Қазақстан Республикасы қазіргі кездегі ақша-несие саясаты және оның даму жолдары
КIРIСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1 МЕМЛЕКЕТТІҢ АҚША.НЕСИЕ САЯСАТТЫНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГIЗДЕРI
1.1 Экономиканы мемлекеттік реттеудің маңыздылығы мен әдістері ... ... ... ..5
1.2 Мемлекеттің ақша.несие саясатының экономикалық мәнi және оны жүргiзу құралдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 14
1.3 Экономиканы мемлекеттік реттеудегі Ұлттық Банк жүргізетін
ақша.несие саясатының механизмі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .22
2 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ АҚША.НЕСИЕ САЯСАТЫНЫҢ ҚАЗІРГІ ЖАҒДАЙЫН ТАЛДАУ
2.1 Мемлекеттің ақша.несие саясатының жүргізілу механизмiн талдау ... ... 32
2.2 Ақша.несие саясатының қазіргі таңдағы жағдайын талдау ... ... ... ... ... ...38
2.3 Қазақстан Республикасының инфляцияны тұрақтандыру саясатын іске асырудағы ақша.несие саясаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...46
3 АҚША.НЕСИЕ САЯСАТЫНЫҢ ДАМУ МӘСЕЛЕЛЕРІ МЕН ЖЕТІЛДІРУ ЖОЛДАРЫ
3.1. Ақша несие саясатының даму мәселелері мен келешегі ... ... ... ... ... ... ...51
3.2 Шетелдерде ақша.несие саясатын жүргiзудегi тәжiрибесi ... ... ... ... ... ... 55
3.3 Қазақстан Республикасының ақша несие жүйесінің бүгінгі қаржылық дағдарыс кезіндегі даму барысы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .58
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 75
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТIЗIМI ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .77
1 МЕМЛЕКЕТТІҢ АҚША.НЕСИЕ САЯСАТТЫНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГIЗДЕРI
1.1 Экономиканы мемлекеттік реттеудің маңыздылығы мен әдістері ... ... ... ..5
1.2 Мемлекеттің ақша.несие саясатының экономикалық мәнi және оны жүргiзу құралдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 14
1.3 Экономиканы мемлекеттік реттеудегі Ұлттық Банк жүргізетін
ақша.несие саясатының механизмі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .22
2 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ АҚША.НЕСИЕ САЯСАТЫНЫҢ ҚАЗІРГІ ЖАҒДАЙЫН ТАЛДАУ
2.1 Мемлекеттің ақша.несие саясатының жүргізілу механизмiн талдау ... ... 32
2.2 Ақша.несие саясатының қазіргі таңдағы жағдайын талдау ... ... ... ... ... ...38
2.3 Қазақстан Республикасының инфляцияны тұрақтандыру саясатын іске асырудағы ақша.несие саясаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...46
3 АҚША.НЕСИЕ САЯСАТЫНЫҢ ДАМУ МӘСЕЛЕЛЕРІ МЕН ЖЕТІЛДІРУ ЖОЛДАРЫ
3.1. Ақша несие саясатының даму мәселелері мен келешегі ... ... ... ... ... ... ...51
3.2 Шетелдерде ақша.несие саясатын жүргiзудегi тәжiрибесi ... ... ... ... ... ... 55
3.3 Қазақстан Республикасының ақша несие жүйесінің бүгінгі қаржылық дағдарыс кезіндегі даму барысы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .58
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 75
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТIЗIМI ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .77
Тақырыптың өзектілігі. Кез-келген экономикалық жүйенің қалыпты қызмет етуін қамтамасыз етуде маңызды рөл мемлекетке арналады. Өз тіршілік етуінің бүкіл тарихында мемлекет тәртіпті, заңдылықты, ұлттық қорғауды ұйымдастыруды және т.с.с атап өту жеткілікті. Қазіргі заманғы жағдайларда кез-келген дамыған рыноктық экономика өзінің мәні бойынша аралас болып табылады, оған себеп болатын-экономиканың ұлттық шаруашылықта мемлекеттік реттеу, мемлекеттік сектордың еркін кәсіпкерлігімен қатар тіршілік етуі. Осындай нарықтық экономиканың тиімді әрі тұрақты дамып отыруын реттеудің, экономиканы ынталандыру саясатының негізгі формаларының бірі мемлекеттің ақша-несие саясаты болып табылады.
Қазақстан Республикасы XXI күрделi өзгерiстермен аяқ басты. Он төрт жылдан астам уақытта елiмiздiң тәуелсiздiгiмен қатар жүргiзiлiп келе жатған экономикалық реформалардың маңыздылығы мен қолданбалылығына тоқталар кез жеттi.
Бұл мәселенiң өзектiлiгi әлемдiк экономикалық қауымдастықта елiмiздiң нарықтық бағытта дамушы ел деп танылуымен арта түстi. Себебi Елбасы атап көрсеткенiндей, “мемлекетiмiз әлем таныған, алдыңғы қатарлы елдер қатарына қосылуы керек”. Сондықтанда болар бүгiнгi күнi экономикалық дамудың тиiмдi жолдарын табу туралы мәселелi сұрақтар кең түрде талқылауға түсiп отыр. Ол үшiн елде тұрақты экономикалық өсу және соны жүзеге асыру үшiн мемлекеттiк бағдарламалар немесе стратегиялар қажет. [1, 21 б]
Қазақстан Республикасы XXI күрделi өзгерiстермен аяқ басты. Он төрт жылдан астам уақытта елiмiздiң тәуелсiздiгiмен қатар жүргiзiлiп келе жатған экономикалық реформалардың маңыздылығы мен қолданбалылығына тоқталар кез жеттi.
Бұл мәселенiң өзектiлiгi әлемдiк экономикалық қауымдастықта елiмiздiң нарықтық бағытта дамушы ел деп танылуымен арта түстi. Себебi Елбасы атап көрсеткенiндей, “мемлекетiмiз әлем таныған, алдыңғы қатарлы елдер қатарына қосылуы керек”. Сондықтанда болар бүгiнгi күнi экономикалық дамудың тиiмдi жолдарын табу туралы мәселелi сұрақтар кең түрде талқылауға түсiп отыр. Ол үшiн елде тұрақты экономикалық өсу және соны жүзеге асыру үшiн мемлекеттiк бағдарламалар немесе стратегиялар қажет. [1, 21 б]
1. «Деньги, кредит, банки» Учебник Под. Ред. О.И Ловрушина, Изд. 2-е, - Москва: 1999г.
2. С.Б. Мақыш, Оқу құралы “Ақша айналысы және несие” – Алматы, Қазақ университетi, 2004 ж. – 248 бет.
3. Мамыров Н.Қ., Тiлеужанова М.Ә. - Макроэкономика: Оқулық. – Алматы: Экономика. - 2003. – 432 бет.
4. Ақша, несие, банктер: Оқулық / Ғ.С. Сейiтқасымов. – Алматы: Экономика, 2001, - 466 б.
5. Мэнкью Н.Г. Макроэкономика. Гл. 8. – Москва., - 1994 г.
6. Ілияс А.Ә., Оқу құралы. Ақша-кредит саясаты. – Алматы: Экономика, 2009. – 106 б.
7. Сайденов А.Г. «О перспективах развития денежно-кредитной политики и других направлениях деятельности Национального Банка» // Банки Қазахстана, №12, - 2004 г. 2-4 стр.
8. Досниязова А.К. «Инфляционное таргетирование: SWOT-анализ» // Банки Қазахстана, №10, - 2006 г. 56-61 стр.
9. Баян Көшенова, Оқу құралы Ақша, несие, банктер, валюта қатынастары, - Алматы: “Экономика” 2000ж.
10. Сайденов А.Г. «О перспективах развития денежно-кредитной политики и других направлениях деятельности Национального Банка» // Банки Қазахстана, №10, - 2006 г.
11. “Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкi туралы” ҚР-сы Президентiнiң Заң күшi бар Жарлығы, 1995 жылғы 30 наурыздағы, №2155;
12. «О международных резервах и денежной базе» // (Национальный Банк РК Пресс-релиз №33 от 17 октября 2009 года) Банки Казахстан, 2009 г. №8. 65стр
13. «Статистикалық мәліметтер» // Банки Казахстан, 2013 г. №1. 89 стр.
14. «Текущее состояние банковского сектора на 1 июля 2012 года» // Банки Казахстана, №8, 2009 г.
15. Национальный Банк Республики Казахстан Пресс-релиз №33 от 7 сентября 2012 года.
16. «Перспективы перехода Казахстана на инфляционное таргетирование» // Сембиева Л.М., Банки Казахстана, №9, 2008 г.
17. Статистический ежегодник. Алматы. – 2012г.- 446 с.
18. «О ситуации на финансовом рынке» // Банки Казахстана, №6,7,8 - 2012 г. 2-8 стр.
19. Балабанов И. Т., «Банки и банковское дело», Санкт-Петербург – 2001;
20. Сапарғалиев Ғ., Ибраева А. “Мемлекет және құқық теориясы” Жеті Жарғы // А., 1998
21. «Қазақстан халқының әл-ауқатын арттыру мемлекеттік саясаттың басты мақсаты» Н.Назарбаев 2009 жылғы Қазақстан халқына Жолдауы. – Астана, Ақорда, 2009 ж. 5 ақпан.
22. «2009-2011 жылдарға арналған Қазақстан Республикасы Үкіметінің орта мерзімдік фискальдық саясаты» ҚР Үкіметінің № 918 Қаулысы, 31 тамыз, 2008жыл.
23. «Қазақстан Республикасының Ұлттық қоры туралы» ҚР Президентінің
№402 Жарлығы, 23 тамыз, 2000 жыл.
24. ҚР Ұлттық банкінің жылдық есебі, 2009-2012 жылдар, http://www.nationalbank.kz
25. Матлин А.М. Деньги и экономические решения. – М.: Дело, 2001 г.
26. Нурсеит Н.А. Обеспечение устойчивости национальной валюты: Теория и практика валютной политики. – Алматы.: Дәуір, 2004.
27. 2009 жылғы 18 қыркүйектегі «Қазақстанның шикізат секторынан түскен табысты қалыптастыру мен оны пайдалану мониторингісі: Бюджет кодексі жобасын талқылау» атты Дөңгелек үстел материалдары, - Қоғамдық саясатты зерттеу орталығы, Алматы, 2009 жыл, 53 бет.
28. М. Махмұтова, А. Уаррак Ресурстарды басқару саясаты жəне Альбертаның Мұра қоры: Қазақстан үшін сабақтары // Policy Studies, № 1(12), 32. 2009 жыл, Қоғамдық саясатты зерттеу орталығы. – 26 бет.
29. Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтың 2009 жылғы 6 ақпандағы «Қазақстан азаматтарының тұрмысын жақсартуды арттыру – мемлекеттік саясаттың басты мақсаты» Жолдауы.
30. www.nationalbank.kz ҚР Ұлттық банкінің сайты.
31. www.nationalfund.kz ҚР Ұлттық қорының сайты.
32. www.minfi n.kz ҚР Қаржы министрлігінің сайты.
33. www.minplan.kz ҚР Экономика мен бюджеттік жоспарлау министрлігінің сайты.
2. С.Б. Мақыш, Оқу құралы “Ақша айналысы және несие” – Алматы, Қазақ университетi, 2004 ж. – 248 бет.
3. Мамыров Н.Қ., Тiлеужанова М.Ә. - Макроэкономика: Оқулық. – Алматы: Экономика. - 2003. – 432 бет.
4. Ақша, несие, банктер: Оқулық / Ғ.С. Сейiтқасымов. – Алматы: Экономика, 2001, - 466 б.
5. Мэнкью Н.Г. Макроэкономика. Гл. 8. – Москва., - 1994 г.
6. Ілияс А.Ә., Оқу құралы. Ақша-кредит саясаты. – Алматы: Экономика, 2009. – 106 б.
7. Сайденов А.Г. «О перспективах развития денежно-кредитной политики и других направлениях деятельности Национального Банка» // Банки Қазахстана, №12, - 2004 г. 2-4 стр.
8. Досниязова А.К. «Инфляционное таргетирование: SWOT-анализ» // Банки Қазахстана, №10, - 2006 г. 56-61 стр.
9. Баян Көшенова, Оқу құралы Ақша, несие, банктер, валюта қатынастары, - Алматы: “Экономика” 2000ж.
10. Сайденов А.Г. «О перспективах развития денежно-кредитной политики и других направлениях деятельности Национального Банка» // Банки Қазахстана, №10, - 2006 г.
11. “Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкi туралы” ҚР-сы Президентiнiң Заң күшi бар Жарлығы, 1995 жылғы 30 наурыздағы, №2155;
12. «О международных резервах и денежной базе» // (Национальный Банк РК Пресс-релиз №33 от 17 октября 2009 года) Банки Казахстан, 2009 г. №8. 65стр
13. «Статистикалық мәліметтер» // Банки Казахстан, 2013 г. №1. 89 стр.
14. «Текущее состояние банковского сектора на 1 июля 2012 года» // Банки Казахстана, №8, 2009 г.
15. Национальный Банк Республики Казахстан Пресс-релиз №33 от 7 сентября 2012 года.
16. «Перспективы перехода Казахстана на инфляционное таргетирование» // Сембиева Л.М., Банки Казахстана, №9, 2008 г.
17. Статистический ежегодник. Алматы. – 2012г.- 446 с.
18. «О ситуации на финансовом рынке» // Банки Казахстана, №6,7,8 - 2012 г. 2-8 стр.
19. Балабанов И. Т., «Банки и банковское дело», Санкт-Петербург – 2001;
20. Сапарғалиев Ғ., Ибраева А. “Мемлекет және құқық теориясы” Жеті Жарғы // А., 1998
21. «Қазақстан халқының әл-ауқатын арттыру мемлекеттік саясаттың басты мақсаты» Н.Назарбаев 2009 жылғы Қазақстан халқына Жолдауы. – Астана, Ақорда, 2009 ж. 5 ақпан.
22. «2009-2011 жылдарға арналған Қазақстан Республикасы Үкіметінің орта мерзімдік фискальдық саясаты» ҚР Үкіметінің № 918 Қаулысы, 31 тамыз, 2008жыл.
23. «Қазақстан Республикасының Ұлттық қоры туралы» ҚР Президентінің
№402 Жарлығы, 23 тамыз, 2000 жыл.
24. ҚР Ұлттық банкінің жылдық есебі, 2009-2012 жылдар, http://www.nationalbank.kz
25. Матлин А.М. Деньги и экономические решения. – М.: Дело, 2001 г.
26. Нурсеит Н.А. Обеспечение устойчивости национальной валюты: Теория и практика валютной политики. – Алматы.: Дәуір, 2004.
27. 2009 жылғы 18 қыркүйектегі «Қазақстанның шикізат секторынан түскен табысты қалыптастыру мен оны пайдалану мониторингісі: Бюджет кодексі жобасын талқылау» атты Дөңгелек үстел материалдары, - Қоғамдық саясатты зерттеу орталығы, Алматы, 2009 жыл, 53 бет.
28. М. Махмұтова, А. Уаррак Ресурстарды басқару саясаты жəне Альбертаның Мұра қоры: Қазақстан үшін сабақтары // Policy Studies, № 1(12), 32. 2009 жыл, Қоғамдық саясатты зерттеу орталығы. – 26 бет.
29. Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтың 2009 жылғы 6 ақпандағы «Қазақстан азаматтарының тұрмысын жақсартуды арттыру – мемлекеттік саясаттың басты мақсаты» Жолдауы.
30. www.nationalbank.kz ҚР Ұлттық банкінің сайты.
31. www.nationalfund.kz ҚР Ұлттық қорының сайты.
32. www.minfi n.kz ҚР Қаржы министрлігінің сайты.
33. www.minplan.kz ҚР Экономика мен бюджеттік жоспарлау министрлігінің сайты.
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
ҚАЗАҚСТАН ИНЖЕНЕРЛІК-ТЕХНОЛОГИЯЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
Қорғауға жіберілді.
Кафедра меңгерушісі э.ғ.к., доцент
___________ Д.О.Абленов
____ __________________2013ж.
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы: Қазақстан Республикасы қазіргі кездегі ақша-несие саясаты және оның даму жолдары
Мамандық - 5В050900 Қаржы
Орындаған: А.Д. Шарапиев
Ғылыми жетекшісі: ________________
Алматы 2013
МАЗМҰНЫ
КIРIСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1 МЕМЛЕКЕТТІҢ АҚША-НЕСИЕ САЯСАТТЫНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГIЗДЕРI
0.1 Экономиканы мемлекеттік реттеудің маңыздылығы мен әдістері ... ... ... ..5
1.2 Мемлекеттің ақша-несие саясатының экономикалық мәнi және оны жүргiзу құралдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..14
1.3 Экономиканы мемлекеттік реттеудегі Ұлттық Банк жүргізетін
ақша-несие саясатының механизмі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..2 2
2 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ АҚША-НЕСИЕ САЯСАТЫНЫҢ ҚАЗІРГІ ЖАҒДАЙЫН ТАЛДАУ
2.1 Мемлекеттің ақша-несие саясатының жүргізілу механизмiн талдау ... ... 32
2.2 Ақша-несие саясатының қазіргі таңдағы жағдайын талдау ... ... ... ... ... ...38
2.3 Қазақстан Республикасының инфляцияны тұрақтандыру саясатын іске асырудағы ақша-несие саясаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .46
3 АҚША-НЕСИЕ САЯСАТЫНЫҢ ДАМУ МӘСЕЛЕЛЕРІ МЕН ЖЕТІЛДІРУ ЖОЛДАРЫ
3.1. Ақша несие саясатының даму мәселелері мен келешегі ... ... ... ... ... ... ...51
3.2 Шетелдерде ақша-несие саясатын жүргiзудегi тәжiрибесi ... ... ... ... ... ... 55
3.3 Қазақстан Республикасының ақша несие жүйесінің бүгінгі қаржылық дағдарыс кезіндегі даму барысы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...58
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 75
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТIЗIМI ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... 77
КIРIСПЕ
Тақырыптың өзектілігі. Кез-келген экономикалық жүйенің қалыпты қызмет етуін қамтамасыз етуде маңызды рөл мемлекетке арналады. Өз тіршілік етуінің бүкіл тарихында мемлекет тәртіпті, заңдылықты, ұлттық қорғауды ұйымдастыруды және т.с.с атап өту жеткілікті. Қазіргі заманғы жағдайларда кез-келген дамыған рыноктық экономика өзінің мәні бойынша аралас болып табылады, оған себеп болатын-экономиканың ұлттық шаруашылықта мемлекеттік реттеу, мемлекеттік сектордың еркін кәсіпкерлігімен қатар тіршілік етуі. Осындай нарықтық экономиканың тиімді әрі тұрақты дамып отыруын реттеудің, экономиканы ынталандыру саясатының негізгі формаларының бірі мемлекеттің ақша-несие саясаты болып табылады.
Қазақстан Республикасы XXI күрделi өзгерiстермен аяқ басты. Он төрт жылдан астам уақытта елiмiздiң тәуелсiздiгiмен қатар жүргiзiлiп келе жатған экономикалық реформалардың маңыздылығы мен қолданбалылығына тоқталар кез жеттi.
Бұл мәселенiң өзектiлiгi әлемдiк экономикалық қауымдастықта елiмiздiң нарықтық бағытта дамушы ел деп танылуымен арта түстi. Себебi Елбасы атап көрсеткенiндей, "мемлекетiмiз әлем таныған, алдыңғы қатарлы елдер қатарына қосылуы керек". Сондықтанда болар бүгiнгi күнi экономикалық дамудың тиiмдi жолдарын табу туралы мәселелi сұрақтар кең түрде талқылауға түсiп отыр. Ол үшiн елде тұрақты экономикалық өсу және соны жүзеге асыру үшiн мемлекеттiк бағдарламалар немесе стратегиялар қажет. [1, 21 б]
Ұлттық экономиканың нарықтық экономикаға өтуіне байланысты экономиканың тиімді және тұрақты дамуын қамтамасыз ету үшін елдегі ақша қатынастарын, оның құнсыздану дәрежесін, ақшалардың және несиенің айналысын, олардың көлемін, банк және қаржы жүйелерінің қызметтерінің тиімді жүргізілуін, сондай-ақ тұрақты дамуға бет алуын реттеу құралдары мен саясаттарын ұтымды жүргізу мемлекеттің және қаржы саласының негізгі міндеті мен мақсаты болып табылады. Осы аталған экономика салаларын реттеудегі кең қолданылатын саясаттардың бірі Қазақстан Республикасының Ұлттық банкік жүргізетін ақша-несие саясаты болып табылады.
Ақша-несие саясатын іске асыруда Ұлттық банк өзінің іске асыратын шаралары туралы мемлекеттік қаржы жүйелерімен біреге отырып анықтайды. Қазақстан Республикасының Ұлттық банкінің ақша-несие саясатының басты мақсаттарына ұлттық экономиканың даму деңгейіне қарай 2002 жылдан бастап ұлттық экономикада ақша массасының және несиелік қатынастардың артық мөлшерде өсіп кетуіне байланысты алдағы үш жылға негізгі макроэкономикалық көрсеткіштердің шамасын анықтау, яғни инфляциялық таргеттеу саясатына өте бастады. Бұл саясаттың басты қолға алатын объектісі ұлттық ақша бірлігінің тұрақтылығын және шетел валюталарына қарағанда нығаюын қамтамасыз ету болып табылады.
Еркiн өзгермелi ұлттық валюта бағамы жағдайында Үкiмет елдiң экономикалық ахуалына, сыртқы экономикалық қатынастарына, валюта резервтерiне, берешектерге, тауарлық және қаржылық ағындардың серпiнiне тiкелей ықпал етуге мүмкiндiк алды.
Сонымен бiрге, Қазақстан экономикасында бiрқатар дағдарыстық жағдайлар соңына дейiн әлi де жойылмай келедi. Экономиканың кейбiр салаларында өндiрiстiң құлдырауы тоқтатылмады, салық салу және бюджеттiк кiрiстi арттыру проблемалары орын алуда, мемлекеттiк iшкi және сыртқы қарыздар мөлшерi өсуi жалғасуда және мемлекеттiң экономикалық қауiпсiздiк табалдырығының мағынасына жақындады, өндiрiстiк салаға берiлетiн несиелер бойынша пайыздық мөлшерлемелер жоғары болып қалуда, шаруашылық етушi субъектiлердiң инвестициялық белсендiлiгi тиiстi деңгейде емес және т.б. Мұның барлығы ақша-несиелеудi реттеу жөнiндегi шаралар бюджеттiк шығындар мен салық салуды басқару жөнiндегi мемлекеттiк шаралармен тығыз байланысты болу керектiгiн дәлелдейдi.
Қазақстан Республикасының әлемге нарықтық экономикалы және дербес ел ретінде танылғаны бәрімізге белгілі. Ал нарықтық экономиканың негізгі талабы бұл экономиканың еркіндігі және мемлекеттің экономикаға тек қана жанама реттеу әрекеттерімен ғана араласуы болып табылады. Экономиканы жанама реттеудің негізгі құралдарына: ақша-несие саясаты, бюджеттік-салық саясат, тарифтік және валюталық саясаттар жатады. Өз кезегінде экономиканы ынталандыруда және шаруашылық механизмді реттеуде ақша-несие реттеудің маңызы зор болып табылады.
Бұл тақырыптың мақсаты еліміздің ақша-несие саясатының экономиканы жанама ретеудегі маңыздылығын, оның іске асу механизмі мен қазіргі таңдағы даму беталысын қарастыру болып табылады.
Жұмысты орындаудағы негізгі міндеттерге:
Ақша-несие саясатының экономикалық мәнін, оның іске асу барысын түсіну,
* Ақша-несие саясатының негізгі құралдарына тоқталу және оның Қазақстандағы қолдану барысын талдау;
* Ұлттық Банктің ақша-несие саясатын іске асыратын басты заңлы тұлға ретінде оған талдау жасау,
* Қазақстан Республикасының бүгінгі таңдағы ақша-несие саясатының ерекшеліктеріне, атқарылып жатқан нақты шараларға тоқталу,
* Ақша-несие саясатындағы әлемдік стандарттардың бірі болып табылатын инфляциялық таргеттеу саясатының еліміздегі қолданысын және 2010-2012 жылдарға арналған ақша-несие саясатының іске асу барысын жан-жақты талдау мен туындап отырған мәселелерге тоқталу болып табылады.
Дипломдық жұмыстың құрылымы: кіріспеден, үш тараудан, қорытындыдан, қолданылған әдебиеттер тізімінен және қосымшалардан тұрады.
1 МЕМЛЕКЕТТІҢ АҚША-НЕСИЕ САЯСАТТЫНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГIЗДЕРI
1.1 Экономиканы мемлекеттік реттеудің маңыздылығы мен әдістері
Басқару - бізді қоршаған ортаның универсалды (әмбебап) және қажетті элементі. Бұл объектілік жағдайдың, тәртіптің сапасын өзгертетін, субъектінің объектіге әртүрлі әдіспен әсер етуі.
Мемлекеттік басқару әлеуметтік іс-әрекеттің анықталған түрі ретінде кең және тар мағынада түсініледі. Тар мағынада - бұл мемлекеттің әкімшілік, атқарушы-басқарушылық іс-әрекеті. Бұл позицияда мемлекеттік басқару, негізінен, әкімшілік құқықпен оқытылады. Оның объектісі - мемлекеттік басқарудың құқықтық формасы. Кең мағынада - бұл мемлекеттің ұйымдастырушылық, нұсқаулық іс-әрекеті, әртүрлі қоғамдық қатынастарды мемлекеттік биліктің барлық тармақтарының әрекеті жолымен мемлекеттік реттеу.
Мемлекеттік басқарудың да қатысушылары, яғни субьектілері мен обьектілері бар. Мемлекеттік басқару субьектілері - бұл басқару қызметін жүзеге асыратындар. Оған экономикалық саланы, әлеуметтік саланы, әкімшілік - саяси құрылымдарды басқаруды жүзеге асыратын мемлекеттік органдар жатады.
Мемлекеттік басқару обьектілері - бұл басқарылатын салалар, ұйымдар және жалпы халық. [5]
Мемлекет экономикалық ғылымды саяси экономикасымен бірдей деп есептелген. Сондықтан бүгінге дейін экономикалық теорияны экономикалық саясатпен алмастыруды өкситіндер таусылған жоқ. Үкімет мемлекеттік экономикаға кірісуі обьекттивтік қажеттілік болып табылады. Бұл экономиканың нарықтық немесе әміршіл- үлестірмелі болуымен байланысты емес, үлестіруші экономикада мемлекет тауарлар мен қызметтерді өндіру және бөлу туралы барлық құқықтар мен міндеттерді өзіне артады. Бірақ осындай жүйе өзінің тиімді емстігін және дәрменсіздігін іс- жүзінде көрсетті. [6, 8 б]
Нарықтық шаруашылықта үкімет алдында тауарлар өндіріс пен ресурстарды бөлудің тікелей ұйымдастыру міндеті болмайды. Ол ресурстармен, капиталмен және өндірілген тауарлармен еркін жарлық "өкім" ете алмайды. Нарық механизмі экономикалық барлық мәселелерді шешпейді. Еркін бәсекелік кезеңінің өзінде өндіргіш күштердің елеулі бөлшегі үшін классикалық жеке меншік шеңбері жетімсіз бола бастайды, сондықтан мемлекет экономиканың ірі құрылымдарын: теміржолды, поштаны, телеграфты және т.б. өз қарамағына алуға мәжбүр болады. Еңбек бөлінісінің дамуы мемлекетаралық интеграцияның күшеюіне, жалпы экономикалық процестердің ұлттық шекарадан асуына әкеліп соғады, қорғаныспен, ғылыммен әлеуметтік қатынастарды реттеумен, жұмысшы күшінің ұдайы өндірілуіне, экологиямен және т.б. байланысты, жаңа әлеуметтік-экономикалық мәселелердің қалыптасуына әкеліп соғады.
Мемлекеттік және рыноктық реттеу қандай мөлшерде үйлестіру қажет, мемлекеттік араласудың шектері мен бағыттары қандай екені жөнінде теоретикалық көзқарастардың және оларға сәйкес тәжірбиелік тұжырымдардың кең ауқымды спектрі бар ұлттық шаруашылықты басқарудағы толық мемлекеттік монополизмнен шекті экономикалық либерализмге дейін, бұнда экономика тек ешнәрсемен шектелмейтін жеке кәсіпкерлік кезінде ғана тиімді болады деген пікір қалыптасқан. Осындай шекті нұсқалар арасында аралас нұсқалар да бар, мысалы рыноктық және меммлекеттік реттеушілерді үйлестіретін қытай нұсқасы, ФРГ мен Австрияның әлеуметтік бағдарланған рыноктық шаруашылығы. Аралас экономиканың швед үлгісі.
Экономиканы басқарудағы мемлекеттік монополизмнің нұсқасында нарықтық экономиканың тиімділігі тәуелді болатын бәсекелестік механизмі оқшауланып қалады.
Мемлекеттің пайда болуымен қатар оның экономикалық қызмет ететін сферасыда қалыптасты. Мемлекеттің қандай жағдай болса да, экономикаға араласуы және реттеуі бүгінгі экономикада объективті қажеттілік.
Тарихи жағынан дамыған елдерде экономиканы реттеу жөніндегі екі негізгі әдістемелік бағыт қалыптасқан.
1) Кейнстік мектеп - шаруашылық механизмін мемлекеттік реттеу концепциясы және мемлекеттің қоғмадық шаруашылық өміріне араласпауы туралы неокейнстік кездерде консервативті доктриналардың синтезі. Осы аталған екі теориялық ағымдардың өздеріне тән ортақ негізі бар. Олардың екеуі де мемлекетті қоғамның стратегиялық мақсаттарына жетуге бағытталған экономикалық саясат жүргізу үшін белгілі меншіктің формасы мен шаруашылық қызметтер негізінде қамтамасыз етілген. Ал олардың бір-бірінен негізгі айырмашылығы мемлекеттік ықпал жасаудың әр түрлі тәсілдері арқылы айқындалады. Олардың біреулері мемлекеттің экономикалық процестерге мүлдем араласпауын жақтайды. Оның өкілі Хайек мемлекеттің түнгі күзетші рөлін атқарғанын дұрыс дейді. 6, 7 б
Ал Кейнс және посткейнстік өкілдер нарық параметрлерінің жағдайына бақылау жасауды мемлекеттің басты қызметі деп есептеді.
А.Смит мемлекеттің үш негізгі міндетін атап көрсетеді:
1. Әскери қауіпсіздікті сақтау;
2. Құқықтық қызметтер;
3. Қоғамдық қатынастарды реттеу;
Ал мемлекеттік экономикалық реттеу туралы Орешин былай деді: экономиканы мемлекеттік реттеу мемлекеттің құқықтық шаралар жүйесі, реттеу экономикалық тұрақтылықты және дамуды қамтамасыз етуге және әлеуметтік-экономикалық жүйенің қызметіне араласу болып табылады.
Қазақстандық экономистер Ихданов пен Мамыров экономиканы мемлекеттік реттеуді мемлекеттің өзіне негізгі административті экономикалық және ұйымдық-құқықтық араласуы, әсіресе әлеуметтік-экономикалық процеске, яғни оның рационалды балансын және макроэкономикалық тұрақтылығын қолдау көрсету екендігін атап өтті.
Мемлекеттік реттеу экономикалық өсудің тұрақтылығын сақтауға және дамытуға ынталы болады. Жалпы нарық механизміне тән кемшіліктерді мемлекет экономикалық реттеу арқылы түзетіп отыруға тиісті. Бәрімізге белгілі нарықта негативті жағдайлар бар. Яғни, барлық адамзат қарамағындағы, теңіздердегі барлық байлықтар толығымен пайдаланылмайды. [10, 64 б]
Мемлекеттік реттеудің келесідей түрлері бар:
* Шаруашылықты басқарудағы толық мемлекеттік монополизм;
* Нарықтық және басқа да экономикалық жүйелердің ұштасуының әр түрлі нұсқасы;
Экономиканы мемлекеттік реттеудің басты үлгілері:
* Адаптациялық үлгі - мысалы, АҚШ экономикасын реттеу үлгісі;
* Белсенділік үлгі, яғни Жапония мысалында.
Экономиканы мемлекеттік реттеудің негізгі әдістеріне тоқталатын болсақ:
1) Құқықтық реттеу - мемлекеттің тарапынан;
2) Өндіруші фирмалар және тұтынушылар үшін экономикалық қызмет тәртібінің белгіленуі жатады. Бұл жерде заң нормалары және ережелер жүйесі меншік формалары мен ережелерінің жүйесі меншік құқықтарны келісім-шарт жасаумен фирманың қызмет ету шарттарын кәсіподақтармен реттеп отыру;
3) Әкімшілік реттеу - лицензиялау, квота белгілеу шаралары жатады. Қазіргі кезде көбінесе әкімшілік реттеу қоршаған ортаны қорғау шараларымен айналысады.
4) Экономикалық әдістер нарықтық қатынастардың сипатына және ұлттық экономиканың шеңберінде нарықтық ортаға ықпал жасауға талап етеді. Бұл жиынтық сұранысқа, жиынтық ұсынысқа, капиталдың шоғырлану дәрежесіне әсер ету арқылы реттеу шараларын жүргізеді. 2, 75 б
Ал экономиканы мемлекеттік реттеудің келесі бағыттардағы қызметтері кең тараған:
Ұлттық қорғаныс;
Фундаменталды ғылым;
Космостық зерттеулер;
Денсаулық сақтау;
Қала құрылысы, заводтар салу;
Мемлекеттік несиелендірудің пайыз қойылымын, тауарлардың сапасын реттеу;
Ресурстарды тиімді бөлу мен ұтымды пайдалану;
Монополияға қарсы тұру, бәсекені қолдау шаралары;
Жұмыссыздықтықтың орын алуын, инфляция, сұраныс пен ұсыныстың тепе-теңдігінің бұзылып отыруын реттеп отыру;
Әлеуметтік мәселелер мен қоршаған ортаның ластануын реттеу.
Экономиканы мемлекеттік реттеудің мақсаттары келесідей: 13, 27 б
* Жалпы экономикалық тұрақтылықты қамтамасыз ету;
* Шаруашылық қызметтің кординациясын дамыту;
* Бәсекелік ортаны барынша қолдау.
Осыдан барып келесі төрт көрсеткіш шығады:
1) Экономикалық өсім;
2) Жұмысбастылықтық жағдайы мен деңгейі;
3) Бағаның тұрақтылығы;
4) Сыртықы экономикалық тепе-теңдік.
Экономиканы мемлекеттік реттеуде негізгі субъект мемлекеттің өзі болып табылады, ал реттеу объектісі экономиканың әлсіз және рететуді қажет ететін салалары мен аумақтары.
Экономиканы мемлекеттік реттеуде нарықты реттеудің модернизациялық әдістерін келесідей жіктеуге болады: [11, 29 б]
Жанама реттеу
Тікелей реттеу
Экономиканы индустриалды-инновациялы реттеу
Ресурстарды пайдалану шарттары мен ақысын реттеу шаралары
Баға мен табысты реттеу
Орталықтандырылған күрделі қаржы жұмсау
Лимиттерді бекіту
Мемлекеттік сатып алу немесе тапсырыстар жасау
Амортизациялық саясат
Ақша -несие саясаты
Салық саясаты
Сурет 1 - Экономиканы мемлекеттік реттеудің әдістері
1-ші суреттен көріп отырғанымыздай тікелей ретету шаралары неғұрлым әкімшілік сипат алады да, ал жанама реттеу әдістері экономикалық сипат алады. Енді осы экономиканы рететудің нарықтық экономикада маңыздыболып табылатын әдістеріне жекелеп тоқталып өтсек.
Экономиканы мемлекеттік реттеу құралдарына фискальдық ("фикс"- мемлекет қазынасы), несие, ақша саясаты, бағалар мен тұрғындардың табысын реттеу, әкімшілік реттеулер жатады. Осы шаралардың мәнін қысқаша ашайық.
Фискальдық саясат. Ол мемлекеттік бюджетпен байланысты реттеу құралдарын қамтиды. Бұған ең алдымен мемлекеттік сатып алуды көбейту немесе азйту, ірі қаржылар жұмсау бағдарламасы, әлеуметтік төлемдер, кейбір өндіріс салалары мен кәсіпорындарға бюджеттің есебінен берілетін жәрдем қаржылар мен жәрдем ақшалар, салық шаралары жатады.
Салықты реттеу фискальдық саясаттың маңызды бөлігі болып табылады. Оның көп тараған түрлеріне мыналар жатады.
А) кейбір экономикалық процестерді көтермелеу және щектеу ақсатында салық нарқын өзгерту. Экономикалық өсуді көтермелеу мемлекет бөлек салалар мен өңірлер, шет селолық аудандар мен еркін экономикалық аймақтар үшін салық салудың ерекше жеңілдікпен қолданылатын тәртібін орнатады.
Б) салық нарқын өзгеріссіз қалдыра отырып, оны төлеудің тәртібін
згерту. Берілген салық нарқы жағдайында амортизациялау мерзімін қысқарту қорлану ресурстарын көбейтуге мүмкіндік береді.
В) салық жеңілдіктерін ендіру немесе алып тастау.Салалық еңілдіктерді ендіру капиталдың салааралық құрылымын реттейді. Салық салуға тиісті пайдадан, аса жаңа техника түрлеріне жұмсалған шығынды шегеруге рұқсат беру негізгі қорларды жаңғыртуды тездетеді.
I. несие-ақша саясаты. Мемлекет нақты салалық және аймақтық проблемаларды шешу, ерекше мемлекеттік бағдарламаларды жүзеге асыру үшін мақсатты жеңілдікпен пайдаланатын несие береді. Сонымен бірге, ол бюджеттен тыс ерекше даму қорын да құра алады. Несиелік ретттеудің жиі қолданылатын түрлеріне мыналар жатады:
а) эмиссиялық банктың есептеу нарқын өзгерту.Есептеу арқы(немесе дисконттық)- бұл банк вексельдерін, яғни жеке адамдар мен мемлекеттердің қысқа мерзімді міндеттемелерін сатып алған жағдайда банкпен өндіріп алынатын қарыз процентінің нормасы
б) эмиссиялық банкке ақша салудың міндетті минимумін арттыру. Эмиссиялық банктегі коммерциялық банктердің депозиттері- реікті ақша салынымдарын бос резерв деп аталатын және міндетті ақша салынымдарынан тұрады.
в) "ашық нарықтағы операциялар". Мемлекет өзінің облигацияларын сатуға немесе сатып алуға тырысады. Бірінші жағдайда, жеке несие жүйесінің қарыз капиталының қаражаттары алынады, ол ұдайы өндіріс процесін қиындатады. Екінші жағдайда, керісінше, несие жүйесі қосымша қаражаттармен толтырылады, ал ол ұдайы өндіріс процесін көтермелейді.
І. Бағаны және табысты реттеу саясаты. Фискальдық және несие саясаты бағамен табыстарды реттеуді тиімді құралы бола алмайды, сондықтан мемлекет барынша тікелей әсер ету құралдарын қолдануға тырысады.
ІІ. Әкімшілік реттеулер. Оларға кейбір әдейі ерекшеленген салалар, мысалы, қоғамдық пайдалану салаларына қатысты қолданылатын әртүрлі бақылау шаралары, қор биржаларының үстінен қойылатын әкімшілік бақылау, әділ бәсеке күресі деп аталатын тәртіпті сақтауға бағытталғрн бақылау кіреді.
ІІІ. Қысқа мерзімді реттеулер. Оның мақсаты- бірнеше айдың ішінде нәтиже алуға есептелген ұдайы өндіріс процесіне әсер ету болып табылады.
ІVҰзақ мерзімді реттеу бірнеше жыл бойына нәтижелер алуға есептелген ұдайы өндіріс процесіне мақсатты бағытта әсер ету болып табылады. Белгілі бір уақыт кезеңі бойына экономиканың дамуы арқылы қоғамдық өндірістік құрылымын өзгерту, технологиялық қайта құру және ғылыми- техникалық прогресті жеделдету, жедел амортизациялау саясатын жүргізу жатады.
Нақты шаруашылық немесе белгілі бір әлеуметтік-экономикалық міндеттерді шешу үшін қолданылатын арнайы шаралар жиынтығы түрінде болатын мақсатты бағдарлама- ұзақ мерзімді реттеудің тиімді нысаны болып табылады.Нарықты экономика жағдайында мемлекет және тауар өндірушілер тең құқылы ретінде көрінеді. Мемлекет өзінің қатынасын кәсіпорындардың барлық типімен шарттық негізде немесе келісім жасау жолымен орнатады.
Қазақстанда, нарық қатынастарының қалыптасуы, жағдайында, экононмиканы тікелей және жанама реттеу әдістерінің рөлі өзірше бәсеңдеу, тек қана тенденция түрінде болып отыр.
Мемлекеттің реттеуші рөлі-белгілі мақсатқа жетуге мүмкіндік беретін тікелей және жанама әдістер мен тұтқаларды ұштастыруға негізделген.
Нарықты жанама зерттеу әдістері негізінен адрессіз, бірақ барлық шаруашылық субъектілері үшін міндетті болып табылады. Олардың қызметі көбінесе экономикалық қаракетің шарттары мен нәтижесіне әсер етумен байланысты. Нақты өмірде олар бір-бірімен тығыз байланысты және әсер ету обьектісі ретіндегі меншік типіне қарай жіктеліп әртүрлі тіркесте қолданылады. [14, 34 б]
Мемлекеттік және рыноктық реттеу қандай мөлшерде үйлестірілу қажет, мемлекеттік араласудың шектері мен бағыттары қандай екені жөнінде теоретикалық көзқарастардың және оларға сәйкес тәжірибелік тұжырымдардың кең ауқымды спектпрі бар- ұлттық шаруашылықты басқарудағы толық мемлекеттік монополизмнен шекті экономикалық либерализмге дейін, бұнда экономика тек ешнәрсемен шектелмейтін жеке кәсіпкерлік кезінде ғана тиімді болады деген пікір қалыптасқан. Осындай шекті нұсқалар арасында аралас нұсқалар да бар, мысалы рыноктық және мемлекеттік реттеушілерді үйлестіретін Қытай нұсқасы, ФРГ мен Австрияның әлеуметтік бағдарланған рыноктық шаруашылығы. Аралас экономиканың швед үлгісі және т.с.с.
Экономиканы басқарудағы мемлекеттік монополизмнің нұсқасында нарықтық экономиканың тиімділігі тәуелді болатын бәсекелестік механизімі оқшауланып қалады.
Фискальды саясат - экономиканың макроэкономикалық тұрақтылығына жету үшін маңызды құрал болып табылады. Мемлекеттік шығындар мен салықтарды оңталандыру арқылы, іскерлік белсенділікті ынталандыруға, жұмыссыздық пен құнсыздануға ықпал етуге болады. Бұл құралдың қате қолданылуы - аса жоғары салықтар, мемлекеттік бюджеттің шығын бөлігінің бұрмаланған өлшемдері - фискалдық саясатты экономиканы тұрақсыздандыратын факторға айналдырады.Дәл осы қаражаттар арқасында мелекет ұлттық қауіпсіздік мәселелерін шешеді, халықтың қоғамдық игіліктер мен қызметтерге қажеттілігін қамтамасыз етеді, экологиялық, әлеуметтік мәселелерді және басқа да көптеген мәселелерді шешеді.
Мемлекет тарапынан экономикалық процестерді реттеу кез келген қоғамдық жүйенің, соның ішінде қаржыны басқарудың ажырағысыз элементі болып табылады.
Экономиканы мемлекеттік қаржылық реттеу - бұл макроэкономикалық тепе-теңдіке және экономиканың жұмыс істеуінің әрбір нақтылы кезеңінде оның үдемелі дамуына әсер ету үшін, сондай-ақ қаржы ресурстарын шебер пайдаланудың күнделікті процесін қамтамасыз ету үшін шаруашылық жүргізуші субъектіге мемлекеттің қаржылық ықпал жасауының нысандары мен әдістерін мақсатты және нақты қолдану процесі. [15, 312 б]
Қаржылық реттеудің түрлері салықтық, бюджеттік, мемлекеттік-кредиттік, кедендік-тарифтік, валюталық-қаржылық реттеулерді қамтиды. Осы аталған экономиканы қаржылық реттеулердің ішінде салықтық реттеудің орны мен маңыздылығы ерекше болып табылады. Экономиканы салықтық реттеуде тура және жанама салықтар қолданылады.
Сонымен, салықтардың жалпы экономика дамуында атқаратын келесiдей үш қызметтерi бар:
* Фискалдық;
* Рететушiлiк;
* Бақылаушылық.
Салықтардың экономиканы реттеудегі басты қызметi - фискалдық немесе бюджеттiк қызмет деп аталады. Бұл салық қызметi арқылы мемлекеттiк бюджеттiң кiрiс бөлiмi құрылып, салықтардың қоғамдық мiндетi құрылады. Себебi, салықтар мемлекеттiк бюджеттiң кiрiсiн топтастыра отырып, әлеуметтiк, әскери, қорғаныс, қоршаған ортаны қорғау және тағы басқа да шаралардың iске асуын қамтамасыз етедi. Мемлекеттiк бюджеттiң кiрiс көзiн құрайтын негiзгi қаржылық көздер - салықтар болып табылады.
Қазіргі құқықтық мемлекеттің экономикалық қызметтері мынадай бағыттарды қамтиды:
1) Қоғамның экономикалық өміріне мемлекеттің ықпалын мынадан көруге болады: мемлекет бюджетті жасайды және экономикалық дамудың ел көлеміндегі бағдарламаларына сәйкес оның жұмсалуына бақылау жүргізеді; өндірістің және ғылыми зерттеулердің бағдарламаларын қаржыландырады, өндірісті ынталандыруға жәрдем ақша бөледі. Экономикалық процестерді мемлекеттікк реттеуде жоғары және мемлекеттік органдар және арнайы мекемелер қатынасады.
Экономикаға ынталандыру ықпалын мемлекеттің жергілікті органдары көрсетеді. Олар капиталдың келуін, сол өңірдің бизнесінің дамуын, жергілікті бюджетке көп көлемде қаржы алу жағдайын қамтамасыз етеді.
Мемлекеттің экономикалық функциясы, оның реттеу ынталандыру, кеңес беру жұмыстарына байланысты және ешқандай бөлгіштейтін не болмаса тыйым салатын механизмдер құрмайды. Қазіргі азаматтық қоғамда тек шаруашылық бөліктері және еңбек ұжымдары қандай мемлекеттік және шаруашылық басқару органдарының қажеттігін, олардың құрамын, істейтін жұмыстарын, қандай жұмысына қанша жалақы төлейтіндігін белгілейді.
2) Мемлекеттің экономикалық қызметі мемлекеттік экономикалық сектордың шаруашылығын тікелей басқарудан көрінеді. Мұнда мемлекеттің өзі өндіріс құралдарының меншік иесі ретінде материалдық жағдайлардың және қызметтің өндірушісі болып көрінеді. Оның экономикалық қатынастарға ықпалы, бұл экономика секторында қалыптасқанымен жалпы елдегі экономикалық процестердің мемлекеттік реттеу әдістемесінен принципиалды түрде айырмашылығы болмайды.
3) Мемлекеттің әлеуметтік функциясы - жеке адамның, барлық қоғам мүшелері өмірінің бірқалыпты жағдайын, олардың тікелей өндірістік қатынасқа тәуелсіздігінің әлеуметтік қорғалуы үшін қажет. [13, 52-58б]
Жоғарыда аталған мемлекеттің экономикалық функцияларының негізгі түрлерінің нақты іске асуы үшін мемлекет экономика салаларын және транзитті экономикада нақты реттеуді, қолдауды қажет ететін бағыттарды жанама және тікелей формадағы жаңашыл реттеулерді іске асырып отыруы керек. Оларға:
oo мемлекеттің инфляцияны реттеудегі ақша-несие саясаты,
oo монополияға қарсы шаралар және бәсекелестікті қолдау;
oo экономиканың тиімсіз дамуы болып табылатын шикізаттық бағыттағы өндірістен алып шығатын бірден-бір тиімді даму жолы индустриялық-инновациялық дамуды қолға алудағы мемлекеттің экономикалық қолдау және ынталандыру қызметтері;
Өз кезегiнде транзитті экономикада өспелi инфляция мемлекеттiң экономикаға бақылау жасауы төмендегенiн көрсетедi. Неғұрлым экономикада инфляция деңгейiнiң анықталмағаны байқалса, соғұрлым кәсiпкерлердiң инвестиция тартуға және салуға ынтасы төмендейдi. Ал инвестициялық активтердiң төмендеуi өз кезегiнде өндiрiстiк мүмкiншiлiктердi төмендетедi.
Өз кезегiнде өспелi инфляция мемлекеттiң экономикаға бақылау жасауы төмендегенiн көрсетедi. Неғұрлым экономикада инфляция деңгейiнiң анықталмағаны байқалса, соғұрлым кәсiпкерлердiң инвестиция тартуға және салуға ынтасы төмендейдi.
Ал инвестициялық активтердiң төмендеуi өз кезегiнде өндiрiстiк мүмкiншiлiктердi төмендетедi. Сондықтан мемлекет және елдiң қаржы секторы инфляция қарсы саясаттар жүргiзiп отырады.
Инфляцияға қарсы саясат - инфляциямен күреске бағытталған экономиканы мемлекеттік реттеу жөніндегі шаралар кешені. Мұндай саясаттың екі негізгі жолы белгіленген: дефляциялық саясат және кірістер саясаты.
Дефляциялық саясат - мемлекеттің шығындарын азайту, кредит үшін пайыздық мөлшерлемелерді арттыру, салық ауыртпалығын күшейту, ақша массасын шектеу жолымен ақша-несие және салық механизмі арқылы ақша сұранымын реттеуді қарастырады. Бірақ бұл саясат экономиканың өсуін тежейді.
Кірістер саясаты - бағаға және жалақыға оларды толықтай матау немесе олардың өсу шегін белгілеу жолымен паралелді бақылау жүргізуді қажет етеді. Оны жүзеге асыру әлеуметтік қайшылықтарды тудыруы мүмкін.
Инфляцияны реттеудегі ақша-несие саясаты - бұл айналыстағы ақша жиынын, несие көлемiн, сыйақы мөлшерлемесiн өзгертуге, жалпы банк жүйесiнiң қызметiн реттеуге бағытталған шаралар жиынтығы. Ақша-несие саясатының макроэкономикалық деңгейдегi субъектiсi - Ұлттық банк болып табылады. Ал ақша-несие саясатының Ұлттық банк тарапынан реттеу объектiлерiне экономикадағы қолма-қол және қолма-қол ақшасыз жиынының жиынтығы жатады. [17, 212 б]
Шаруашылық жағдаятына байланысты ақша-несие саясатының екi түрi бар:
1) рекстрикциялық ақша-несие саясаты;
2) экспанциялық ақша-несие саясаты.
Рекстрикциялық ақша-несие саясаты - екiншi деңгейлi банктердiң несиелiк операциялар көлемiн шектеуге және қатаң шарт белгiлеуге, сондай-ақ сыйақы мөлшерлемесiнiң деңгейiн арттыруға бағытталатын шаралар жиынтығы. [6, 9 б]
Экспанциялық ақша-несие саясаты - несие беру көлемiн кеңейтумен, айналымдағы ақша жиынының өсуiне бақылаудың әлсiздiгiмен және сыйақы мөлшерлемесiнiң төмендеуiне байланысты сипатталады. Соңғы жылдардағы ақша-несие саясатының басты көздеген бағыты: инфляцияны төмендету және теңгенiң тұрақтылығын қамтамасыз ету.
Бұл мақсаттарға жетуге Ұлттық банк ақша-несие саясатын жүргiзуде. Нысанаға алатын ақша базасы келесiдей ақша-несие саясатының негiзгi құралдарының көмегiмен реттеледi:
1) қайта қаржыландыру мөлшерлемесi: ресми мүдделендiру мөлшерлемесi деңгейiн белгiлеу;
2) Қазақстан Ұлттық банкi жинақталатын ең төменгi мiндеттi резервтер нормасын белгiлеу, оның iшiнде сырттан тартылған қаражаттарды мерзiмiне, көлемiне және түрлерiне байланысты жiктеу;
3) мемлекеттiң бағалы қағаздарын сатып алу және сату бойынша ақша нарығындағы операцияларды жүргiзу;
4) банктерге және үкiметке несие беру;
5) валюталық нарықтағы басқыншылық;
6) кейбiр жағдайларды несиелiк операциялардың жекелеген түрлерiнiң деңгейi мен көлемiне тiкелей сандық шектеулер енгiзу;
7) ресми есепке алу (дисконттық) мөлшерлемесi.
1.2 Мемлекеттің ақша-несие саясатының экономикалық мәнi және оны жүргiзу құралдары
Ақша-несие саясатының мәнi айналымдағы ақша мөлшерiн өзгерту жолымен экономикалық жағдайға ықпал етуге негiзделедi. Монетарлық билiктердiң тиiстi құралдары болса да, алайда әр түрлi экономикалық бағыттар арасында ақша ұсынысының экономикаға ықпал етуiне қатысты әртүрлi келiспеушiлiктер орын алуда. Ақша-несие саясатынының негiздемесi, оның стратегиясы мен тактикасын белгiлеу алдымен теориялық қағидаларды айқындауды және оның iшкi тетiктерiн ашуды талап етедi. [1, 256 б]
Ақша-несие реттеудiң теориялық негiздемесi жүйеге фактiлердi ендiруге, түсiндiруге және қорытуға негiзделедi, экономикалық ғылым басқалар сияқты фактiлерге, яғни, белгiлi деректердiң немесе белгiленген құбылыстардың қадағаланатын өзгерiстерiне негiзделу салдарынан-осы ғылымдардың эмпириялылығын айқындайды. Теорияны талдаудың соңғы нәтижесi ретiнде фактiлер жиынына мағына енгiзедi, оларды бiрiктiрiп байланыстырады, олардың арасында өзара байланыс орнатады және олардан белгiленген қағидалар мен беталыстар шығарады.
Ақша жиынын зерделеу дәстүрлерi көптеген он жылдар бойы терең теориялық әзiрлемелердi қамтиды, олар iс жүзiндегi әрекеттер негiзi ретiнде пайдаланылады. Басты мәселе-осы салада дүниежүзiлiк ғылыми бiлiм әлеуетiнiң қолданылуы, бұған мына құбылыстар кiредi:
-экономикалық және институционалдық ерекшелiктердi ескере
отырып,ақшаның баламалы айқындамасын қалыптастыруы;
- орталық банктiң ақша жиынын бақылау мүмкiндiгi анықтау;
- ақша жиынына ықпал ету құралдарын талдау және олардың
салыстырма тиiмдiлiгi;
Ақша-несие реттеу тұжырымдасы әдiстемесiнiң сипатты ерекшелiгi айырбас тұжырымдамасына тән ақша-несие айналым саласында iс-шара жүргiзу жолымен макроэкономикалық процестерге реттеушы ықпалды жүзеге асыру көзқарасы болып табылады. Мысалы, Неокенсияндық мектептiң өкiлi Ф. Модильяни "Тиiстi тұрақтатын iс-шаралармен тұрақсыздыққа қарсы тұруға болады. Ақша-несие саясаты ақша ұсынысын нақты сұраныс өзгерiстерiн сәйкестiкке әкелуi мүмкiн" деп атап өттi. [2, 224 б]
Неоклассикалық постулаттардың iзбасары П. Самуэльсон "тиiстi ақша-несие саясатының көмегiмен даурықпа бұзақылықтан және күрт құлдыраудан жалтаруға, кең экономикалық өсуге сенiм артуға болады" деп жазды. Монетарлық идеялардың негiзiн қалаушы М.Фридмен ақша-несие құралдары ақша мөлшерiнiң тұрақты, алайда бiрте-бiрте өсуiн сақтай отырып, макроэкономикалық тұрақтылыққа қол жеткiзуде елеулi әсер етуi мүмкiн деп санайды.
Осы пiкiрлер экономиканы ақша-несие реттеу теориясының барлық бағыттарының әдiстемелiк негiзiнiң ортақтығын растайды, ол экономиканы ақша айналымы мен несие құралдарымен мүмкiндiктерiн әсiре өсiруге, экономиканы сұраныс пен ұсынысты сәйкестiкке келтiретiн бағалармен реттелетiн тепе-тең, жеткiлiктi тұрақты жүйе ретiнде қарауға негiзделген.
Ж.Ю.Сэй, Л.Вальрас сияқты батыс экономистерiнiң жұмыстарында, сондай-ақ И.Фишер мен М.Фридменнiң сандық ақша теориясының әр түрлi нұсқаларында экономиканы тепе-тең жағдайлар жүйесi ретiнде дамыту қағидасы байқалады. [4, 187 б]
Ақша-несие жүйесiн қараған кезде, әдетте, ақша-несие реттеудiң кейнсиандық және неоклассикалық теорияларын қозғайды.
"Несиелiк реттеуге негiзделген кейнсиандық үлгi нарық жүйесi мен еркiн кәсiпкерлiктiң кемшiлiктерiн мемлекеттiк қазынашылық және несие саясатының жәрдемiмен жоюға ұмтылады. Алайда, ол iшкi өндiрiс пен жұмыспен қамтудың дамуына ақшаның ықпалын жеткiлiктi бағаламайды. Осыған қарама-қайшы монетаризмдi қолдаушылар осы ықпалды мойындай ғана қоймай, ұтымды ақша-несие саясатын жүргiзудi экономиканы тұрақтандырудың шешушi шарттары деп санайды.
Кейнсиандықтар мен монетаристер арасындағы пiкiрталас экономикалық ойлардың екi бағытының да жағымды жақтары мен кемшiлiктерiн де айқындауға мүмкiндiк бередi. Бұл теориялар алғашқыда қарағанда қарама-қарсы, алайда мәнi бойынша бiрiн-бiрi толықтыратын экономикалық үлгiлерден барлық құнды және ұтымды алынатын синтетикалық көзқарасты әзiрлеуге себеп болды.
Кейнсиандық экономикалық тұжырымдама. Дж.М. Кейнс 1936 жылы шыққан "Жұмыспен қамтудың, пайызбен ақшаның жалпы теориясы" атты кiтабында өз тұжырымдамасының мазмұнын баяндады. Кейнс теориясының бас идеясы- нарықтық капиталистiк экономиканың өзiн-өзi реттеудi жоққа шығару. Ол өз күшiн шындықпен, атап айтқанда, капитализмде өндiрiстiң кезеңдi құлдырауы мен одан туындаған жұмыссыздықтың орын алуымен жанасатын жаңа жұмыспен қамтылу теориясын әзiрлеуге жұмсады. Мұның өзiнде жаңа теорияда кезеңдi құлдырау мен өндiрiс дағдарысына байланысты заңды туындайтын мәжбүрлi жұмыссыздыққа ерекше назар аударылады.
Бұдан әрi нарық экономиканы өзiнен-өзi реттеушi бола алмайтынына және толық жұмыспен қамтуды, өндiрiстiң және бағалардың тұрақтылығын қамтамасыз ете алмауына байланысты, онда кейнсиандықтар мемлекет осы мiндеттердi жүзеге асыруда белсендi рөль атқаруға тиiс деп санайды. Мемлекет кезең-кезеңмен туындайтын құлдыраулар мен өндiрiстiң күрт өрiстеуiн (экономикалық циклдар) жұмсартатын осындай қазынашылық және ақша-несие саясатын жүргiзуге араласуы тиiс. [6, 11 б]
Тауарларды және қызметтердi мемлекеттiк сатып алу жиынтық шығындардың негiзгi құрамы, мемлекеттiк реттеу саясатының маңызды элементi екенiн ескеру қажет. Мұның өзiнде мемлекеттiк шығындарды арттыру мен азайту iшкi өндiрiс мөлшерiнiң артуына және қысқаруына ықпал етедi. Сондықтан мемлекет құлдырау кезеңде өзiнiң шығындарын арттыруға, ал инфляция кезiнде оларды қысқартуға тиiс. Осындай шығындар өндiрiс деңгейiне, тиiсiнше жұмыспен қамтуға тiкелей әсер ететiнiн атап өту қажет. Салықтық және ақша - несие саясаты, керiсiнше, өндiрiс мөлшерiне жанама әсер етедi. Мысалы, салықтар тұтынуға тiкелей әсер етсе, ал ол арқылы ұлттық өндiрiс мөлшерiне жанама әсер етедi.
Кейнсиандықтардан монетаристердiң айырмашылығы олар ақша-несие саясатын экономиканы реттеудiң маңызды құралы деп санамайды. Ақша ұсынысы пайыздық мөлшерлеменiң өзгеруiне әкеп соқтыруына, ал соңғысы инвестицияларға арналған несиеге әсер етуiне байланысты, сондай-ақ ақша мен пайыздық мөлшерлеменiң реттеушi рөлi мемлекеттiк шығындар сияқты едәуiр емес деп санайды. Кейнстi кейбiр зерттеушiлер ақшаның экономиканы тұрақтандыру үшiн маңызы жоқ дегендi айтады.
Кейнстiң "ақшаның маңызы жоқ" деп айтатын iзбасарларының дұрыс ақша-несие саясатын қолдамауы, әсiресе, Екiншi дүниежүзiлiк соғыстан кейiн басталған инфляция жағдайларында оның тұжырымдамасына сынмен қарауға себеп болды.
Экономикада iскерлiк цикл деп нақты өндiрiс мөлшерiнiң кемуiмен немесе артуымен, халықтың жұмыспен қамту мен бағалар деңгейiнiң өзгеруiмен сипатталатын құлдырау мен өрлеудiң кезектесуi аталады. Мұның өзiнде кәдiмгi iскерлiк цикл төрт фазадан тұрады: нақты өндiрiс мөлшерiнiң түсуiмен орын алатын құсыру және тиiсiнше жұмыссыздық күшейедi және егер құсыру фазасы жарты жылдан астам жалғасса, онда құлдырау орын алады; цикл өзiнiң төменгi нүктесiне жеткен кезде және орташа бiр жарым жыл жалғасса -ол түбiне жетедi; нақты өндiрiс мөлшерi кеңейе бастап, халықтың жұмыспен қамту арттырылып, бағалар тұрақтандырылғанда кеңею фазасы орын алады. Нақты өндiрiс мөлшерi барынша жоғары деңгейге жеткен нүкте шарықтау деп аталады. Осыдан бастап жаңа цикл басталады.
М. Фридмен мен А. Шварц өздерiнiң АҚШ-да 1867-1960 жылдары ақша айналымының тарихы" деп аталатын жұмыстарында ақша айналымының рөлiн егжей-тегжейлi зерттеген. Ауқымды статистикалық материалдың негiзiнде, олар айналымдағы ақша жиынының өсу қарқыны циклдар iскерлiктермен сәйкес келмесе де, солармен байланысты циклдiк схемаға сәйкес екенiн айқындады. Ақша циклы iскерлiк циклдың алдында болады, өйткенi айналымдағы ақша мөлшерi өзiнiң шарықтауына жетiп жоғары нүктеге- iскерлiк циклының шарықтауына дейiн түсе бастайды. Және керiсiнше, ақша мөлшерi iскерлiк цикл өзiнiң төменгi нүктесi- түпке дейiн жеткен сәтке дейiн арта бастайды. [4, 189 б]
Нарықтық экономикаға көшу мен ақша-несие саласында мемлекеттiк саясат рөлiнiң белсендiлеуi ақша мөлшерiнiң баға деңгейiне әсер етуiн күшейттi, сұраныс пен ұсыныстың тепе-теңдiгi ақша теориясы мәселелерiне мүдделiлiктiң артуына ықпал еттi. Баға деңгейiн белгiлеу мен өндiрiс тиiмдiлiгiн өзгертуде ақша мөлшерiнiң артықшылығын мойындау, айналымдағы ақшаның сандық теориясының негiзгi мазмұнын құрайды.
Ақшаның осындай әсерi американдық экономист И. Фишердiң ақша теориясының неоклассикалық бағытының бөлiгi болып табылатын айырбасты теңестiруде келтiрiлген:
MV= PQ (1)
мұнда:
M-айналымдағы ақша мөлшерi немесе ақша ұсынысы;
V-ақша айналымының жылдамдығы;
P- тауарлық мәмiлелер бағасының орташа деңгейi;
Q- тауарлық мәмiлелердiң мөлшерi (ұлттық өнiм);
Iс жүзiнде бағалардың өзгеруi айналымдағы ақша мөлшерiмен ғана емес, сондай-ақ тауарлар бағасының өзгеруiмен де байланысты (өндiрiс шығындары). [1, 136 б]
Ақша мөлшерi теориясының тұжырымдамасы ақша айналымы жылдамдығының тұрақты шамасы (V) мен тауарлық мәмiлелер саны (Q) үшiн дұрыс болып табылады, ол iс жүзiнде болуы мүмкiн емес. Сандық доктринасының басқа өкiлi (кембридждiк) ағылшын экономисi А. Пигу ақша ұсынысының мына формуласын ұсынады):
M=K x P x T (2)
мұнда:
M- ақша мөлшерi;
K - ақшалай нысанда иеленгiсi келетiн жылдық кiрiс үлесi;
P - баға деңгейi;
К- өндiрiстiң нақты мөлшерi;
Экономистер ұзақ жылдар бойы экономикалық өсу факторларына ықпал ететiн ақша-несие саясатының тұжырымдамаларына қатысты пiкiр таластыруда.
Нарықтық экономика iштей тұрақсыз өзгермелi жүйе болып табылады, мемлекеттiк реттеуге онда негiзгi рөл берiлген. Реттеушiлер қатарында мемлекеттiң монетарлық саясаты маңызды орын алады; ақша ұсынысындағы өзгерiс инвестициялық сұраныстың өзгеруiне әкелiп соқтырған пайыздық мөлшерлеме деңгейiнiң өзгеруiнiң себепкерi болып табылады, ал мультикативтiк әсер арқылы атаулы жалпы ұлттық өнiм (ЖҰӨ) өзгередi.
Кейнсиандық теорияның негiзгi теориялық теңдеуi мынадай:
ЖҰӨ=С+1+G+NX (3)
мұнда:
С- халықтың тұтыну шығындары;
1- инвестициялар;
G- тауарлар мен қызметтер сатып алуға арналған мемлекеттiк шығындар;
NX - таза экспорт;
Кейнсиандықтар мемлекеттiк реттеу процесiнде тоқыраған экономиканы тұрақтандыру iсiнде бюджеттiк саясатқа, салық жүйесi мен мемлекеттiк шығындар құрылымының өзгеруiне негiзгi маңыз бередi. Олардың түсiнiгiнше өндiрiстiң құлдырау, жұмыссыздық пен инфляция жағдайында монетарлық саясаттың макроэкономикалық салдары көп мәндi. Кейнсиандық тұжырымдаға сәйкес нақты пайыздық мөлшерлемесiнiң деңгейiн төмендетумен (инфляция пайызы шегерiлген пайыздық мөлшерлеме) монетарлық саясатты ынталандыру ақша ұсынысын көбейтедi және инвестициялық сұранысты арттыруға жетелейдi.
Осыған байланысты ЖҰӨ мультипликациялық тиiмдiлiгi артады. Өндiрiстiң құлдырауы тоқтап, жұмыссыздық азаяды, халықтың кiрiсiнiң артуы үшiн жағдайлар жасалады. Ақша ұсынысы артқанда, олардың қысқа мерзiмдi артықшылығы пайда болады. Халық артқан ақша запастарын тауар сатып алуға немесе банктердегi салымдарда жинақтайды. Ақша сұранысы артып, тиiсiнше бағалар да өседi. Халық пен фирмалардың шоттардағы қолма-қол ақшанысың мөлшерi де артады. Егер ақша ұсынысын азайтса, онда пайыздық мөлшерлеменiң өсуiмен тепе-теңдiк белгiлiнедi.
Монетаризм нарықтық экономика - өзiн-өзi реттеуге қабiлеттi iштей тұрақты жүйе деген сенiмге негiзделген. Ол инвестициялар мен ЖҰӨ арасындағы емес, айналымдағы ақша жиыны мен нарықтық ЖҰӨ арасындағы тығыз байланысқа негiзделедi. Осы бағыттың бас теоретигi М. Фридмен мемлекет айналымдағы ақша жиынының негiзделген тұрақты өсуiн қолдауға негiзделген "ұзақ мерзiмдi тепе-теңдiк монетарлық саясаттың ақша тәртiбiн" алдыға тартады. М. Фридменнiң теңдеуi бойынша осындай өсу шамасы: [1, 141 б]
M=РY (4)
мұнда:
M- ақша өсiмiнiң орташа жылдық қарқыны, ұзақ мерзiмдi пайызы;
P - болжалды инфляцияның орташа жылдық қарқыны, ұзақ мерзiмдi пайызы;
Y - ЖҰӨ өсiмiнiң орташа жылдық қарқыны, ұзақ мерзiмдi пайызы;
Қазiргi заманғы сандық теория классикалық канондарды жетiлдiрдi. Теориялық ақша үлгiлерi синтетикалық нысанды иелендi, оларға екi теорияға тән мемлекеттiк ақша-несие саясатындағы элементтерi де Үкiметтiң айналымдағы ақша мөлшерiне әсер ететiн саясаты Республиканың ақша-несие саясатындағы монетарлық тұжырымдама ережелерi өтпелi кезеңнiң экономикасының ерекшелiктерiне орай iшiнара iске асырылған болатын (мысалы, ақша жиыны төмендегенде төленбеген ақшаның өсуi). Iс жүзiнде қиын проблемаларды шешу үшiн ымыралы шешiм iздестiру, қарама-қайшы үрдiстердi байланыстыру, естi тиiмдi шараларды пайдалану қажеттiлiгi туындады.
Дамыған елдерде банк қадағалауы қаржы дағдарыстарына, экономикалық оқиғалар мен саясаттағы құбылыстарға жауап ретiнде дамыды. Екi деңгейлi банк жүйесi болған кезде орталық банк ақша мультипликаторларының тетiгiн немесе екiншi деңгейдегi банктер жүргiзетiн ақша аударымдарының эмиссиясын (қайталама эмиссия) қадағалауды жүзеге асырады. Әкiмшiлiк-әмiршiлдiк экономика жағдайында ақша рөлi өнiм шығарудың әртүрлi шығындар жиынтығына (материалдар, амортизация, еңбекақы және т.б.) бағынысты болады. Ақшаның басымды есептiк және бақылау рөлi "қысымға түскен инфляцияны" жасыруға, тұтынушылық тауарлар тапшылығында әркелкi бағалар белгiлеуге және ресурстарды өтiмсiз тауарларға шашырауға ықпал еттi. Жиынтық сұраныс пен жиынтық ұсыныстың тепе-теңсiздiк ара қатынасында нұсқаумен белгiленген бағалар негiзсiз тұрақты болып қалды.
Ақша айналымының жылдамдығы төмендедi, жинақтаулардың нақты сектордан алып-сатарлық сипаттағы сипаттағы қаржы операцияларына өту процесi жеделдетiлдi.
Дүниежүзiнiң 83 елiнде инфляция мен айналымдағы ақша мөлшерiнiң байланысын зерделеу айналымдағы ақша мөлшерi мен инфляция жылдамдығының арасындағы жоғары деңгейдегi тәуелдiлiктi айқындады.
Дүниежүзiлiк экономикалық тәжiрибеде ақша-несие саясатын реттейтiн әртүрлi құралдар пайдаланылады:
ашық нарықтағы яғни, құнды қағаздар нарығында операциялар;
есептеу мөлшерлемесi саясаты, яғни, екiншi деңгейлi банктердiң орталық банктен қарыздары бойынша пайыздарын реттеу;
мiндеттi резервтер нормативiнiң өзгеруi.
Ақша-несие саясатының басқарушы құралдары: қайта қаржыландырудың пайыздық мөлшерлемесi, қысқамерзiмдi теңге несиелерi және үш айлық мекамдар бойынша сияқы мөлшерлемесi ақша эмиссиясын бақылау кезiнде Ұлттық банктiң монетарлық процесi тетiгiнiң негiзiн құрайды. [2, 107 б]
Орталық банк осындай құралдардың жәрдемiмен тiкелей және Қаржы министрлiгiмен келiсiм бойынша осы кезеңдегi монетарлық саясатқа сәйкес пайыздық жағдайларды, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ҚАЗАҚСТАН ИНЖЕНЕРЛІК-ТЕХНОЛОГИЯЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
Қорғауға жіберілді.
Кафедра меңгерушісі э.ғ.к., доцент
___________ Д.О.Абленов
____ __________________2013ж.
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы: Қазақстан Республикасы қазіргі кездегі ақша-несие саясаты және оның даму жолдары
Мамандық - 5В050900 Қаржы
Орындаған: А.Д. Шарапиев
Ғылыми жетекшісі: ________________
Алматы 2013
МАЗМҰНЫ
КIРIСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1 МЕМЛЕКЕТТІҢ АҚША-НЕСИЕ САЯСАТТЫНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГIЗДЕРI
0.1 Экономиканы мемлекеттік реттеудің маңыздылығы мен әдістері ... ... ... ..5
1.2 Мемлекеттің ақша-несие саясатының экономикалық мәнi және оны жүргiзу құралдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..14
1.3 Экономиканы мемлекеттік реттеудегі Ұлттық Банк жүргізетін
ақша-несие саясатының механизмі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..2 2
2 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ АҚША-НЕСИЕ САЯСАТЫНЫҢ ҚАЗІРГІ ЖАҒДАЙЫН ТАЛДАУ
2.1 Мемлекеттің ақша-несие саясатының жүргізілу механизмiн талдау ... ... 32
2.2 Ақша-несие саясатының қазіргі таңдағы жағдайын талдау ... ... ... ... ... ...38
2.3 Қазақстан Республикасының инфляцияны тұрақтандыру саясатын іске асырудағы ақша-несие саясаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .46
3 АҚША-НЕСИЕ САЯСАТЫНЫҢ ДАМУ МӘСЕЛЕЛЕРІ МЕН ЖЕТІЛДІРУ ЖОЛДАРЫ
3.1. Ақша несие саясатының даму мәселелері мен келешегі ... ... ... ... ... ... ...51
3.2 Шетелдерде ақша-несие саясатын жүргiзудегi тәжiрибесi ... ... ... ... ... ... 55
3.3 Қазақстан Республикасының ақша несие жүйесінің бүгінгі қаржылық дағдарыс кезіндегі даму барысы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...58
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 75
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТIЗIМI ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... 77
КIРIСПЕ
Тақырыптың өзектілігі. Кез-келген экономикалық жүйенің қалыпты қызмет етуін қамтамасыз етуде маңызды рөл мемлекетке арналады. Өз тіршілік етуінің бүкіл тарихында мемлекет тәртіпті, заңдылықты, ұлттық қорғауды ұйымдастыруды және т.с.с атап өту жеткілікті. Қазіргі заманғы жағдайларда кез-келген дамыған рыноктық экономика өзінің мәні бойынша аралас болып табылады, оған себеп болатын-экономиканың ұлттық шаруашылықта мемлекеттік реттеу, мемлекеттік сектордың еркін кәсіпкерлігімен қатар тіршілік етуі. Осындай нарықтық экономиканың тиімді әрі тұрақты дамып отыруын реттеудің, экономиканы ынталандыру саясатының негізгі формаларының бірі мемлекеттің ақша-несие саясаты болып табылады.
Қазақстан Республикасы XXI күрделi өзгерiстермен аяқ басты. Он төрт жылдан астам уақытта елiмiздiң тәуелсiздiгiмен қатар жүргiзiлiп келе жатған экономикалық реформалардың маңыздылығы мен қолданбалылығына тоқталар кез жеттi.
Бұл мәселенiң өзектiлiгi әлемдiк экономикалық қауымдастықта елiмiздiң нарықтық бағытта дамушы ел деп танылуымен арта түстi. Себебi Елбасы атап көрсеткенiндей, "мемлекетiмiз әлем таныған, алдыңғы қатарлы елдер қатарына қосылуы керек". Сондықтанда болар бүгiнгi күнi экономикалық дамудың тиiмдi жолдарын табу туралы мәселелi сұрақтар кең түрде талқылауға түсiп отыр. Ол үшiн елде тұрақты экономикалық өсу және соны жүзеге асыру үшiн мемлекеттiк бағдарламалар немесе стратегиялар қажет. [1, 21 б]
Ұлттық экономиканың нарықтық экономикаға өтуіне байланысты экономиканың тиімді және тұрақты дамуын қамтамасыз ету үшін елдегі ақша қатынастарын, оның құнсыздану дәрежесін, ақшалардың және несиенің айналысын, олардың көлемін, банк және қаржы жүйелерінің қызметтерінің тиімді жүргізілуін, сондай-ақ тұрақты дамуға бет алуын реттеу құралдары мен саясаттарын ұтымды жүргізу мемлекеттің және қаржы саласының негізгі міндеті мен мақсаты болып табылады. Осы аталған экономика салаларын реттеудегі кең қолданылатын саясаттардың бірі Қазақстан Республикасының Ұлттық банкік жүргізетін ақша-несие саясаты болып табылады.
Ақша-несие саясатын іске асыруда Ұлттық банк өзінің іске асыратын шаралары туралы мемлекеттік қаржы жүйелерімен біреге отырып анықтайды. Қазақстан Республикасының Ұлттық банкінің ақша-несие саясатының басты мақсаттарына ұлттық экономиканың даму деңгейіне қарай 2002 жылдан бастап ұлттық экономикада ақша массасының және несиелік қатынастардың артық мөлшерде өсіп кетуіне байланысты алдағы үш жылға негізгі макроэкономикалық көрсеткіштердің шамасын анықтау, яғни инфляциялық таргеттеу саясатына өте бастады. Бұл саясаттың басты қолға алатын объектісі ұлттық ақша бірлігінің тұрақтылығын және шетел валюталарына қарағанда нығаюын қамтамасыз ету болып табылады.
Еркiн өзгермелi ұлттық валюта бағамы жағдайында Үкiмет елдiң экономикалық ахуалына, сыртқы экономикалық қатынастарына, валюта резервтерiне, берешектерге, тауарлық және қаржылық ағындардың серпiнiне тiкелей ықпал етуге мүмкiндiк алды.
Сонымен бiрге, Қазақстан экономикасында бiрқатар дағдарыстық жағдайлар соңына дейiн әлi де жойылмай келедi. Экономиканың кейбiр салаларында өндiрiстiң құлдырауы тоқтатылмады, салық салу және бюджеттiк кiрiстi арттыру проблемалары орын алуда, мемлекеттiк iшкi және сыртқы қарыздар мөлшерi өсуi жалғасуда және мемлекеттiң экономикалық қауiпсiздiк табалдырығының мағынасына жақындады, өндiрiстiк салаға берiлетiн несиелер бойынша пайыздық мөлшерлемелер жоғары болып қалуда, шаруашылық етушi субъектiлердiң инвестициялық белсендiлiгi тиiстi деңгейде емес және т.б. Мұның барлығы ақша-несиелеудi реттеу жөнiндегi шаралар бюджеттiк шығындар мен салық салуды басқару жөнiндегi мемлекеттiк шаралармен тығыз байланысты болу керектiгiн дәлелдейдi.
Қазақстан Республикасының әлемге нарықтық экономикалы және дербес ел ретінде танылғаны бәрімізге белгілі. Ал нарықтық экономиканың негізгі талабы бұл экономиканың еркіндігі және мемлекеттің экономикаға тек қана жанама реттеу әрекеттерімен ғана араласуы болып табылады. Экономиканы жанама реттеудің негізгі құралдарына: ақша-несие саясаты, бюджеттік-салық саясат, тарифтік және валюталық саясаттар жатады. Өз кезегінде экономиканы ынталандыруда және шаруашылық механизмді реттеуде ақша-несие реттеудің маңызы зор болып табылады.
Бұл тақырыптың мақсаты еліміздің ақша-несие саясатының экономиканы жанама ретеудегі маңыздылығын, оның іске асу механизмі мен қазіргі таңдағы даму беталысын қарастыру болып табылады.
Жұмысты орындаудағы негізгі міндеттерге:
Ақша-несие саясатының экономикалық мәнін, оның іске асу барысын түсіну,
* Ақша-несие саясатының негізгі құралдарына тоқталу және оның Қазақстандағы қолдану барысын талдау;
* Ұлттық Банктің ақша-несие саясатын іске асыратын басты заңлы тұлға ретінде оған талдау жасау,
* Қазақстан Республикасының бүгінгі таңдағы ақша-несие саясатының ерекшеліктеріне, атқарылып жатқан нақты шараларға тоқталу,
* Ақша-несие саясатындағы әлемдік стандарттардың бірі болып табылатын инфляциялық таргеттеу саясатының еліміздегі қолданысын және 2010-2012 жылдарға арналған ақша-несие саясатының іске асу барысын жан-жақты талдау мен туындап отырған мәселелерге тоқталу болып табылады.
Дипломдық жұмыстың құрылымы: кіріспеден, үш тараудан, қорытындыдан, қолданылған әдебиеттер тізімінен және қосымшалардан тұрады.
1 МЕМЛЕКЕТТІҢ АҚША-НЕСИЕ САЯСАТТЫНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГIЗДЕРI
1.1 Экономиканы мемлекеттік реттеудің маңыздылығы мен әдістері
Басқару - бізді қоршаған ортаның универсалды (әмбебап) және қажетті элементі. Бұл объектілік жағдайдың, тәртіптің сапасын өзгертетін, субъектінің объектіге әртүрлі әдіспен әсер етуі.
Мемлекеттік басқару әлеуметтік іс-әрекеттің анықталған түрі ретінде кең және тар мағынада түсініледі. Тар мағынада - бұл мемлекеттің әкімшілік, атқарушы-басқарушылық іс-әрекеті. Бұл позицияда мемлекеттік басқару, негізінен, әкімшілік құқықпен оқытылады. Оның объектісі - мемлекеттік басқарудың құқықтық формасы. Кең мағынада - бұл мемлекеттің ұйымдастырушылық, нұсқаулық іс-әрекеті, әртүрлі қоғамдық қатынастарды мемлекеттік биліктің барлық тармақтарының әрекеті жолымен мемлекеттік реттеу.
Мемлекеттік басқарудың да қатысушылары, яғни субьектілері мен обьектілері бар. Мемлекеттік басқару субьектілері - бұл басқару қызметін жүзеге асыратындар. Оған экономикалық саланы, әлеуметтік саланы, әкімшілік - саяси құрылымдарды басқаруды жүзеге асыратын мемлекеттік органдар жатады.
Мемлекеттік басқару обьектілері - бұл басқарылатын салалар, ұйымдар және жалпы халық. [5]
Мемлекет экономикалық ғылымды саяси экономикасымен бірдей деп есептелген. Сондықтан бүгінге дейін экономикалық теорияны экономикалық саясатпен алмастыруды өкситіндер таусылған жоқ. Үкімет мемлекеттік экономикаға кірісуі обьекттивтік қажеттілік болып табылады. Бұл экономиканың нарықтық немесе әміршіл- үлестірмелі болуымен байланысты емес, үлестіруші экономикада мемлекет тауарлар мен қызметтерді өндіру және бөлу туралы барлық құқықтар мен міндеттерді өзіне артады. Бірақ осындай жүйе өзінің тиімді емстігін және дәрменсіздігін іс- жүзінде көрсетті. [6, 8 б]
Нарықтық шаруашылықта үкімет алдында тауарлар өндіріс пен ресурстарды бөлудің тікелей ұйымдастыру міндеті болмайды. Ол ресурстармен, капиталмен және өндірілген тауарлармен еркін жарлық "өкім" ете алмайды. Нарық механизмі экономикалық барлық мәселелерді шешпейді. Еркін бәсекелік кезеңінің өзінде өндіргіш күштердің елеулі бөлшегі үшін классикалық жеке меншік шеңбері жетімсіз бола бастайды, сондықтан мемлекет экономиканың ірі құрылымдарын: теміржолды, поштаны, телеграфты және т.б. өз қарамағына алуға мәжбүр болады. Еңбек бөлінісінің дамуы мемлекетаралық интеграцияның күшеюіне, жалпы экономикалық процестердің ұлттық шекарадан асуына әкеліп соғады, қорғаныспен, ғылыммен әлеуметтік қатынастарды реттеумен, жұмысшы күшінің ұдайы өндірілуіне, экологиямен және т.б. байланысты, жаңа әлеуметтік-экономикалық мәселелердің қалыптасуына әкеліп соғады.
Мемлекеттік және рыноктық реттеу қандай мөлшерде үйлестіру қажет, мемлекеттік араласудың шектері мен бағыттары қандай екені жөнінде теоретикалық көзқарастардың және оларға сәйкес тәжірбиелік тұжырымдардың кең ауқымды спектрі бар ұлттық шаруашылықты басқарудағы толық мемлекеттік монополизмнен шекті экономикалық либерализмге дейін, бұнда экономика тек ешнәрсемен шектелмейтін жеке кәсіпкерлік кезінде ғана тиімді болады деген пікір қалыптасқан. Осындай шекті нұсқалар арасында аралас нұсқалар да бар, мысалы рыноктық және меммлекеттік реттеушілерді үйлестіретін қытай нұсқасы, ФРГ мен Австрияның әлеуметтік бағдарланған рыноктық шаруашылығы. Аралас экономиканың швед үлгісі.
Экономиканы басқарудағы мемлекеттік монополизмнің нұсқасында нарықтық экономиканың тиімділігі тәуелді болатын бәсекелестік механизмі оқшауланып қалады.
Мемлекеттің пайда болуымен қатар оның экономикалық қызмет ететін сферасыда қалыптасты. Мемлекеттің қандай жағдай болса да, экономикаға араласуы және реттеуі бүгінгі экономикада объективті қажеттілік.
Тарихи жағынан дамыған елдерде экономиканы реттеу жөніндегі екі негізгі әдістемелік бағыт қалыптасқан.
1) Кейнстік мектеп - шаруашылық механизмін мемлекеттік реттеу концепциясы және мемлекеттің қоғмадық шаруашылық өміріне араласпауы туралы неокейнстік кездерде консервативті доктриналардың синтезі. Осы аталған екі теориялық ағымдардың өздеріне тән ортақ негізі бар. Олардың екеуі де мемлекетті қоғамның стратегиялық мақсаттарына жетуге бағытталған экономикалық саясат жүргізу үшін белгілі меншіктің формасы мен шаруашылық қызметтер негізінде қамтамасыз етілген. Ал олардың бір-бірінен негізгі айырмашылығы мемлекеттік ықпал жасаудың әр түрлі тәсілдері арқылы айқындалады. Олардың біреулері мемлекеттің экономикалық процестерге мүлдем араласпауын жақтайды. Оның өкілі Хайек мемлекеттің түнгі күзетші рөлін атқарғанын дұрыс дейді. 6, 7 б
Ал Кейнс және посткейнстік өкілдер нарық параметрлерінің жағдайына бақылау жасауды мемлекеттің басты қызметі деп есептеді.
А.Смит мемлекеттің үш негізгі міндетін атап көрсетеді:
1. Әскери қауіпсіздікті сақтау;
2. Құқықтық қызметтер;
3. Қоғамдық қатынастарды реттеу;
Ал мемлекеттік экономикалық реттеу туралы Орешин былай деді: экономиканы мемлекеттік реттеу мемлекеттің құқықтық шаралар жүйесі, реттеу экономикалық тұрақтылықты және дамуды қамтамасыз етуге және әлеуметтік-экономикалық жүйенің қызметіне араласу болып табылады.
Қазақстандық экономистер Ихданов пен Мамыров экономиканы мемлекеттік реттеуді мемлекеттің өзіне негізгі административті экономикалық және ұйымдық-құқықтық араласуы, әсіресе әлеуметтік-экономикалық процеске, яғни оның рационалды балансын және макроэкономикалық тұрақтылығын қолдау көрсету екендігін атап өтті.
Мемлекеттік реттеу экономикалық өсудің тұрақтылығын сақтауға және дамытуға ынталы болады. Жалпы нарық механизміне тән кемшіліктерді мемлекет экономикалық реттеу арқылы түзетіп отыруға тиісті. Бәрімізге белгілі нарықта негативті жағдайлар бар. Яғни, барлық адамзат қарамағындағы, теңіздердегі барлық байлықтар толығымен пайдаланылмайды. [10, 64 б]
Мемлекеттік реттеудің келесідей түрлері бар:
* Шаруашылықты басқарудағы толық мемлекеттік монополизм;
* Нарықтық және басқа да экономикалық жүйелердің ұштасуының әр түрлі нұсқасы;
Экономиканы мемлекеттік реттеудің басты үлгілері:
* Адаптациялық үлгі - мысалы, АҚШ экономикасын реттеу үлгісі;
* Белсенділік үлгі, яғни Жапония мысалында.
Экономиканы мемлекеттік реттеудің негізгі әдістеріне тоқталатын болсақ:
1) Құқықтық реттеу - мемлекеттің тарапынан;
2) Өндіруші фирмалар және тұтынушылар үшін экономикалық қызмет тәртібінің белгіленуі жатады. Бұл жерде заң нормалары және ережелер жүйесі меншік формалары мен ережелерінің жүйесі меншік құқықтарны келісім-шарт жасаумен фирманың қызмет ету шарттарын кәсіподақтармен реттеп отыру;
3) Әкімшілік реттеу - лицензиялау, квота белгілеу шаралары жатады. Қазіргі кезде көбінесе әкімшілік реттеу қоршаған ортаны қорғау шараларымен айналысады.
4) Экономикалық әдістер нарықтық қатынастардың сипатына және ұлттық экономиканың шеңберінде нарықтық ортаға ықпал жасауға талап етеді. Бұл жиынтық сұранысқа, жиынтық ұсынысқа, капиталдың шоғырлану дәрежесіне әсер ету арқылы реттеу шараларын жүргізеді. 2, 75 б
Ал экономиканы мемлекеттік реттеудің келесі бағыттардағы қызметтері кең тараған:
Ұлттық қорғаныс;
Фундаменталды ғылым;
Космостық зерттеулер;
Денсаулық сақтау;
Қала құрылысы, заводтар салу;
Мемлекеттік несиелендірудің пайыз қойылымын, тауарлардың сапасын реттеу;
Ресурстарды тиімді бөлу мен ұтымды пайдалану;
Монополияға қарсы тұру, бәсекені қолдау шаралары;
Жұмыссыздықтықтың орын алуын, инфляция, сұраныс пен ұсыныстың тепе-теңдігінің бұзылып отыруын реттеп отыру;
Әлеуметтік мәселелер мен қоршаған ортаның ластануын реттеу.
Экономиканы мемлекеттік реттеудің мақсаттары келесідей: 13, 27 б
* Жалпы экономикалық тұрақтылықты қамтамасыз ету;
* Шаруашылық қызметтің кординациясын дамыту;
* Бәсекелік ортаны барынша қолдау.
Осыдан барып келесі төрт көрсеткіш шығады:
1) Экономикалық өсім;
2) Жұмысбастылықтық жағдайы мен деңгейі;
3) Бағаның тұрақтылығы;
4) Сыртықы экономикалық тепе-теңдік.
Экономиканы мемлекеттік реттеуде негізгі субъект мемлекеттің өзі болып табылады, ал реттеу объектісі экономиканың әлсіз және рететуді қажет ететін салалары мен аумақтары.
Экономиканы мемлекеттік реттеуде нарықты реттеудің модернизациялық әдістерін келесідей жіктеуге болады: [11, 29 б]
Жанама реттеу
Тікелей реттеу
Экономиканы индустриалды-инновациялы реттеу
Ресурстарды пайдалану шарттары мен ақысын реттеу шаралары
Баға мен табысты реттеу
Орталықтандырылған күрделі қаржы жұмсау
Лимиттерді бекіту
Мемлекеттік сатып алу немесе тапсырыстар жасау
Амортизациялық саясат
Ақша -несие саясаты
Салық саясаты
Сурет 1 - Экономиканы мемлекеттік реттеудің әдістері
1-ші суреттен көріп отырғанымыздай тікелей ретету шаралары неғұрлым әкімшілік сипат алады да, ал жанама реттеу әдістері экономикалық сипат алады. Енді осы экономиканы рететудің нарықтық экономикада маңыздыболып табылатын әдістеріне жекелеп тоқталып өтсек.
Экономиканы мемлекеттік реттеу құралдарына фискальдық ("фикс"- мемлекет қазынасы), несие, ақша саясаты, бағалар мен тұрғындардың табысын реттеу, әкімшілік реттеулер жатады. Осы шаралардың мәнін қысқаша ашайық.
Фискальдық саясат. Ол мемлекеттік бюджетпен байланысты реттеу құралдарын қамтиды. Бұған ең алдымен мемлекеттік сатып алуды көбейту немесе азйту, ірі қаржылар жұмсау бағдарламасы, әлеуметтік төлемдер, кейбір өндіріс салалары мен кәсіпорындарға бюджеттің есебінен берілетін жәрдем қаржылар мен жәрдем ақшалар, салық шаралары жатады.
Салықты реттеу фискальдық саясаттың маңызды бөлігі болып табылады. Оның көп тараған түрлеріне мыналар жатады.
А) кейбір экономикалық процестерді көтермелеу және щектеу ақсатында салық нарқын өзгерту. Экономикалық өсуді көтермелеу мемлекет бөлек салалар мен өңірлер, шет селолық аудандар мен еркін экономикалық аймақтар үшін салық салудың ерекше жеңілдікпен қолданылатын тәртібін орнатады.
Б) салық нарқын өзгеріссіз қалдыра отырып, оны төлеудің тәртібін
згерту. Берілген салық нарқы жағдайында амортизациялау мерзімін қысқарту қорлану ресурстарын көбейтуге мүмкіндік береді.
В) салық жеңілдіктерін ендіру немесе алып тастау.Салалық еңілдіктерді ендіру капиталдың салааралық құрылымын реттейді. Салық салуға тиісті пайдадан, аса жаңа техника түрлеріне жұмсалған шығынды шегеруге рұқсат беру негізгі қорларды жаңғыртуды тездетеді.
I. несие-ақша саясаты. Мемлекет нақты салалық және аймақтық проблемаларды шешу, ерекше мемлекеттік бағдарламаларды жүзеге асыру үшін мақсатты жеңілдікпен пайдаланатын несие береді. Сонымен бірге, ол бюджеттен тыс ерекше даму қорын да құра алады. Несиелік ретттеудің жиі қолданылатын түрлеріне мыналар жатады:
а) эмиссиялық банктың есептеу нарқын өзгерту.Есептеу арқы(немесе дисконттық)- бұл банк вексельдерін, яғни жеке адамдар мен мемлекеттердің қысқа мерзімді міндеттемелерін сатып алған жағдайда банкпен өндіріп алынатын қарыз процентінің нормасы
б) эмиссиялық банкке ақша салудың міндетті минимумін арттыру. Эмиссиялық банктегі коммерциялық банктердің депозиттері- реікті ақша салынымдарын бос резерв деп аталатын және міндетті ақша салынымдарынан тұрады.
в) "ашық нарықтағы операциялар". Мемлекет өзінің облигацияларын сатуға немесе сатып алуға тырысады. Бірінші жағдайда, жеке несие жүйесінің қарыз капиталының қаражаттары алынады, ол ұдайы өндіріс процесін қиындатады. Екінші жағдайда, керісінше, несие жүйесі қосымша қаражаттармен толтырылады, ал ол ұдайы өндіріс процесін көтермелейді.
І. Бағаны және табысты реттеу саясаты. Фискальдық және несие саясаты бағамен табыстарды реттеуді тиімді құралы бола алмайды, сондықтан мемлекет барынша тікелей әсер ету құралдарын қолдануға тырысады.
ІІ. Әкімшілік реттеулер. Оларға кейбір әдейі ерекшеленген салалар, мысалы, қоғамдық пайдалану салаларына қатысты қолданылатын әртүрлі бақылау шаралары, қор биржаларының үстінен қойылатын әкімшілік бақылау, әділ бәсеке күресі деп аталатын тәртіпті сақтауға бағытталғрн бақылау кіреді.
ІІІ. Қысқа мерзімді реттеулер. Оның мақсаты- бірнеше айдың ішінде нәтиже алуға есептелген ұдайы өндіріс процесіне әсер ету болып табылады.
ІVҰзақ мерзімді реттеу бірнеше жыл бойына нәтижелер алуға есептелген ұдайы өндіріс процесіне мақсатты бағытта әсер ету болып табылады. Белгілі бір уақыт кезеңі бойына экономиканың дамуы арқылы қоғамдық өндірістік құрылымын өзгерту, технологиялық қайта құру және ғылыми- техникалық прогресті жеделдету, жедел амортизациялау саясатын жүргізу жатады.
Нақты шаруашылық немесе белгілі бір әлеуметтік-экономикалық міндеттерді шешу үшін қолданылатын арнайы шаралар жиынтығы түрінде болатын мақсатты бағдарлама- ұзақ мерзімді реттеудің тиімді нысаны болып табылады.Нарықты экономика жағдайында мемлекет және тауар өндірушілер тең құқылы ретінде көрінеді. Мемлекет өзінің қатынасын кәсіпорындардың барлық типімен шарттық негізде немесе келісім жасау жолымен орнатады.
Қазақстанда, нарық қатынастарының қалыптасуы, жағдайында, экононмиканы тікелей және жанама реттеу әдістерінің рөлі өзірше бәсеңдеу, тек қана тенденция түрінде болып отыр.
Мемлекеттің реттеуші рөлі-белгілі мақсатқа жетуге мүмкіндік беретін тікелей және жанама әдістер мен тұтқаларды ұштастыруға негізделген.
Нарықты жанама зерттеу әдістері негізінен адрессіз, бірақ барлық шаруашылық субъектілері үшін міндетті болып табылады. Олардың қызметі көбінесе экономикалық қаракетің шарттары мен нәтижесіне әсер етумен байланысты. Нақты өмірде олар бір-бірімен тығыз байланысты және әсер ету обьектісі ретіндегі меншік типіне қарай жіктеліп әртүрлі тіркесте қолданылады. [14, 34 б]
Мемлекеттік және рыноктық реттеу қандай мөлшерде үйлестірілу қажет, мемлекеттік араласудың шектері мен бағыттары қандай екені жөнінде теоретикалық көзқарастардың және оларға сәйкес тәжірибелік тұжырымдардың кең ауқымды спектпрі бар- ұлттық шаруашылықты басқарудағы толық мемлекеттік монополизмнен шекті экономикалық либерализмге дейін, бұнда экономика тек ешнәрсемен шектелмейтін жеке кәсіпкерлік кезінде ғана тиімді болады деген пікір қалыптасқан. Осындай шекті нұсқалар арасында аралас нұсқалар да бар, мысалы рыноктық және мемлекеттік реттеушілерді үйлестіретін Қытай нұсқасы, ФРГ мен Австрияның әлеуметтік бағдарланған рыноктық шаруашылығы. Аралас экономиканың швед үлгісі және т.с.с.
Экономиканы басқарудағы мемлекеттік монополизмнің нұсқасында нарықтық экономиканың тиімділігі тәуелді болатын бәсекелестік механизімі оқшауланып қалады.
Фискальды саясат - экономиканың макроэкономикалық тұрақтылығына жету үшін маңызды құрал болып табылады. Мемлекеттік шығындар мен салықтарды оңталандыру арқылы, іскерлік белсенділікті ынталандыруға, жұмыссыздық пен құнсыздануға ықпал етуге болады. Бұл құралдың қате қолданылуы - аса жоғары салықтар, мемлекеттік бюджеттің шығын бөлігінің бұрмаланған өлшемдері - фискалдық саясатты экономиканы тұрақсыздандыратын факторға айналдырады.Дәл осы қаражаттар арқасында мелекет ұлттық қауіпсіздік мәселелерін шешеді, халықтың қоғамдық игіліктер мен қызметтерге қажеттілігін қамтамасыз етеді, экологиялық, әлеуметтік мәселелерді және басқа да көптеген мәселелерді шешеді.
Мемлекет тарапынан экономикалық процестерді реттеу кез келген қоғамдық жүйенің, соның ішінде қаржыны басқарудың ажырағысыз элементі болып табылады.
Экономиканы мемлекеттік қаржылық реттеу - бұл макроэкономикалық тепе-теңдіке және экономиканың жұмыс істеуінің әрбір нақтылы кезеңінде оның үдемелі дамуына әсер ету үшін, сондай-ақ қаржы ресурстарын шебер пайдаланудың күнделікті процесін қамтамасыз ету үшін шаруашылық жүргізуші субъектіге мемлекеттің қаржылық ықпал жасауының нысандары мен әдістерін мақсатты және нақты қолдану процесі. [15, 312 б]
Қаржылық реттеудің түрлері салықтық, бюджеттік, мемлекеттік-кредиттік, кедендік-тарифтік, валюталық-қаржылық реттеулерді қамтиды. Осы аталған экономиканы қаржылық реттеулердің ішінде салықтық реттеудің орны мен маңыздылығы ерекше болып табылады. Экономиканы салықтық реттеуде тура және жанама салықтар қолданылады.
Сонымен, салықтардың жалпы экономика дамуында атқаратын келесiдей үш қызметтерi бар:
* Фискалдық;
* Рететушiлiк;
* Бақылаушылық.
Салықтардың экономиканы реттеудегі басты қызметi - фискалдық немесе бюджеттiк қызмет деп аталады. Бұл салық қызметi арқылы мемлекеттiк бюджеттiң кiрiс бөлiмi құрылып, салықтардың қоғамдық мiндетi құрылады. Себебi, салықтар мемлекеттiк бюджеттiң кiрiсiн топтастыра отырып, әлеуметтiк, әскери, қорғаныс, қоршаған ортаны қорғау және тағы басқа да шаралардың iске асуын қамтамасыз етедi. Мемлекеттiк бюджеттiң кiрiс көзiн құрайтын негiзгi қаржылық көздер - салықтар болып табылады.
Қазіргі құқықтық мемлекеттің экономикалық қызметтері мынадай бағыттарды қамтиды:
1) Қоғамның экономикалық өміріне мемлекеттің ықпалын мынадан көруге болады: мемлекет бюджетті жасайды және экономикалық дамудың ел көлеміндегі бағдарламаларына сәйкес оның жұмсалуына бақылау жүргізеді; өндірістің және ғылыми зерттеулердің бағдарламаларын қаржыландырады, өндірісті ынталандыруға жәрдем ақша бөледі. Экономикалық процестерді мемлекеттікк реттеуде жоғары және мемлекеттік органдар және арнайы мекемелер қатынасады.
Экономикаға ынталандыру ықпалын мемлекеттің жергілікті органдары көрсетеді. Олар капиталдың келуін, сол өңірдің бизнесінің дамуын, жергілікті бюджетке көп көлемде қаржы алу жағдайын қамтамасыз етеді.
Мемлекеттің экономикалық функциясы, оның реттеу ынталандыру, кеңес беру жұмыстарына байланысты және ешқандай бөлгіштейтін не болмаса тыйым салатын механизмдер құрмайды. Қазіргі азаматтық қоғамда тек шаруашылық бөліктері және еңбек ұжымдары қандай мемлекеттік және шаруашылық басқару органдарының қажеттігін, олардың құрамын, істейтін жұмыстарын, қандай жұмысына қанша жалақы төлейтіндігін белгілейді.
2) Мемлекеттің экономикалық қызметі мемлекеттік экономикалық сектордың шаруашылығын тікелей басқарудан көрінеді. Мұнда мемлекеттің өзі өндіріс құралдарының меншік иесі ретінде материалдық жағдайлардың және қызметтің өндірушісі болып көрінеді. Оның экономикалық қатынастарға ықпалы, бұл экономика секторында қалыптасқанымен жалпы елдегі экономикалық процестердің мемлекеттік реттеу әдістемесінен принципиалды түрде айырмашылығы болмайды.
3) Мемлекеттің әлеуметтік функциясы - жеке адамның, барлық қоғам мүшелері өмірінің бірқалыпты жағдайын, олардың тікелей өндірістік қатынасқа тәуелсіздігінің әлеуметтік қорғалуы үшін қажет. [13, 52-58б]
Жоғарыда аталған мемлекеттің экономикалық функцияларының негізгі түрлерінің нақты іске асуы үшін мемлекет экономика салаларын және транзитті экономикада нақты реттеуді, қолдауды қажет ететін бағыттарды жанама және тікелей формадағы жаңашыл реттеулерді іске асырып отыруы керек. Оларға:
oo мемлекеттің инфляцияны реттеудегі ақша-несие саясаты,
oo монополияға қарсы шаралар және бәсекелестікті қолдау;
oo экономиканың тиімсіз дамуы болып табылатын шикізаттық бағыттағы өндірістен алып шығатын бірден-бір тиімді даму жолы индустриялық-инновациялық дамуды қолға алудағы мемлекеттің экономикалық қолдау және ынталандыру қызметтері;
Өз кезегiнде транзитті экономикада өспелi инфляция мемлекеттiң экономикаға бақылау жасауы төмендегенiн көрсетедi. Неғұрлым экономикада инфляция деңгейiнiң анықталмағаны байқалса, соғұрлым кәсiпкерлердiң инвестиция тартуға және салуға ынтасы төмендейдi. Ал инвестициялық активтердiң төмендеуi өз кезегiнде өндiрiстiк мүмкiншiлiктердi төмендетедi.
Өз кезегiнде өспелi инфляция мемлекеттiң экономикаға бақылау жасауы төмендегенiн көрсетедi. Неғұрлым экономикада инфляция деңгейiнiң анықталмағаны байқалса, соғұрлым кәсiпкерлердiң инвестиция тартуға және салуға ынтасы төмендейдi.
Ал инвестициялық активтердiң төмендеуi өз кезегiнде өндiрiстiк мүмкiншiлiктердi төмендетедi. Сондықтан мемлекет және елдiң қаржы секторы инфляция қарсы саясаттар жүргiзiп отырады.
Инфляцияға қарсы саясат - инфляциямен күреске бағытталған экономиканы мемлекеттік реттеу жөніндегі шаралар кешені. Мұндай саясаттың екі негізгі жолы белгіленген: дефляциялық саясат және кірістер саясаты.
Дефляциялық саясат - мемлекеттің шығындарын азайту, кредит үшін пайыздық мөлшерлемелерді арттыру, салық ауыртпалығын күшейту, ақша массасын шектеу жолымен ақша-несие және салық механизмі арқылы ақша сұранымын реттеуді қарастырады. Бірақ бұл саясат экономиканың өсуін тежейді.
Кірістер саясаты - бағаға және жалақыға оларды толықтай матау немесе олардың өсу шегін белгілеу жолымен паралелді бақылау жүргізуді қажет етеді. Оны жүзеге асыру әлеуметтік қайшылықтарды тудыруы мүмкін.
Инфляцияны реттеудегі ақша-несие саясаты - бұл айналыстағы ақша жиынын, несие көлемiн, сыйақы мөлшерлемесiн өзгертуге, жалпы банк жүйесiнiң қызметiн реттеуге бағытталған шаралар жиынтығы. Ақша-несие саясатының макроэкономикалық деңгейдегi субъектiсi - Ұлттық банк болып табылады. Ал ақша-несие саясатының Ұлттық банк тарапынан реттеу объектiлерiне экономикадағы қолма-қол және қолма-қол ақшасыз жиынының жиынтығы жатады. [17, 212 б]
Шаруашылық жағдаятына байланысты ақша-несие саясатының екi түрi бар:
1) рекстрикциялық ақша-несие саясаты;
2) экспанциялық ақша-несие саясаты.
Рекстрикциялық ақша-несие саясаты - екiншi деңгейлi банктердiң несиелiк операциялар көлемiн шектеуге және қатаң шарт белгiлеуге, сондай-ақ сыйақы мөлшерлемесiнiң деңгейiн арттыруға бағытталатын шаралар жиынтығы. [6, 9 б]
Экспанциялық ақша-несие саясаты - несие беру көлемiн кеңейтумен, айналымдағы ақша жиынының өсуiне бақылаудың әлсiздiгiмен және сыйақы мөлшерлемесiнiң төмендеуiне байланысты сипатталады. Соңғы жылдардағы ақша-несие саясатының басты көздеген бағыты: инфляцияны төмендету және теңгенiң тұрақтылығын қамтамасыз ету.
Бұл мақсаттарға жетуге Ұлттық банк ақша-несие саясатын жүргiзуде. Нысанаға алатын ақша базасы келесiдей ақша-несие саясатының негiзгi құралдарының көмегiмен реттеледi:
1) қайта қаржыландыру мөлшерлемесi: ресми мүдделендiру мөлшерлемесi деңгейiн белгiлеу;
2) Қазақстан Ұлттық банкi жинақталатын ең төменгi мiндеттi резервтер нормасын белгiлеу, оның iшiнде сырттан тартылған қаражаттарды мерзiмiне, көлемiне және түрлерiне байланысты жiктеу;
3) мемлекеттiң бағалы қағаздарын сатып алу және сату бойынша ақша нарығындағы операцияларды жүргiзу;
4) банктерге және үкiметке несие беру;
5) валюталық нарықтағы басқыншылық;
6) кейбiр жағдайларды несиелiк операциялардың жекелеген түрлерiнiң деңгейi мен көлемiне тiкелей сандық шектеулер енгiзу;
7) ресми есепке алу (дисконттық) мөлшерлемесi.
1.2 Мемлекеттің ақша-несие саясатының экономикалық мәнi және оны жүргiзу құралдары
Ақша-несие саясатының мәнi айналымдағы ақша мөлшерiн өзгерту жолымен экономикалық жағдайға ықпал етуге негiзделедi. Монетарлық билiктердiң тиiстi құралдары болса да, алайда әр түрлi экономикалық бағыттар арасында ақша ұсынысының экономикаға ықпал етуiне қатысты әртүрлi келiспеушiлiктер орын алуда. Ақша-несие саясатынының негiздемесi, оның стратегиясы мен тактикасын белгiлеу алдымен теориялық қағидаларды айқындауды және оның iшкi тетiктерiн ашуды талап етедi. [1, 256 б]
Ақша-несие реттеудiң теориялық негiздемесi жүйеге фактiлердi ендiруге, түсiндiруге және қорытуға негiзделедi, экономикалық ғылым басқалар сияқты фактiлерге, яғни, белгiлi деректердiң немесе белгiленген құбылыстардың қадағаланатын өзгерiстерiне негiзделу салдарынан-осы ғылымдардың эмпириялылығын айқындайды. Теорияны талдаудың соңғы нәтижесi ретiнде фактiлер жиынына мағына енгiзедi, оларды бiрiктiрiп байланыстырады, олардың арасында өзара байланыс орнатады және олардан белгiленген қағидалар мен беталыстар шығарады.
Ақша жиынын зерделеу дәстүрлерi көптеген он жылдар бойы терең теориялық әзiрлемелердi қамтиды, олар iс жүзiндегi әрекеттер негiзi ретiнде пайдаланылады. Басты мәселе-осы салада дүниежүзiлiк ғылыми бiлiм әлеуетiнiң қолданылуы, бұған мына құбылыстар кiредi:
-экономикалық және институционалдық ерекшелiктердi ескере
отырып,ақшаның баламалы айқындамасын қалыптастыруы;
- орталық банктiң ақша жиынын бақылау мүмкiндiгi анықтау;
- ақша жиынына ықпал ету құралдарын талдау және олардың
салыстырма тиiмдiлiгi;
Ақша-несие реттеу тұжырымдасы әдiстемесiнiң сипатты ерекшелiгi айырбас тұжырымдамасына тән ақша-несие айналым саласында iс-шара жүргiзу жолымен макроэкономикалық процестерге реттеушы ықпалды жүзеге асыру көзқарасы болып табылады. Мысалы, Неокенсияндық мектептiң өкiлi Ф. Модильяни "Тиiстi тұрақтатын iс-шаралармен тұрақсыздыққа қарсы тұруға болады. Ақша-несие саясаты ақша ұсынысын нақты сұраныс өзгерiстерiн сәйкестiкке әкелуi мүмкiн" деп атап өттi. [2, 224 б]
Неоклассикалық постулаттардың iзбасары П. Самуэльсон "тиiстi ақша-несие саясатының көмегiмен даурықпа бұзақылықтан және күрт құлдыраудан жалтаруға, кең экономикалық өсуге сенiм артуға болады" деп жазды. Монетарлық идеялардың негiзiн қалаушы М.Фридмен ақша-несие құралдары ақша мөлшерiнiң тұрақты, алайда бiрте-бiрте өсуiн сақтай отырып, макроэкономикалық тұрақтылыққа қол жеткiзуде елеулi әсер етуi мүмкiн деп санайды.
Осы пiкiрлер экономиканы ақша-несие реттеу теориясының барлық бағыттарының әдiстемелiк негiзiнiң ортақтығын растайды, ол экономиканы ақша айналымы мен несие құралдарымен мүмкiндiктерiн әсiре өсiруге, экономиканы сұраныс пен ұсынысты сәйкестiкке келтiретiн бағалармен реттелетiн тепе-тең, жеткiлiктi тұрақты жүйе ретiнде қарауға негiзделген.
Ж.Ю.Сэй, Л.Вальрас сияқты батыс экономистерiнiң жұмыстарында, сондай-ақ И.Фишер мен М.Фридменнiң сандық ақша теориясының әр түрлi нұсқаларында экономиканы тепе-тең жағдайлар жүйесi ретiнде дамыту қағидасы байқалады. [4, 187 б]
Ақша-несие жүйесiн қараған кезде, әдетте, ақша-несие реттеудiң кейнсиандық және неоклассикалық теорияларын қозғайды.
"Несиелiк реттеуге негiзделген кейнсиандық үлгi нарық жүйесi мен еркiн кәсiпкерлiктiң кемшiлiктерiн мемлекеттiк қазынашылық және несие саясатының жәрдемiмен жоюға ұмтылады. Алайда, ол iшкi өндiрiс пен жұмыспен қамтудың дамуына ақшаның ықпалын жеткiлiктi бағаламайды. Осыған қарама-қайшы монетаризмдi қолдаушылар осы ықпалды мойындай ғана қоймай, ұтымды ақша-несие саясатын жүргiзудi экономиканы тұрақтандырудың шешушi шарттары деп санайды.
Кейнсиандықтар мен монетаристер арасындағы пiкiрталас экономикалық ойлардың екi бағытының да жағымды жақтары мен кемшiлiктерiн де айқындауға мүмкiндiк бередi. Бұл теориялар алғашқыда қарағанда қарама-қарсы, алайда мәнi бойынша бiрiн-бiрi толықтыратын экономикалық үлгiлерден барлық құнды және ұтымды алынатын синтетикалық көзқарасты әзiрлеуге себеп болды.
Кейнсиандық экономикалық тұжырымдама. Дж.М. Кейнс 1936 жылы шыққан "Жұмыспен қамтудың, пайызбен ақшаның жалпы теориясы" атты кiтабында өз тұжырымдамасының мазмұнын баяндады. Кейнс теориясының бас идеясы- нарықтық капиталистiк экономиканың өзiн-өзi реттеудi жоққа шығару. Ол өз күшiн шындықпен, атап айтқанда, капитализмде өндiрiстiң кезеңдi құлдырауы мен одан туындаған жұмыссыздықтың орын алуымен жанасатын жаңа жұмыспен қамтылу теориясын әзiрлеуге жұмсады. Мұның өзiнде жаңа теорияда кезеңдi құлдырау мен өндiрiс дағдарысына байланысты заңды туындайтын мәжбүрлi жұмыссыздыққа ерекше назар аударылады.
Бұдан әрi нарық экономиканы өзiнен-өзi реттеушi бола алмайтынына және толық жұмыспен қамтуды, өндiрiстiң және бағалардың тұрақтылығын қамтамасыз ете алмауына байланысты, онда кейнсиандықтар мемлекет осы мiндеттердi жүзеге асыруда белсендi рөль атқаруға тиiс деп санайды. Мемлекет кезең-кезеңмен туындайтын құлдыраулар мен өндiрiстiң күрт өрiстеуiн (экономикалық циклдар) жұмсартатын осындай қазынашылық және ақша-несие саясатын жүргiзуге араласуы тиiс. [6, 11 б]
Тауарларды және қызметтердi мемлекеттiк сатып алу жиынтық шығындардың негiзгi құрамы, мемлекеттiк реттеу саясатының маңызды элементi екенiн ескеру қажет. Мұның өзiнде мемлекеттiк шығындарды арттыру мен азайту iшкi өндiрiс мөлшерiнiң артуына және қысқаруына ықпал етедi. Сондықтан мемлекет құлдырау кезеңде өзiнiң шығындарын арттыруға, ал инфляция кезiнде оларды қысқартуға тиiс. Осындай шығындар өндiрiс деңгейiне, тиiсiнше жұмыспен қамтуға тiкелей әсер ететiнiн атап өту қажет. Салықтық және ақша - несие саясаты, керiсiнше, өндiрiс мөлшерiне жанама әсер етедi. Мысалы, салықтар тұтынуға тiкелей әсер етсе, ал ол арқылы ұлттық өндiрiс мөлшерiне жанама әсер етедi.
Кейнсиандықтардан монетаристердiң айырмашылығы олар ақша-несие саясатын экономиканы реттеудiң маңызды құралы деп санамайды. Ақша ұсынысы пайыздық мөлшерлеменiң өзгеруiне әкеп соқтыруына, ал соңғысы инвестицияларға арналған несиеге әсер етуiне байланысты, сондай-ақ ақша мен пайыздық мөлшерлеменiң реттеушi рөлi мемлекеттiк шығындар сияқты едәуiр емес деп санайды. Кейнстi кейбiр зерттеушiлер ақшаның экономиканы тұрақтандыру үшiн маңызы жоқ дегендi айтады.
Кейнстiң "ақшаның маңызы жоқ" деп айтатын iзбасарларының дұрыс ақша-несие саясатын қолдамауы, әсiресе, Екiншi дүниежүзiлiк соғыстан кейiн басталған инфляция жағдайларында оның тұжырымдамасына сынмен қарауға себеп болды.
Экономикада iскерлiк цикл деп нақты өндiрiс мөлшерiнiң кемуiмен немесе артуымен, халықтың жұмыспен қамту мен бағалар деңгейiнiң өзгеруiмен сипатталатын құлдырау мен өрлеудiң кезектесуi аталады. Мұның өзiнде кәдiмгi iскерлiк цикл төрт фазадан тұрады: нақты өндiрiс мөлшерiнiң түсуiмен орын алатын құсыру және тиiсiнше жұмыссыздық күшейедi және егер құсыру фазасы жарты жылдан астам жалғасса, онда құлдырау орын алады; цикл өзiнiң төменгi нүктесiне жеткен кезде және орташа бiр жарым жыл жалғасса -ол түбiне жетедi; нақты өндiрiс мөлшерi кеңейе бастап, халықтың жұмыспен қамту арттырылып, бағалар тұрақтандырылғанда кеңею фазасы орын алады. Нақты өндiрiс мөлшерi барынша жоғары деңгейге жеткен нүкте шарықтау деп аталады. Осыдан бастап жаңа цикл басталады.
М. Фридмен мен А. Шварц өздерiнiң АҚШ-да 1867-1960 жылдары ақша айналымының тарихы" деп аталатын жұмыстарында ақша айналымының рөлiн егжей-тегжейлi зерттеген. Ауқымды статистикалық материалдың негiзiнде, олар айналымдағы ақша жиынының өсу қарқыны циклдар iскерлiктермен сәйкес келмесе де, солармен байланысты циклдiк схемаға сәйкес екенiн айқындады. Ақша циклы iскерлiк циклдың алдында болады, өйткенi айналымдағы ақша мөлшерi өзiнiң шарықтауына жетiп жоғары нүктеге- iскерлiк циклының шарықтауына дейiн түсе бастайды. Және керiсiнше, ақша мөлшерi iскерлiк цикл өзiнiң төменгi нүктесi- түпке дейiн жеткен сәтке дейiн арта бастайды. [4, 189 б]
Нарықтық экономикаға көшу мен ақша-несие саласында мемлекеттiк саясат рөлiнiң белсендiлеуi ақша мөлшерiнiң баға деңгейiне әсер етуiн күшейттi, сұраныс пен ұсыныстың тепе-теңдiгi ақша теориясы мәселелерiне мүдделiлiктiң артуына ықпал еттi. Баға деңгейiн белгiлеу мен өндiрiс тиiмдiлiгiн өзгертуде ақша мөлшерiнiң артықшылығын мойындау, айналымдағы ақшаның сандық теориясының негiзгi мазмұнын құрайды.
Ақшаның осындай әсерi американдық экономист И. Фишердiң ақша теориясының неоклассикалық бағытының бөлiгi болып табылатын айырбасты теңестiруде келтiрiлген:
MV= PQ (1)
мұнда:
M-айналымдағы ақша мөлшерi немесе ақша ұсынысы;
V-ақша айналымының жылдамдығы;
P- тауарлық мәмiлелер бағасының орташа деңгейi;
Q- тауарлық мәмiлелердiң мөлшерi (ұлттық өнiм);
Iс жүзiнде бағалардың өзгеруi айналымдағы ақша мөлшерiмен ғана емес, сондай-ақ тауарлар бағасының өзгеруiмен де байланысты (өндiрiс шығындары). [1, 136 б]
Ақша мөлшерi теориясының тұжырымдамасы ақша айналымы жылдамдығының тұрақты шамасы (V) мен тауарлық мәмiлелер саны (Q) үшiн дұрыс болып табылады, ол iс жүзiнде болуы мүмкiн емес. Сандық доктринасының басқа өкiлi (кембридждiк) ағылшын экономисi А. Пигу ақша ұсынысының мына формуласын ұсынады):
M=K x P x T (2)
мұнда:
M- ақша мөлшерi;
K - ақшалай нысанда иеленгiсi келетiн жылдық кiрiс үлесi;
P - баға деңгейi;
К- өндiрiстiң нақты мөлшерi;
Экономистер ұзақ жылдар бойы экономикалық өсу факторларына ықпал ететiн ақша-несие саясатының тұжырымдамаларына қатысты пiкiр таластыруда.
Нарықтық экономика iштей тұрақсыз өзгермелi жүйе болып табылады, мемлекеттiк реттеуге онда негiзгi рөл берiлген. Реттеушiлер қатарында мемлекеттiң монетарлық саясаты маңызды орын алады; ақша ұсынысындағы өзгерiс инвестициялық сұраныстың өзгеруiне әкелiп соқтырған пайыздық мөлшерлеме деңгейiнiң өзгеруiнiң себепкерi болып табылады, ал мультикативтiк әсер арқылы атаулы жалпы ұлттық өнiм (ЖҰӨ) өзгередi.
Кейнсиандық теорияның негiзгi теориялық теңдеуi мынадай:
ЖҰӨ=С+1+G+NX (3)
мұнда:
С- халықтың тұтыну шығындары;
1- инвестициялар;
G- тауарлар мен қызметтер сатып алуға арналған мемлекеттiк шығындар;
NX - таза экспорт;
Кейнсиандықтар мемлекеттiк реттеу процесiнде тоқыраған экономиканы тұрақтандыру iсiнде бюджеттiк саясатқа, салық жүйесi мен мемлекеттiк шығындар құрылымының өзгеруiне негiзгi маңыз бередi. Олардың түсiнiгiнше өндiрiстiң құлдырау, жұмыссыздық пен инфляция жағдайында монетарлық саясаттың макроэкономикалық салдары көп мәндi. Кейнсиандық тұжырымдаға сәйкес нақты пайыздық мөлшерлемесiнiң деңгейiн төмендетумен (инфляция пайызы шегерiлген пайыздық мөлшерлеме) монетарлық саясатты ынталандыру ақша ұсынысын көбейтедi және инвестициялық сұранысты арттыруға жетелейдi.
Осыған байланысты ЖҰӨ мультипликациялық тиiмдiлiгi артады. Өндiрiстiң құлдырауы тоқтап, жұмыссыздық азаяды, халықтың кiрiсiнiң артуы үшiн жағдайлар жасалады. Ақша ұсынысы артқанда, олардың қысқа мерзiмдi артықшылығы пайда болады. Халық артқан ақша запастарын тауар сатып алуға немесе банктердегi салымдарда жинақтайды. Ақша сұранысы артып, тиiсiнше бағалар да өседi. Халық пен фирмалардың шоттардағы қолма-қол ақшанысың мөлшерi де артады. Егер ақша ұсынысын азайтса, онда пайыздық мөлшерлеменiң өсуiмен тепе-теңдiк белгiлiнедi.
Монетаризм нарықтық экономика - өзiн-өзi реттеуге қабiлеттi iштей тұрақты жүйе деген сенiмге негiзделген. Ол инвестициялар мен ЖҰӨ арасындағы емес, айналымдағы ақша жиыны мен нарықтық ЖҰӨ арасындағы тығыз байланысқа негiзделедi. Осы бағыттың бас теоретигi М. Фридмен мемлекет айналымдағы ақша жиынының негiзделген тұрақты өсуiн қолдауға негiзделген "ұзақ мерзiмдi тепе-теңдiк монетарлық саясаттың ақша тәртiбiн" алдыға тартады. М. Фридменнiң теңдеуi бойынша осындай өсу шамасы: [1, 141 б]
M=РY (4)
мұнда:
M- ақша өсiмiнiң орташа жылдық қарқыны, ұзақ мерзiмдi пайызы;
P - болжалды инфляцияның орташа жылдық қарқыны, ұзақ мерзiмдi пайызы;
Y - ЖҰӨ өсiмiнiң орташа жылдық қарқыны, ұзақ мерзiмдi пайызы;
Қазiргi заманғы сандық теория классикалық канондарды жетiлдiрдi. Теориялық ақша үлгiлерi синтетикалық нысанды иелендi, оларға екi теорияға тән мемлекеттiк ақша-несие саясатындағы элементтерi де Үкiметтiң айналымдағы ақша мөлшерiне әсер ететiн саясаты Республиканың ақша-несие саясатындағы монетарлық тұжырымдама ережелерi өтпелi кезеңнiң экономикасының ерекшелiктерiне орай iшiнара iске асырылған болатын (мысалы, ақша жиыны төмендегенде төленбеген ақшаның өсуi). Iс жүзiнде қиын проблемаларды шешу үшiн ымыралы шешiм iздестiру, қарама-қайшы үрдiстердi байланыстыру, естi тиiмдi шараларды пайдалану қажеттiлiгi туындады.
Дамыған елдерде банк қадағалауы қаржы дағдарыстарына, экономикалық оқиғалар мен саясаттағы құбылыстарға жауап ретiнде дамыды. Екi деңгейлi банк жүйесi болған кезде орталық банк ақша мультипликаторларының тетiгiн немесе екiншi деңгейдегi банктер жүргiзетiн ақша аударымдарының эмиссиясын (қайталама эмиссия) қадағалауды жүзеге асырады. Әкiмшiлiк-әмiршiлдiк экономика жағдайында ақша рөлi өнiм шығарудың әртүрлi шығындар жиынтығына (материалдар, амортизация, еңбекақы және т.б.) бағынысты болады. Ақшаның басымды есептiк және бақылау рөлi "қысымға түскен инфляцияны" жасыруға, тұтынушылық тауарлар тапшылығында әркелкi бағалар белгiлеуге және ресурстарды өтiмсiз тауарларға шашырауға ықпал еттi. Жиынтық сұраныс пен жиынтық ұсыныстың тепе-теңсiздiк ара қатынасында нұсқаумен белгiленген бағалар негiзсiз тұрақты болып қалды.
Ақша айналымының жылдамдығы төмендедi, жинақтаулардың нақты сектордан алып-сатарлық сипаттағы сипаттағы қаржы операцияларына өту процесi жеделдетiлдi.
Дүниежүзiнiң 83 елiнде инфляция мен айналымдағы ақша мөлшерiнiң байланысын зерделеу айналымдағы ақша мөлшерi мен инфляция жылдамдығының арасындағы жоғары деңгейдегi тәуелдiлiктi айқындады.
Дүниежүзiлiк экономикалық тәжiрибеде ақша-несие саясатын реттейтiн әртүрлi құралдар пайдаланылады:
ашық нарықтағы яғни, құнды қағаздар нарығында операциялар;
есептеу мөлшерлемесi саясаты, яғни, екiншi деңгейлi банктердiң орталық банктен қарыздары бойынша пайыздарын реттеу;
мiндеттi резервтер нормативiнiң өзгеруi.
Ақша-несие саясатының басқарушы құралдары: қайта қаржыландырудың пайыздық мөлшерлемесi, қысқамерзiмдi теңге несиелерi және үш айлық мекамдар бойынша сияқы мөлшерлемесi ақша эмиссиясын бақылау кезiнде Ұлттық банктiң монетарлық процесi тетiгiнiң негiзiн құрайды. [2, 107 б]
Орталық банк осындай құралдардың жәрдемiмен тiкелей және Қаржы министрлiгiмен келiсiм бойынша осы кезеңдегi монетарлық саясатқа сәйкес пайыздық жағдайларды, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz