картамышев,Д. В. Муха. – М. : Колос, 2004, 528 б.
17. Иванов И. И. - Солевой баланс почвы // Мелиоративная энциклопедия. – М.: 2004. – Т. 3. 196 б.
18. Удовенко Г. В. - Солеустойчивость культурных растений. – М.: 1997,
216 б.
19. Полевой В. В. - Физиология растений: Учеб. для биол. спец. вузов. – М.: Высш. шк., 1989, 428-430 б.
20. Шевякова Н. И.- Метаболизм и физиологическая роль пролина в растениях при водном и солевом стрессе.//Физиология растений, - 1983., Т. 30. Вып. 4, 768-781 б.
21. Гусева H.A. - Морфофизиологический способ определения солеустойчивости растений / H.A. Гусева, О. А. Досеева, Н. В. Воробьев, Ю.А. Ткаченко //. - Краснодар.: 2002, 21 – 22 б.
22. Минаев С. В., Солдатов С. Е., Таланова В. В., Титов А. Ф. - Исследование пшеницы на хлоридное засоление.//Биологические исследования растительных и животных систем. – Петрозаводск.: Карельский научный центр РАН, - 1992, 17-23 б.
23. Клышев Л. К. - Проблемы солеустойчивости растений, - 1989, 195 б.
24. Полуэктов Е. В. - Солеустойчивость растений / Е. В. Полуэктов,Н. А. Иванова - Мелиоративная энциклопедия М. : 2004. – Т. 3. 197 б.
25. Барнаков.Н.В. – научные основы семеноводства зерновых культур. Новосибирск.: 1982, 325 б.
26. Серова А.А., Макарова А.Н. - Сортоиспытание яровой пшеницы на темно- каштановых почвах Акмолинской области // Информационно –рекламный научно практический журнал по сельскому хозяйству. – Агомеридиан, 2008. №4 (10). 29-33 б.
27. Тютенов А.Х. - Алғы дақыл және жаздық бидай сұрыптарының астық өнімі // С.Сейфуллин атындағы Қазақ агротехникалық университетінің ғылым жаршысы. 2003. Том 3 , журнал №10. 18-22 б.
28. Эзау. Анатомия семенных растений. - М.: Мир, 1980. - Т. 1, 2. 532-558 б.
29. Барыкина Р.П. - Справочник по ботанической микротехнике. Основы и методы. – М.: М ГУ, 2004. 312 б.
30. Работнов Г.А. - Жизненный цикл многолетних травянистых растений в луговых ценозах // Труды Бот. инс. АН СССР. - 1960. - № 2. 204-208 б.
31. Курсанов и др. - Анатомия и морфология растений. - М.: Просвещение, 1966. – Т.1. 423 б.
32. Зайцев Г.Н. - Методика биометрических расчетов. - М.: Наука, 1983. 250.; 60 б.
33. Лакин Г.Ф. Биометрия. - М.: Высшая школа, 1990. 352 б.

Пән: Ауыл шаруашылығы
Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 36 бет
Таңдаулыға:

Мазмұны

КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
4
НЕГІЗГІ БӨЛІМ ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
5
1
Әдебиетке шолу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
5
1.1
Бидайдың морфологиялық ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... .
5
1.2
Бидай сапасының физикалық белгілері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... .
10
1.3
Топырақтың тұздануы және оның алдын алу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
11
1.4
Топырақ тұздануының өсімдіктерге әсері ... ... ... ... ... ... ... .. ...
14
2
Зерттелген материалдары және әдістері
16
2.1
зерттеу материалына сипаттама ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ..
16
2.2
Физиологиялық және морфо-анатомиялық зерттеу әдістері ... ... ...
18
3
Зерттеу нәтижелері және оны талдау

3.1
Казахстанская - 3 сортының морфо-анатомиялық зерттеу нәтижелер ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
19
3.2
Шағала сортының морфо-анатомиялық ерекшеліктері ... ... ... ... ..
23
3.3
Қайыр сортының жапырақ және тамырының морфологиялық және анатомиялық құрылысы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
27
3.4
Мельтурн сортының морфологиялық және анатомиялық ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
31
3.5
Казахстанская ранняя жапырақ және тамырының морфо-анатомиялық құрылысы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
35
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
39
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ...
40

КІРІСПЕ

Кең байтақ Қазақстан жері өсімдіктер қорына бай. Осы өлкеде өсетін өсімдіктердің көбі біздің өнеркәсіптерімізде, фармацевтикада, ауыл шаруашылықтарымызда пайдаланып келеді. Қазіргі кезде жаңа технологиялық әдістермен өндірістерде де қолданыс табуда. Адамзаттың даму тарихы қоршаған әлемді танып білумен және табиғи ресурстарды шаруашылықта пайдалануға ендірумен тығыз байланысты. Адамдар өзінің күнделікті шаруашылығында өсімдіктер әлемі байлығын ерте заманнан бері, сондай-ақ дамуының алғашқы кезеңдерінен бастап өздерін қоршаған өсімдіктерді сипаттап, олардың пайдалы жақтарына көңіл аударған.
Қазіргі таңда Қазақстанда өсетін ауылшаруашылық дақылдарынан мол өнім алуға ерекше көңіл бөлінуде. Ауыл шаруашылық дақылдарының бірі бидай сортын тиімді пайдалану келесі экологиялық факторларға тәуелді: ауаның ылғалдылығы, топырақтың құнарлылығы, күн сәулесін тиімді пайдалану, топырақ құрамында қышқылдық және нейтралды реакциясын қалыпты сақтау, жаңа сорттар алу, өсімдіктің өсу жиілігін бақылау. Жер бетінің шамамен 25% және дақылданатын егістіктердің бес пайызы әртүрлі деңгейде тұзданған. Тұздану бұл дақылды өсімдіктердің өнімділігін шектейтін қауіпті экологиялық факторлардың бірі болып саналады. Қазіргі кезде топырақтың екіншілік тұздану аумағы жоғарылап отыр.
Осылайша, тұздану ауыл шаруашылық дақылдардың өнімділігін лимиттеуші және өсімдіктің тіршілік етуінің барлық жағына терең әсер ететін маңызды фактор екені мойындалды. Осыған байланысты С4 фотосинтезі жүретін аса бағалы өсімдік түрлеріне ерекше көңіл бөлініп отыр, олар жүгері, қонақ жүгері, тарының кейбір түрлері, яғни шөлейттену мен тұздануға жақсы жерсіндіріліп кетуге қабілетті өсімдіктер. Бидай - дәнді-дақылдар тобына жататын, көбінесе біржылдық шөптесін өсімдік. Дәнді-дақылдардың ішіндегі ең басты және ең көп өндірілетін дақыл. Бидайдың 20-ға жуық жабайы және мәдени түрі белгілі. Бидай сұрыптары құрамындағы эндосперманың (80-84%) мөлшеріне байланысты бағаланады. Бидай біздің заманымызға дейінгі 6000-5000 жылдары Ежелгі Грекияда өсіріле бастаған. Мысыр мен Қытайда біздің заманымыздан 4000 жыл бұрын бидайдан тағамдар жасаған. Адамдар бидайды тек тағам ретінде ғана емес, сонымен қатар емдік қасиеттері үшін де ерте заманнан бағалаған. Мәселен, өнген бидайда В2 дәрумені 10 есе көп. Осындай керемет қасиеттерінің арқасында өнген бидайды жеу адам ағзасы үшін аса пайдалы. Бидайдың дәніне қарағанда, қабығы мен ұрығында Е дәрумені, антиоксиданттар, В тобындағы дәрумендер өте көп болады.

НЕГІЗГІ БӨЛІМ

1 ӘДЕБИЕТКЕ ШОЛУ

1.1 Бидайдың морфологиялық ерекшеліктері

Бидай -- бүкіл әлемде 148 елдің негізгі азық-түлігі болып табылады және көптеген елдердің экономикасында ерекше орын алады. Бүкіл дәнді дақылдар өнімінің 60% мөлшері бидайдан алынады. Бидайдың жиырмадан астам түрі бар. Солардың ішінде ең көп тарағаны -- жұмсақ бидай. Бұл дақылдың, алуан түрлі сорттары бар және олар жер шарының барлық аймақтарында егіледі.
Азық-түлік өнімі ретінде бидайдың көптеген аса бағалы қасиеттері бар. Бидай дәні -- аса құнарлы да қуатты азық, оны сақтау да қиын емес, бір жерден екінші жерге тасып жеткізу де оңай және оны өңдеп алуан түрлі өнім алуға болады [1].
Европадағы елдерде адамға қажетті барлық калорияның 35% бидайдан алынады. Адам организмі үшін қажетті белоктар мен углеводтардың жартысына жуығын, В витаминінің 70 -- 80%, РР және Е витаминінің де біраз бөлігін, минералдық тұздарды және басқа қажетті заттарды бидай өнімі береді. Бидай наны азық-түлік көзі ғана емес, сонымен қатар ерекше катализатор болып табылады. Оны пайдалану нәтижесінде ас қорыту жақсарады, жете басқа қоректер де жақсы сіңеді. Бидай белогының да ерекше бағалы қасиеттері бар, оның амин қышқылдық құрамы үйлесімді келеді. Қазіргі жоғары механикаландырылған және мамандандырылған ауыл шаруашылығы өндірісі жағдайында бидай түсімін арттыра берудің және мол өнімін алудың негізгі факторы -- ылғал. Ылғал режимінің ең қолайлы жағдайын жасау арқылы, дақылдың аса бағалы сорттарын өсіріп шығару болып табылады.
Адамға қажетті азық-түлік пен мал азығы және шикізат үшін қажетті өнімдер молшылығын жасауда дәнді дақылдар селекциясының маңызы зор.
Қазіргі заманғы өсімдіктер селекциясының мақсаты -- әр түрлі агроэкотипке арналып шығарылған сорттарды сыртқы орта жағдайына мүмкіндігінше көбірек бейімдей түсу, яғни белгілі бір генотип пен сыртқы ортаның абиотикалық және биотикалық факторлары арасындағы үйлесімділікті барынша арттыра түсу болып табылады. Бидайдан ұн, ұнтақ жармасын, тритикале және булгур жармасын жасайды. Ұнтақ жармасы - өзімізге белгілі манная крупа. Тритикале - будандастырылған бидай мен қарабидайдан жасалған жарма. Ұннан нан, макарон, кондитерлік тағамдар өндіріледі. Кебектің қайнатпасы теріні жұмсартады. Бидайдың масағы флористикада гүл шоғырлары мен композицияларын безендіру үшін қолданылады. Биіктігі 40 -- 130 см, тамыр жүйесі -- шашақты, тарамданған. Сабағы қуыс, жұмыр, жапырағы таспа тәрізді, сағағы сабағын орай орналасқан.
Гүл шоғыры -- күрделі масақ, оның қынабында 2 масақша қабыршағынан тұратын масақтар орналасқан, ал олардың аралығында 3 -- 5 гүлдері болады [2,3].
Бидайдың морфологиялық белгілері систематиктер үшін түрлерді және әр түрдің ішіндегі түршелерді теңестіру құралы болып қызмет атқарады. Сонымен қатар кейбір морфологиялық белгілер селекционерлер үшін сұрыптау объектілері, генетиктер үшін тұқым қуалау белгілерін бақылау материалы болып табылады және ең ақырында, олар иммунологтар үшін де қажет болып саналады. Алайда түсімділік, технологиялық сапалар секілді аса маңызды белгілер зор шаруашылық маңызға ие бола отырып, теңестіру мақсатына жарамайды, өйткені сыртқы орта жағдайлары оларға едәуір дәрежеде әсер етеді және сонымен қатар оларды оңай да тез әрі дәлме-дәл өлшеу мүмкін емес.
Бидай өсімдігінің тамыры екі түрлі болады. Тұқым өніп шыққанда жас өсімдікте ұрық тамырлары түзіледі. Қосымша тамырлар немесе буын тамырлары әдетте бесеу, колеоптильдік тамырлар біреу-екеу болады, буын тамырларының саны ауа райына, топырақ жағдайларына қарай өзгеріп отырады. Ұрық тамырлары әрқашан да жіңішке, диаметрлері бірдей, бүйір тармақтары бар және олар бүкіл вегетациялық кезең болып қызмет атқарады. Ұрық тамырының негізі дәнде астық тұқымдастар сүттеніп пісуінің бастапқы кезеңінде, бірінші жұбы -- сүттеніп пісудің басы мен орта кезеңінде, екінші жұбы -- сүттеніп пісудің соңы мен балауызданып пісудің бастапқы кезеңінде түзіледі. Балауызданып пісудің ортасы мен соңында колеоптильдік тамырдың меристералық ошақтары оқшауланады. Буын тамырлары негізгі өркенде жаздық бидайдың 1 -- 4 жапырақтары, күздік бидайдың 1 -- 8 жапырақтары бекінетін жерден жоғары қарай түзіледі. Тамыр жүйесі жалпы алғанда жаздық бидайда түқым көктеп шыққаннан кейін 30 -- 40 күн өткен соң, күздік бидайда 50 -- 60 күн өткен соң толық қалыптасады [4].
Сабақ дегеніміз -- бидайдың өнім түзуге қатысатын мүшелерін көтеріп тұратын орталық өсі. Сабақ жапырақтардың, масақ өзегінің, жанама өркендерінің, қосалқы тамырдың қалыптасуына тікелей қатысады. Сабақта мүшелерді бірыңғай жүйеге біріктіріп, заттар айналымын қамтамасыз ететін өткізгіш тканьдер орналасады. Дон байлау кезінде пайдаланылатын қор заттары да сабақта жиналады. Ол сондай-ақ ассимиляциялық қызмет атқарып, құрғақ заттардың түзілуіне қатысады. Бидайдың сабағы тік өседі, цилиндр пішінді келеді, ол буындар мен буын аралығынан тұрады, әдетте беті тегіс, қалыпты өскен сабақ буындар мен буын аралықтарынан тұрады. Бидай сабағының әдетте жер бетінде 5 -- 6 буыны болады, буын аралығы сабақтың төменгі жағында қысқа болады. Сабақ жер астындағы бірінші буын аралығынан өсе бастайды да, кейінгілеріне тарала береді, мұнда екінші буын аралығы өсуі жөнінен бірінші буын аралығын, үшіншісі -- екіншісін басып озады және т.с.с. Сонымен, барлық астық тұқымдастар секілді бидайдың өзіне тән ерекшеліктері бірнеше.
Өсу нүктелерінің болуы. Олар әрбір буын аралығының түбіндегі буын үстінде орналасқан. Жоғарғы буын аралығы төменгі буын аралығынан 6 -- 12 есе ұзын болады. Бидайдың көптеген сорттарының буын аралықтары қуыс болса, бунақтары бітеу, олардың іші толы болады. Далалы кейбір сорттарда буын аралықтарының да іші бітеу келеді. Өсімдіктің биіктігі (сабағының ұзындығы) генетикалық негізге байланысты, бірақ көп ретте сыртқы орта жағдайларына да тәуелді болады. Өсімдік биіктігінің бидай өндірісінде өте зор маңызы бар, өйткені ол дақылды жинау әдісі мен оның ауыр-жеңілдігі соған да байланысты болады, сонымен қатар ол дақылдың құлап жатып қалуына да қатысы бар. Жерге кұлап жатып қалмайтын көптеген сорттардың аласа әрі мықты сабағы болады [5].
Жапырақ -- бидайдың негізгі ассимиляциялаушы мүшесі. Ол жапырақ тақтасынан және сағақты қамтитын қынаптан тұрады. Нағыз жапырақтар сабақта екі қатар болып орналасады. Әрбір жапырақ өзінен жоғары және төмен орналасқан жапырақтарға 180° бұрыш жасай орналасады.
Қалыпты қынап сабақтың төменгі 23 бөлігін жауып тұрады, ал қолайсыз жағдайларда масақ қынаптан толық ұзарып шықпайды. Әрбір қынап буынға дейін бойлай бөлінген. Жапырақ тақтасына сызықтық және параллель жүйкелену тән, бұл жағдай бүкіл типтері тұқымдасына ортақ. Жапырақтың үстіңгі бетінде бірқатар бойлық қырлар пайда болады, олар өткізгіш шоқтардың үстіңгі жағына орналасқан тканьдерден түзілген. Ортаңғы жүйке тақтасының астыңғы бетінен керініп тұрады. Тақтаның екі бетінде де устьицалар болады, устьицалар астыңғы бетіне қарағанда үстіңгі бетінде кебірек болады. Жапырақ тақтасының төменгі бетінде қыр болмайды және ол үстіңгі бетіне қарағанда әдетте едәуір тегіс келеді.
Жапырақ тақтасы мен қынап түйісетін найза тәрізді түзіліп, қынап пен сабақты қарама-қарсы екі жағынан да еркін қамтиды. Жарғақты өскін (тілше) жапырақ тақтасы мен қынаптың түйіскен жерінде орналасқан жұқа өсінді болып табылады.
Жаздық бидайдың негізгі өркенінен 7 -- 8 жапырақ шығады. Күздік бидайдың негізгі өркенінен 13 -- 14 дейін жапырақ еседі. Жапырақтардың көпшілігі өскін майда болған соң қалыптасады. Жаздық бидайда жапырақ тіршілігінің жалпы ұзақтығы 49 -- 78 күнге созылады. Жаздық бидайда жапырақтар тіршілігінің тоқтауы редукциялық бөліну нәтижесінде пайда болатын төрт клетканың -- тетраданың қалыптасуынан, ал күздік бидайда -- масақ өзегінің сегментациясынан басталады [6, 1].
Масағы мен дәнегі. Дақыл түптей бастаған кезде масақ қалыптасады. Бидайдың гүлшоғы -- масақ. Жапырақ ішіндегі қынап сабағының өсуіне қарай масақ қалыптасады да, осыдан сыртка шығады. Оның негізгі қылтанағы (өзегі) -- иректелген, тіс тәрізді. Ол бірқатар қысқарған буындар мен буын аралықтарынан тұрады. Өзектің әрбір буын аралығы түбіне қарай тарылып, ұш жағына кеңейеді. Масақ жетілмеген, түрі өзгерген өркенге айналған масақшалардан тұрады. Бидай масағы -- қондырма масақ. Масақшада үштен беске дейін гүл болады. Жоғары гүл әдетте рудименттік мүше. Әр масақ бүйірінен бір-екі масақ қауызымен оранған, ал әрбір гүлдің сыртқы және ішкі гүл қауызы бар. Гүлдің ішінде үш аталық және екі ауызды аналық орналасқан. Гүлдің ең түбінде шағын екі пленка -- лодикул орналасқан. Гүлдеу кезінде олар ісініп, гүл ашады. Гүлдеп болған соң лодикул солады. Тозаңқаптың пішіні жебеге ұқсайды. Оның әрқайсысы гүлге жіңішке аталық жіпшесімен бекінген. Масақтың және гүл қауызының хлорофильді ткані, түтік шоғы және устьицалары болады. Сондықтан олар ассимиляция және булану процестеріне қатысады. Масақтанудың соңында ала гүлдеу процесі басталады. Ең алдымен масақтың ортаңғы бөлігінің гүлдері, одан соң төменгі және жоғарғы бөліктерінің гүлдері гүлдей бастайды. Тозаңқабы ең жоғарғы шегіне жетіп, сарғаяды, ал бұл кезде аналық та жайылып өседі [7].
Қалқанша дегеніміз -- түрі өзгерген тұкым жарнақ жапырағы. Ол тұқым өнген кезде қоректі заттарды эндоспермнен ұрыққа жеткізу кызметін аткарады. Қалқанша эпителиймен көмкерілген паренхималық тканінен тұрады. Эпителий клеткаларының үлкен сору күші болады, бұл клеткалар ұрық өскен кезде ересек өсімдіктің тамыр түкшелері орнына қызмет атқарады. Эпибласт тамырдың сабақка өтер жерінде орналасқан. Оның маңызы толық анықталмаған. Эпибласт ткані борпылдақ құрылымды, осының арқасында ол ылғалды барынша сіңіріп алып, оны ұрық өскен кезде ұрыққа береді. Иванов (1971) эпибластың бұл қызметі ұрық тіршілігінің алғашкы кезеңінде өте маңызды деп атап көрсетті.
Дәнектің қалыптасуы сыртқы орта жағдайлары мен организмнің генотипіне байланысты. Жаздық бидайда дәнектің қалыптасу ұзақтығы 9 -- 13 күн, суару ұзақтығы -- 14 күн, пісу ұзақтығы 8 -- 12 күн болады. Алайда ауа райы жағдайларына байланысты керсетілген диапазондар әр жаққа қарап біршама өзгереді. Күздік бидайда дәнек қалыптасуының орташа ұзақтығы 10 -- 16 күн, суару ұзақтығы 9 -- 14 күн, пісу ұзактығы 8 -- 13 күн. Дәннің қалыптасып жетілуін шартты түрде үш фазаға бөледі: сүттену, балауыздану және толық пісу фазалары. Бұл фазалардан өту процесінде өсімдіктің өзінде, сонымен қатар дәнде, морфологиялық және биохимиялық өзгерістер болады. Сүттеніп пісу фазасында дән жасыл реңді, айтарлықтай толысқан болады және сыққан кезде одан сүт реңдес қоймалжың бөлініп шығады. Ақ түсті болуы ондағы крахмал дәндеріне байланысты. Дәнде еритін қант көп болады. Ұрық әлі де жұмсақ болады. Ал құрғағаннан кейін өніп шығуға қабілетті келеді. Бұл кезде сабақ, жоғарғы жапырақтар мен масақ әлі де өзінің жасыл реңін сақтайды, бірақ өсімдік тіршілігінің тоқталу белгілері байқала бастайды. Ассимиляция процесі әлі де жалғаса береді. Балауызданып пісу фазасында дәннің құрамындағы заттар алдымен жабысқақ күйге өтеді де, соңынан балауыз секілді жұмсақ болады.
Бұл кезде дәнді тырнақпен кесу оңай. Көлемі жөнінен ол сүттеніп пісу фазасындағы дәннен едәуір кіші болады, біртіндеп жасыл реңінен айырылады. Сабақ, жапырақ және масақ сарғая бастайды, жапырақтар морт сынғыш болады да, бірақ сабақ өзінің иілгіштік қасиетін сақтайды. Ассимиляция процесі тоқталады. Бұл фазада заттар бір топтан екінші топқа қарқынды түрде өте бастайды, дәннің масақпен физиологиялық байланысы жойылады, бірақ гүл және масақ қауызы дәнді ылғалмен және синтез өнімдерімен қамтамасыз ету қызметін атқара береді [8].
Толық пісу фазасында дән қатая түседі және оның көлемі кішірейеді, сондықтан кейбір сорттарда олар оңай шашылады, пластикалық заттардың бір топтан екінші топқа ауысуы аяқталады. Пісу дәрежесіне қарай дәнектің анатомиялық құрылымы өзгереді. Дәнектің өсу процесі кезінде эндоспермнің крахмал бөлігінің клеткалары пластидтік крахмал жинақтайды, ал жеміс қабықшасының клеткалары жұмыр крахмал дәндеріне толады. Эндосперм клеткалары пластидтік крахмалмен толған соң хондриозомдық крахмал жинала бастайды. Эндоспермнің белоктік заттары қоюланып, бірте-бірте желімтек бола береді.
Түсім кепілі. Түсімнің мөлшері негізінен алғанда белгілі жердегі өсімдіктердің санына, масақтың мөлшеріне, масақтағы және өсімдіктегі дәннің массасына байланысты болады. Даму арқылы төзімді формалар өсіріп шығаруда төзімділіктің бір түрінің таралуына жол бермеу үшін, төзімділіктің бірнеше көзін пайдалану керек. Соңғы уақытта көп линиялы сорттар селекциясына барған сайын көп көңіл бөлінуде. Бұл -- агрономиялық белгілері ұқсас, бірақ әр түрлі төзімділік гендері бойынша бір-бірінен айырмашылығы бар линия популяциясы, яғни бұл сорт төзімділігі әр түрлі бірнеше генотиптің қоспасы болып табылады. Көп линиялы сорттар дүние жүзінің бірқатар елдерінде бидайды сары таттан қорғау үшін кеңінен пайдаланылады.
Жұмсақ бидайдың (triticum aestіvum) масағы да жұмсақ, дәні жұмыр әрі жылтыр, сабағы қуыс. Оның ұнынан көбіне нан пісіріледі, ол нәрлі және жоғары сапалы болып саналады, құрамында 16%-тей белок болады, жылтырлығы 70%, дән уызы серпімді әрі созылмалы келеді. Жұмсақ бидай Қазақстанда егіс көлемінің негізгі бөлігін алып жатыр. Табиғаттың әр түрлі жағдайына ыңғайлы, өсу қабілеті жоғары болуына байланысты оны көптеген аймақтарда өсіреді. Бидайдың дәнінен жарма, ұнынан нан, макарон, кеспе жасайды, кондитер өнеркәсібінде кең пайдаланады. Әсіресе, Қазақстанның Батыс, Орталық, Шығыс аудандарында өсетін жұмсақ бидай өте құнды болып есептеледі.
Жаздық бидай Қазақстанда негізгі азық-түлік дақылы. Бұл дақылдың егістік көлемінен және астық жинаудан Қазақстан, Ресей Федерациясынан кейін екінші. Жаздық бидайдың егістіктерінің негізгі аумақтары республиканың солтүстік Қазақстандық далалы жерлері. Көпжылдық мемлекеттік сорт сынаудың мәліметі бойынша, тек осы жерлерде, жаздық бидайдың дәнінде ең көп ақ уыз бен желімтік болады. Жоғары сапалы бидай астығын өндіруде бүгінгі таңда Канаданың абыройы асып тұр. Қазақстанның бұл бағытта мүмкіндігі мол. Жаздық бидайдың үлесі жалпы бидай астығынан - 94,8% болды [1,5].
Жаздық бидайдың өнімділігін көтеру жолдарының біреуі- жоғарғы өнімді сорттарды құрастырып өндіріске енгізе отырып, олардың тиімді өндіру технологияларын жасау. Сондықтан қазіргі уақытта дүние жүзінде бағалы сорттарды алуға көп көңіл бөлуде және селекция әдістері мен тәсілдерін жақсартып, теориялық негіздерін жетілдіруде.

1.2 Бидай сапасының физикалық белгілері

Дәннің натуралық салмағы. Бидайдың натуралық салмағы -- сапаның неғұрлым кең таралған және қарапайым белгісі. Ол көпшілік елдерде килограммен алынған бір гектолитр дәннің салмағын білдіреді. Дәннің натуралық салмағына әсер ететін негізгі факторларды Глиннат пен Бушук (1959) анықтаған. Олар үлгі ретінде алынған дәннің өлшемі натуралық салмаққа әсер етпейді деуге болады немесе мүлде әсер етпейді, ал екінші жағынан алғанда дәннің формасы және оның өлшемінің бір тектілігі натуралық салмаққа әсер етеді, өйткені дәл осы екі фактор дәннің тиісті ыдыста орналасу сипатын анықтайды деп көрсетті.
Натуралық салмақка айтарлықтай әсер ететін келесі маңызды фактор -- бұл дәннің тығыздығы. Дәннің тығыздығы дәннің биологиялық құрылысы мен мөлшерін қоса химиялық құрамына да байланысты. Дәннің натуралық салмағы -- астықтың барлық классификациясындағы өте маңызды фактор. Бұл көрсеткіштің маңызы ең алдымен мынада: ол астықтан алынатын ұн мөлшерінің көрсеткіші болып табылады.
Дәннің мөлшері мен пішіні. Дәннің мөлшері оның салмағымен тығыз байланысты және ғалымдардың пікірінше ол алынатын ұнның маңызды көрсеткіші бола алады. Дәннің көлденең қимасының ауданына сәйкес бидай дәнінің мөлшерін анықтау әдісі бар. Ши (1960) дән пішіні мен астықты диірменге тартқан соң алынған нақты тауарлы ұн мөлшері арасындағы +0,957 болатын корреляция коэффициентін анықтады. Селекционерлер мен технологтар көбінесе осынау маңызды көрсеткішті пайдаланады. Біз де осы әдісті қолдауға бейімбіз, өйткені біздің алған мәліметтеріміз бойынша да дәннің пішіні мен одан алынатын ұнның арасында зор байланыс бар [9,1].
Дәннің қаттылығы. Жылтыр дән қатты болады. Оның үстіне қатты дәнді, жылтыр бидайда негізінен белок пен жақсы сапалы клейковина (желімтек) көп болады. Нан пісіруге қажетті ұн негізінен алғанда қатты дәнді бидайдан даярланады. Мұндай нан жақсы бағаланады.
Бидайдың реңі -- оны әсіресе халықаралық саудада әр түрлі тауарлы кластарға жатқызатын басты белгілердің бірі болып саналады. Бидай дәні күлгін, көгілдір, әр түрлі қызыл реңді және ақшыл түсті болуы мумкін. Оның реңі тұқым қауызындағы пнгменттерге байланысты. Қазіргі кезеңдерде зиянкестерге қарсы күресу үшін 50-ден астам препараттар қолданылады. Олар зиянкестерді өлтіреді немесе олардың тіршілік функциясын мықтап бүлдіреді. Өсімдік биіктігінің бидай өндірісінде өте зор маңызы бар, өйткені ол дақылды жинау әдісі мен оның ауыр-жеңілдігі соған да байланысты болады, сонымен қатар ол дақылдың құлап жатып қалуына да қатысы бар. Жерге құлап жатып қалмайтын көптеген сорттардың аласа әрі мықты сабағы болады[10].

1.3 Топырақтың тұздануы және оның алдын алу

Топырақтың тұздануы деп натрий, кальций, магний тұздарының топырақта өсiмдiктердiң өсуi мен дамуына зиянды əсер ететiн концентрацияда жинақталуын айтады. Бұл құбылыс əсiресе, Египет, Ирак, Индия мен Пакистан, т.б. құрғақшылық климатты аймақтарда белең алып отыр. Жыл сайын Жер шарында тұзданудан 200-300 мың га суармалы жер қатардан шығады. Бүкiл əлемде қазiргi таңда 20-25 млн га жер тұзданып,өнiм беру қабiлетiнен айрылған. Бұл жағдай, əсiресе Орта Азия мен Закавказье елдерiнiң топырақтарында көбiрек байқалып
отыр. Тiптi тұзданудың аз ғана деңгейiнде мақтаның өнiмi 20-30%, жүгерi -- 40-50%, бидай -- 50-60% қысқарады. Тұздану орташа жүрген аймақтарда мақтаның өнiмi екi есе төмендесе, ал бидай тiптi өспейдi. Адамзат қоғамы дамуының экологиялық дағдарыстарының бiрi дамыған өркениеттiлiктiң өз мүмкiндiктерiн топырақтың тұздануы нəтижесiнде жоғалтқаны белгiлi. Мысалы, Нiл аңғарында қазiр де суармалы жерлердiң 70% тұзданған. Ғалымдардың пiкiрiнше, ертедегi Вавилон өркениетi топырақтың екiншi реттiк тұздануынан жойылған. Қазiр дүние жүзiнде суармалы 250 млн га жердiң 50-60 млн га жуығы екiншi реттiк тұздануға шамамен 25% ұшыраған. Топырақтың тұздануына себеп болатын факторлар түрлiше. Олардың бiрi -- құрғаған теңiздерден пайда болған тұздың жел арқылы таралуы. Суда ерiген тұздар жауын-шашын арқылы да таралады [11,12].
Галофит - өсiмдiктер тұзды ортаға жақсы бейiмделiп, топырақтан тұзды сiңiруге қабiлеттi, соның нəтижесiнде топырақтың жоғары қабаттарының одан əрi тұздануына себеп болады. Галофиттер тiршiлiгiн тоқтатқан соң жəне олардың жапырақтары түсiп, олар минералданып, суда еритiн тұздардың мөлшерi көбейiп, топырақтың одан сайын тұздануына мүмкiншiлiк жасайды. Галофит -- өсiмдiктердiң əсерiнен суда еритiн тұздардың топырақта жинақталуы 1 га жерде 500 кг дейiн жететiн жағдайлар байқалған. Көбiнесе топырақтың тұздануы грунт суларының құрамында болатын тұздар есебiнен жүретiндiгi жиi байқалады. Егер олар тереңде болмаса, капилляр арқылы булану нəтижесiнде топырақтың жоғарғы қабатында тұздар жинақталады. Климат неғұрлым құрғақ жəне топырақтың механикалық құрамы ауыр болса, соғұрлым бұл процесс қарқынды жүредi. Екiншi реттiк тұзданудың алдын алу шараларының бiрi тереңдiгi 1-1,8 м етiп террриторияларда дренаждар жасау. Сол сияқты жаңбырлатып суғару ирригациялық эрозияға қарсы күрес шараларының бiрi. Тұзды топырақтарды натрийдiң тұздарын гипстеу арқылы тазартады. Суарудың жетiлдiрiлген технологияларын қолданумен қатар, жер асты суларының деңгейiнiң көтерiлуiне байланысты грунт суларын сорып алу арқылы жəне топырақты шаю арқылы да тұзданумен күресуге болады. Бiрақ бұл кезде де мiндеттi түрде грунт суларын алып кету керек. Кейбiр жағдайда химиялық əдiс те жақсы нəтиже бередi. Мысалы, топырақ бетiнде жиналған зиянды тұздарды нейтралдау үшiн гипстеу жүргiзiледi. Бiрақ бұл əдiс қымбат жəне қоршаған ортаның тазалығы үшiн тиiмсiздеу. Жер ресурстарына үлкен зиян келтiретiн үшiншi бiр фактор -- жердiң азуы. Оның орын алу себептерi -- өнiммен бiрге қоректiк заттардың топырақтан əкетiлуi. Гумустың жойылуы су режимiнiң жəне басқа да қасиеттерiнiң топырақтың азуының нəтижесiнде, құнарлылығы жойылып, шөлге айналады. Өнiммен бiрге əкетiлетiн қоректiк заттарды топыраққа қайтарудың ең тиiмдi əдiсi органикалық тыңайтқыштарды (көң, компост, жəне т.б.) қолдану, шөп себу, пар жүйесi арқылы топырақты тынықтыру. Топырақтың азуы ең алдымен органикалық заттардың, оның iшiнде негiзгiсi қарашiрiктiң кемуiмен байланысты. Топырақ құнарлылығының жойылуы топырақты интенсивтi өңдеуге, ауыр ауылшаруашылық техникаларды қолдану нəтижесiнде топырақтың тығыздануы, ластануға, ең алдымен қышқыл жаңбырлар мен минералдық тыңайтқыштарды тиiмсiз пайдалануға байланысты туындап отыр [13,14].
Сорланған топырақтар құрамында суға тез ерігіш тұздардың біршама мол кездесетін топырақ түрлерін айтады. Ал суға тез ерігіш тұздар топырақтың беткі қабатынан бастап мол болып кездессе, олар сор топырақтар болып саналады. Тұздардың мөлшерден көп кездесуі ондағы өсімдіктерге зиянды (улы) әсер ететіндіктен, бұл топырақта өсімдіктер дүниесі жоқтың қасы. Мұнда тек тұздың молдығына табиғи бейімделген соршөптер (галофиттер) өседі, ал тұз мөлшері аса көбейіп кетсе жалаңаш сорға айналады. Сорланған топырақтар көлемі (сортаң топырақтарды қоса есептегенде) 120 млн гектардай, яғни ТМД елдерінің 5,4%-ы. Ескеретін жайт, сорланған топырақтар , оның ішінде әсіресе сортаң топырақтар жеке түзілмей, көбінде зоналы топырақтар арасында комплексті жағдайда кездеседі. Сортаң топырақтар деп - топырақтың коллоидты сіңіру кешені негізінен натрий катионына қаныққан топырақтарды айтады. Топыраққа сіңірілген натрий катионы сілтілі реакция береді, ылғал тисе ісініп, батпаққа айналады, ал құрғақ жағдайда қатып-семіп, бағаналы құрылым түзіледі. Сондықтан олардың физикалық қасиеттері өте ыңғайсыз, осы себептен олар құнарсыз [15].
Топырақтардың сіңіру кешенімен көп жыл бойы шұғылданған орыс ғалымы К.К. Гедройцтың тұжырымдауы бойынша қазіргі осы сортаң топырақтар болғандығын, кейінірек табиғи жағдайлардың өзгеруімен бұл аймақтарда ылғал көбейіп, топырақ бетінің құрамындағы натрий тұздары шайылып, топырақ астына кеткендігін айтады. Сонымен қатар ол осы тұздардың шайылу процесінде суға ерігіш тұздар құрамындағы натрий катионы топырақтың сіңіру кешеніне мол сіңіп, қаныққандығынан топырақтың жоғарғы қабатында суға тез ерігіш тұздардың төменгі қабаттарға шайылып кеткендігін, топырақтың беткі қарашірінді қабатынан кейін зиянды сортаң екінші қабаттың түзілетінін дәлелдейді. Сортаң топырақтардың негізгі белгісі - натрий катионына қаныққан сортаң қабаттың болуы. Табиғи жағдайларда сортаңдарды осы қабаттың теңдігіне қарай бөледі: жоғарғы сортаңдалған, терең сортаңдалған немесе орта қабатында сортаңдалған. Ал әрі қарай бөліп, жүйелеу олардың құрамындағы сіңірілген натрий катионының мөлшеріне байланысты. Егер жалпы топырақ сіңіру кешенінің 25-30%-дан астамы натрий үлесіне тисе, онда сортаң топырақтар қатарына жатқызады [13,16].
Сонымен натрий үлесіне сіңірілген катиондардың 40-60% тисе, ол топырақтар қатты сортаң топырақтар қатарына, ал оның үлесі сіңірілген катиондардың 15-20%-ын құраған жағдайда жай сортаңдалған топырақтар қатарына жатады. Сортаңданған топырақтардың құнарын кемітіп, оны ауыл шаруашылығына игеруге кедергі келтіретін жағдай оның нашар физикалық және химиялық қасиеттеріне ие қабаты, мұны жақсарту жолын да осы қабаттан бастау керек. Алдымен натрий катионынан құтылудың амалын іздестіру керек. Дәлірек айтсақ, сіңірілген натрийді басқа катионмен ауыстыру. Бұл сортаңдалған топырақты гипстеу арқылы жүзеге асырылады
Топырақтың тұздану себебі - етістік алқаптарды көп жыл бойы көлдетіп суару. Бас кезінде топырақтағы тұздар сумен төмен қарай кетіп, жер тұщыланып, өнім көбейеді. Бірақ бірнеше жыл өткен соң жағдай өзгеріп, булану көбейген сайын жер асты суларының деңгейі көтеріліп, онымен бірге тұздар да жер бетіне шығып жазда жауған қар сияқты аппақ болып жатады. Топырақтағы тұз 1 пайызға көбейгенде өнім 30-35 пайызға азайып, 2-3 пайыз көбейсе - өсімдіктер өмір сүре алмайды. Пәкістан, Парсы, Сирия елдерінде жерлердің 70%, Мысырда үштен бір бөлегі тұзданып істен шыққан. Оңтүстік Қазақстан облысындағы Мақтаарал совхозында 23 жылда жерасты сулар 5,2 м тереңдіктен 1,8 метрге дейін көтеріліп, егістік жерлері екінші рет тұзданып кеткен. Тұзды азайту үшін қыс айларында егістік өңірге көлдетіп су жайып жер бетін жауып, жерасты суларды сорғыштармен сорып деңгейін төмендетуге мәжбүр болды. Әрине егістік бетіне көлдетіп су жаю немесе арықпен суару жетістік емес. Оданда жауын сияқты бүрку немесе тесік құбырлармен өсімдік тамырын суды тамшы түрінде жеткізу т.б. жаңа әдістерді қолдану арқылы топырақты тұзданудан сақтауға, суды үнемді жұмсауға, өнімді көп алуға болады. Тұзданған топырақты жақсартудағы экологиялық мәселелердің негізгілері: геоландшафтыдағы табиғат қорлары тиімді пайдалану, табиғи - агроландшафтарға, тұзданған жерлерге экологиялық - экономикалық тұрғыда баға беру, қоршаған ортаға қажетті негізгі табиғатты қорғау шараларын негіздеу, жаңа құрылымды қолданылған тиімді технологияны басқару, тұзданған, тозған, ластанған жерлерді жақсартудың жүйесін табиғи - агроклиматтық жағдайларға байланысты, ауыл шаруашылық дақылдарын аудандастыруды жетілдіру, фитомеллирацияны кеңінен қолдану қажеттілігі туындайды [14,17].
Бидай сорттарының тұзданудың әртүрлі концентрациясына төзімділігі мен сезімталдығы, олардың анатомиялық, морфологиялық, физиологиялық ерекшеліктері анықталып отыр.

1.4 Топырақ тұздануының өсімдіктерге әсері

Табиғи жағдайда топырақ құрамының тұздануы, ондағы өсірілетін ауыл шаруашылық дақылдарының өнім беру қабілетінің төмендеуі қазіргі таңдағы өзекті мәселенің бірі болып отыр. Азық - түлік өнімдерінің құрамында тұздың мөлшерден тыс болуының себептерінен адам ағзасы әр түрлі ауруларға шалдығады. Тұздың мөлшерден тыс болуы адамзаттың бірінші орында - буын ауруларын, екінші орында - тыныс алу мүшелерін және үшінші орында - бүйрек мүшесін зақымдайды. Сондай - ақ азықтық қор ретінде адамзат үшін маңыздысы ол ауылшаруашылық дәнді дақылдарының бірі - бидай. Тұздану жағдайында өсімдіктердің өсу деңгейі, олардың дамуы және ауылшаруашылық дақылдарының өнім беру қабілеті төмендейді. Топырақты ерітіндіде тұзданудың жоғары концентрациясы ерітіндінің осмостық потенциалын төмендетеді және судың мөлшерін шектейді, осылайша өсімдіктің тіршілік ету функцияларын жойып жібереді. Бұл құбылыстың токсинділігі клеткалардың цитоплазмасына тұздың енуімен байланысты. Өсімдіктердің көпшілігі цитоплазмада 100мМ концентрацияда натрий ионының болуын көтере алмайды. Тіпті әлсін тұзданған топырақта күшті өсетін галофиттердің де ферменттері натрий ионының болуына сезімтал, яғни гликофиттер сияқты, осы натрий ионы негізінен цитоплазмада емес вакуолде локализденген [18].
Натрий ионының токсинділік әрекеті деп, олардың осмореттеуге, фотосинтезге және тағы басқа процестерге қатысатын калий иондарымен бәсекелесуін айтады. Хлоридтер де өсімдіктерге өте зиянды болып келеді, сондықтан да хлоридті тұздануды зерттеу актуалді мәселе болып табылады. Тұзданудың зиянды әсері комплексті сипатқа ие және клетканың осмостық балансының бұзылуына негізделген, ол өсімдіктің сулы режиміне және иондар (Na+, SO42-, Cl-, CO32) клеткадағы физиологиялық және биохимиялық процестерге тікелей токсинді әсер етеді. Осылай әсер ету, клеткада тургордың азаюы, мембрана қызметінің, фермент активтілігінің және фотосинтездің тежелуі, селективті ион тасымалының бұзылуынан кейбір иондардың жетіспеуі, төзімділікті ұстап тұруға энергия мөлшерінің көп бөлігін қолдану нәтижесінде болады [19,20].
Өсімдіктің тұздану жағдайына бейімделуін арттыратын төзімділік механизмі, әр түрлі болуы мүмкін, олар әлі толық зерттелмеген. Көптеген өсімдіктерге иондардың токсинді әсерінен құтылуға мүмкіндік беретін механизмдері болады. Токсинді иондардың тамыр жүйесіне енуі, олардың ксилеманың паренхималы клеткалармен абсорбциялануы және ксилема мен ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.