Мыңгүлді кермек (l. myrianthum) тамырының сапалық талдауы
АНЫҚТАМАЛАР, НОРМАЛЫҚ СІЛТЕМЕЛЕР
ҚЫСҚАРТУЛАР МЕН БЕЛГІЛЕУЛЕР
КІРІСПЕ
1 ӘДЕБИ ШОЛУ
1.1 Кермек туралы қысқаша мағлұматтар
1.2 Биологиялық белсенді заттардың негізгі топтарының физиологиялық белсенділігі
1.2.1 Табиғи полифенолдар туралы жалпы түсінік
1.2.2 Флавоноидтардың жалпы сипаттамасы
1.2.3 Флавоноидтардың физиологиялық әсері
1.2.4 Тері илегіш заттар
1.2.5 Аминқышқылдардың жалпы сипаттамасы
1.2.6 Өсімдік шикізаты құрамындағы минералды заттар
2 НӘТИЖЕЛЕРДІ ТАЛҚЫЛАУ
2.1 Өсімдік шикізатының сапалық көрсеткіштерін анықтау
2.2 L.myrianthum өсімдігі тамырының минералдық құрамы
2.3 L.myrianthum өсімдігінің тамырынан субстанция бөліп алудың оңтайлы технологиясын жасау
2.3.1 Оңтайлы еріткіш таңдау
2.3.2 Шикізат пен еріткіштің оңтайлы қатынасын анықтау
2.3.3 Экстракцияның оңтайлы уақытын анықтау
2.3.4 Экстракцияның оңтайлы температурасын анықтау
2.4 L.myrianthum өсімдігінің тамырынан алынған субстанцияны сапалық талдау
2.5 L.myrianthum өсімдігінің тамырынан алынған субстанцияны сандық талдау
2.6 Limonium Mill текті Limonium myrianthum өсімдігінің тамырынан полифенолдарды бөлу және фракциялаудың сызбанұсқасы
3 ТӘЖІРИБЕЛІК БӨЛІМ
3.1 Зерттеу әдістері. Реагенттер мен еріткіштер
3.2 Заттарды фитохимиялық талдау және зерттеу
3.2.1 Шикізат сапасын анықтау
3.2.2 Шикізат құрамынан микроэлементтерді анықтау
3.2.3 Өсімдік шикізаты құрамындағы биологиялық белсенді заттардың сапалық талдауы
3.2.4 Өсімдік шикізаты құрамындағы биологиялық белсенді заттардың сандық талдауы
3.2.5 Шикізаттан субстанцияны бөліп алудың оңтайлы технологиясын жасау
3.2.6 L.myrianthum өсімдігінен алынған субстанцияны сапалық және сандық талдау
3.2.7 Limonium Mill текті Limonium myrianthum өсімдігінің тамырынан полифенолдарды бөлу және фракциялау
ҚОРЫТЫНДЫ
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
ҚОСЫМША А1
ҚОСЫМША А2
ҚОСЫМША Б
ҚЫСҚАРТУЛАР МЕН БЕЛГІЛЕУЛЕР
КІРІСПЕ
1 ӘДЕБИ ШОЛУ
1.1 Кермек туралы қысқаша мағлұматтар
1.2 Биологиялық белсенді заттардың негізгі топтарының физиологиялық белсенділігі
1.2.1 Табиғи полифенолдар туралы жалпы түсінік
1.2.2 Флавоноидтардың жалпы сипаттамасы
1.2.3 Флавоноидтардың физиологиялық әсері
1.2.4 Тері илегіш заттар
1.2.5 Аминқышқылдардың жалпы сипаттамасы
1.2.6 Өсімдік шикізаты құрамындағы минералды заттар
2 НӘТИЖЕЛЕРДІ ТАЛҚЫЛАУ
2.1 Өсімдік шикізатының сапалық көрсеткіштерін анықтау
2.2 L.myrianthum өсімдігі тамырының минералдық құрамы
2.3 L.myrianthum өсімдігінің тамырынан субстанция бөліп алудың оңтайлы технологиясын жасау
2.3.1 Оңтайлы еріткіш таңдау
2.3.2 Шикізат пен еріткіштің оңтайлы қатынасын анықтау
2.3.3 Экстракцияның оңтайлы уақытын анықтау
2.3.4 Экстракцияның оңтайлы температурасын анықтау
2.4 L.myrianthum өсімдігінің тамырынан алынған субстанцияны сапалық талдау
2.5 L.myrianthum өсімдігінің тамырынан алынған субстанцияны сандық талдау
2.6 Limonium Mill текті Limonium myrianthum өсімдігінің тамырынан полифенолдарды бөлу және фракциялаудың сызбанұсқасы
3 ТӘЖІРИБЕЛІК БӨЛІМ
3.1 Зерттеу әдістері. Реагенттер мен еріткіштер
3.2 Заттарды фитохимиялық талдау және зерттеу
3.2.1 Шикізат сапасын анықтау
3.2.2 Шикізат құрамынан микроэлементтерді анықтау
3.2.3 Өсімдік шикізаты құрамындағы биологиялық белсенді заттардың сапалық талдауы
3.2.4 Өсімдік шикізаты құрамындағы биологиялық белсенді заттардың сандық талдауы
3.2.5 Шикізаттан субстанцияны бөліп алудың оңтайлы технологиясын жасау
3.2.6 L.myrianthum өсімдігінен алынған субстанцияны сапалық және сандық талдау
3.2.7 Limonium Mill текті Limonium myrianthum өсімдігінің тамырынан полифенолдарды бөлу және фракциялау
ҚОРЫТЫНДЫ
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
ҚОСЫМША А1
ҚОСЫМША А2
ҚОСЫМША Б
Шешілетін мәселенің қазіргі жағдайын бағалау
Қазіргі уақытта Қазақстандағы дәрілік препараттарға сұраныстың 90 %-ы шетелден әкелінеді. Сондықтан Қазақстан Республикасының фармацевтикалық өндірісі қиын жағдайда тұр. Дәрілік шикізат жөніндегі мемлекеттік бағдарлама жоғарғы эффективті, қауіпсіз және қол жетімді дәрілік заттарды өндіруді, отанымыздағы өсімдік шикізат көзінен қолдануды қарастырады.
Жұмыстың жалпы сипаттамасы. Дипломдық жұмыс дәрілік өсімдік шикізатынан құрғақ күйінде субстанция бөлу технологиясын жасауға арналған.
Зерттеудің өзектілігі:
Қазіргі кезде өсімдік тектес дәрілік заттардың медицинада кеңінен қолданылуы және фитотерапияға деген қызығушылықтың артуында. Жоғары эффективті, экологиялық таза дәрілік препараттардың халық медицинасында өндіру және өндірістік қоры бар өсімдік шикізаты, өзіндік фармацевтикалық өндірістің ашылуына бағытталуы Қазақстан Республикасының әлеуметтік-экономикалық өсуінің бірден бір жолы.
Бүкіләлемдік денсаулық сақтау мекемесінің ұсынысы бойынша әрбір мемлекет қауіпсіз стратегия орнату үшін өзінде шығарылатын дәрілік заттардың деңгейі 20%-дан кем болмауы керек. Соңғы онжылдықта дамыған елдер қатарына ену үшін, фармацевтикалық өндірісті дамыту ең маңызды және өзекті мәселе болып есептеледі.
Кермек өсімдігі әр түрлі дәрілік заттардың көзі бола алады, себебі мемлекет аймағында өндірістік қоры бар және ежелден халық медицинасында қолданылған.
Сондықтан Қазақстанда Limonium Mill текті L. myrianthum өсімдігі қызығушылыққа ие, ол галофиттерге жатады және оның құрамында әртүрлі биологиялық белсенді заттар көп. Limonium Mill текті L. myrianthum өсімдігінің құрамындағы жоғары эффективті антиоксиданттық қасиетке ие конденсирленген тері илегіш заттардың және тотыққан формадағы флавоноидтардың болуы көптеген зерттеушілердің қызығушылығын тудыруда.
Қазіргі уақытта Қазақстандағы дәрілік препараттарға сұраныстың 90 %-ы шетелден әкелінеді. Сондықтан Қазақстан Республикасының фармацевтикалық өндірісі қиын жағдайда тұр. Дәрілік шикізат жөніндегі мемлекеттік бағдарлама жоғарғы эффективті, қауіпсіз және қол жетімді дәрілік заттарды өндіруді, отанымыздағы өсімдік шикізат көзінен қолдануды қарастырады.
Жұмыстың жалпы сипаттамасы. Дипломдық жұмыс дәрілік өсімдік шикізатынан құрғақ күйінде субстанция бөлу технологиясын жасауға арналған.
Зерттеудің өзектілігі:
Қазіргі кезде өсімдік тектес дәрілік заттардың медицинада кеңінен қолданылуы және фитотерапияға деген қызығушылықтың артуында. Жоғары эффективті, экологиялық таза дәрілік препараттардың халық медицинасында өндіру және өндірістік қоры бар өсімдік шикізаты, өзіндік фармацевтикалық өндірістің ашылуына бағытталуы Қазақстан Республикасының әлеуметтік-экономикалық өсуінің бірден бір жолы.
Бүкіләлемдік денсаулық сақтау мекемесінің ұсынысы бойынша әрбір мемлекет қауіпсіз стратегия орнату үшін өзінде шығарылатын дәрілік заттардың деңгейі 20%-дан кем болмауы керек. Соңғы онжылдықта дамыған елдер қатарына ену үшін, фармацевтикалық өндірісті дамыту ең маңызды және өзекті мәселе болып есептеледі.
Кермек өсімдігі әр түрлі дәрілік заттардың көзі бола алады, себебі мемлекет аймағында өндірістік қоры бар және ежелден халық медицинасында қолданылған.
Сондықтан Қазақстанда Limonium Mill текті L. myrianthum өсімдігі қызығушылыққа ие, ол галофиттерге жатады және оның құрамында әртүрлі биологиялық белсенді заттар көп. Limonium Mill текті L. myrianthum өсімдігінің құрамындағы жоғары эффективті антиоксиданттық қасиетке ие конденсирленген тері илегіш заттардың және тотыққан формадағы флавоноидтардың болуы көптеген зерттеушілердің қызығушылығын тудыруда.
1. Лекарственные растения Казахстана и их использование. - Алматы: Fылым, 1996. - 344 с.
2. Флора СССР. - М.: АН СССР, 1952. - Т. XVIII. - С. 411-467.
3. Флора Казахстана. - Алма-Ата: Наука, 1961. - Т. VII. - С. 79-80.
4. Атлас ареалов и ресурсов лекарственных растений Казахстана. - Алматы: Fылым, 1994. - С. 41.
5. Муравьева Д.А. Фармакогнозия. - Москва: Медицина, 2002. - 530 с.
6. Государственная фармакопея Республики Казахстан. Т.1. - Алматы: Издательский дом «Жибек жолы», 2008. - 592 с.
7.Бердимуратова Г.Д., Музычкина Р.А., Корулькин Д.Ю., Абилов Ж.А., Тулегенова А.У. Биологически активные вещества растений: выделение, разделение, анализ. - Алматы: Атамұра, 2006.
8. Жусупова Г.Е., Абилькаева С.А. Флаваны Limonium Gmelinii. II // Химия п17. Михайлова В.П. Дубильные растения флоры Казахстана и их освоение. - Алма-Ата: Наука, 1968. - 326 с.
9. Жусупова Г.Е. Химический состав растений рода Limonium Mill и создание препаратов на их основе. Диссертация на соискание ученой степени доктора химических наук. - Республика Казахстан, 2007г.
10. Жусупова Г.Е., Артамонова Н.А., Абилов Ж.А., Оразбаева Ж.К. Липофильные пигменты и жирные кислоты надземной части некоторых видов растений рода Limonium// Химия природ. соед. - 2006. - № 5. - С. 412-414.
11. Султанова Н.А., Бурашева Г.Ш. Флавоноиды некоторых галофитов Казахстана. - Алматы, «Қазақ университеті», 2007. - 5-10с.
12. Рахимов К.Д., Жусупова Г.Е. Фитопрепарат противовоспалительного действия из корней кермека Гмелина. Материалы научно-практической конференции, посвященной году здоровья «Актуальные проблемы оздоровления населения природными факторами».- Алматы: 2002.- С.145-147.
13. Жусупова Г.Е., Абилькаева С.А. Димерные проантоцианидины из корней Limonium gmelinii III.Химия природ. Соедин. - 2006. - № 2. - С. 134-138 (translated: Chemistry of Natural Compounds. - 2006.- Р.134-138).
14. Музычкина Р.А., Корулькин Д.Ю., Абилов Ж.А. «Основы химии природных соединений».- Алматы: Қазақ университеті, 2010. -564 с.
15. Гринкевич Н.И., Сафронич Л.Н. Химический анализ лекарственных растений. - М.: ВШ, 1983. - 83 с.
16. Чумбалов Т.К. Химические исследование дубильных и сопутствующих им веществ некоторых растений Казахстана: автореф. д-ра хим.наук. - Ташкент, 1966. - С.26.
17. Алюкина Л.С. Флавоноидоносные и танидоносные растения Казахстана. - Алма-Ата: Наука, 1977. - 152 с.
18. Клышев Л.К., Алюкина Л.С. Материалы к вопросу изучения дубильных промышленных видов кермека (Statice gmelinii Wild. Statice myrianthum Schrenk) //Вестн. АН КазССР. - 1951. - №5. - С. 99-104.
19. Чумбалов Т.К., Киль Т.А. Изучение химического состава корня кермека солончакового хроматографическим методом - В кн.: Сб. работ каф. органической химии по изучению хим. состава растительного сырья Казахского ун-та.- Алма-Ата. - 1962.- Вып.1.- С.6-19.
20. Корулькин Д.Ю. Природные флавоноиды. - Новосибирск, Академическое издательство «Гео», 2007. - 5с.
21. «Хроматография на бумаге» под ред. И.М. Хайса и Мацека. М.: ИЛ.1962.
22. Р. А. Музычкина, Д. Ю. Корулькин, Ж. А Абилов «Качественный и количественный анализ основных групп БАВ в лекарственном растительном сырье и фитопрепаратах». - Алматы: Қазақ университеті, 2004. - 288 с.
23.Государственная Фармакопея СССР. Вып.1: Общие методы анализа. - М.: Медицина, 1987. - 336 с.
24.Государственная Фармакопея СССР. Вып.2: Общие методы анализа.
25. Киль Т.А. О химическом исследовании корней кермека (Statice GmeliniiWilld): дис. канд. хим. наук. - Алма-Ата, 1962. - 180 с.
26. Чуешов В.И., Чернов Н.Е, Хохлова Л.Н., Богуславская Л.И. и др. Промышленная технология лекарств. - Харьков: НФАУ МТК - Книга, 2002. - Т. 1, 2. - 560, 716 с.
2. Флора СССР. - М.: АН СССР, 1952. - Т. XVIII. - С. 411-467.
3. Флора Казахстана. - Алма-Ата: Наука, 1961. - Т. VII. - С. 79-80.
4. Атлас ареалов и ресурсов лекарственных растений Казахстана. - Алматы: Fылым, 1994. - С. 41.
5. Муравьева Д.А. Фармакогнозия. - Москва: Медицина, 2002. - 530 с.
6. Государственная фармакопея Республики Казахстан. Т.1. - Алматы: Издательский дом «Жибек жолы», 2008. - 592 с.
7.Бердимуратова Г.Д., Музычкина Р.А., Корулькин Д.Ю., Абилов Ж.А., Тулегенова А.У. Биологически активные вещества растений: выделение, разделение, анализ. - Алматы: Атамұра, 2006.
8. Жусупова Г.Е., Абилькаева С.А. Флаваны Limonium Gmelinii. II // Химия п17. Михайлова В.П. Дубильные растения флоры Казахстана и их освоение. - Алма-Ата: Наука, 1968. - 326 с.
9. Жусупова Г.Е. Химический состав растений рода Limonium Mill и создание препаратов на их основе. Диссертация на соискание ученой степени доктора химических наук. - Республика Казахстан, 2007г.
10. Жусупова Г.Е., Артамонова Н.А., Абилов Ж.А., Оразбаева Ж.К. Липофильные пигменты и жирные кислоты надземной части некоторых видов растений рода Limonium// Химия природ. соед. - 2006. - № 5. - С. 412-414.
11. Султанова Н.А., Бурашева Г.Ш. Флавоноиды некоторых галофитов Казахстана. - Алматы, «Қазақ университеті», 2007. - 5-10с.
12. Рахимов К.Д., Жусупова Г.Е. Фитопрепарат противовоспалительного действия из корней кермека Гмелина. Материалы научно-практической конференции, посвященной году здоровья «Актуальные проблемы оздоровления населения природными факторами».- Алматы: 2002.- С.145-147.
13. Жусупова Г.Е., Абилькаева С.А. Димерные проантоцианидины из корней Limonium gmelinii III.Химия природ. Соедин. - 2006. - № 2. - С. 134-138 (translated: Chemistry of Natural Compounds. - 2006.- Р.134-138).
14. Музычкина Р.А., Корулькин Д.Ю., Абилов Ж.А. «Основы химии природных соединений».- Алматы: Қазақ университеті, 2010. -564 с.
15. Гринкевич Н.И., Сафронич Л.Н. Химический анализ лекарственных растений. - М.: ВШ, 1983. - 83 с.
16. Чумбалов Т.К. Химические исследование дубильных и сопутствующих им веществ некоторых растений Казахстана: автореф. д-ра хим.наук. - Ташкент, 1966. - С.26.
17. Алюкина Л.С. Флавоноидоносные и танидоносные растения Казахстана. - Алма-Ата: Наука, 1977. - 152 с.
18. Клышев Л.К., Алюкина Л.С. Материалы к вопросу изучения дубильных промышленных видов кермека (Statice gmelinii Wild. Statice myrianthum Schrenk) //Вестн. АН КазССР. - 1951. - №5. - С. 99-104.
19. Чумбалов Т.К., Киль Т.А. Изучение химического состава корня кермека солончакового хроматографическим методом - В кн.: Сб. работ каф. органической химии по изучению хим. состава растительного сырья Казахского ун-та.- Алма-Ата. - 1962.- Вып.1.- С.6-19.
20. Корулькин Д.Ю. Природные флавоноиды. - Новосибирск, Академическое издательство «Гео», 2007. - 5с.
21. «Хроматография на бумаге» под ред. И.М. Хайса и Мацека. М.: ИЛ.1962.
22. Р. А. Музычкина, Д. Ю. Корулькин, Ж. А Абилов «Качественный и количественный анализ основных групп БАВ в лекарственном растительном сырье и фитопрепаратах». - Алматы: Қазақ университеті, 2004. - 288 с.
23.Государственная Фармакопея СССР. Вып.1: Общие методы анализа. - М.: Медицина, 1987. - 336 с.
24.Государственная Фармакопея СССР. Вып.2: Общие методы анализа.
25. Киль Т.А. О химическом исследовании корней кермека (Statice GmeliniiWilld): дис. канд. хим. наук. - Алма-Ата, 1962. - 180 с.
26. Чуешов В.И., Чернов Н.Е, Хохлова Л.Н., Богуславская Л.И. и др. Промышленная технология лекарств. - Харьков: НФАУ МТК - Книга, 2002. - Т. 1, 2. - 560, 716 с.
МАЗМҰНЫ
АНЫҚТАМАЛАР, НОРМАЛЫҚ СІЛТЕМЕЛЕР
6
ҚЫСҚАРТУЛАР МЕН БЕЛГІЛЕУЛЕР
8
КІРІСПЕ
9
1
ӘДЕБИ ШОЛУ
11
1.1
Кермек туралы қысқаша мағлұматтар
11
1.2
Биологиялық белсенді заттардың негізгі топтарының физиологиялық белсенділігі
13
1.2.1
Табиғи полифенолдар туралы жалпы түсінік
13
1.2.2
Флавоноидтардың жалпы сипаттамасы
14
1.2.3
Флавоноидтардың физиологиялық әсері
18
1.2.4
Тері илегіш заттар
20
1.2.5
Аминқышқылдардың жалпы сипаттамасы
22
1.2.6
Өсімдік шикізаты құрамындағы минералды заттар
23
2
НӘТИЖЕЛЕРДІ ТАЛҚЫЛАУ
28
2.1
Өсімдік шикізатының сапалық көрсеткіштерін анықтау
28
2.2
L.myrianthum өсімдігі тамырының минералдық құрамы
29
2.3
L.myrianthum өсімдігінің тамырынан субстанция бөліп алудың оңтайлы технологиясын жасау
31
2.3.1
Оңтайлы еріткіш таңдау
31
2.3.2
Шикізат пен еріткіштің оңтайлы қатынасын анықтау
31
2.3.3
Экстракцияның оңтайлы уақытын анықтау
32
2.3.4
Экстракцияның оңтайлы температурасын анықтау
32
2.4
L.myrianthum өсімдігінің тамырынан алынған субстанцияны сапалық талдау
34
2.5
L.myrianthum өсімдігінің тамырынан алынған субстанцияны сандық талдау
37
2.6
Limonium Mill текті Limonium myrianthum өсімдігінің тамырынан полифенолдарды бөлу және фракциялаудың сызбанұсқасы
39
3
ТӘЖІРИБЕЛІК БӨЛІМ
41
3.1
Зерттеу әдістері. Реагенттер мен еріткіштер
41
3.2
Заттарды фитохимиялық талдау және зерттеу
42
3.2.1
Шикізат сапасын анықтау
42
3.2.2
Шикізат құрамынан микроэлементтерді анықтау
44
3.2.3
Өсімдік шикізаты құрамындағы биологиялық белсенді заттардың сапалық талдауы
45
3.2.4
Өсімдік шикізаты құрамындағы биологиялық белсенді заттардың сандық талдауы
50
3.2.5
Шикізаттан субстанцияны бөліп алудың оңтайлы технологиясын жасау
57
3.2.6
L.myrianthum өсімдігінен алынған субстанцияны сапалық және сандық талдау
58
3.2.7
Limonium Mill текті Limonium myrianthum өсімдігінің тамырынан полифенолдарды бөлу және фракциялау
59
ҚОРЫТЫНДЫ
61
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
62
ҚОСЫМША А1
ҚОСЫМША А2
ҚОСЫМША Б
АНЫҚТАМАЛАР, НОРМАЛЫҚ СІЛТЕМЕЛЕР
Қарастырылып отырған дипломдық жұмыста қолданылған анықтамалар мен сілтемелер стандартқа сәйкестендірілген.
Микроэлементтер - тірі ағзаларда, яғни адамдардың, жануарлардың және өсімдіктердің ағзасында кездесетін элементтер. Олардың мөлшері ағзада өте аз, дегенмен атқаратын рөлі зор.
Айқындағыштар - қосылыс құрамындағы арнай топтарды анықтайтын реагенттер.
Хроматография - органикалық заттарды екі фаза арасында әр түрлі орналасуы негізінде бөлу, алу және идентификациялау.
Өсімдік шиізатының сапалылығы - шикізат сапасының келесідей техникалық шарттарға сай болуы: сапалық көрсеткіштер (ылғалдылығы, жалпы күлділігі, экстрактивті заттардың мөлшері), сыртқы көрінісі, қосылыстың сапасы мен биологиялық белсенді заттың сандық мөлшері.
Гидролиз - заттардың сумен әрекеттесуі кезінде ырырауы.
Жұқа қабатты хроматография - затты хроматография пластинкасына бекітілген сорбент қабатымен (силикагель, алюминий қос тотығы, полиамид, т.б.) бөлуге арналған хроматографияның бір әдісі. Бұл әдіс жоғары эффективті және көмірсулардың, спирттердің, ақуыздардың, стероидтардың және т.б. әр түрлі зат топтарына талдау жасауда қолданылады.
Полиамид - фенол қосылыстарын алдын ала топтап бөлу үшін қолданылатын универсалды адсорбент.
Флавоноидтар - құрамында екі фенилдік қалдықтар бар гамма-пирон сақинасымен қосылған органикалық зат.
Хроматография - қоспаның компоненттерінің араласпайтын екі фаза арасында таралу қабілеттілігінің әр түрлілігіне негізделген әдіс.
Экстракция - қоспадан қатты еріткіш арқылы бөліп алу, бір затты концентрлеу және тазалау үшін немесе қоспадағы барлық компоненттерді бөлу және тазалау үшін қолданады.
Аминқышқылдар - әр түрлі ақуыздардың молекулаларын түзететін мономерлі заттар.
Экстрагент - өсімдіктегі биологиялық белсенді заттардың экстракциясы үшін қолданылатын еріткіш.
ББЗ экстракциясы - дәрілік шикізатқа полярлығы әр түрлі еріткіштермен әсер еткенде ББЗ кешенін бөлу процесі.
Субстанция - өсімдік шикізатының экстракциясы кезіндегі бөлінетін биологиялық белсенді заттардың кешені.
Технологиялық сызбанұсқа - белгілі бір реттілікті, жүйелілікті және технологиялық процестің сатыларының өзара байланысын білдіретін сызбанұсқа.
МЕМЛЕКЕТТІК СТАНДАРТТАР ТІЗІМІ
ГОСТ 2237-75 Сырье лекарственное растительное. Цветы, листья, трава. Часть 1. (Сборник) - М. - Изд-во стандартов, 1994,159с.
ГОСТ 2237-75 Сырье лекарственное растительное. Корни, плоды, сырье. Часть 2. (Сборник) - М. - Изд-во стандартов, 1994, 191с.
ГОСТ 24027.0-80 Сырье лекарственное растительное. Правила приемки и методы отбора проб.
ГОСТ 24027.1-80 Сырье лекарственное растительное. Методы определения подлинности, зараженности амбарными вредителями, измельченности и содержание примесей
ГОСТ 24027.2-80 Сырье лекарственное растительное. Методы определения влажности, содержания золы, экстрактивных, дубильных веществ, эфирного масла. Лекарственное растительноесырье - анализ.
ГОСТ 6709-72 Вода дистиллированная
ГОСТ 1770-74 Посуда мерная лабораторная стеклянная. Цилиндры, мензурки, колбы, пробирки. Общие технические условия.
ҚЫСҚАРТУЛАР МЕН БЕЛГІЛЕУЛЕР
Осы дипломдық жұмыста келесідей қысқартылған сөздер мен белгілеулер қолданылады:
ББЗ - биологиялық белсенді зат
ББС (40:12,5:29) - бутанол:сірке қышқылы:су
ДзПНА - диазотталған пара нитроанилин
ЖҚХ - жұқа қабатты хроматография
ҚХ - қағазды хроматография
МФ - мемлекеттік фармакопея
СФ - спектрофотометр
УК - ультра күлгін спектр
ФЭК - фотоэлектрлік калориметр
L. - Limonium
oo (кермектің латынша атауы)
L. gmelinii
oo кермек гмелина
L. myrianthum
oo кермек мыңгүлді
Rf - өлшемсіз бірлік, хроматографиядағы заттың жылжу жылдамдығын көрсетеді.
КІРІСПЕ
Шешілетін мәселенің қазіргі жағдайын бағалау
Қазіргі уақытта Қазақстандағы дәрілік препараттарға сұраныстың 90 %-ы шетелден әкелінеді. Сондықтан Қазақстан Республикасының фармацевтикалық өндірісі қиын жағдайда тұр. Дәрілік шикізат жөніндегі мемлекеттік бағдарлама жоғарғы эффективті, қауіпсіз және қол жетімді дәрілік заттарды өндіруді, отанымыздағы өсімдік шикізат көзінен қолдануды қарастырады.
Жұмыстың жалпы сипаттамасы. Дипломдық жұмыс дәрілік өсімдік шикізатынан құрғақ күйінде субстанция бөлу технологиясын жасауға арналған.
Зерттеудің өзектілігі:
Қазіргі кезде өсімдік тектес дәрілік заттардың медицинада кеңінен қолданылуы және фитотерапияға деген қызығушылықтың артуында. Жоғары эффективті, экологиялық таза дәрілік препараттардың халық медицинасында өндіру және өндірістік қоры бар өсімдік шикізаты, өзіндік фармацевтикалық өндірістің ашылуына бағытталуы Қазақстан Республикасының әлеуметтік-экономикалық өсуінің бірден бір жолы.
Бүкіләлемдік денсаулық сақтау мекемесінің ұсынысы бойынша әрбір мемлекет қауіпсіз стратегия орнату үшін өзінде шығарылатын дәрілік заттардың деңгейі 20%-дан кем болмауы керек. Соңғы онжылдықта дамыған елдер қатарына ену үшін, фармацевтикалық өндірісті дамыту ең маңызды және өзекті мәселе болып есептеледі.
Кермек өсімдігі әр түрлі дәрілік заттардың көзі бола алады, себебі мемлекет аймағында өндірістік қоры бар және ежелден халық медицинасында қолданылған.
Сондықтан Қазақстанда Limonium Mill текті L. myrianthum өсімдігі қызығушылыққа ие, ол галофиттерге жатады және оның құрамында әртүрлі биологиялық белсенді заттар көп. Limonium Mill текті L. myrianthum өсімдігінің құрамындағы жоғары эффективті антиоксиданттық қасиетке ие конденсирленген тері илегіш заттардың және тотыққан формадағы флавоноидтардың болуы көптеген зерттеушілердің қызығушылығын тудыруда.
Зерттеу нысаны:
Limonium Mill текті L. myrianthum өсімдігінің тамыры
Зерттеу мақсаты:
1. Мыңгүлді кермек (L. myrianthum) өсімдігі тамырының сапалық талдауын ҚР Мемлекеттік Фармакопеясындағы берілген мәліметтермен салыстыру.
2. L. myrianthum өсімдік тамырындағы биологиялық белсенді заттардың негізгі топтарының сапалық және сандық құрамын сараптау.
3. L. myrianthum өсімдігінің тамырынан экстрагенттің табиғатын, шикізатпен қатынасын, экстракция уақытын, температурасын өзгерте отырып құрғақ экстракт түрінде субстанцияны бөлудің тиімді әдістерін ұсыну.
4.Субстанция құрамындағы биологиялық белсенді заттардың негізгі топтарына сапалық және сандық талдау жүргізу арқылы субстанция сапасын анықтау.
5. Алынған субстанциядан жекелеген қосылыстарды бөлудің оңтайлы жолдарын өңдеу.
Ғылыми жаңалығы: Зерттеу барысында шикізат пен оның негізінде бөлінген субстанцияның сапалылығы, олардың негізінде бөлінген ББЗ-ның негізгі топтарына сандық және сапалық талдау жасадық, параметрлерді өзгерте отырып (еріткіш табиғаты, оның шикізатпен қатынасы, экстракция уақыты, температура) субстанция бөлудің оңтайлы жолын өңдедік, жекелеген қосылыстарға бөлдік.
Ғылыми зерттеу жұмысында қолданылған қондырғылар мен әдістер: СФ, ФЭК, тұндыру қондырғысы (центрифуга) хроматография, титрлеу, экстракция, фотометрия, атомды-абсорбциялы спектроскопия, УК спектроскопия әдістері, KIKA. WERKE HB4 basic ротор-буландырғышы.
Теориялық маңызы. L. myrianthum өсімдігінің тамырынан бөлінген субстанцияның құрамындағы биологиялық белсенді заттардың технологиялық сызбасын жасау, оларды жеке қосылыстарға бөлу және идентификациялау.
Практикалық маңызы. L. myrianthum өсімдігінің тамырынан алынған субстанциядан биологиялық белсенді заттардың, соның ішінде антиоксиданттық қасиетке ие флавоноидтардың, конденсирленген тері илегіш заттардың бөлінуі. Осы қасиеттің медицинада жоғары эффективті эәрілік препараттар дайындауда қолданылуы.
Басылым. Берілген диплом бойынша Limonium myrianthum тамырларынан биологиялық белсенді комплексті алу әдісін жасау тақырыбына азаматтық қоғамына жарқын қалыптасуына Қазақстан Республикасы тәуелсіздігінің 20 жылдығына арналған Ғылым әлемі атты студенттер мен жас ғалымдардың Халықаралық конференциясына байланысты 1 баяндама тезис жарияланды.
Дипломдық жұмыстың құрылысы мен көлемі: Дипломдық жұмыс кіріспеден, үш бөлімнен, қорытындыдан және әдебиеттер тізімінен тұрады. Бірінші бөлім әдеби шолудан тұрады, онда да Limonium Mill текті L. myrianthum өсімдігі жайлы жалпы мәліметтер және таралуы туралы жазылған. Екінші бөлімде зерттеу нәтижелері мен талқылаулар жасалған. Үшінші бөлімде Limonium Mill текті L. myrianthum өсімдігін зерттеуде қолданылған әдістер мен реактивтер келтірілген.
Дипломдық жұмыс 63 беттен, 14 кестеден, 2 сызбадан, 5 суреттен, 26 әдебиеттер тізімінен және қосымшалардан тұрады.
1 ӘДЕБИ ШОЛУ
1.1 Кермек туралы қысқаша мағлұматтар
Соңғы онжылдықта озық мемлекеттердің арасында өсімдік текті дәрілік заттардың медициналық практикада кең қолданыс тапқаны анық байқалады және мұндай дәрілердің жалпы шығарылатынын дәрілік препараттардың 50 % үлесін алып жатыр.
Өсімдік текті дәрілік заттардың ағзаның физиологиялық жүйелерімен үйлесімділігіне байланысты, ағза қорғаныс ресурстарын индуцирлейді және мобилиздейді. Өсімдіктерден дайындалған дәрілік препараттардың ерекшелігі - оның терапевтік әсердің жұмсақтығына және комплекстік түрде әсер етуіне, аз токсикалығына, кумулятивтік эффекттің болмауына, аллергиялық реакциялардың сирек индуцирленуіне байланысты [1,2,3].
Қазақстан флорасында 100-ден астам өсімдік түрлері дәрілік болып табылады. Осы өсімдіктер қорының үлкен бөлігін ұқыпты пайдаға асыратын болсақ, онда бұл шикізат Қазақстан Республикасы медицинасының сұранысын толық қамтамасыз етер еді, бірақ осы күнге дейін өндірістік маңызы бар 5%-ы ғана [3].
Бұл мемлекеттік маңыздылығы бар мәселені шешу үшін, перспективасы айқын байқалатын дәрілік өсімдіктердің түрлерін жинау қажет және олардың биологиялық белсенділігін, Қазақстан территориясындағы шикізат қорын, культивирлеу шарттарын, дайындаудың және олардың негізінде фитопрепарат алудың технологиялық процестерін экологиялық және экономикалық жағынан ескере отыру қажет. Қазақстан территориясындағы экологиялық жағдай жылдан-жылға нашарлап бара жатқандықтан және тұзды жерлердің көбейіп бара жатқандығына байланысты Арал теңіз аумағы, Солтүстік-Шығыс Каспий және Балқаш өңірі шөлді жерлерге айналып бара жатыр.
Осындай жерде галофиттер сияқты өсімдіктер жақсы өседі. Олардың топырақтағы тұздың үлкен концентрациясына бейімділігі, өсімдік құрамындағы антиоксиданттық қасиеттерге ие қосылыстарға байланысты, бұларға полифенолдық құрамы оның адаптивтік өзгерісінің факторы болып табылады және олардың экстремалды қоршаған ортаға бейімделу қасиетін арттырады. Физиологиялық концентрациялар шамасындағы фенол қосылыстары, көріп отырғанымыздай, жасуша мембраналарын тұрақтандырады, ал оның жоғары протекторлық белсенділігі мембраналардың зақымдалуына қарсы тұрақтылығын арттырады. Галофиттерге Plumbaginaceae тұқымдасына жататын Limonium Mill өсімдіктері кіреді. Олар экстремалды жағдайларда өседі және бұрыннан халық медицинасында қолданылады.
Осы уақытқа дейін белгілі әлемдік флорасындағы Limonium Mill өсімдігінің химиялық құрамын зерттеу туралы материалдарға жүйелендіру жүргізілді. Limonium Mill өсімдігінің фитохимиялық зерттеуі туралы салыстырмалы толық мағлұматты 1985 жылы шыққан Растительные ресурсы СССР атты көп томдық жинақтың бірінші томы береді.
Бірақ бұл шолуға өсімдіктің L. siniathum және L. vulgare түрлерінің химиялық зерттеулері енбеген болатын, өсімдіктің бұл түрлері туралы мағлұмат 1980 жылға дейінгі басқа басылымдарда табылды.
1980 жылдан бүгінгі күнге дейін өсімдіктің L. siniathum,L. caspiums, L. bicolor, және L. sinence түрлерінің химиялық зерттеулері туралы бірнеше қатар мақала жарияланды, олардың ішінен соңғысы терең зерттелді. Зерттелген өсімдіктер және олардан алынған заттар антиоксиданттық, антимикробтық, антивирустық және басқа да белсенділік түрлеріне ие болатыны анықталды.
Қазақстанда кермектің 18 түрі анықталған, оның ішінен төменде көрсетілген алты түрі өндірісте бағалы болып клелді. Бұл түрлердің барлығы тері илегіш заттарға бай, бірақ бұл күнге дейін олар қолданылмай жатқан қор болып келеді [3;4].
1. L. gmelinii (Гмелин кермегі) - шөлді алқаптарда, тұзды көлдер жағасында,балшықты теңіз жағалауларында, шөл мен далалардың тұзды сайларында, шөлді өзендердің алқаптарында өседі. Қазақстанның бүкіл аудандарында кездеседі, Батыс және Шығыс Сібірде, Ресейдің Еуропалық бөлігінде, Орталық Азияда, Орталық Еуропаның солтүстік- шығысында, Батыс Қытайда және Монғолияда таралған.
2. L. myrianthum (Мыңгүлді кермегі) - шөлді өзендер алқаптарында, құмды шөлдердің қыратаралық сайларда, құрғап қалған көлдердің ойларында, ши мен сексеуіл арасында, әрқашан тұзды топырақта, Бетпақдалада, Балқаш-Алакөл алқабында, Зайсанда, Аралда, Қызылорда облысында, Түркістанда, Жоңғар Алатауында, Іле Алатауында, Шу-Іле тауларында, Орталық Азия мен Батыс Қытайда өседі.
3. L. popovii (Попов кермегі) - топырақты алқаптарында және тауаралық сайларда, сексеуіл арасында, кейде арықтардың бойында өседі. Мойынқұм, Балқаш-Алакөл алқабында, Отырар, Шу алқаптарында кездеседі.
4. L. otolepis (Құлақты кермегі) - ши арасында, ну тоғайларда, құмды шөлейттердің қыратаралық сайларында және айналасында, кейде арамшөп ретінде суармалы егістіктерде, өзен арналарында және арықтардың бойында, Ембіде, Аралда, Қызылорда облысында, Бетпақдалада, Балқаш-Алакөл алқабында, Мойынқұмда, Түркістанда, Шу-Іле тауларында, Орталық Азияда, Солтүстік Ауғанстанда және Батыс Қытайда өседі.
5. L. suffruticossum - тұзды көлдердің жағалауында, тақыр мен сорлардың шетінде, шөлді өзендердің арналарында өседі. Каспий аймағында, Қызылорда облысында, Бетпақдалада, Балқаш-Алакөл алқабында, Мойынқұмда, Орталық Азияның оңтүстігінде, Кавказда, Иранда, Моңғолияда, Батыс Қытайда өседі.
6. L. leptophyllum - сазды және тасты шөлдерде, тақырлардың шетінде өседі. Арал өңірінде, Қызылорда облысында, Бетпақдалада, Балқаш-Алакөл алқабында,Мойынқұмда, Түркістанда, Шу-Іле тауларында өседі.
Қазақстан Республикасындағы тұзды жерлер ауданының қарқынды өсуіне және экологиялық жағдайдың нашарлауына байланысты, шөлге айналған
жерлердің саны жылдан жылға көбеюде. Шөлді жерлерге айналып бара жатқан аумақтарға Арал теңізін, Солтүстік-Шығыс Каспий, Балқаш өңірін жатқызуға болады және қазіргі уақыттағы топырақтың деградациясы Республикамыздың 60%-дан астам территориясын алып жатыр [5;6].
Осындай топыраққа шөлді өсімдіктер икемді болып келеді. Оларға галофиттерге жататын (Limonium Mill) өсімдігі кіреді.
Өсімдіктің бұл түрлері күй талғамайды, тұзды топырақта өсіп, топырақтағы натрий мен кальций тұздарының құрамын, олардың артық мөлшерін арнайы темірлер арқылы шығара отырып, реттеуге қабілетті болады. Кермектің биологиялық ерекшелігі, оның тұқым арқылы, сонымен қатар вегетативтік әдіспен көбеюі, жылдам өсуі, жоғары өнімділігі және қоршаған ортаға жеңіл бейімделуінде танылады. Сондықтан да кермекті қолдан өсіру жеңіл, әрі экологиялық жағынан қолайлы болуы мүмкін.
Қазақстан территориясында кермектің үш түрінің өндірістік қоры бар, солардың бірі - мыңгүлді кермек (L. myrianthum). Сондықтан берілген өсімдіктен бөлінген субстанция құрамына кіретін ББЗ комплексінің химиялық құрамын зерттеу, жекелеген қосылыстарды бөлу және идентификациялау, оны стандарттау мақсатында зерттелетін өсімдікті медицинаға практикалық енгізу өте маңызды және өзекті болып табылады.
Органикалық химия және табиғи қосылыстар химиясы кафедрасында кермек гмелина (L. gmelinii) дәрілік заттар алынды. Субстанция түрінде Лимонидин сиробы мен тұндырмасы және Санжар жақпа майы. Кермек мыңгүлдінің (L. myrianthum) тамыры кермек гмелинаның тамыры сияқты өндірістік қорға ие. Осыдан келе, кермек мыңгүлді тамырын химиялық және фармакологиялық зерттеу қажет. Егер олардың фармакологиялық активтілігі анықталса, онда оны кермек гмелина тамыры сияқты практикалық медицинада шикізат базасын арттыру үшін қолдануға болады.
1.2 Биологиялық белсенді заттардың негізгі топтарының физиологиялық белсенділігі
1.2.1 Табиғи полифенолдар туралы жалпы түсінік
Фенолды қосылыстар табиғи қосылыстардың кең таралған және сандық жағынан көп класстарының бірі болып табылады және олар төменде көрсетілген 1 суреттегі сызбанұсқаға сәйкес классификацияланады.
Сандық жағынан ең көп табиғи полифенолдар топтарының бірі - флавоноидтар. Қазіргі кезде әртүрлі құрылымды табиғи флавоноидтардың 6000-нан астам түрі белгілі. Флавоноидтар өсімдік құрамында гликозид түрінде және бос жағдайда (агликондар түрінде) кездеседі, құрылысында орынбасарлары ретінде алкил, ацил және басқа функционалдық топтар болуы мүмкін. Таза күйінде олар түссіз немесе боялған, суда және спиртте жақсы еритін кристалдық немесе аморфтық заттар болып келеді. Өсімдіктер жасушаларында фенолды қосылыстар агликондар және гликозидтер түрінде, әсіресе, гүлдердің, жемістердің, жапырақтардың, сабақтардың және түбірлердің вакуолідерінің эпидермиялық ұлпаларында жиналады.
Табиғи фенолды қосылыстар
Бір ароматикалық сақина
С6-С3-С3
Екі ароматикалық сақина
Тері илегіш заттар (полимерлі фенолды қосылыстар)
С6
С6--
С6 - С3
С6-С=С-COOH
Флавоноид-тар
Изо-флавоноидтар
Ротено-идтар
Гидролизденген
Конденсирлен-ген
Корич қышқылы
Кумариндер
Галлота-ниндер
Эллагты тері илегіш заттар
Катехин-дер
Лейкоан-тоциани-диндер
Анто-циани-диндер
Флава-нондар
Флава-нолдар
Фла-вондар
Дигидро-халкондар
Халкон-дар
Аурон-дар
Флавонол-дар
Сурет 1. Табиғи фенолды қосылыстардың классификациясы
1.2.2 Флавоноидтардың жалпы сипаттамасы
Сандық жағынан ең үлкен табиғи полифенолдар топтарының бірі - флавоноидтар. Қазіргі кезде әр түрлі құрылымы бар табиғи флавоноидтардың 6000-нан астам түрі белгілі. Флавоноидтар өсімдік құрамында гликозид түрінде және бос жағдайда (агликондар) кездеседі және олардың құрылымындағы орынбасар ретінде алкил,ацил және басқа функционалдық топтар болуы мүмкін. Таза күйінде олар түссіз немесе боялған, суда еритін кристалдық немесе аморфтық заттар болып келеді [7,8]. Өсімдіктер жасушаларында флавоноидтар агликондар және гликозидтер түрінде, әсіресе, гүлдер, жемістер, жапырақтар, сабақтар және эпидермиялық ұлпалардың вакуолінде жиналады. Флавоноидтар - өте көлемді және химиялық құрылымы бойынша бірдей болмайтын алуан түрлі органикалық қосылыстар тобы. Олар С гетероциклдық сақинасының тотығу дәрежесі бойынша ажыратылатын 2,3-дигидро бенз-γ-пиранның (флаван-3-ол немесе катехиндер, флаван-3,4-диолдар немесе лейкоантоцианидиндер, антоцианидиндер) және бенз-γ-пиронның (флавонондар немесе дигидрофлавондар, флаванон-3-олдар немесе дигидрофлавон-3-олдар, флавондар, флавон-3-олдар, халкондар, дигидрохалкондар, аурондар) туындысы ретінде белгілі (2-сурет).
Катехиндер Флаванондар Халкондар
( флаван-3-олдар) (дигидрофлавондар)
Лейкоантоцианидиндер Флаванон-3-олдар Дигидрохалкондар
(флаван-3,4-диолдар) (дигидрофлавон-3-олдар)
Антоцианидиндер Флавондар Аурондар
Флавон-3-олдар
Сурет 2 . Флавоноидтардың классификациясы
Флавоноидтардың алуан түрлілігі С гетероциклдік сақинаның құрылымдық өзгерісіне ғана емес, сонымен қатар молекуланың ароматикалық бөлігінде, А және В сақиналарында әр түрлі радикалдардың болуына, олардың табиғаты мен санына, гликозидтік байланыстар конфигурациясына, гликозидтік бөліктің агликонмен бірігудің характеріне және мономерлі бірліктердің полимеризациялану дәрежесіне байланысты болады.
Сутегі атомының кез келгені гидроксил тобына алмастырылуы мүмкін.
5-окситоппен С сақинасындағы С=О тобының арасында түзілген сутектік байланыс С сақинасымен тұрақтандырылады. С6, С7, С8-де окситоптардың бар болатыны белгілі. Табиғатта кемпферол, кверцетин, мирицетин флавонолдары ең көп таралған. А және Б сақиналарымен ароматтық және электрофильді реакцияларын жүргізуге болады.
Әдеби мәліметті сараптау нәтижесі көрсеткендей, Limonium Mill түрінің өсімдіктерінің құрамында, негізінен, мирицетин және оның туындылары бар. Мирицетин - жоғарғы өсімдіктерде монозид және биозид түрінде, метоксилденген, сирегірек ацилденген туынды ретінде кездесетін, көп таралған флавонолдарға жатады. Ең көп таралған монозид - мирицетиннің рамнозиді.
Өсімдік құрамындағы флавонолдар жиі қанттармен байланысады, флавонолдық гликозидтердің құрамындағы моносахарид қалдықтардың мөлшері бір мен үштің арасында өзгереді. Ұзын көміртекті тізбегі бар молекулалар туралы сирек айтылады [7].
Жиі кездесетін монозид өкілі - кверцетин деп аталатын кверцетиннің
L-рамнозиді, биозидтердің ішінен үлкен маңызы бар рутин, оның молекуласындағы 3-гидрокси тобында рамноза мен глюкозадан тұратын көміртек фрагменті бар (сурет 3).
R1=R2=H - кемпферол
R1= ОН; R2=H - кверцетин
R1=R2=ОH - мирицетин
R1= ОСН3; R2=H - изорамнетин
Сурет 3. Ең көп тараған гликозид агликондары
Флавоноидтар, негізінен, тұрақты қосылыс болып келеді және оны құрғақ шикізаттан ыстық және салқын экстрагенттермен экстракциялауға болады. Еріткіш ретінде жиі су мен метанол, этанол немесе ацетон комбинациялары қолданылады. Метилденген немесе ацилденген флавонолдар эфир, гексан, дихлорметан және т.б. полярсыз еріткіштерде бөлінеді. Шикізаттың табиғатына, экстракцияланатын заттардың мөлшеріне және т.б. байланысты, экстракциялану мерзімі бірнеше минуттан бірнеше тәулікке дейін созылуы мүмкін.
Флавоноидтар фракциясын бөлу үшін бағаналы хроматографияда сорбент ретінде силикагель, целлюлоза ұнтағын, полиамид қолданылады. Силикагель полярсыз (көбінесе жоғары алкилденген) флавоноидты агликондарды бөлу үшін қолданылады, силикагель бағанасының фракцияларын бөлу үшін, көбінесе, әр түрлі қатынаста бензол-хлороформ, хлороформ-спирт қоспаларымен элюирлейді, кей жағдайда этилацетат қолданылады.
Бірақ силикагельдің кіші сорбциялық көлемі бар және ол жиі комплекс түзеді. Қағазды хроматографияда қолданылатын жүйелерде сияқты, фенол қосылыстарының барлық түрлерін целлюлоза ұнтағын пайдалана отырып бөледі.
Агликондарды моно-, ди-, тригликозидтерді бөлу үшін, элюент ретінде
2-5% НАс, су-спирт жүйелері және БСС (4:1:5 және 40:12,5:29) әр түрлі қатынастарда қолданылады.
Полиамид - фенол қосылыстарын алдын ала топтап бөлу үшін қолданылатын универсалды адсорбент. Бұл жағдай фенол гидроксил мен амид топтарының арасында сутектік байланыстарының туу мүмкіншілігініне байланысты. Полиамид жоғары бөлгіштік касиетке ие болады. Полиамиді бар бағаналы хроматография кезінде көбінесе су және спирт, сонымен катар хлороформ-этанол жүйесі, хлороформның сатылы азаюымен колданылады. Агликондарды және гликозидтерді жаксы бөлу үшін әр түрлі маркалы сефадекстерді, бірак көбінесе, LH-20 маркалы сефадекстерді қолданады, элюент ретінде су-метанол жүйесі, соңғысының градиенті көбеюімен қолданылады.
Дәрілік өсімдік шикізатын фитохимиялык зерттеудін негізгі мақсаты - әсер ететін заттардын негізгі топтарын анықтау ғана емес, сонымен қатар, сол топтардағы заттарды құрайтын компоненттерді идентификациялау.
Фракциялардың құрамы туралы алдын ала ақпарат алу үшін спецификалык сапалык реакцияларды қолданады:
- тұз қышқылы қатысында магний шие-қызыл түстен сарғылт түске дейін өзгеретін флавилий тұздары түзеді. Егер С4-те бос гидрокси тобы бар болса және сілтілік ортаның түзілуі нәтижесінде, көк түс күлгін түске ауысады. Егер магнийді цинкпен алмастырсақ, онда флавонолдардың 3-гликозидтері оң реакция береді. Сондықтан бұл реакцияны флавонолдардың 3-гликозидтерін идентификациялау үшін қолдануға болады.
- флаван-3-ол және флавандиолдарды-3,4 ванилин реактивінің қатысында қызыл бояудың пайда болуымен анықтауға болады. Ондай кезде бояудың спектрі катехиндерде - сарғылт-қызылдан, галлокатехиндерде - қызылдан және катехин эфирлерінде - қызғылт түске дейін өзгереді.
Әр түрлі металл иондарымен әрекеттесе отырып, флавоноидтар хелаттық құрылысы бар комплекс түзеді:
- флаванол молекуласындағы С-3 атомының окситобы хлорлы темір ерітіндісінде қоңыр бояудың түзілуімен анықталады. Осы реакция жағдайында вицинальдық триокситуындылар - қара-көк, орто-диокситуындылар - жасыл түс береді.
- бояуын сары түске алмастыратын натрий молибдатының ерітіндісі барлық фенол қосылыстарының орто-диокситоптасуына сілтейді.
Флавондарды флавонолдардан айыру үшін цирконилдің хлорлы тотығымен реакциясын қолданады.
Аммиакпен өтетін реакция үлкен қасиетке ие; реакция жағдайында флавондар флавонолдар ашық-жасыл түс береді, флавонондар - сары, халкондар және аурондар-қызыл түс береді.
Қорғасын ацетатының 1%-дық ерітіндісінде флавонолдар қызыл түс, ал флавондар - сары түс береді. Сурьманың бес хлорлы қаныққан ерітіндісі флавондармен және флавонолдармен сары және сары-сарғылт түс, халкондармен - қызыл немесе қызыл-күлгін түс береді. Бос 5-гидрокситобы бар флавоноидтардың ацетондағы бор қышқылының қаныққан ерітіндісімен реакция нәтижесінде ашық-сары түсті тұздар түзеді. Сарғылт-қызыл бояу, жаңа дайындалған азотталған сульфаниламид ерітіндісінің қатысында жүретін диазоттану реакциясындағы флавондарда, флавонолдарда, изофлавондарда
7-окситоп бар екенін білдіреді. Сонымен қатар 1-2 минуттан кейін пайда болатын сарғылт немесе қызғылт түс - 7-оксифлавонондардың белгісі. Диазотталған сульфанил қышқылының қатысында, катехиндер сарғылт-қызыл түс, ал диазотталған п-нитроанилинмен - сарғылт түс береді.
1.2.3 Флавоноидтардың физиологиялық әсері
Флавоноидтық қосылыстар ісікке қарсы, жоғарғы биологиялық белсенділік пен Р-дәрумендік эффект көрсетеді. Флавоноидтық қосылыстардың физиологиялық әсеріне бұрыннан көңіл бөлінген. Флавоноидтардың негізіндегі фармакологиялық препараттар жүрек қызметін жақсартады, қан тамырларының қабырғаларын бекітіп, олардың өтімділігін реттейді. Оксифлавондар рентген сәулелерінің ісікке қарсы эффектісін айтарлықтай күшейтеді. Мирицетин, кверцетин сияқты оксифлавондардың уыттылығы аз және аллергиялық реакцияны тудырмайды.
Флавоноидтардың ең маңызды қасиеттерінің бірі - құрамында фенолдық жүйенің болуына негізделген және тотығу-тотықсыздану процестеріне қатысу қабілеті.
Флавоноидтық құрылымның қосылыстары жануарлардағы қатерлі ісіктердің өсуін үлкен дәрежеде тежейді. Флавон трицин (5,7,4-үшгидрокси-3',5'-диметоксифл авон) және кемпферолдың 3-О-β-Д-глюкопиранозид флавонолы тышқандарда айтарлықтай белсенділік көрсетті. Флавондық ядроның 5,6,7 орындарда құрамында оттегі бар орынбасарлардан тұратын бірқатар синтезделген және табиғи флавоноидтарда ісікке қарсы эффект көрсетті.
Флавоноидтар терінің қартаю үрдістерін баяулату үшін косметикалық заттардың бағалы биологиялық белсенді мүшесі, целлюлит, купероза ауруларынан емдеуге қолданады. Олар сонымен қатар, ауруды жеңілдететін, антимикробтық көптеген пайдалы қасиеттерге бай. Флавоноидтар - күшті антиоксиданттар, өзінің белсенділігі жағынан синтетикалық антиоксиданттардан басым түседі. Терінің қартаю үрдісі жасуша мембранасының құрасына және жасуша аралық құрылымға кіретін липидтердің перекисьті тотығуы әсерәнен жүреді. Олар тотығу стрессін және липидтердің перекисьпен тотығу реакцияларын бақылап отырады. Флавоноидтардың антиоксидант ретінде тиімділігі оның терінің өз уақытынан ерте қартаю дефектілерінің пайда болуына себепші болатын бос оттегі радикалдарын өшіру қабілетіне негізделген. Кверцетин және рутин флавоноидтарын сыртқы қолданысқа қолдану кезінде олардың белсенділігі С витаминнен 20 есе, Е витаминнен 50 есе асты. Флавоноидтар тез тотығатын өнімдерді қорғайды (мысалы, С витамині) позитивті және негативті кофактор ретінде (мысалы, фосфодиэстераза,гиалуронидаза, эластаза, альдозаредуктаза, липоксигеназа үшін) көптеген ферменттерге модульдеуші әсер береді [5-7].
Флавоноидтардың гепатопотективті белсенділігін бағалай отырып, кверцетин - әлсіз, ал кверцетрин - күшті эффект көрсететінін айта кетейік.
Кейбір зерттеушілер фенолдық қосылыстардың биологиялық кең белсенділігінің негізінде антиоксидантты эффектінің болуымен түсіндіреді. Бос радикалдардың торы ретінде флавоноидтар әр түрлі факторлармен индуцирленген липидтердің асқын тотықты тотығуымен тежейді, осыған байланысты олар потенциалдық антиоксиданттық құрал болып табылады. Сондықтан олардың негізінде жоғарғы эффективті,кең көлемде қолданылатын, уыттылығы аз липидтердің асқын тотығы ингибиторлары, сөзсіз қызығушылық тудыруда. Ең анық антиоксиданттық белсенділікті флавондарға жататын қосылыстар көрсетеді.
Үштен алтыға дейін бос гидроксил топтарынан тұратын, қосылыстардың бұл тобында липид асқын тотықты жеке флавондармен ингибирлену 80% құраған.
Полифенолдар қан тамырларын бекітетін қасиетке ие, олар орталық жүйке жүйесіне, эндокринді жүйеге, әр түрлі зиянды әсерлерге ағзаның қарсылығын көтере әсер етеді. Аз мөлшердегі фенолдар ұлпалардың репаративтік регенерациясын жақсартады, ойық жараларды емдеу кезінде жақсы әсер етеді.
Флавоноидтар ағзадағы иммундық және алмасу процесстеріне әсерін тигізеді. Ферментативті жүйелер антиартимиялық, микробқа қарсы, антивирустық, антиоксиданттық қасиеттер көрсетеді.
Флавоноидтардың белсенділігі молекуладағы окситоптардың санына байланысты. Окситоптарды метилдеу қосылыстардың белсенділігін төмендетеді.
Флавоноидтар және олардың гликозидтелген түрлері өсімдіктердің құрамында тері илегіш заттармен болып, бір-бірінің физиологиялық қызметін толықтырады. Олар үшін себепші болатын және адаптогенді әсер, жүрек қызметінің функционалдық ауытқулары кезіндегі жүрек әлсіздігіне және гипертониялық аурулардың бастапқы түрлеріне Р-дәрумендік өт айдау, экстрогендік, ісікке қарсы белсенділік, қақырық түсіретін, несеп айдағыш, жүрек ауруына әсер етеді.
Фармакологиялық зерттеулерде, медициналық практикада флавондар үлкен қызығушылық тудырады. Олар қабынуға қарсы, спазмаларды басушы, ісік жараларды емдеуші ретінде әсер етеді. Соған байланысты, құрамында жеткілікті мөлшерде флавондар бар, өзекті, қажетті мәсәле болып табылады.
1.2.4 Тері илегіш заттар
Илегіш терминін көбінесе поифенолдық табиғатқа ие болатын органикалық заттардың илегіш қасиеттерін айтады.
Фрейденберг классификациясы бойынша илегіш заттарды екі топқа бөледі:
1. гидролизденетін илегіш заттар:
а) галлотаниндер - галл қышқылы мен қанттардың эфирлері;
б) эллаготаниндер - эллаг қышқылдары мен қанттардың эфирлері;
в) фенолкарбон қышқылдарының қантсыз эфирлері;
2. конденсирленген илегіш заттар:
а) флаванол-3 туындылары;
б) флавандиол-3,4 туындылары;
в) оксистильбендердің туындылары.
Гидролизденетін тері илегіш заттар фенолкарбон қышқылдары мен қанттардың күрделі қосылысы ретінде белгілі (сурет 4).
Гидролиздеуші агенттердің әсіресе, қышқылдар, ферменттер және сілтілер қатысында, илегіш заттар бастапқы құрамы бөліктерге ыдырайды. Галлотанин тобының илегіш заттары қанттармен - галл қышқылын, ал эллаготаннин тобының илегіш заттары - гексаоксидифен қышқылы немесе қарапайым химиялық айналымдар арқылы галл қышқылынан түзіле алатын қышқылдар түзеді. Галлотаннин мен эллаготанниннің ұқсастығы келесі реакциялардан көрінеді. Қанттар бөлігін моносахаридтер түзеді - пентоза, гексоза және дисахаридтер. Тері илегіш заттар екі классқа бөлінеді: гидролизденетін және конденсирленген [8].
Гидролизденетін тері илегіш заттар жиі галл және
м- галлоилгаллқышқылдарының туындылары таниндер болып табылады.
Галл қышқылдары сия жаңғақтардың, шәй жапырақтарының, емен қабығының, анар ағашы тамырларының және т.б. өсімдіктердің құрамында болады. Әдетте, оны сия жапырақтарынан бөліп алады. Галл қышқылды бұрыннан қара сия және бірқатар бояулар алу үшін қолданылған. Галл қышқылының висмуттық негіздік тұзы дермотол деп аталатын күшті антисептик ретінде пайдаланады.
Сурет 4. Гидролизденетін танин
Конденсирленген илегіш заттар минералды қышқылдар әсерінен ыдырамайды және конденсацияның қоңыр-қызыл өнімдерін түзеді. Зерттеу нәтижесінде илегіш заттардың биогенетикалық алдынбасарлары деп айтуға келетін, бірқатар конденсирленген полиоксифенолдар бөлініп алынды.
Сурет 5. Конденсирленген танин
Барлық тері илегіш заттарға ортақ қасиет - молекулалық масса, ароматтық табиғат және қышқылдық қасиет көрсетуі. Илегіш заттардың қасиеттері практикалық қолданыс тапқан: ақуыздармен байланысуы оларды ерітіндіден тұндыру немесе былғарыны теріге айналдыра илеуде қолданады. Күйген денеге жағылған танниннің ерітіндісі ұлпа ыдырауының улы ақуыздық өнімдерін байланыстырып, ұлпалардың жазылуына әсерін тигізеді.
1.2.5 Аминқышқылдардың жалпы сипаттамасы
Аминқышқылдар бифункционалды қосылыстар болып келеді және цвиттер иондар немесе биполярлы иондар түрінде кездеседі, соған байланысты олардың балқу температуралары жоғары болады. Ақуыз бен ферменттердің полипептидтік тізбектері толық гидролиз кезінде,ақуыз молекуласында мономер ролін атқаратын бос аминқышқылдарға дейін ыдырайды. Ақуыз биосинтезі кезінде, аминқышқылдардың орналасу реті, дезоксирибонуклеинқышқылдарының химиялық құрылысында жазылған генетикалық кодымен беріледі.
Ақуыз және фермент құрамына кіретін 20 шақты маңызды аминқышқылдар α-аминқышқылдарға жатады және олардың барлығы оптикалық белсенді модификациялар түрінде кездеседі және көбінесе
L- қатарға жатады [5;6;7].
Аминқышқылдарды өсімдік шикізатынан бөлу сулы немесе әр түрлі қатынастағы сулы спирт қоспаларымен экстракциялау арқылы жүргізіледі.
Аминқышқылдарды қағазда хроматографиялау үшін келесі еріткіштер жүйелерін қолданады: 4:1:5 және 40:12,5:29 қатынастағы н-бутанол-сірке қышқылы-су, ал сірке қышқылы 2-5%. Айқындағыш ретінде нингидрин қолданылады.
Аминқышқылдарын бөлу және идентификациялау үшін ионалмасу, газды және эффективті сұйықтық хроматография әдістерін қолданады. Ионалмасу хроматографиясы үшін арналған құрал-жабдықтар қымбат және таза аминқышқылдарды ғана анализдеуге арналғанын ескерткен жөн; газды хроматографиялық анализ үшін аминқышқылдардың ұшқыш туындыларын алу мақсатында, аминқышқылдардың алдын ала модификациясы қажет, ал оны жасау әрдайым қолдан келе бермейді және кейбір жағдайларда мүмкін емес болып қалады.
ЖЭСХ әдісі еңэффективті және салоыстырмалы арзан құрал-жабдық көмегімен алуан түрлі проблемаларды шешуге мүмкіндік береді. Көбінесе, осы әдіспен аминқышқылдарды бөлген кезде, ацетонитрил-фосфатты буферлі ерітінді қоспасымен градиентті элюирлеуді қолдана отырып, NH2 лихросорбпен (бөлшек мөлшері 5 мкм) толтырылған бағаналарды қолданады. 30 минут ішінде 20 шақты аминқышқылдар бөлінеді.
Бос аминқышқылдардың анықталуы 200 нм-дегі сіңірілуі бойынша жүргізіледі,ал олардың идентификациясы ұсталу уақыты бойынша анықталады.
Көптеген өсімдіктер және бактериялар өзіне қажетті барлық аминқышқылдарды қарапайым бейорганикалық қосылыстардан синтездей алады. Көптеген аминқышқылдар адам және жануар ағзасында зат алмасудың азотсыз өнімінен және ағзамен қабылданатын азоттан синтезделеді, ақуыздардың, сонымен қатар өмірлік қажеті бар заттардың - гормондар, аминдер, алколоидтар, коферменттер, пигменттер және т.б. синтезі және
ресинтезі үшін қолданылады. Аминқышқылдардың артық мөлшері зат алмасудың соңғы өніміне дейін ыдырайды (адамда және сүтқоректілерде бұл - мочевина, көмір диоксиді және су), осының салдарынан ағзаның тіршілік ету процесстеріне қажетті энергия пайда болады.
Гистидин және аргинин тірі ағзада шектелген, кейбір кездерде, жеткіліксіз мөлшерде синтезделеді. Цистеин және тирозин олардан бұрын келетін сәйкесінше, метионин және фенилаланиннен түзіледі. Кейбір аминқышқылдар тірі ағзада қайта аминирлеу арқылы азотсыз құраушылардан синтезделеді.
Маңызды 8 аминқышқыл (валин, изолейцин, лейцин, лизин, метионин, треонин, триптофан, фенилаланин) ауыстырылмайтын аминқышқылдар болып келеді де, адам және жануар ағзасында синтезделе алмайтындықтан, ағзаға тамақпен бірге енуі қажет. Ересек адамның ауыстырылмайтын аминқышқылдардағы тәуліктік қажеттілігі, орта есеппен 1 г шамасында. Бұл қышқылдардың жетіспеушілігі кезінде (В3 дәрумені) және пенициллин биосинтезі кезінде бастапқы заттың бірі болып саналады. Триптофан сүтқоректілер жасушаларымен никотин қышқылы (РР дәрумені) және серотиннің биосинтезі үшін қолданылады; жәндіктер жасушаларымен көз пигментінің биосинтезі үшін қолданылады; өсімдіктер жасушаларымен гетероуксин, индиго және кейбір алколоидтарды биосинтездеу үшін қолданады. Ішекте болатын шіру процестері кезінде триптофаннан скатол және индол түзіледі. Лейцин анемия және бауыр және т.б. ауруларында қолданылады. Лизиннің синтетикалық аналогын тамақ өнімдерін және жем байыту үшін қолданады. Метионин, холин, адреналин биосинтезі кезінде, ағзадағы метил топтарының доноры, сонымен қатар цистеин биосинтезінде күкірт көзі болып келеді. Метионин бауыр аурулары, анемия, күйік кезінде қолданылады. Глутамин қышқылы - жүйке-психикалық аурулар кезінде; жануарларды қоректендіру және емдеу мақсатында, аминқышқылдар мал шаруашылығында және ветеринарияда қолданылады, сонымен қатар микробиологиялық, медициналық және тағам өндірісінде қолданыс тапқан.
1.2.6 Өсімдік шикізаты құрамындағы минералды заттар
Өсімдіктерде, соның ішінде дәрілік өсімдіктерде көптеген органикалық қосылыстармен бірге минералдық заттар, яғни күйдіруден кейін алынған күлден табылатын микроэлементтер мен макроэлементтер болады. Минералды заттар адам ағзасы терісінің, ферменттер мен гормондардың құрамына кіреді. Өз ағзамыздан Д. И. Менделеевтің периодтық кестесіндегі элементтердің көп бөлігін табуға болады. Адам ағзасының 60 % судан, 34 % органикалық заттардан, 6 % бейорганикалық заттардан құралған. Минералдық заттар тірі ағзада және өсімдікте өтетін өмірлік үрдістердің негізі қан плазмасына әсер ете отырып, оның бағыттағышы болып келеді, осылайша дәрілік қасиет көрсетеді. Өсімдік құрамындағы минералды заттардың мөлшері топырақтың құрамы мен ылғалдылығына байланысты. Минералды элементтер өсімдік құрамына байланысты, макроэлементтерге, микроэлементтерге, ультраэлементтерге бөлінеді. Ғалымдардың зерттеулер бойынша егер ағзадағы элементтердің массалық үлесі дене массасынан 0,01 % басым болса, макроэлемент деп аталынады. Осы градация бойынша, бұдан басқа элементтер микроэлементтер (оның ағзадағы массалық үлесі 10-3-10 -5 %) мен ультрамикроэлементтер (оның ағзадағы массалық үлесі 10 -5 %-дан төмен) үлесінде қалады. Осы кезде ағзаға қажет темір элементі макро- және микроэлементтерінің ортасында қалады. Адам ағзасындағы негізгі элементтер - көміртегі, оттегі, сутегі, сонымен бірге, азот, фосфор, күкірт және бейорганикалық заттарды құрамында 22 элемент міндетті түрде кездеседі, олар: Ca, P, O, Na, Mg, S, B, Cl, K, V, Mn, Fe, Co, Ni, Cu, Zn, Mo, Cr, Si, I, F, Se.
Минералды элементтердің биологиялық белсенділігі дәрілік өсімдіктерді қолданғанда байқалады (мысалы, йодқа бай ламинарий тиреотоксикоз емдеуде; жараны жазушы сфагнум, т.б.). Макроэлементтер (калий, натрий, кальций, магний, кремний, хлор, фосфор) - күл құрамында жүздік үлестермен, ал микроэлементтердің (железо, медь, цинк, йод, бор және т.б.), күл құрамындамөлшері мыңдық үлесті пайызбен өлшенеді [9].
Адам ағзасындағы өтетін өмірлік үрдістер үшін микроэлементтердің биологиялық рөлі барлық элементтер үшін толықтай анықталмаған. Дегенмен кейбір мәліметтерге сүйенсек, микроэлементтер қатары иммунитетті нығайтуда оң әсер көрсетеді, ағзаның улы заттар мен токсиндерден тазартылуында (кей жағдайда, кейбір элементтердің өздері ағза үшін токсин болып табылады, бірақ бұл оның мөлшеріне байланысты).
Кальций - сүйек жасушасының негізгі құрамдас бөлігі, мембрана жасушасына тұрақтылық береді, жүйке жүйесін қоздыру үшін қажет, қан ұюының ең маңызды құрамдас бөлігі, антиоксидант ретінде және антиаллергиялық қасиет көрсетеді.
Фосфор (фосфор қышқылы) - энергия көзі және оны тасымалдаушы, ақуыздар синтезіне қатысады, фосфолипидтер мен фосфопротеидтердің құрамына кіреді, қан және басқа биологиялық сұйықтықтардың буферлігін қамтамасыз етеді.
Магний - металды протеидтер мен күрделі ақуыздар құрамында кездеседі, ферменттердің активаторы болып табыылады, жүйке және бұлшықет қозуында, сонымен қатар жүрек функциясы жұмыс істеу қабілетіне өз әсерін тигізеді, артериалды қысымның төмендеуін қамтамасыз етеді.
Натрий - ағзаның жасушаларында кездеседі, жүйке және бұлшықеттің қозуында, қан буферінің қалыптасу және қан қысымының, ағзадағы судың бағытталуы үрдістерінде маңызды рөл атқарады.
Калий - сулы-тұзды алмасу үрдістерінде, ағзаның қышқылдық-сілтілік жағдайын реттеуіші ретінде; бұлшықеттің қалыпты жұмыс істеуінде маңызды рөл атқарады. Ағзадан натрий мен судың шығарылуына өз септігін тигізеді; ферменттерді активирлейді.
Күкірт - күкіртті аминқышқылдарының құрылысында болады (метионин, цистин). Гемоглобин құрамына енеді, тері құрылысын анықтайтын, ақуыздар, коллагенақуыздар синтезіне қатысады; қартаю үрдісін баяулатады.
Хлор - жасушадағы және терідегі осмотикалық қысымында қатысады, сулы алмасу үрдістерін реттейді; асқазандағы шырынның түзілуінде, қан плазмасының түзілуінде маңызды рөл атқарады.
Темір - ферменттер құрамында хелатты қосылыстар түрінде кездеседі (органо-металлдық қосылыстар). Электрондарды тасымалдауда, тотығутотықсыздану үрдістерінде, гемоглобин мен миоглобиннің құрамында; иммунитетті тұрақты ұстап тұрады.
Мыс - электрон тасымалдаушы ақуыздардың құрамдас бөлігі ретінде биохимиялық үрдістерге, молекулярлы оттегі қатысында органикалық субстраттардың тотығу реакцияларына қатысады, күшті антиоксидант болып табылатын супероксиддисмутаза құрамына кіреді, тыныс алу, зат алмасу үрдістерімен бірге жүреді, жүйке жүйесі мен буындар саулығына қажет.
Селен - иммунитетті стимулдейді, цитоплазмалық мембраналардың қорғаныштық әсерін қамтамасыз етеді, хромосомды аппараттың бұзылуына кері әсер етеді, жасушалардың ұзақ өмір сүруін бақылайды.
Йод - органикалық қосылыстар құрамына кіреді. Тироксин және үш йодтиронин, олар гормондық белсенділік қасиетіне ие. ОЖЖ деңгейінде ферменттер мен гормондардың, гипофиздің, щитовидной железы, қан мен перифериялық жасушалардың, йодтиронионның гормондық белсенділігі мен синтезін реттейді. Зат алмасу үрдісін, соның ішінде, энергетикалық мен жылу алмасу үрдістерін реттеді.
Хром - қан құрамындағы глюкоза деңгейін реттейді, инсулин әсерін жоғарылатады, кейбір ферментті жүйелердің құрамдас бөлігі болып табылады, қарт адамдардың қанындағы холестерин деңгейін төмендетеді, артериалды қысымның тұрақталуына, жүйке жүйесінің тұрақты қалыпқа келуіне өз септігін тигізеді.
Цинк - барлық ағза мен жасушалардың құрамына кіреді. Полистің түзілуін стимулдейді, темірмен катализденетін еркінрадикалды тотығуды тежейді. Әртүрлі метаболикалық үрдістерге қатысатын металлоферменттердің құрамына кіреді. Цинктің жетіспеушілігі ер адамның ұрпақ жалғастыруын тоқтатады.
Фтор - гидросил ионын тек қана эмаль апатитінде, тіс дентинінде, сүйек жасушасында ғана емес, сонымен қатар деминералданған жасушада қорғайды. Ағзаның деминералдануының ескертеді.
Марганец - көптеген ферменттердің негізгі құрамдас бөлігі, ферменттердің активациясы мен катализатор функциясын атқарады.
Кобальт - зат алмасу үрдістеріне қатысады, ақуыздар мен нуклеин қышқылдарының қасиетіне ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
АНЫҚТАМАЛАР, НОРМАЛЫҚ СІЛТЕМЕЛЕР
6
ҚЫСҚАРТУЛАР МЕН БЕЛГІЛЕУЛЕР
8
КІРІСПЕ
9
1
ӘДЕБИ ШОЛУ
11
1.1
Кермек туралы қысқаша мағлұматтар
11
1.2
Биологиялық белсенді заттардың негізгі топтарының физиологиялық белсенділігі
13
1.2.1
Табиғи полифенолдар туралы жалпы түсінік
13
1.2.2
Флавоноидтардың жалпы сипаттамасы
14
1.2.3
Флавоноидтардың физиологиялық әсері
18
1.2.4
Тері илегіш заттар
20
1.2.5
Аминқышқылдардың жалпы сипаттамасы
22
1.2.6
Өсімдік шикізаты құрамындағы минералды заттар
23
2
НӘТИЖЕЛЕРДІ ТАЛҚЫЛАУ
28
2.1
Өсімдік шикізатының сапалық көрсеткіштерін анықтау
28
2.2
L.myrianthum өсімдігі тамырының минералдық құрамы
29
2.3
L.myrianthum өсімдігінің тамырынан субстанция бөліп алудың оңтайлы технологиясын жасау
31
2.3.1
Оңтайлы еріткіш таңдау
31
2.3.2
Шикізат пен еріткіштің оңтайлы қатынасын анықтау
31
2.3.3
Экстракцияның оңтайлы уақытын анықтау
32
2.3.4
Экстракцияның оңтайлы температурасын анықтау
32
2.4
L.myrianthum өсімдігінің тамырынан алынған субстанцияны сапалық талдау
34
2.5
L.myrianthum өсімдігінің тамырынан алынған субстанцияны сандық талдау
37
2.6
Limonium Mill текті Limonium myrianthum өсімдігінің тамырынан полифенолдарды бөлу және фракциялаудың сызбанұсқасы
39
3
ТӘЖІРИБЕЛІК БӨЛІМ
41
3.1
Зерттеу әдістері. Реагенттер мен еріткіштер
41
3.2
Заттарды фитохимиялық талдау және зерттеу
42
3.2.1
Шикізат сапасын анықтау
42
3.2.2
Шикізат құрамынан микроэлементтерді анықтау
44
3.2.3
Өсімдік шикізаты құрамындағы биологиялық белсенді заттардың сапалық талдауы
45
3.2.4
Өсімдік шикізаты құрамындағы биологиялық белсенді заттардың сандық талдауы
50
3.2.5
Шикізаттан субстанцияны бөліп алудың оңтайлы технологиясын жасау
57
3.2.6
L.myrianthum өсімдігінен алынған субстанцияны сапалық және сандық талдау
58
3.2.7
Limonium Mill текті Limonium myrianthum өсімдігінің тамырынан полифенолдарды бөлу және фракциялау
59
ҚОРЫТЫНДЫ
61
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
62
ҚОСЫМША А1
ҚОСЫМША А2
ҚОСЫМША Б
АНЫҚТАМАЛАР, НОРМАЛЫҚ СІЛТЕМЕЛЕР
Қарастырылып отырған дипломдық жұмыста қолданылған анықтамалар мен сілтемелер стандартқа сәйкестендірілген.
Микроэлементтер - тірі ағзаларда, яғни адамдардың, жануарлардың және өсімдіктердің ағзасында кездесетін элементтер. Олардың мөлшері ағзада өте аз, дегенмен атқаратын рөлі зор.
Айқындағыштар - қосылыс құрамындағы арнай топтарды анықтайтын реагенттер.
Хроматография - органикалық заттарды екі фаза арасында әр түрлі орналасуы негізінде бөлу, алу және идентификациялау.
Өсімдік шиізатының сапалылығы - шикізат сапасының келесідей техникалық шарттарға сай болуы: сапалық көрсеткіштер (ылғалдылығы, жалпы күлділігі, экстрактивті заттардың мөлшері), сыртқы көрінісі, қосылыстың сапасы мен биологиялық белсенді заттың сандық мөлшері.
Гидролиз - заттардың сумен әрекеттесуі кезінде ырырауы.
Жұқа қабатты хроматография - затты хроматография пластинкасына бекітілген сорбент қабатымен (силикагель, алюминий қос тотығы, полиамид, т.б.) бөлуге арналған хроматографияның бір әдісі. Бұл әдіс жоғары эффективті және көмірсулардың, спирттердің, ақуыздардың, стероидтардың және т.б. әр түрлі зат топтарына талдау жасауда қолданылады.
Полиамид - фенол қосылыстарын алдын ала топтап бөлу үшін қолданылатын универсалды адсорбент.
Флавоноидтар - құрамында екі фенилдік қалдықтар бар гамма-пирон сақинасымен қосылған органикалық зат.
Хроматография - қоспаның компоненттерінің араласпайтын екі фаза арасында таралу қабілеттілігінің әр түрлілігіне негізделген әдіс.
Экстракция - қоспадан қатты еріткіш арқылы бөліп алу, бір затты концентрлеу және тазалау үшін немесе қоспадағы барлық компоненттерді бөлу және тазалау үшін қолданады.
Аминқышқылдар - әр түрлі ақуыздардың молекулаларын түзететін мономерлі заттар.
Экстрагент - өсімдіктегі биологиялық белсенді заттардың экстракциясы үшін қолданылатын еріткіш.
ББЗ экстракциясы - дәрілік шикізатқа полярлығы әр түрлі еріткіштермен әсер еткенде ББЗ кешенін бөлу процесі.
Субстанция - өсімдік шикізатының экстракциясы кезіндегі бөлінетін биологиялық белсенді заттардың кешені.
Технологиялық сызбанұсқа - белгілі бір реттілікті, жүйелілікті және технологиялық процестің сатыларының өзара байланысын білдіретін сызбанұсқа.
МЕМЛЕКЕТТІК СТАНДАРТТАР ТІЗІМІ
ГОСТ 2237-75 Сырье лекарственное растительное. Цветы, листья, трава. Часть 1. (Сборник) - М. - Изд-во стандартов, 1994,159с.
ГОСТ 2237-75 Сырье лекарственное растительное. Корни, плоды, сырье. Часть 2. (Сборник) - М. - Изд-во стандартов, 1994, 191с.
ГОСТ 24027.0-80 Сырье лекарственное растительное. Правила приемки и методы отбора проб.
ГОСТ 24027.1-80 Сырье лекарственное растительное. Методы определения подлинности, зараженности амбарными вредителями, измельченности и содержание примесей
ГОСТ 24027.2-80 Сырье лекарственное растительное. Методы определения влажности, содержания золы, экстрактивных, дубильных веществ, эфирного масла. Лекарственное растительноесырье - анализ.
ГОСТ 6709-72 Вода дистиллированная
ГОСТ 1770-74 Посуда мерная лабораторная стеклянная. Цилиндры, мензурки, колбы, пробирки. Общие технические условия.
ҚЫСҚАРТУЛАР МЕН БЕЛГІЛЕУЛЕР
Осы дипломдық жұмыста келесідей қысқартылған сөздер мен белгілеулер қолданылады:
ББЗ - биологиялық белсенді зат
ББС (40:12,5:29) - бутанол:сірке қышқылы:су
ДзПНА - диазотталған пара нитроанилин
ЖҚХ - жұқа қабатты хроматография
ҚХ - қағазды хроматография
МФ - мемлекеттік фармакопея
СФ - спектрофотометр
УК - ультра күлгін спектр
ФЭК - фотоэлектрлік калориметр
L. - Limonium
oo (кермектің латынша атауы)
L. gmelinii
oo кермек гмелина
L. myrianthum
oo кермек мыңгүлді
Rf - өлшемсіз бірлік, хроматографиядағы заттың жылжу жылдамдығын көрсетеді.
КІРІСПЕ
Шешілетін мәселенің қазіргі жағдайын бағалау
Қазіргі уақытта Қазақстандағы дәрілік препараттарға сұраныстың 90 %-ы шетелден әкелінеді. Сондықтан Қазақстан Республикасының фармацевтикалық өндірісі қиын жағдайда тұр. Дәрілік шикізат жөніндегі мемлекеттік бағдарлама жоғарғы эффективті, қауіпсіз және қол жетімді дәрілік заттарды өндіруді, отанымыздағы өсімдік шикізат көзінен қолдануды қарастырады.
Жұмыстың жалпы сипаттамасы. Дипломдық жұмыс дәрілік өсімдік шикізатынан құрғақ күйінде субстанция бөлу технологиясын жасауға арналған.
Зерттеудің өзектілігі:
Қазіргі кезде өсімдік тектес дәрілік заттардың медицинада кеңінен қолданылуы және фитотерапияға деген қызығушылықтың артуында. Жоғары эффективті, экологиялық таза дәрілік препараттардың халық медицинасында өндіру және өндірістік қоры бар өсімдік шикізаты, өзіндік фармацевтикалық өндірістің ашылуына бағытталуы Қазақстан Республикасының әлеуметтік-экономикалық өсуінің бірден бір жолы.
Бүкіләлемдік денсаулық сақтау мекемесінің ұсынысы бойынша әрбір мемлекет қауіпсіз стратегия орнату үшін өзінде шығарылатын дәрілік заттардың деңгейі 20%-дан кем болмауы керек. Соңғы онжылдықта дамыған елдер қатарына ену үшін, фармацевтикалық өндірісті дамыту ең маңызды және өзекті мәселе болып есептеледі.
Кермек өсімдігі әр түрлі дәрілік заттардың көзі бола алады, себебі мемлекет аймағында өндірістік қоры бар және ежелден халық медицинасында қолданылған.
Сондықтан Қазақстанда Limonium Mill текті L. myrianthum өсімдігі қызығушылыққа ие, ол галофиттерге жатады және оның құрамында әртүрлі биологиялық белсенді заттар көп. Limonium Mill текті L. myrianthum өсімдігінің құрамындағы жоғары эффективті антиоксиданттық қасиетке ие конденсирленген тері илегіш заттардың және тотыққан формадағы флавоноидтардың болуы көптеген зерттеушілердің қызығушылығын тудыруда.
Зерттеу нысаны:
Limonium Mill текті L. myrianthum өсімдігінің тамыры
Зерттеу мақсаты:
1. Мыңгүлді кермек (L. myrianthum) өсімдігі тамырының сапалық талдауын ҚР Мемлекеттік Фармакопеясындағы берілген мәліметтермен салыстыру.
2. L. myrianthum өсімдік тамырындағы биологиялық белсенді заттардың негізгі топтарының сапалық және сандық құрамын сараптау.
3. L. myrianthum өсімдігінің тамырынан экстрагенттің табиғатын, шикізатпен қатынасын, экстракция уақытын, температурасын өзгерте отырып құрғақ экстракт түрінде субстанцияны бөлудің тиімді әдістерін ұсыну.
4.Субстанция құрамындағы биологиялық белсенді заттардың негізгі топтарына сапалық және сандық талдау жүргізу арқылы субстанция сапасын анықтау.
5. Алынған субстанциядан жекелеген қосылыстарды бөлудің оңтайлы жолдарын өңдеу.
Ғылыми жаңалығы: Зерттеу барысында шикізат пен оның негізінде бөлінген субстанцияның сапалылығы, олардың негізінде бөлінген ББЗ-ның негізгі топтарына сандық және сапалық талдау жасадық, параметрлерді өзгерте отырып (еріткіш табиғаты, оның шикізатпен қатынасы, экстракция уақыты, температура) субстанция бөлудің оңтайлы жолын өңдедік, жекелеген қосылыстарға бөлдік.
Ғылыми зерттеу жұмысында қолданылған қондырғылар мен әдістер: СФ, ФЭК, тұндыру қондырғысы (центрифуга) хроматография, титрлеу, экстракция, фотометрия, атомды-абсорбциялы спектроскопия, УК спектроскопия әдістері, KIKA. WERKE HB4 basic ротор-буландырғышы.
Теориялық маңызы. L. myrianthum өсімдігінің тамырынан бөлінген субстанцияның құрамындағы биологиялық белсенді заттардың технологиялық сызбасын жасау, оларды жеке қосылыстарға бөлу және идентификациялау.
Практикалық маңызы. L. myrianthum өсімдігінің тамырынан алынған субстанциядан биологиялық белсенді заттардың, соның ішінде антиоксиданттық қасиетке ие флавоноидтардың, конденсирленген тері илегіш заттардың бөлінуі. Осы қасиеттің медицинада жоғары эффективті эәрілік препараттар дайындауда қолданылуы.
Басылым. Берілген диплом бойынша Limonium myrianthum тамырларынан биологиялық белсенді комплексті алу әдісін жасау тақырыбына азаматтық қоғамына жарқын қалыптасуына Қазақстан Республикасы тәуелсіздігінің 20 жылдығына арналған Ғылым әлемі атты студенттер мен жас ғалымдардың Халықаралық конференциясына байланысты 1 баяндама тезис жарияланды.
Дипломдық жұмыстың құрылысы мен көлемі: Дипломдық жұмыс кіріспеден, үш бөлімнен, қорытындыдан және әдебиеттер тізімінен тұрады. Бірінші бөлім әдеби шолудан тұрады, онда да Limonium Mill текті L. myrianthum өсімдігі жайлы жалпы мәліметтер және таралуы туралы жазылған. Екінші бөлімде зерттеу нәтижелері мен талқылаулар жасалған. Үшінші бөлімде Limonium Mill текті L. myrianthum өсімдігін зерттеуде қолданылған әдістер мен реактивтер келтірілген.
Дипломдық жұмыс 63 беттен, 14 кестеден, 2 сызбадан, 5 суреттен, 26 әдебиеттер тізімінен және қосымшалардан тұрады.
1 ӘДЕБИ ШОЛУ
1.1 Кермек туралы қысқаша мағлұматтар
Соңғы онжылдықта озық мемлекеттердің арасында өсімдік текті дәрілік заттардың медициналық практикада кең қолданыс тапқаны анық байқалады және мұндай дәрілердің жалпы шығарылатынын дәрілік препараттардың 50 % үлесін алып жатыр.
Өсімдік текті дәрілік заттардың ағзаның физиологиялық жүйелерімен үйлесімділігіне байланысты, ағза қорғаныс ресурстарын индуцирлейді және мобилиздейді. Өсімдіктерден дайындалған дәрілік препараттардың ерекшелігі - оның терапевтік әсердің жұмсақтығына және комплекстік түрде әсер етуіне, аз токсикалығына, кумулятивтік эффекттің болмауына, аллергиялық реакциялардың сирек индуцирленуіне байланысты [1,2,3].
Қазақстан флорасында 100-ден астам өсімдік түрлері дәрілік болып табылады. Осы өсімдіктер қорының үлкен бөлігін ұқыпты пайдаға асыратын болсақ, онда бұл шикізат Қазақстан Республикасы медицинасының сұранысын толық қамтамасыз етер еді, бірақ осы күнге дейін өндірістік маңызы бар 5%-ы ғана [3].
Бұл мемлекеттік маңыздылығы бар мәселені шешу үшін, перспективасы айқын байқалатын дәрілік өсімдіктердің түрлерін жинау қажет және олардың биологиялық белсенділігін, Қазақстан территориясындағы шикізат қорын, культивирлеу шарттарын, дайындаудың және олардың негізінде фитопрепарат алудың технологиялық процестерін экологиялық және экономикалық жағынан ескере отыру қажет. Қазақстан территориясындағы экологиялық жағдай жылдан-жылға нашарлап бара жатқандықтан және тұзды жерлердің көбейіп бара жатқандығына байланысты Арал теңіз аумағы, Солтүстік-Шығыс Каспий және Балқаш өңірі шөлді жерлерге айналып бара жатыр.
Осындай жерде галофиттер сияқты өсімдіктер жақсы өседі. Олардың топырақтағы тұздың үлкен концентрациясына бейімділігі, өсімдік құрамындағы антиоксиданттық қасиеттерге ие қосылыстарға байланысты, бұларға полифенолдық құрамы оның адаптивтік өзгерісінің факторы болып табылады және олардың экстремалды қоршаған ортаға бейімделу қасиетін арттырады. Физиологиялық концентрациялар шамасындағы фенол қосылыстары, көріп отырғанымыздай, жасуша мембраналарын тұрақтандырады, ал оның жоғары протекторлық белсенділігі мембраналардың зақымдалуына қарсы тұрақтылығын арттырады. Галофиттерге Plumbaginaceae тұқымдасына жататын Limonium Mill өсімдіктері кіреді. Олар экстремалды жағдайларда өседі және бұрыннан халық медицинасында қолданылады.
Осы уақытқа дейін белгілі әлемдік флорасындағы Limonium Mill өсімдігінің химиялық құрамын зерттеу туралы материалдарға жүйелендіру жүргізілді. Limonium Mill өсімдігінің фитохимиялық зерттеуі туралы салыстырмалы толық мағлұматты 1985 жылы шыққан Растительные ресурсы СССР атты көп томдық жинақтың бірінші томы береді.
Бірақ бұл шолуға өсімдіктің L. siniathum және L. vulgare түрлерінің химиялық зерттеулері енбеген болатын, өсімдіктің бұл түрлері туралы мағлұмат 1980 жылға дейінгі басқа басылымдарда табылды.
1980 жылдан бүгінгі күнге дейін өсімдіктің L. siniathum,L. caspiums, L. bicolor, және L. sinence түрлерінің химиялық зерттеулері туралы бірнеше қатар мақала жарияланды, олардың ішінен соңғысы терең зерттелді. Зерттелген өсімдіктер және олардан алынған заттар антиоксиданттық, антимикробтық, антивирустық және басқа да белсенділік түрлеріне ие болатыны анықталды.
Қазақстанда кермектің 18 түрі анықталған, оның ішінен төменде көрсетілген алты түрі өндірісте бағалы болып клелді. Бұл түрлердің барлығы тері илегіш заттарға бай, бірақ бұл күнге дейін олар қолданылмай жатқан қор болып келеді [3;4].
1. L. gmelinii (Гмелин кермегі) - шөлді алқаптарда, тұзды көлдер жағасында,балшықты теңіз жағалауларында, шөл мен далалардың тұзды сайларында, шөлді өзендердің алқаптарында өседі. Қазақстанның бүкіл аудандарында кездеседі, Батыс және Шығыс Сібірде, Ресейдің Еуропалық бөлігінде, Орталық Азияда, Орталық Еуропаның солтүстік- шығысында, Батыс Қытайда және Монғолияда таралған.
2. L. myrianthum (Мыңгүлді кермегі) - шөлді өзендер алқаптарында, құмды шөлдердің қыратаралық сайларда, құрғап қалған көлдердің ойларында, ши мен сексеуіл арасында, әрқашан тұзды топырақта, Бетпақдалада, Балқаш-Алакөл алқабында, Зайсанда, Аралда, Қызылорда облысында, Түркістанда, Жоңғар Алатауында, Іле Алатауында, Шу-Іле тауларында, Орталық Азия мен Батыс Қытайда өседі.
3. L. popovii (Попов кермегі) - топырақты алқаптарында және тауаралық сайларда, сексеуіл арасында, кейде арықтардың бойында өседі. Мойынқұм, Балқаш-Алакөл алқабында, Отырар, Шу алқаптарында кездеседі.
4. L. otolepis (Құлақты кермегі) - ши арасында, ну тоғайларда, құмды шөлейттердің қыратаралық сайларында және айналасында, кейде арамшөп ретінде суармалы егістіктерде, өзен арналарында және арықтардың бойында, Ембіде, Аралда, Қызылорда облысында, Бетпақдалада, Балқаш-Алакөл алқабында, Мойынқұмда, Түркістанда, Шу-Іле тауларында, Орталық Азияда, Солтүстік Ауғанстанда және Батыс Қытайда өседі.
5. L. suffruticossum - тұзды көлдердің жағалауында, тақыр мен сорлардың шетінде, шөлді өзендердің арналарында өседі. Каспий аймағында, Қызылорда облысында, Бетпақдалада, Балқаш-Алакөл алқабында, Мойынқұмда, Орталық Азияның оңтүстігінде, Кавказда, Иранда, Моңғолияда, Батыс Қытайда өседі.
6. L. leptophyllum - сазды және тасты шөлдерде, тақырлардың шетінде өседі. Арал өңірінде, Қызылорда облысында, Бетпақдалада, Балқаш-Алакөл алқабында,Мойынқұмда, Түркістанда, Шу-Іле тауларында өседі.
Қазақстан Республикасындағы тұзды жерлер ауданының қарқынды өсуіне және экологиялық жағдайдың нашарлауына байланысты, шөлге айналған
жерлердің саны жылдан жылға көбеюде. Шөлді жерлерге айналып бара жатқан аумақтарға Арал теңізін, Солтүстік-Шығыс Каспий, Балқаш өңірін жатқызуға болады және қазіргі уақыттағы топырақтың деградациясы Республикамыздың 60%-дан астам территориясын алып жатыр [5;6].
Осындай топыраққа шөлді өсімдіктер икемді болып келеді. Оларға галофиттерге жататын (Limonium Mill) өсімдігі кіреді.
Өсімдіктің бұл түрлері күй талғамайды, тұзды топырақта өсіп, топырақтағы натрий мен кальций тұздарының құрамын, олардың артық мөлшерін арнайы темірлер арқылы шығара отырып, реттеуге қабілетті болады. Кермектің биологиялық ерекшелігі, оның тұқым арқылы, сонымен қатар вегетативтік әдіспен көбеюі, жылдам өсуі, жоғары өнімділігі және қоршаған ортаға жеңіл бейімделуінде танылады. Сондықтан да кермекті қолдан өсіру жеңіл, әрі экологиялық жағынан қолайлы болуы мүмкін.
Қазақстан территориясында кермектің үш түрінің өндірістік қоры бар, солардың бірі - мыңгүлді кермек (L. myrianthum). Сондықтан берілген өсімдіктен бөлінген субстанция құрамына кіретін ББЗ комплексінің химиялық құрамын зерттеу, жекелеген қосылыстарды бөлу және идентификациялау, оны стандарттау мақсатында зерттелетін өсімдікті медицинаға практикалық енгізу өте маңызды және өзекті болып табылады.
Органикалық химия және табиғи қосылыстар химиясы кафедрасында кермек гмелина (L. gmelinii) дәрілік заттар алынды. Субстанция түрінде Лимонидин сиробы мен тұндырмасы және Санжар жақпа майы. Кермек мыңгүлдінің (L. myrianthum) тамыры кермек гмелинаның тамыры сияқты өндірістік қорға ие. Осыдан келе, кермек мыңгүлді тамырын химиялық және фармакологиялық зерттеу қажет. Егер олардың фармакологиялық активтілігі анықталса, онда оны кермек гмелина тамыры сияқты практикалық медицинада шикізат базасын арттыру үшін қолдануға болады.
1.2 Биологиялық белсенді заттардың негізгі топтарының физиологиялық белсенділігі
1.2.1 Табиғи полифенолдар туралы жалпы түсінік
Фенолды қосылыстар табиғи қосылыстардың кең таралған және сандық жағынан көп класстарының бірі болып табылады және олар төменде көрсетілген 1 суреттегі сызбанұсқаға сәйкес классификацияланады.
Сандық жағынан ең көп табиғи полифенолдар топтарының бірі - флавоноидтар. Қазіргі кезде әртүрлі құрылымды табиғи флавоноидтардың 6000-нан астам түрі белгілі. Флавоноидтар өсімдік құрамында гликозид түрінде және бос жағдайда (агликондар түрінде) кездеседі, құрылысында орынбасарлары ретінде алкил, ацил және басқа функционалдық топтар болуы мүмкін. Таза күйінде олар түссіз немесе боялған, суда және спиртте жақсы еритін кристалдық немесе аморфтық заттар болып келеді. Өсімдіктер жасушаларында фенолды қосылыстар агликондар және гликозидтер түрінде, әсіресе, гүлдердің, жемістердің, жапырақтардың, сабақтардың және түбірлердің вакуолідерінің эпидермиялық ұлпаларында жиналады.
Табиғи фенолды қосылыстар
Бір ароматикалық сақина
С6-С3-С3
Екі ароматикалық сақина
Тері илегіш заттар (полимерлі фенолды қосылыстар)
С6
С6--
С6 - С3
С6-С=С-COOH
Флавоноид-тар
Изо-флавоноидтар
Ротено-идтар
Гидролизденген
Конденсирлен-ген
Корич қышқылы
Кумариндер
Галлота-ниндер
Эллагты тері илегіш заттар
Катехин-дер
Лейкоан-тоциани-диндер
Анто-циани-диндер
Флава-нондар
Флава-нолдар
Фла-вондар
Дигидро-халкондар
Халкон-дар
Аурон-дар
Флавонол-дар
Сурет 1. Табиғи фенолды қосылыстардың классификациясы
1.2.2 Флавоноидтардың жалпы сипаттамасы
Сандық жағынан ең үлкен табиғи полифенолдар топтарының бірі - флавоноидтар. Қазіргі кезде әр түрлі құрылымы бар табиғи флавоноидтардың 6000-нан астам түрі белгілі. Флавоноидтар өсімдік құрамында гликозид түрінде және бос жағдайда (агликондар) кездеседі және олардың құрылымындағы орынбасар ретінде алкил,ацил және басқа функционалдық топтар болуы мүмкін. Таза күйінде олар түссіз немесе боялған, суда еритін кристалдық немесе аморфтық заттар болып келеді [7,8]. Өсімдіктер жасушаларында флавоноидтар агликондар және гликозидтер түрінде, әсіресе, гүлдер, жемістер, жапырақтар, сабақтар және эпидермиялық ұлпалардың вакуолінде жиналады. Флавоноидтар - өте көлемді және химиялық құрылымы бойынша бірдей болмайтын алуан түрлі органикалық қосылыстар тобы. Олар С гетероциклдық сақинасының тотығу дәрежесі бойынша ажыратылатын 2,3-дигидро бенз-γ-пиранның (флаван-3-ол немесе катехиндер, флаван-3,4-диолдар немесе лейкоантоцианидиндер, антоцианидиндер) және бенз-γ-пиронның (флавонондар немесе дигидрофлавондар, флаванон-3-олдар немесе дигидрофлавон-3-олдар, флавондар, флавон-3-олдар, халкондар, дигидрохалкондар, аурондар) туындысы ретінде белгілі (2-сурет).
Катехиндер Флаванондар Халкондар
( флаван-3-олдар) (дигидрофлавондар)
Лейкоантоцианидиндер Флаванон-3-олдар Дигидрохалкондар
(флаван-3,4-диолдар) (дигидрофлавон-3-олдар)
Антоцианидиндер Флавондар Аурондар
Флавон-3-олдар
Сурет 2 . Флавоноидтардың классификациясы
Флавоноидтардың алуан түрлілігі С гетероциклдік сақинаның құрылымдық өзгерісіне ғана емес, сонымен қатар молекуланың ароматикалық бөлігінде, А және В сақиналарында әр түрлі радикалдардың болуына, олардың табиғаты мен санына, гликозидтік байланыстар конфигурациясына, гликозидтік бөліктің агликонмен бірігудің характеріне және мономерлі бірліктердің полимеризациялану дәрежесіне байланысты болады.
Сутегі атомының кез келгені гидроксил тобына алмастырылуы мүмкін.
5-окситоппен С сақинасындағы С=О тобының арасында түзілген сутектік байланыс С сақинасымен тұрақтандырылады. С6, С7, С8-де окситоптардың бар болатыны белгілі. Табиғатта кемпферол, кверцетин, мирицетин флавонолдары ең көп таралған. А және Б сақиналарымен ароматтық және электрофильді реакцияларын жүргізуге болады.
Әдеби мәліметті сараптау нәтижесі көрсеткендей, Limonium Mill түрінің өсімдіктерінің құрамында, негізінен, мирицетин және оның туындылары бар. Мирицетин - жоғарғы өсімдіктерде монозид және биозид түрінде, метоксилденген, сирегірек ацилденген туынды ретінде кездесетін, көп таралған флавонолдарға жатады. Ең көп таралған монозид - мирицетиннің рамнозиді.
Өсімдік құрамындағы флавонолдар жиі қанттармен байланысады, флавонолдық гликозидтердің құрамындағы моносахарид қалдықтардың мөлшері бір мен үштің арасында өзгереді. Ұзын көміртекті тізбегі бар молекулалар туралы сирек айтылады [7].
Жиі кездесетін монозид өкілі - кверцетин деп аталатын кверцетиннің
L-рамнозиді, биозидтердің ішінен үлкен маңызы бар рутин, оның молекуласындағы 3-гидрокси тобында рамноза мен глюкозадан тұратын көміртек фрагменті бар (сурет 3).
R1=R2=H - кемпферол
R1= ОН; R2=H - кверцетин
R1=R2=ОH - мирицетин
R1= ОСН3; R2=H - изорамнетин
Сурет 3. Ең көп тараған гликозид агликондары
Флавоноидтар, негізінен, тұрақты қосылыс болып келеді және оны құрғақ шикізаттан ыстық және салқын экстрагенттермен экстракциялауға болады. Еріткіш ретінде жиі су мен метанол, этанол немесе ацетон комбинациялары қолданылады. Метилденген немесе ацилденген флавонолдар эфир, гексан, дихлорметан және т.б. полярсыз еріткіштерде бөлінеді. Шикізаттың табиғатына, экстракцияланатын заттардың мөлшеріне және т.б. байланысты, экстракциялану мерзімі бірнеше минуттан бірнеше тәулікке дейін созылуы мүмкін.
Флавоноидтар фракциясын бөлу үшін бағаналы хроматографияда сорбент ретінде силикагель, целлюлоза ұнтағын, полиамид қолданылады. Силикагель полярсыз (көбінесе жоғары алкилденген) флавоноидты агликондарды бөлу үшін қолданылады, силикагель бағанасының фракцияларын бөлу үшін, көбінесе, әр түрлі қатынаста бензол-хлороформ, хлороформ-спирт қоспаларымен элюирлейді, кей жағдайда этилацетат қолданылады.
Бірақ силикагельдің кіші сорбциялық көлемі бар және ол жиі комплекс түзеді. Қағазды хроматографияда қолданылатын жүйелерде сияқты, фенол қосылыстарының барлық түрлерін целлюлоза ұнтағын пайдалана отырып бөледі.
Агликондарды моно-, ди-, тригликозидтерді бөлу үшін, элюент ретінде
2-5% НАс, су-спирт жүйелері және БСС (4:1:5 және 40:12,5:29) әр түрлі қатынастарда қолданылады.
Полиамид - фенол қосылыстарын алдын ала топтап бөлу үшін қолданылатын универсалды адсорбент. Бұл жағдай фенол гидроксил мен амид топтарының арасында сутектік байланыстарының туу мүмкіншілігініне байланысты. Полиамид жоғары бөлгіштік касиетке ие болады. Полиамиді бар бағаналы хроматография кезінде көбінесе су және спирт, сонымен катар хлороформ-этанол жүйесі, хлороформның сатылы азаюымен колданылады. Агликондарды және гликозидтерді жаксы бөлу үшін әр түрлі маркалы сефадекстерді, бірак көбінесе, LH-20 маркалы сефадекстерді қолданады, элюент ретінде су-метанол жүйесі, соңғысының градиенті көбеюімен қолданылады.
Дәрілік өсімдік шикізатын фитохимиялык зерттеудін негізгі мақсаты - әсер ететін заттардын негізгі топтарын анықтау ғана емес, сонымен қатар, сол топтардағы заттарды құрайтын компоненттерді идентификациялау.
Фракциялардың құрамы туралы алдын ала ақпарат алу үшін спецификалык сапалык реакцияларды қолданады:
- тұз қышқылы қатысында магний шие-қызыл түстен сарғылт түске дейін өзгеретін флавилий тұздары түзеді. Егер С4-те бос гидрокси тобы бар болса және сілтілік ортаның түзілуі нәтижесінде, көк түс күлгін түске ауысады. Егер магнийді цинкпен алмастырсақ, онда флавонолдардың 3-гликозидтері оң реакция береді. Сондықтан бұл реакцияны флавонолдардың 3-гликозидтерін идентификациялау үшін қолдануға болады.
- флаван-3-ол және флавандиолдарды-3,4 ванилин реактивінің қатысында қызыл бояудың пайда болуымен анықтауға болады. Ондай кезде бояудың спектрі катехиндерде - сарғылт-қызылдан, галлокатехиндерде - қызылдан және катехин эфирлерінде - қызғылт түске дейін өзгереді.
Әр түрлі металл иондарымен әрекеттесе отырып, флавоноидтар хелаттық құрылысы бар комплекс түзеді:
- флаванол молекуласындағы С-3 атомының окситобы хлорлы темір ерітіндісінде қоңыр бояудың түзілуімен анықталады. Осы реакция жағдайында вицинальдық триокситуындылар - қара-көк, орто-диокситуындылар - жасыл түс береді.
- бояуын сары түске алмастыратын натрий молибдатының ерітіндісі барлық фенол қосылыстарының орто-диокситоптасуына сілтейді.
Флавондарды флавонолдардан айыру үшін цирконилдің хлорлы тотығымен реакциясын қолданады.
Аммиакпен өтетін реакция үлкен қасиетке ие; реакция жағдайында флавондар флавонолдар ашық-жасыл түс береді, флавонондар - сары, халкондар және аурондар-қызыл түс береді.
Қорғасын ацетатының 1%-дық ерітіндісінде флавонолдар қызыл түс, ал флавондар - сары түс береді. Сурьманың бес хлорлы қаныққан ерітіндісі флавондармен және флавонолдармен сары және сары-сарғылт түс, халкондармен - қызыл немесе қызыл-күлгін түс береді. Бос 5-гидрокситобы бар флавоноидтардың ацетондағы бор қышқылының қаныққан ерітіндісімен реакция нәтижесінде ашық-сары түсті тұздар түзеді. Сарғылт-қызыл бояу, жаңа дайындалған азотталған сульфаниламид ерітіндісінің қатысында жүретін диазоттану реакциясындағы флавондарда, флавонолдарда, изофлавондарда
7-окситоп бар екенін білдіреді. Сонымен қатар 1-2 минуттан кейін пайда болатын сарғылт немесе қызғылт түс - 7-оксифлавонондардың белгісі. Диазотталған сульфанил қышқылының қатысында, катехиндер сарғылт-қызыл түс, ал диазотталған п-нитроанилинмен - сарғылт түс береді.
1.2.3 Флавоноидтардың физиологиялық әсері
Флавоноидтық қосылыстар ісікке қарсы, жоғарғы биологиялық белсенділік пен Р-дәрумендік эффект көрсетеді. Флавоноидтық қосылыстардың физиологиялық әсеріне бұрыннан көңіл бөлінген. Флавоноидтардың негізіндегі фармакологиялық препараттар жүрек қызметін жақсартады, қан тамырларының қабырғаларын бекітіп, олардың өтімділігін реттейді. Оксифлавондар рентген сәулелерінің ісікке қарсы эффектісін айтарлықтай күшейтеді. Мирицетин, кверцетин сияқты оксифлавондардың уыттылығы аз және аллергиялық реакцияны тудырмайды.
Флавоноидтардың ең маңызды қасиеттерінің бірі - құрамында фенолдық жүйенің болуына негізделген және тотығу-тотықсыздану процестеріне қатысу қабілеті.
Флавоноидтық құрылымның қосылыстары жануарлардағы қатерлі ісіктердің өсуін үлкен дәрежеде тежейді. Флавон трицин (5,7,4-үшгидрокси-3',5'-диметоксифл авон) және кемпферолдың 3-О-β-Д-глюкопиранозид флавонолы тышқандарда айтарлықтай белсенділік көрсетті. Флавондық ядроның 5,6,7 орындарда құрамында оттегі бар орынбасарлардан тұратын бірқатар синтезделген және табиғи флавоноидтарда ісікке қарсы эффект көрсетті.
Флавоноидтар терінің қартаю үрдістерін баяулату үшін косметикалық заттардың бағалы биологиялық белсенді мүшесі, целлюлит, купероза ауруларынан емдеуге қолданады. Олар сонымен қатар, ауруды жеңілдететін, антимикробтық көптеген пайдалы қасиеттерге бай. Флавоноидтар - күшті антиоксиданттар, өзінің белсенділігі жағынан синтетикалық антиоксиданттардан басым түседі. Терінің қартаю үрдісі жасуша мембранасының құрасына және жасуша аралық құрылымға кіретін липидтердің перекисьті тотығуы әсерәнен жүреді. Олар тотығу стрессін және липидтердің перекисьпен тотығу реакцияларын бақылап отырады. Флавоноидтардың антиоксидант ретінде тиімділігі оның терінің өз уақытынан ерте қартаю дефектілерінің пайда болуына себепші болатын бос оттегі радикалдарын өшіру қабілетіне негізделген. Кверцетин және рутин флавоноидтарын сыртқы қолданысқа қолдану кезінде олардың белсенділігі С витаминнен 20 есе, Е витаминнен 50 есе асты. Флавоноидтар тез тотығатын өнімдерді қорғайды (мысалы, С витамині) позитивті және негативті кофактор ретінде (мысалы, фосфодиэстераза,гиалуронидаза, эластаза, альдозаредуктаза, липоксигеназа үшін) көптеген ферменттерге модульдеуші әсер береді [5-7].
Флавоноидтардың гепатопотективті белсенділігін бағалай отырып, кверцетин - әлсіз, ал кверцетрин - күшті эффект көрсететінін айта кетейік.
Кейбір зерттеушілер фенолдық қосылыстардың биологиялық кең белсенділігінің негізінде антиоксидантты эффектінің болуымен түсіндіреді. Бос радикалдардың торы ретінде флавоноидтар әр түрлі факторлармен индуцирленген липидтердің асқын тотықты тотығуымен тежейді, осыған байланысты олар потенциалдық антиоксиданттық құрал болып табылады. Сондықтан олардың негізінде жоғарғы эффективті,кең көлемде қолданылатын, уыттылығы аз липидтердің асқын тотығы ингибиторлары, сөзсіз қызығушылық тудыруда. Ең анық антиоксиданттық белсенділікті флавондарға жататын қосылыстар көрсетеді.
Үштен алтыға дейін бос гидроксил топтарынан тұратын, қосылыстардың бұл тобында липид асқын тотықты жеке флавондармен ингибирлену 80% құраған.
Полифенолдар қан тамырларын бекітетін қасиетке ие, олар орталық жүйке жүйесіне, эндокринді жүйеге, әр түрлі зиянды әсерлерге ағзаның қарсылығын көтере әсер етеді. Аз мөлшердегі фенолдар ұлпалардың репаративтік регенерациясын жақсартады, ойық жараларды емдеу кезінде жақсы әсер етеді.
Флавоноидтар ағзадағы иммундық және алмасу процесстеріне әсерін тигізеді. Ферментативті жүйелер антиартимиялық, микробқа қарсы, антивирустық, антиоксиданттық қасиеттер көрсетеді.
Флавоноидтардың белсенділігі молекуладағы окситоптардың санына байланысты. Окситоптарды метилдеу қосылыстардың белсенділігін төмендетеді.
Флавоноидтар және олардың гликозидтелген түрлері өсімдіктердің құрамында тері илегіш заттармен болып, бір-бірінің физиологиялық қызметін толықтырады. Олар үшін себепші болатын және адаптогенді әсер, жүрек қызметінің функционалдық ауытқулары кезіндегі жүрек әлсіздігіне және гипертониялық аурулардың бастапқы түрлеріне Р-дәрумендік өт айдау, экстрогендік, ісікке қарсы белсенділік, қақырық түсіретін, несеп айдағыш, жүрек ауруына әсер етеді.
Фармакологиялық зерттеулерде, медициналық практикада флавондар үлкен қызығушылық тудырады. Олар қабынуға қарсы, спазмаларды басушы, ісік жараларды емдеуші ретінде әсер етеді. Соған байланысты, құрамында жеткілікті мөлшерде флавондар бар, өзекті, қажетті мәсәле болып табылады.
1.2.4 Тері илегіш заттар
Илегіш терминін көбінесе поифенолдық табиғатқа ие болатын органикалық заттардың илегіш қасиеттерін айтады.
Фрейденберг классификациясы бойынша илегіш заттарды екі топқа бөледі:
1. гидролизденетін илегіш заттар:
а) галлотаниндер - галл қышқылы мен қанттардың эфирлері;
б) эллаготаниндер - эллаг қышқылдары мен қанттардың эфирлері;
в) фенолкарбон қышқылдарының қантсыз эфирлері;
2. конденсирленген илегіш заттар:
а) флаванол-3 туындылары;
б) флавандиол-3,4 туындылары;
в) оксистильбендердің туындылары.
Гидролизденетін тері илегіш заттар фенолкарбон қышқылдары мен қанттардың күрделі қосылысы ретінде белгілі (сурет 4).
Гидролиздеуші агенттердің әсіресе, қышқылдар, ферменттер және сілтілер қатысында, илегіш заттар бастапқы құрамы бөліктерге ыдырайды. Галлотанин тобының илегіш заттары қанттармен - галл қышқылын, ал эллаготаннин тобының илегіш заттары - гексаоксидифен қышқылы немесе қарапайым химиялық айналымдар арқылы галл қышқылынан түзіле алатын қышқылдар түзеді. Галлотаннин мен эллаготанниннің ұқсастығы келесі реакциялардан көрінеді. Қанттар бөлігін моносахаридтер түзеді - пентоза, гексоза және дисахаридтер. Тері илегіш заттар екі классқа бөлінеді: гидролизденетін және конденсирленген [8].
Гидролизденетін тері илегіш заттар жиі галл және
м- галлоилгаллқышқылдарының туындылары таниндер болып табылады.
Галл қышқылдары сия жаңғақтардың, шәй жапырақтарының, емен қабығының, анар ағашы тамырларының және т.б. өсімдіктердің құрамында болады. Әдетте, оны сия жапырақтарынан бөліп алады. Галл қышқылды бұрыннан қара сия және бірқатар бояулар алу үшін қолданылған. Галл қышқылының висмуттық негіздік тұзы дермотол деп аталатын күшті антисептик ретінде пайдаланады.
Сурет 4. Гидролизденетін танин
Конденсирленген илегіш заттар минералды қышқылдар әсерінен ыдырамайды және конденсацияның қоңыр-қызыл өнімдерін түзеді. Зерттеу нәтижесінде илегіш заттардың биогенетикалық алдынбасарлары деп айтуға келетін, бірқатар конденсирленген полиоксифенолдар бөлініп алынды.
Сурет 5. Конденсирленген танин
Барлық тері илегіш заттарға ортақ қасиет - молекулалық масса, ароматтық табиғат және қышқылдық қасиет көрсетуі. Илегіш заттардың қасиеттері практикалық қолданыс тапқан: ақуыздармен байланысуы оларды ерітіндіден тұндыру немесе былғарыны теріге айналдыра илеуде қолданады. Күйген денеге жағылған танниннің ерітіндісі ұлпа ыдырауының улы ақуыздық өнімдерін байланыстырып, ұлпалардың жазылуына әсерін тигізеді.
1.2.5 Аминқышқылдардың жалпы сипаттамасы
Аминқышқылдар бифункционалды қосылыстар болып келеді және цвиттер иондар немесе биполярлы иондар түрінде кездеседі, соған байланысты олардың балқу температуралары жоғары болады. Ақуыз бен ферменттердің полипептидтік тізбектері толық гидролиз кезінде,ақуыз молекуласында мономер ролін атқаратын бос аминқышқылдарға дейін ыдырайды. Ақуыз биосинтезі кезінде, аминқышқылдардың орналасу реті, дезоксирибонуклеинқышқылдарының химиялық құрылысында жазылған генетикалық кодымен беріледі.
Ақуыз және фермент құрамына кіретін 20 шақты маңызды аминқышқылдар α-аминқышқылдарға жатады және олардың барлығы оптикалық белсенді модификациялар түрінде кездеседі және көбінесе
L- қатарға жатады [5;6;7].
Аминқышқылдарды өсімдік шикізатынан бөлу сулы немесе әр түрлі қатынастағы сулы спирт қоспаларымен экстракциялау арқылы жүргізіледі.
Аминқышқылдарды қағазда хроматографиялау үшін келесі еріткіштер жүйелерін қолданады: 4:1:5 және 40:12,5:29 қатынастағы н-бутанол-сірке қышқылы-су, ал сірке қышқылы 2-5%. Айқындағыш ретінде нингидрин қолданылады.
Аминқышқылдарын бөлу және идентификациялау үшін ионалмасу, газды және эффективті сұйықтық хроматография әдістерін қолданады. Ионалмасу хроматографиясы үшін арналған құрал-жабдықтар қымбат және таза аминқышқылдарды ғана анализдеуге арналғанын ескерткен жөн; газды хроматографиялық анализ үшін аминқышқылдардың ұшқыш туындыларын алу мақсатында, аминқышқылдардың алдын ала модификациясы қажет, ал оны жасау әрдайым қолдан келе бермейді және кейбір жағдайларда мүмкін емес болып қалады.
ЖЭСХ әдісі еңэффективті және салоыстырмалы арзан құрал-жабдық көмегімен алуан түрлі проблемаларды шешуге мүмкіндік береді. Көбінесе, осы әдіспен аминқышқылдарды бөлген кезде, ацетонитрил-фосфатты буферлі ерітінді қоспасымен градиентті элюирлеуді қолдана отырып, NH2 лихросорбпен (бөлшек мөлшері 5 мкм) толтырылған бағаналарды қолданады. 30 минут ішінде 20 шақты аминқышқылдар бөлінеді.
Бос аминқышқылдардың анықталуы 200 нм-дегі сіңірілуі бойынша жүргізіледі,ал олардың идентификациясы ұсталу уақыты бойынша анықталады.
Көптеген өсімдіктер және бактериялар өзіне қажетті барлық аминқышқылдарды қарапайым бейорганикалық қосылыстардан синтездей алады. Көптеген аминқышқылдар адам және жануар ағзасында зат алмасудың азотсыз өнімінен және ағзамен қабылданатын азоттан синтезделеді, ақуыздардың, сонымен қатар өмірлік қажеті бар заттардың - гормондар, аминдер, алколоидтар, коферменттер, пигменттер және т.б. синтезі және
ресинтезі үшін қолданылады. Аминқышқылдардың артық мөлшері зат алмасудың соңғы өніміне дейін ыдырайды (адамда және сүтқоректілерде бұл - мочевина, көмір диоксиді және су), осының салдарынан ағзаның тіршілік ету процесстеріне қажетті энергия пайда болады.
Гистидин және аргинин тірі ағзада шектелген, кейбір кездерде, жеткіліксіз мөлшерде синтезделеді. Цистеин және тирозин олардан бұрын келетін сәйкесінше, метионин және фенилаланиннен түзіледі. Кейбір аминқышқылдар тірі ағзада қайта аминирлеу арқылы азотсыз құраушылардан синтезделеді.
Маңызды 8 аминқышқыл (валин, изолейцин, лейцин, лизин, метионин, треонин, триптофан, фенилаланин) ауыстырылмайтын аминқышқылдар болып келеді де, адам және жануар ағзасында синтезделе алмайтындықтан, ағзаға тамақпен бірге енуі қажет. Ересек адамның ауыстырылмайтын аминқышқылдардағы тәуліктік қажеттілігі, орта есеппен 1 г шамасында. Бұл қышқылдардың жетіспеушілігі кезінде (В3 дәрумені) және пенициллин биосинтезі кезінде бастапқы заттың бірі болып саналады. Триптофан сүтқоректілер жасушаларымен никотин қышқылы (РР дәрумені) және серотиннің биосинтезі үшін қолданылады; жәндіктер жасушаларымен көз пигментінің биосинтезі үшін қолданылады; өсімдіктер жасушаларымен гетероуксин, индиго және кейбір алколоидтарды биосинтездеу үшін қолданады. Ішекте болатын шіру процестері кезінде триптофаннан скатол және индол түзіледі. Лейцин анемия және бауыр және т.б. ауруларында қолданылады. Лизиннің синтетикалық аналогын тамақ өнімдерін және жем байыту үшін қолданады. Метионин, холин, адреналин биосинтезі кезінде, ағзадағы метил топтарының доноры, сонымен қатар цистеин биосинтезінде күкірт көзі болып келеді. Метионин бауыр аурулары, анемия, күйік кезінде қолданылады. Глутамин қышқылы - жүйке-психикалық аурулар кезінде; жануарларды қоректендіру және емдеу мақсатында, аминқышқылдар мал шаруашылығында және ветеринарияда қолданылады, сонымен қатар микробиологиялық, медициналық және тағам өндірісінде қолданыс тапқан.
1.2.6 Өсімдік шикізаты құрамындағы минералды заттар
Өсімдіктерде, соның ішінде дәрілік өсімдіктерде көптеген органикалық қосылыстармен бірге минералдық заттар, яғни күйдіруден кейін алынған күлден табылатын микроэлементтер мен макроэлементтер болады. Минералды заттар адам ағзасы терісінің, ферменттер мен гормондардың құрамына кіреді. Өз ағзамыздан Д. И. Менделеевтің периодтық кестесіндегі элементтердің көп бөлігін табуға болады. Адам ағзасының 60 % судан, 34 % органикалық заттардан, 6 % бейорганикалық заттардан құралған. Минералдық заттар тірі ағзада және өсімдікте өтетін өмірлік үрдістердің негізі қан плазмасына әсер ете отырып, оның бағыттағышы болып келеді, осылайша дәрілік қасиет көрсетеді. Өсімдік құрамындағы минералды заттардың мөлшері топырақтың құрамы мен ылғалдылығына байланысты. Минералды элементтер өсімдік құрамына байланысты, макроэлементтерге, микроэлементтерге, ультраэлементтерге бөлінеді. Ғалымдардың зерттеулер бойынша егер ағзадағы элементтердің массалық үлесі дене массасынан 0,01 % басым болса, макроэлемент деп аталынады. Осы градация бойынша, бұдан басқа элементтер микроэлементтер (оның ағзадағы массалық үлесі 10-3-10 -5 %) мен ультрамикроэлементтер (оның ағзадағы массалық үлесі 10 -5 %-дан төмен) үлесінде қалады. Осы кезде ағзаға қажет темір элементі макро- және микроэлементтерінің ортасында қалады. Адам ағзасындағы негізгі элементтер - көміртегі, оттегі, сутегі, сонымен бірге, азот, фосфор, күкірт және бейорганикалық заттарды құрамында 22 элемент міндетті түрде кездеседі, олар: Ca, P, O, Na, Mg, S, B, Cl, K, V, Mn, Fe, Co, Ni, Cu, Zn, Mo, Cr, Si, I, F, Se.
Минералды элементтердің биологиялық белсенділігі дәрілік өсімдіктерді қолданғанда байқалады (мысалы, йодқа бай ламинарий тиреотоксикоз емдеуде; жараны жазушы сфагнум, т.б.). Макроэлементтер (калий, натрий, кальций, магний, кремний, хлор, фосфор) - күл құрамында жүздік үлестермен, ал микроэлементтердің (железо, медь, цинк, йод, бор және т.б.), күл құрамындамөлшері мыңдық үлесті пайызбен өлшенеді [9].
Адам ағзасындағы өтетін өмірлік үрдістер үшін микроэлементтердің биологиялық рөлі барлық элементтер үшін толықтай анықталмаған. Дегенмен кейбір мәліметтерге сүйенсек, микроэлементтер қатары иммунитетті нығайтуда оң әсер көрсетеді, ағзаның улы заттар мен токсиндерден тазартылуында (кей жағдайда, кейбір элементтердің өздері ағза үшін токсин болып табылады, бірақ бұл оның мөлшеріне байланысты).
Кальций - сүйек жасушасының негізгі құрамдас бөлігі, мембрана жасушасына тұрақтылық береді, жүйке жүйесін қоздыру үшін қажет, қан ұюының ең маңызды құрамдас бөлігі, антиоксидант ретінде және антиаллергиялық қасиет көрсетеді.
Фосфор (фосфор қышқылы) - энергия көзі және оны тасымалдаушы, ақуыздар синтезіне қатысады, фосфолипидтер мен фосфопротеидтердің құрамына кіреді, қан және басқа биологиялық сұйықтықтардың буферлігін қамтамасыз етеді.
Магний - металды протеидтер мен күрделі ақуыздар құрамында кездеседі, ферменттердің активаторы болып табыылады, жүйке және бұлшықет қозуында, сонымен қатар жүрек функциясы жұмыс істеу қабілетіне өз әсерін тигізеді, артериалды қысымның төмендеуін қамтамасыз етеді.
Натрий - ағзаның жасушаларында кездеседі, жүйке және бұлшықеттің қозуында, қан буферінің қалыптасу және қан қысымының, ағзадағы судың бағытталуы үрдістерінде маңызды рөл атқарады.
Калий - сулы-тұзды алмасу үрдістерінде, ағзаның қышқылдық-сілтілік жағдайын реттеуіші ретінде; бұлшықеттің қалыпты жұмыс істеуінде маңызды рөл атқарады. Ағзадан натрий мен судың шығарылуына өз септігін тигізеді; ферменттерді активирлейді.
Күкірт - күкіртті аминқышқылдарының құрылысында болады (метионин, цистин). Гемоглобин құрамына енеді, тері құрылысын анықтайтын, ақуыздар, коллагенақуыздар синтезіне қатысады; қартаю үрдісін баяулатады.
Хлор - жасушадағы және терідегі осмотикалық қысымында қатысады, сулы алмасу үрдістерін реттейді; асқазандағы шырынның түзілуінде, қан плазмасының түзілуінде маңызды рөл атқарады.
Темір - ферменттер құрамында хелатты қосылыстар түрінде кездеседі (органо-металлдық қосылыстар). Электрондарды тасымалдауда, тотығутотықсыздану үрдістерінде, гемоглобин мен миоглобиннің құрамында; иммунитетті тұрақты ұстап тұрады.
Мыс - электрон тасымалдаушы ақуыздардың құрамдас бөлігі ретінде биохимиялық үрдістерге, молекулярлы оттегі қатысында органикалық субстраттардың тотығу реакцияларына қатысады, күшті антиоксидант болып табылатын супероксиддисмутаза құрамына кіреді, тыныс алу, зат алмасу үрдістерімен бірге жүреді, жүйке жүйесі мен буындар саулығына қажет.
Селен - иммунитетті стимулдейді, цитоплазмалық мембраналардың қорғаныштық әсерін қамтамасыз етеді, хромосомды аппараттың бұзылуына кері әсер етеді, жасушалардың ұзақ өмір сүруін бақылайды.
Йод - органикалық қосылыстар құрамына кіреді. Тироксин және үш йодтиронин, олар гормондық белсенділік қасиетіне ие. ОЖЖ деңгейінде ферменттер мен гормондардың, гипофиздің, щитовидной железы, қан мен перифериялық жасушалардың, йодтиронионның гормондық белсенділігі мен синтезін реттейді. Зат алмасу үрдісін, соның ішінде, энергетикалық мен жылу алмасу үрдістерін реттеді.
Хром - қан құрамындағы глюкоза деңгейін реттейді, инсулин әсерін жоғарылатады, кейбір ферментті жүйелердің құрамдас бөлігі болып табылады, қарт адамдардың қанындағы холестерин деңгейін төмендетеді, артериалды қысымның тұрақталуына, жүйке жүйесінің тұрақты қалыпқа келуіне өз септігін тигізеді.
Цинк - барлық ағза мен жасушалардың құрамына кіреді. Полистің түзілуін стимулдейді, темірмен катализденетін еркінрадикалды тотығуды тежейді. Әртүрлі метаболикалық үрдістерге қатысатын металлоферменттердің құрамына кіреді. Цинктің жетіспеушілігі ер адамның ұрпақ жалғастыруын тоқтатады.
Фтор - гидросил ионын тек қана эмаль апатитінде, тіс дентинінде, сүйек жасушасында ғана емес, сонымен қатар деминералданған жасушада қорғайды. Ағзаның деминералдануының ескертеді.
Марганец - көптеген ферменттердің негізгі құрамдас бөлігі, ферменттердің активациясы мен катализатор функциясын атқарады.
Кобальт - зат алмасу үрдістеріне қатысады, ақуыздар мен нуклеин қышқылдарының қасиетіне ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz