Қазіргі қазақ және орыс газет мәтіндердегі цитация
Диплом жұмысының жалпы сипаты. Қазіргі қазақ және орыс газет мәтіндерінде цитация қағидатымен мәтінге енгізілетін құрылымдардың (дыбыс, сөз, сөз тіркесі абзац, сөйлем) мағыналық тұтастығы, дыбыстық үйлесімі, пунктуациялық заңдылықтары сақтала бермейді. Жаңадан түзіліп отырған мәтінге басқа мәтіннің таңбасы ретінде енгізіліп, еске түсіру арқылы екі мәтін семантикасын қатар алып, салыстыру, қарсы қою нәтижесінде қосымша мағына үстейді, дамытады, суреттеп отырған оқиға не құбылысты жан-жақты толық танытады.
Диплом жұмысының өзектілігі. Публицистикалық мәтін – автордың өзін қоршаған ортаны, болмысты, қоғамдық-әлеуметтік формацияны өз тұрғысынан түсініп, сол өзі түсінген, елестеткен бейнені оқырманға эстетикалық өңдеп жеткізетін құрылым. Оның тілдік қабатында жалпыхалықтық қолданыстағы лексика-фразеологиялық бірліктермен қатар, ауызекі әдебиетіне тән мақал-мәтелдер, өзінен бұрын өмір сүрген ақын-жазушылардың сөзқолданысы кейде саналы түрде, кейде еріктен тыс ұшырасуы мүмкін. Тілдік қауымдастыққа жақсы таныс, көпке белгілі шығармалардан алынған түрлі көлемдегі, түрлі деңгейдегі үзінділерді қолдану автордың ой-өрісін, эрудициясын танытатын, өз алдындағы әдебиет қайраткерлерін бағалауын жеткізетін, сондай-ақ сол мәтінді оқитын оқырманның ұлттық әрі әлемдік мәдениет үлгілерімен таныстығын көрсететін тілдік дерек ретінде қарастырыла алады.
Диплом жұмысының өзектілігі. Публицистикалық мәтін – автордың өзін қоршаған ортаны, болмысты, қоғамдық-әлеуметтік формацияны өз тұрғысынан түсініп, сол өзі түсінген, елестеткен бейнені оқырманға эстетикалық өңдеп жеткізетін құрылым. Оның тілдік қабатында жалпыхалықтық қолданыстағы лексика-фразеологиялық бірліктермен қатар, ауызекі әдебиетіне тән мақал-мәтелдер, өзінен бұрын өмір сүрген ақын-жазушылардың сөзқолданысы кейде саналы түрде, кейде еріктен тыс ұшырасуы мүмкін. Тілдік қауымдастыққа жақсы таныс, көпке белгілі шығармалардан алынған түрлі көлемдегі, түрлі деңгейдегі үзінділерді қолдану автордың ой-өрісін, эрудициясын танытатын, өз алдындағы әдебиет қайраткерлерін бағалауын жеткізетін, сондай-ақ сол мәтінді оқитын оқырманның ұлттық әрі әлемдік мәдениет үлгілерімен таныстығын көрсететін тілдік дерек ретінде қарастырыла алады.
1 Сүлейменова Э.Д., Шәймерденова Н.Ж., Смағұлова Ж.С., Ақанова Д.Х. Әлеуметтік лингвистика терминдерінің сөздігі. – Астана: Арман-ПВ, 2008. – 392 б.
2 Әділова А.С.Көркем мәтін құбылысындағы цитация немесе мәтін ішіндегі мәтін. - Алматы: Ғылым, 20. – 184 б.
3 Ямпольский М.Б. Память Тиресия. Интертектуалность и кинематограф.- М: РИК Культура, 1993. – 427 с.
4 Арнольд И.В. Проблемы диологизма, интертектуальности и герменевтики.–СПб: Образование, 1995.–72 с.
5 Тынянов Ю.Н О пародии // Поэтика. История литературы. Кино.- М: Наука, 1977. –290 с.
6 Кристева Ю.Бахтин, слово, диалог и роман // Вестник Московского Университета. Серия Филология.1995. № 9.
7 Ташимханова Д.С. Инстертекстуальность и средства ее реализации в публицистическом тексте-Абай атындағы ҚазҰПУ хабаршысы.Филология сериясы. 2010. № 4.
8 Фоменко И.Ю. Цитата. Литературоведческий словарь. – М:Изд. РДЛ, 2002. –208 с.
9 Земская Е.А. Цитация и виды ее трансформации текста современных газетах// Изд.МГУ.1996. № 7. 25-27 c.
10 Фатеева Н.А. Интертекстуальность и ее функции в художественном дискурсе// Известия РАН.Серия литературы и языка.1997. № 5.
11 Әділовва.А.С. Қазіргі қазақ көркем шығармаларындағы интертекстуалдылықтың репрезентациясы, семантикасы, құрылымы: Авторереферат. – Алматы, 2010.–55 б.
12 «Қазақстан»: Ұлттық энциклопедиясы – Алматы: «Аруна Ltd» ЖШС, 1998. – 304б.
13 Қазақ тілінің түсіндірме сөздігі. – Алматы: «Дайк Пресс», 2008. – 968 б.
14 Вежбицкая.А.С. Дескрипция или цитация // Новое в зарубежной лингвистике. М.:Прогресс, 1982. – 237-262c.
15 Cеменова Н.В. Цитата в художественной прозе: диссер... филолог.наук.-М., 2004. – 330c
16 Сүлейменова Э.Д., Авакова Р.А., Мәдиева Г.Б. Қазақ тілі лексикалық қорындағы шетел сөздер // ҚазМУ хабаршысы. Филология сериясы. − №37. – Алматы: Қазақ университеті, 2000. – 112-113 б.
17 Салқынбай А.Б., Абақан Е. Лингвистикалық түсіндірме сөздік. – Алматы: Сөздік-Словарь, 1998. – 118 б.
18 Байтұрсынов.А. Тіл тағылымы. – Алматы: Ана тілі, 1992. –253б.
19 Сыздық Р. Қазақ пунктуациясының ережелері.Алматы,1961. – 132 б
20 Адилова А. С. Вербализация визуального в художественной коммуникации научное издание/ Халықаралық Ғыл.практ. конф.мат. – Көкшетау. 2006. – 68c.
21. Есенова Қ.Б Қазіргі қазақ медиа-мәтінінің прагматикасы . Автореферат. – Алматы, 2007–50 б.
22. Әлкебаева Д. Қазақ тілінің прагмастилистикасы.Алматы: «Зият Пресс, 2007. –243б
23 Шапиро А.Б. Основы русской пунктуации.М: Изд. Академии Наук, 1995. – 324 с.
24 Греков В., Крючков С.Е., Русский язык 10-11 класс.М., «Академия» , 2002. – 267c.
25 Туманян Э.Г. Место и значение периодики в образовании литературных языков // Язык и массовая коммуникация. – М.: Наука, 1984. –14-35 c.
26 Исаев С. Қазақ әдеби тілінің совет дәуірінде дамуы. – Алматы: Мектеп, 1973. – 196 б.
27 Сепир.Э. Коммуникация / Избранные труды поязыкознанию и культурологии. – М.: Прогресс-Универс, 1993. – 656 с.
28 Костомаров В. Г. Русский язык на газетной полосе. М.: Изд. МГУ, 1971. – 266с.
29 Момынова Б. Газет лексикасы (жүйесі мен құрылымы). – Алматы: Арыс, 1999. – 228 б.
30 Ихсангалиева.Г.К. Функционально-праматический анализ загаловок // Павлодар мемлекеттік Университетінің хбаршысы. Филология сериясы. – 2009. –25б.
31 Алещанова И.В. Цитация в газетном тексте: Автореф. дисс филол. наук. – Волгоград, 2000. – 22с.
32 Егемен Қазақстан. – 21 ақпан. 2010. №15.
33 Алматы ақшамы. – 6 шілде. 2011. № 45.
34 Казахстанская правда. – 8 мамыр. 2012. № 57.
35 Жас Алаш 2013. – 2 наурыз. 2013. 34.
2 Әділова А.С.Көркем мәтін құбылысындағы цитация немесе мәтін ішіндегі мәтін. - Алматы: Ғылым, 20. – 184 б.
3 Ямпольский М.Б. Память Тиресия. Интертектуалность и кинематограф.- М: РИК Культура, 1993. – 427 с.
4 Арнольд И.В. Проблемы диологизма, интертектуальности и герменевтики.–СПб: Образование, 1995.–72 с.
5 Тынянов Ю.Н О пародии // Поэтика. История литературы. Кино.- М: Наука, 1977. –290 с.
6 Кристева Ю.Бахтин, слово, диалог и роман // Вестник Московского Университета. Серия Филология.1995. № 9.
7 Ташимханова Д.С. Инстертекстуальность и средства ее реализации в публицистическом тексте-Абай атындағы ҚазҰПУ хабаршысы.Филология сериясы. 2010. № 4.
8 Фоменко И.Ю. Цитата. Литературоведческий словарь. – М:Изд. РДЛ, 2002. –208 с.
9 Земская Е.А. Цитация и виды ее трансформации текста современных газетах// Изд.МГУ.1996. № 7. 25-27 c.
10 Фатеева Н.А. Интертекстуальность и ее функции в художественном дискурсе// Известия РАН.Серия литературы и языка.1997. № 5.
11 Әділовва.А.С. Қазіргі қазақ көркем шығармаларындағы интертекстуалдылықтың репрезентациясы, семантикасы, құрылымы: Авторереферат. – Алматы, 2010.–55 б.
12 «Қазақстан»: Ұлттық энциклопедиясы – Алматы: «Аруна Ltd» ЖШС, 1998. – 304б.
13 Қазақ тілінің түсіндірме сөздігі. – Алматы: «Дайк Пресс», 2008. – 968 б.
14 Вежбицкая.А.С. Дескрипция или цитация // Новое в зарубежной лингвистике. М.:Прогресс, 1982. – 237-262c.
15 Cеменова Н.В. Цитата в художественной прозе: диссер... филолог.наук.-М., 2004. – 330c
16 Сүлейменова Э.Д., Авакова Р.А., Мәдиева Г.Б. Қазақ тілі лексикалық қорындағы шетел сөздер // ҚазМУ хабаршысы. Филология сериясы. − №37. – Алматы: Қазақ университеті, 2000. – 112-113 б.
17 Салқынбай А.Б., Абақан Е. Лингвистикалық түсіндірме сөздік. – Алматы: Сөздік-Словарь, 1998. – 118 б.
18 Байтұрсынов.А. Тіл тағылымы. – Алматы: Ана тілі, 1992. –253б.
19 Сыздық Р. Қазақ пунктуациясының ережелері.Алматы,1961. – 132 б
20 Адилова А. С. Вербализация визуального в художественной коммуникации научное издание/ Халықаралық Ғыл.практ. конф.мат. – Көкшетау. 2006. – 68c.
21. Есенова Қ.Б Қазіргі қазақ медиа-мәтінінің прагматикасы . Автореферат. – Алматы, 2007–50 б.
22. Әлкебаева Д. Қазақ тілінің прагмастилистикасы.Алматы: «Зият Пресс, 2007. –243б
23 Шапиро А.Б. Основы русской пунктуации.М: Изд. Академии Наук, 1995. – 324 с.
24 Греков В., Крючков С.Е., Русский язык 10-11 класс.М., «Академия» , 2002. – 267c.
25 Туманян Э.Г. Место и значение периодики в образовании литературных языков // Язык и массовая коммуникация. – М.: Наука, 1984. –14-35 c.
26 Исаев С. Қазақ әдеби тілінің совет дәуірінде дамуы. – Алматы: Мектеп, 1973. – 196 б.
27 Сепир.Э. Коммуникация / Избранные труды поязыкознанию и культурологии. – М.: Прогресс-Универс, 1993. – 656 с.
28 Костомаров В. Г. Русский язык на газетной полосе. М.: Изд. МГУ, 1971. – 266с.
29 Момынова Б. Газет лексикасы (жүйесі мен құрылымы). – Алматы: Арыс, 1999. – 228 б.
30 Ихсангалиева.Г.К. Функционально-праматический анализ загаловок // Павлодар мемлекеттік Университетінің хбаршысы. Филология сериясы. – 2009. –25б.
31 Алещанова И.В. Цитация в газетном тексте: Автореф. дисс филол. наук. – Волгоград, 2000. – 22с.
32 Егемен Қазақстан. – 21 ақпан. 2010. №15.
33 Алматы ақшамы. – 6 шілде. 2011. № 45.
34 Казахстанская правда. – 8 мамыр. 2012. № 57.
35 Жас Алаш 2013. – 2 наурыз. 2013. 34.
РЕФЕРАТ
Диплом жұмысының тақырыбы: Қазіргі қазақ және орыс газет мәтіндердегі цитация
Диплом жұмысының көлемі: 55 бет
Пайдаланылған әдебиеттер саны: 35
Тірек сөздер: цитата, дәйексөз, цитация, интертекст, интнертекстуалдылық, газет мәтіні, публицистикалық стиль, пунктуация.
Диплом жұмысының нысаны: Қазақ және орыс газет мәтіндеріндегі цитаталар.
Диплом жұмысының пәні: Газет мәтіндеріндегі цитация құбылысы
Диплом жұмысының мақсаты: диплом жұмысының мақсаты қазіргі қазақ және орыс газет мәтіндеріндегі цитаталардың контексттік сипатын талдау. Осы мақсатқа жету үшін мынадай міндеттер қойылды:
oo интертекстуалды контексте мәтін ұғымын анықтап, нақтылау, сол
арқылы зерттеу жолын бағдарлап алу;
oo мәтін ұғымындағы цитата және цитация ұғымдарының ара жігін
ажырату;
oo цитаталық элемененттердің қазіргі газет мәтіндерінде атқаратын
қызметін анықтау;
oo контекстте цитаталардың пунктуациялық заңдылықтар бойынша
жазылужолдарын көрсету.
Диплом жұмысының әдістері: жұмыс барысында жалпылама салыстыру, сұрыптау, жинақтау, жүйелеу, тақырыптық топтау әдістері қолданылды.
Диплом жұмысының материалы: зертеу жұмысының негізгі нысаны газеттен 50-ге жуық газеті нөмерлері, 150 мақала, 100-ге жуық цитата қаралды.
Диплом жұмысының дереккөздері: 2010-2013 жылдар аралығында жарық көрген қaзaқ жәнe opыс тілді гaзeт мәтіндepі (Айқын, Егемен Қазақстан, Жас Алаш, Алматы ақшамы, Литер, Казахстанская правда), жәнe www.baq.kz peсми сaйттapындaғы мәтіндep. Бағдан Момынованың Газет лексикасы жүйесі мен құрылымы атты еңбегі. Сөздіктер: Қазақ тілінің түсіндірме сөздігі, Э.Д. Сүлейменова басшылығымен шыққан Әлеуметтік лингвистика терминдерінің сөздігі.
Диплом жұмысының нәтижелері:Зерттеу жұмысы аясында мәтінаралық байланыс ұғымындағы интертекст ұғымына анықтама берілді. Қазіргі газет мәтіндеріндегі цитаталардың қызметі, орны, және негізгі пунктуациялық талаптары көрсетілді. Жұмыстың практикалық бөлімінде қазақ және орыс мәтініндегі цитация құбылысының айырмашылықтары мен ұқсастықтары салыстырылды. Сонымен қатар газет мәтіндерінен жиналған цитаталар бойынша Қ Р Президенті Н. Назарбаевтың дәйексөздер жинағы құрастырылды.
Диплом жұмысының құрылымы: диплом жұмысы кіріспе, екі тараудан, қорытынды және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен, қосымшадан тұрады.
МАЗМҰНЫ
ГЛОССАРИЙ
Мәтін (текст; text) ̶ бұл жалпы тақырып төңірігіндегі біріккен, сабақтастық пен тұтастық тән, ақпаратты жеткізетін мазмұнды сөйлемдердің тізбегі. Мәтін сөзінің этимологиясы семантикалық құрылымдардан тұрады; адамның жасаған нәрсесі, осы істелген нәрсе элементтерінің ішкі байланыстылығы, істелген нәрсенің шеберлілігі және осы аталған үш семантикалық құрылымдарға сай оны үш пән мәтінтану, герменевтика және поэтика зерттейді.
Интертекст - басқа мәтіндермен байланысы түрлі маркерлер арқылы көрініп тұратын, уақыты жағынан кейін түзілген көркем шығарма және оған цитация қағидатымен кіргізілген тілдік семантикалық бірлік; интертекстуалды немесе келтірінді элемент-көркем туындының семантикасын түзуге, түрлі ассоциация тудыруға ықпал ететін, басқа мәтіндермен байланысы имлицитті, эксплицитті түрде әр қилы тілдік деңгейде вербалданған бөгде мәтін немесе прецедентті құбылыс.
Цитата (лат. cіto - келтіремін, шақырамын) - түпнұсқадан сөзбе-сөз алынған үзінді. Автордың ойын беделді пікірлермен тиянақтау үшін, біреудің пікіріне сын айту үшін, құнды дерек ретінде пайдалану үшін қолданылады. Цитата, негізінен, баспасөз материалдарында, ғылыми еңбектерде, кітаптар мен әр түрлі қолжазбаларда, баяндамалар мен сөйлеген сөздерде келтіріледі. Дәйексөздер ғылыми еңбектерде пайдаланғанда, сол еңбекте айтылатын оймен логикалық тұрғыдан қабысып, жарасым табуы тиіс. Айтылмақ ойды одан әрі дамытып, жаңа деректермен толықтырып тұру керек. Сонда ғана ол өз міндетін атқарады. Әдетте, зерттеу еңбектерінде, көбінесе әдебиет, мәдениет, өнер, ғылым қайраткерлері пікірлерінен дәйексөздер алынып отырады.
Тіл ағыл. language - ойлаумен, халықтың менталитетімен, мәдениетімен үздіксіз, тығыз байланыстағы адам қарым-қатынасының әлеуметтік аса маңызды құралы; шартты, құрылымдық-негізделген мағынасы бар таңбалар мен нышандардың жүйесі. Тіл - адамдар арасындағы саналы әлеуметтік сөйлеу қарым-қатынасының негізі; адамдардың мінез-құлқын реттеудің, қоғамды және оның әралуан құрылымдық элементтерін басқарудың маңызды құралы.
Газет - мерзімді, уақытша не бір рет қана шығатын басылым. Ежелгі Шығыс қалаларында көпшілік орындарға ілінетін хан жарлықтарынан бастау алды. 16 ғасырда Венецияда жаңалық жазушылар орталығы құрылып, арнаулы ақпараттарын газета (италиянша gazzetta - базар нарқы туралы ақпарат сатып алуға арналған нұсқау) деп атаған. 1631 жылы француздық La gazzette мерзімді басылымының шығуына байланысты газета термині осы заманғы мағынасына ие болды.
Публицистика (лат. publіcus -қоғамдық) - әдебиет пен журналистиканың қоғамдағы көкейкесті, өткір мәселелерді қозғайтын саласы. Публицист публицистикамен айналысатын адам. Публицистика - латынның publich - қоғамдық деген сөзінен шыққан, яғни өмірдің әлеуметтік, өндірістік, ғылыми, мәдени және бсқа құбылыстарын өмірдеректерін негіз ететін әдеби жанр. Публицистика белгілі бір күннің, сол дәуірдің саясатымен, философиялық көзқарастарымен байланыстырады
Публицистикалық стиль (бұқаралық ақпарат құралдарының тілі )- функциональдық стильдердің бірі. Публицистикалық стиль қоғамдық өмірдің алуан саласында, саяси, мәдени экономикалық қарым-қатынастарды көрсетуге қызммет етеді. Публицистикалық стильдің екінші бір түрі ерекшелігі бар: ол-ұлттық әдеби тілдің толығуына зор ықпал етеді әрі әдебит тілдің лексикалық-грамматикалық жүйелеріндегі даму ерекшеліктерін көрсете алады.
Пунктуация термині латынның punctum - нүкте деген сөзінен алынған.Ол, ең алдымен, тілдегі алфавитке енбейтін графикалық таңбалар жиынтығы, жазу емлелерімен бірге, мәтінді өз ішінде бір-бірінен айырып түсінуге мүмкіндік беретін және оны графикалық жағынан ұйымдастыратын жазу тілінің негізгі құралы болып саналады;екіншіден, тыныс белгілерін дұрыс қою жөніндегі ережелерді; үшіншіден, тыныс белгілері деген мағынаны білдіреді.Пунктуация-жазу тіліне қызмет ететін шартты таңба.
Эпиграф (грек. epіgraphe - жазылған сөз) - әдебиетте жеке шығармалар алдынан келтірілген үзінді, өнеге сөздер, не өлең жолдары. Әдетте жазушы айтайын деген ойын аңғарту үшін осындай қысқа қайырма тағылым сөздерді келтіреді.
КІРІСПЕ
Диплом жұмысының жалпы сипаты. Қазіргі қазақ және орыс газет мәтіндерінде цитация қағидатымен мәтінге енгізілетін құрылымдардың (дыбыс, сөз, сөз тіркесі абзац, сөйлем) мағыналық тұтастығы, дыбыстық үйлесімі, пунктуациялық заңдылықтары сақтала бермейді. Жаңадан түзіліп отырған мәтінге басқа мәтіннің таңбасы ретінде енгізіліп, еске түсіру арқылы екі мәтін семантикасын қатар алып, салыстыру, қарсы қою нәтижесінде қосымша мағына үстейді, дамытады, суреттеп отырған оқиға не құбылысты жан-жақты толық танытады.
Диплом жұмысының өзектілігі. Публицистикалық мәтін - автордың өзін қоршаған ортаны, болмысты, қоғамдық-әлеуметтік формацияны өз тұрғысынан түсініп, сол өзі түсінген, елестеткен бейнені оқырманға эстетикалық өңдеп жеткізетін құрылым. Оның тілдік қабатында жалпыхалықтық қолданыстағы лексика-фразеологиялық бірліктермен қатар, ауызекі әдебиетіне тән мақал-мәтелдер, өзінен бұрын өмір сүрген ақын-жазушылардың сөзқолданысы кейде саналы түрде, кейде еріктен тыс ұшырасуы мүмкін. Тілдік қауымдастыққа жақсы таныс, көпке белгілі шығармалардан алынған түрлі көлемдегі, түрлі деңгейдегі үзінділерді қолдану автордың ой-өрісін, эрудициясын танытатын, өз алдындағы әдебиет қайраткерлерін бағалауын жеткізетін, сондай-ақ сол мәтінді оқитын оқырманның ұлттық әрі әлемдік мәдениет үлгілерімен таныстығын көрсететін тілдік дерек ретінде қарастырыла алады. Түрлі түпнұсқа мәтіндерден алынған әр деңгейдегі үзінділерді қолдану постмодернисттік әдебиеттің бірден-бір белгісі деп есептеле бастады. Постмодернизм әдебиетінде басқа мәтіндердің үзінділері ашық немесе жасырын түрде кездесуі цитатаның негізгі белгілерінің біріне сай келетіндіктен, әлемдік әдебиеттану мен тіл білімі ғылымдарында цитатция, цитирование, цитатная речь терминдері айналымға кірді. Аталмыш терминдердің ара жігі ажыратылмауы және қазақ тіл білімінде цитаталарға арналған белгілі бір заңдылықтардың, теориялық еңбектердің болмауы, мәтін лингвистикасы тұрғысынан қарастырылмауы жұмыстың өзектілігіне айналып отыр.
Диплом жұмысының нысаны. Қазақ және орыс газет мәтіндеріндегі циататалар.
Диплом жұмысының пәні. Газет мәтіндеріндегі цитация құбылысы
Диплом жұмысының мақсаты мен міндеттері. Диплом жұмысының мақсаты қазіргі қазақ және орыс мәтіндеріндегі цитация құбылысының ерекшелігін көрсету. Енді осы мақсатқа жету үшін мынадай міндеттер қойылды:
oo интертекстуалдылық теориясының қалыптасу жолдарын анықтау;
oo цитата және цитация ұғымдарының ара жігін анықтау;
oo цитаталардың газет мәтініндегі жұмсалу қызметін көрсету;
oo цитаталарға қойылатын негізгі талаптарды табу;
oo цитаталардың орфографииялық, пунктуациялық заңдылықтар бойынша қазіргі газет мәтіндерімен жұмыс жасау.
Диплом жұмысының материалы: зертеу жұмысының негізгі нысаны газеттен 50-ге жуық газеті нөмерлері, 150 мақала, 150-ге жуық цитата қаралды.
Диплом жұмысының дереккөздері: 2010-2013 жылдар аралығында жарық көрген қaзaқ жәнe opыс тілді гaзeт мәтіндepі (Айқын, Егемен Қазақстан, Жас Алаш, Алматы ақшамы, Литер, Казахстанская правда), жәнe www.baq.kz peсми сaйттapындaғы мәтіндep. Сөздіктер: Қазақ тілінің түсіндірме сөздігі, Э.Д. Сүлейменова басшылығымен шыққан Әлеуметтік лингвистика терминдерінің сөздігі.
Диплом жұмысының зертеу әдістері: жұмыс барысында жалпылама сұрыптау, салыстыру, жинақтау, жүйелеу, тақырыптық топтау әдістері қолданылды.
Диплом жұмысының теориялық-әдістемелік негіздері. Әлемдік лингвистикадағы мәтін мәселесіне арналған М. Ямпольский, И.Р. Гальперин, Ю. Тынянов,Н Б. Кристеева, А. Фатеева, И.П. Cмирнов А. Арнольд еңбектері; интертекстуалдылық теориясын зерттеуші отандық ғалым Әділова Алмагүл Советқызының Көркем мәтін құбылысындағы цитация құбылысы, Б. Момынованың Газет лексикасы жүйесі мен құрылымы еңбектері қаралды. Бұл тeopиялық eңбeктep біздің ғылыми бaғытымызды aнықтayғa мoл сeптігін тигізді.
Диплом жұмысының нәтижелері. Зерттеу жұмысы аясында мәтінаралық байланыс ұғымындағы интертекст ұғымына анықтама берілді. Қазіргі газет мәтіндеріндегі цитаталардың қызметі, орны, және негізгі пунктуациялық талаптары көрсетілді. Жұмыстың практикалық бөлімінде қазақ және орыс мәтініндегі цитация құбылысының айырмашылықтары мен ұқсастықтары салыстырылды. Сонымен қатар газет мәтіндерінен жиналған цитаталар бойынша ҚР Президенті Н. Назарбаевтың дәйексөздер жинағы құрастырылды.
Диплом жұмысының құрылымы. Диплом жұмысы кіріспе, екі тараудан, қорытынды және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен, қосымшадан тұрады.
1 ЦИТАТА ЗЕРТТЕУДІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ - ӘДІСНАМАЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Интертекстуалдылық теориясының бастауы
Интертекст, интертекстуалды, интертектуалдылық терминдері қазіргі әдебиеттану және лингвистикалық сөздіктерде толық орнықпаса да, ғылыми айналымға түскен соңғы қырық жыл ішінде ең жиі қолданылатын лексемаларға айналды. Аталған терминдерді құрайтын интер және текст лексемаларының мағынасы бұлардың бірнеше мәтінге ортақ құрылымдық, семантикалық бір бөлік, фрагмент екенін көрсетіп отыр.
Интертекст - бір мәтіннің өзге мәтінге кіруі, мәтіндердің кірігуі. Бұл ұғымды әдеби мәтінді көп дауысты құрылым ретіңде қарастырған М. Бахтиннің ықпалымен Ю. Кристева кіргізген. Кристева үшін мәтін дегеніміз мәтіндер мен таңбалардың өрімі, өзге мәтіндердің өзгеріске түскен нұсқасы. Интертекст мәтін шекарасын бұлдыратып, оны жаңаша пайымдауға жол аша түседі. Интертекст негізгі қасиеті оның ішкі әртектілігі, ашықтығы, көп нұсқлығы. Мәтін өзге мәтіндерден, өзге мәтіндерге қатысты шығарылады. Және тек бұрынғы мәтіндерге қатысты емес. Интертекстілік аталатын құбылысқа шығармадан кейін жазылған мәтіндерді енгізу керек. Мәтіннің қайнар көздері тек мәтіннен бұрын емес, онан кейін де тірлік етеді,-дейді Р. Барт. Бұл тұрғыда кез келген мәтін өзге мәтіндер кеңістігінде жанданып, қосымша мағына тудырады. Интертекстсемиотикалық жүйе ретінде бүкіл мәдениетті қамтиды. Интертекст тұрғысынан мәтін мен оқырман, оқу мен хат арасындағы айырмашылық және қарсы тұру жоққа шығарылады [2,21].
Қазіргі зерттеушілердің ұстанған методологиясына сай бұл терминдер кең және тар мағынасында түсініледі. Ғылыми айналымда көркем мәтінді талдаудың бір түрі ретінде түсінілетін интертекст теориясының бастауы, түп негізі туралы әр алуан пікірлер орныққан. Белгілі ғалым М.Б. Ямпольский [3], И. Арнольдтің [4] көзқарасы, Ю. Тыняновтың пародия теориясы туралы пікірі, М. Бахтиннің полифониялық роман жөніндегі ойлары және Ф.Де Соссюрдің текстегі анаграмма ілімі жайлы көзқарасы интертекстуалдылықтың кең мағынадағы түсінігін қалыптастыруға ықпал етті.
ХХ ғасырдың басында-ақ пародия табиғаты туралы пікірінде Ю. Тынянов белгілі бір текст трансформациялануы негізінде жаңа текст туындайтыны және оның семиотикасы бұрынғы текстің семантикасын дамытатынын, яғни мүлде жаңа мазмұнды текст автордың өз сөзі мен бөгденің сөзін кезектестіруі нәтижесінде туындайтынын айтқан еді[5,102].
1. Интертекстуалдылықты кең мағынада түсіну үшін осы терминді
ғылыми айналымға енгізген Ю. Кристеваның еңбектерімен тікелей байланысты. Оның интертекстуалдылық туралы пікірін қысқаша төмендегідей беруге болады: Интертекстуалдылық әр шығармадан, текстен алынған цитаталардың жиынтығы емес, алайда ол түрлі цитатты сөздердің тоғысу кеңістігі. Ал цитатты сөз дегеніміз - басқа шығармалардан алынған нақты деректер, абзацтар немесе пассаждар емес, бірақ мүмкіндігінше барлық дискурстар, өйткені мәдениет солардан құралады және кез келген автор өз еркінен тыс сол атмосфераға тәуелді болады.
2. Интертекстердің тууы оқу-жазуға байланысты.
3. Интертекcтік құрылым басқа бір құрылымға қатысты пайда болады,
яғни мәтін цитаталар мозаикасы сияқты құрылады, әр мәтін басқа мәтіндерді өзіне сіңіріп алу және оларды трансформациялау [6,14].
Осы пікірлерге байланысты әдебиеттануда интертекстуалдықты логика-cемантикалық тұрғыдан түсіндіру қалыптасқан. Ал кейбір ғалымдар интертекстуалдылықты мәтіндердің контаминациясы және бір мәтінде одан бөлек екінші бір мәтіннің сөзін құпиялап беретін анаграмма ретінде түсінеді.
Американдық ғалым М. Риффатер, оның ізімен И.В. Арнольд интертекстуалдылықты оқырманның қабылдауымен байланыстырады, яғни көркем шығарманы оқып отырған адам оны өзі бұрын оқыған шығарманың оқиғасымен, композициясымен, контексімен деп түсіндіреді [5,104].
Тар мағынасында интертекстуалдылық мәтін ішіндегі мәтін деп танылады. Бұл қолданыс айналымға Тарту университетінің профессоры М.Л. Лотманның семиотикаға байланысты еңбектері арқылы кірді. Лотманның пікірін лингвистер арасынан өзіндік ойларымен толықтырған Н.В. Арнольд болды. Олардың пікірі бойынша мәтін ішіндегі мәтін қаламгердің өз мәтініне бөгде мәтін элементтерін енгізуі арқылы сөйлеу субьектісін өзгертіп, шығарманың семантикасын толықтыруға, байытуға мүмкіндік беретін лингвокомпозициялық тәсіл. Енгізілген бөгде мәтін элементтерінің көлемі, нақтылығы, типі, жанры әр түрлі болуы мүмкін [7].
Мәтінаралық байланыстар мәселелерін таза лингвистикалық тұрғыдан
түсіндіруге ұмтылған Б.М. Гаспаров та бұл терминді пайдаланбайды, алайда, оның ойынша, коммуникация барысында әр адам өз жадында бұрын оқыған мәтіннен сақталып қалған дайын блоктарды алып, жаңа мәтіндерге цитата, яғни бөгде сөз ретінде енгізуі мүмкін. Ол бөгде сөз арқылы енгізілген мағына мәтін ішіндегі ассоцияны көбейтіп, оған қосымша мән үстейді. Зерттеушінің осы негіздегі мотивтік талдауы да интертекстуалдылық байланыстарды анықтау болып табылады.
И.В. Арнольдтің топтамасы бұларға қарағанда нақтылау [5,157-159]
1) цитаталық тақырып;
2) эпиграф;
3) қыстырынды романдар;
4) хаттар;
5) күнделіктер;
6) цитаталар;
7) аллюзия;
8) реминисценция.
9)
Осы классификация ішінен ресейлік зерттеуші В.П. Москвин жалпы цитация терминіне байланысты пікірлерін баяндай келіп, цитацияны интертекстуалдылық тұрғысынан аморфты, яғни зерттеу нысаны белгісіз және шексіз деп есептейді [8,86].
В.П. Москвинннің пікіріне Ямпольский былайша жауап береді.
Длительное время проблематика история культуры в тексте в основном сводилась к вопросу о влиянии предшественника на преемника. Влияние считалось главным следом присуствия традиции в тексте. Но само понятие влияние оказалось черезвычайно неоределенным и ставило перед исследователями мучительные проблемы[3,154].
Өткен ғасырдың алпысыншы жылдардың басында жазылған еңбектерде француз структуралист-ғалымы Жеррар Женнет Ю. Кристеваның интертекстуалдық туралы пікірлерін толық қолдағанмен, 1982 жылы шыққан Палимпсесты: Литература во второй степени деген еңбегінде мәтінаралық байланыстардың жаңа топтамасын ұсынады:
1) интертекстуалдық, яғни бір мәтінде екі немесе одан да көп мәтіннің болуы (цитата, аллюзия, плагиат және т.б);
2) паратекстуалдық, яғни мәтіннің өз атауына, соңғы сөзіне, эпиграфына қатысты;
3) метатекстуалдық, яғни өзі негізге алған мәтінді түсіндіру немесе, көбінесе оны сынау;
4) гиппертекстуалдық, демек, бір мәтін арқылы басқа мәтінді сықақтау немесе пародиялау.[2,96].
Сонымен, қазіргі мәтінаралық байланыстардың қай түрі болмасын, интертекстуалдық деп аталуы орныққан. Дегенмен бұл терминге ғалымдар түрлі анықтамалар береді.
Современное зарубежное литературоведение кітіабында бұл терминге Е. Земская: Әр мәтін интертекст болып табылады; басқа мәтіндер алдындағы мәдениет мәтіндері мен оның айналасындағы қазіргі мәдениет мәтіндері оларда әр қилы деңгейде азды-көпті танылатындай түрде байқалады. Әр мәтін ескі цитаталардан, үзіндіден, мәдени кілттерден, формулалардан, ритмикалық құралдардан, әлеуметтік идиомалардың фрагменттерінен, т.б. түзілген жаңа құрылым: олардың бәрі мәтіннің бойына сіңіп, араласып кеткен, өйткені тіл мәтіннен бұрын және соның айналасында өмір сүреді. Кез келген мәтін үшін қажетті алғышарт ретінде интертекстуалдылық түпнұсқалар мен оның әсері мәселелермен ғана шектеле алмайды, ол шығу тегі сирек анықталатын анонимдік формулалардың ортақ өрісі, тырнақшасыз берілген цитаталардың ықтиярсыздығы деп саналады[9].
Ресейлік ғалым Н.А. Фатеева өз еңбектерінде интертекстуалдылық мәселесін автор және оқырман тұрғысынан қарастыра келіп, мынадай тұжырымдар жасайды:
1. Говоря об интертекстуальности, кажеться, вполне обоснованно различать две ее стороны - читательскую и авторскую. С точки зрения читателья, интертекстуалность - это установка на более угубленное понимание текста или разрешение непонимания за счет установления многомерных связей с другими текстами связанными с данным референциальной памятью слова.
2. Если ранее, в начале XX в авторы стремились ассимилировать интертекст в своем тексте, вплавить его в себя вплоть до полного растворения в нем, ввести мотивировку интетекстуализации, то конец века отличает стремление к диссимиляции, к введению формальных маркеров межтекстовой связи, к метатестовой игре с чужим текстом [10, 34].
Зерттеуші И.В. Арнольд өз жұмысында Интертекстуалдық мәтінге сөйлеу субьектісі басқа толық мәтіннің маркерленген немесе маркерленбеген яғни қайта құрылған өзгертілмеген цитаталар, аллюзиялар, ременциялар түрінде олардың үздіктерінің кіргізілуі түсініледі дей келіп, интертекстуалдықтың ішкі және сыртқы, мәтіндік және кодтық, синкретті типтеріне тән барлық ерекшеліктерінің 19 түрін көрсетеді [5].
Интертекстуалды құбылыстарды көкем мәтін тұрғысынан қарастырған отандық ғалым Алмагүл Советқызы интертекстті қолданатын да, өзектендіретін де адам болғандықтан, ол уақытқа қарамай, кез келген туынды да, кез келген деңгейде еске түсіріліп, түрлі ассоциалар тудыра алады. Мәтінаралық байланыстар адам - мәтін - оқырман үштағына сәйкес бірнеше қырынан қарастырыла алады дейді. Автор өз еңбегінде интертекстердің өздерін де бірнеше тұрғыда қарастыруға болады: интертекске негіз болған претекстер- прецендентті құбылыстар; күшті және әлсіз әдеби мәтіндер; прецендентті автотекстер; интертекстердің тіл деңгейлерін қамтуы- морфонологиялық, лексикалық, синтаксистіктік, құрылымдық деңгейлеріндегі цитация пунктуациялық, графикалық маркерлер арқылы рәсімделуі [11].
Жоғарыда келтірілген барлық пікірлерден байқалып отырғандай, интертекстуалдық - белгілі бір мәтіннің басқа бір мәтінмен байланысының әр түрлі деңгейде тілдік бірліктер арқылы көрінуі. Ол тілдік бірліктердің құрамы, құрылымы, эмоционалды-экспрессивтілігі әр алуан болып келеді.
Интертекстуалдық мәселесін қарастырғанда интертекст термині өте жиі кездесетіні белгілі және ол заңды да, өйткені көптеген ғалымдар бұл екі терминнің ара жігін ажыратпай, бірінің орнына бірін қолдана береді. Сол себептен де қазіргі ғылыми айналымда интертекст термині төмендегі ұғымдарды қамтиды:
бұрыннан бар ескі цитаталардан құрылған жаңа құрылым деп танылатын кез келген мәтін;
бірыңғай мәтіндер кеңістігін құрайтын және ортақ элементтері кездейсоқ емес бірнеше мәтін;
құрылымында цитата бар мәтіндер, бұлар көбінесе постмодернизм бағытындағы көркем шығармаларға тән;
түзіліп отырған мәтінге енгізілген түпнұсқа мәтін;
көркем туындының семантикасын түзетін компонент-астарлы ой, яғни мәтінді интерпретациялауға көмек [11,33].
Сонымен, интертекст - басқа мәтіндермен байланысы түрлі маркерлер арқылы көрініп тұратын, уақыты жағынан кейін түзілген көркем шығарма және оған цитация қағидатымен кіргізілген тілдік-семантикалық бірлік; интертекстуалды немесе келтірінді элемент-көркем туындының семантикасын түзуге, түрлі ассоциация тудыруға ықпал ететін, басқа мәтіндермен байланысы имлицитті, эксплицитті түрде әр қилы тілдік деңгейде вербалданған бөгде мәтін немесе прецедентті құбылыс фрагментті; интертекстуалдық немесе интертекстуалды байланыстар - мәтінаралық байланыстардың жалпы атауы; претекст немесе прецендентті құбылыс-уақыты жағынан бұрын түзілген көпке белгілі эталон деп есептелетін мәтін немесе құбылыс [2, 75].
1.3 Цитата тарихы және қазіргі жай-күйі
Цитата, (лат. cіto-келтіремін, шақырамын) - түпнұсқадан сөзбе-сөз алынған үзінді. Автордың ойын беделді пікірлермен тиянақтау үшін, біреудің пікіріне сын айту үшін, құнды дерек ретінде пайдалану үшін қолданылады [12]. Қазақ тілінінің түсіндірме сөздігінде: Дәйексөз - белгілі бір шығармадан өзгертпей, сөзбе сөз алынған үзінді [13].
Цитата, негізінен, баспасөз материалдарында, ғылыми еңбектерде, кітаптар мен әр түрлі қолжазбаларда, баяндамалар мен сөйлеген сөздерде келтіріледі. Ғылыми еңбектерде пайдаланғанда, сол еңбекте айтылатын оймен логикалық тұрғыдан қабысып, жарасым табуы тиіс. Айтылмақ ойды одан әрі дамытып, жаңа деректермен толықтырып тұру керек. Сонда ғана ол өз міндетін атқарады. Әдетте, зерттеу еңбектерінде, көбінесе әдебиет, мәдениет, өнер, ғылым қайраткерлері пікірлерінен дәйексөздер алынып отырады. Мұның өзі үлкен талғаммен, орынды алынса, еңбектің сапасын арттыруға көмегін тигізеді. Цитата көбінесе ықшам түрде алынады. Сөйлем ұзақ болған жағдайда керекті жерін алып, қысқартылған сөздер орнына көп нүкте қою шарты бар. Цитата әдетте, тырнақшаға алынып жазылады. Міндетті түрде цитата алынған еңбек, оның авторының аты-жөні сілтемелерде анық, нақтылы көрсетілуі тиіс. Эпиграф та циататаның бір түріне жатады[12,189].
Цитата ғылыми әдебиетте ХVIII ғасыр соңында қолданыла бастады. Жалпы цитата келтіру христиандардың Қасиетті жазбаларынан алынған үзінді қолданыстың қай түрінде болсын, дәл, еш өзгерссіз айтылуы қажеттігінен бастау алады[2,96].
Цитата келтіру мәселелері семантика саласында алғаш рет поляк ғалымы А. Вежбицкаяның мақаласында [14] көтеріліп, цитата келтіру көбінесе бағалау мақсатын көздейтіні дәлелденді.
Ауызекі сөйлеу тіліндегі және жазба тілдегі цитата келтіру ерекшеліктеріне байланысты Н.Д. Арутюнова тиісінше цитация және цитирование [2] терминдерін ұсынады.
В. Набоковтың орыс және ағылшын тілдеріндегі прозалық шығармалары мен орыс тілдерде жазатын басқа да қаламгерлердің әңгіме, повесть, романдарындағы цитатаның пайдалануын, қызметін жан-жақты зерттеген Н.В. Семенова, керісінше, цитацияны жазба әдебиетке қатысты қолданады. Ғалым: Цитата - бір айтылымның ішіндегі айтылым, олардың мағыналық шегі айрықша (диффузды) сипатта болады [15,192], дейді де, цитация деңгейлерін төмендегідей бөледі:
1) лексикалық;
2)мотивтік;
3) метрикалық және грамматикалық;
4) стильдік.
Ал көркем прозаның күшті позицияларындағы цитаталарды жеке бөлімде қарастырады.
Александр Блоктың поэтикасындағы реминисценциялардың қызметін қарастырған З. Миництің пікірінше,символистердің көркемдік сезінуінде ақиқат өмірдің кез келген хабар немесе кез келген мәдени дерек цитата деп ұғынылады, себебі символистік-мистикалық көзқараста дүние өзіндік құрылымы бар мәтін деп танылады [11,45].
Цитата сөзі қазақ тіліндегі ғылыми әдебиеттерде осы уақытқа дейін бөгде сөздің бір түрі ретінде саналып жүрді.
Цитата приводится в кавычках, которые выделяют ее с двух сторон. Слова автора могут находиться в начале, середине и конце цитаты. Знаки препинания при этом ставятся следующим образом:
"Шырағым, бұл кішкентай жәндіктердің ісі, еңбегі - саған үлгі. Өрмекші, маса, шыбынға тұзақ құрып жүр. Ұстап алған соң, оны өзіне азық етеді"- бұл үзінді Ыбырай Алтынсариннің "Өрмекші, құмырсқа, қарлығаш" деген әңгімесінен алынған [16,181].
Қазақ грамматикасында цитата бөгде сөздердің қатарында қарастырылады, яғни Адам сөйлегенде, я жазғанда сол өзі баяндап отырған мәселеге байланысты немесе соған қатысы бар басқа біреулердің сөзін, пікірін келтіретіні болады. Ондай келтірінді сөздер автор үшін басқа біреудің сөзі, яғни бөгде сөз болып табылады деп анықталады [12]. Ал Лингвистикалық түсіндірме сөздікте төмендегідей анықтама беріледі:
Дәйексөз (цитата) - төл сөздің бір түрі ретінде қарастырылады[17].
Дәйексөз басқа біреудің айтқан пікірінен үзінді алынып, өзгертілмей беріледі. Алыну тәртібі функционалдық стильдердің түрлеріне байланысты әр түрлі болады. Ғылыми стильде автордың есімі, еңбегі, аты шыққан қаласы мен баспасы айқын көрсетіледі. Публицистикалық стильде мұндай деректердің түзілуі шарт емес, сол пікірді айтқан адамның аты-жөні дұрыс аталса жеткілікті деген анықтама берілгенмен, мысалмен дәйектелмеген.
Бұл дефинициялардан байқалатыны публицистикалық яғни, газет мәтіндеріндегі цитаталар жөнінде ештеңе айтылмаған. Солай бола тұрса да осы анықтамалар мәтін теоретиктерінің бірі И.Р. Гальпериннің көзқарасымен үндес. Қаралған барлық еңбектерде цитатаға берілген дефинициялар оның негізгі үш белгісін көрсетеді:
1. қандайда бір мәтіннен алынған үзінді;
2. басқа біреудің сөзі, оның сөзбе-сөз дәлдігі;
3. түпнұсқаға сілтеме.
Ғалым өз зерттеулерінде цитатаны кең және тар мағынасында түсіндіреді де, кең мағынадағы цитаталарға реминисценция мен аллюзияларды жатқызады. Цитатаның сөздіктегі мағынасындағыдай қолданыстарда болмаса, кең мағынадағы цитата үшін тек цитация қағидаты сақталуы жеткілікті екенін, дәлдік, сөзбе-сөзділік аса мәнді емесін және контексінен алынып отырған мәтіннің орынбасары ғана болатынын айта отырып, ол цитация, цитирование сөздерін қатар қолдана береді [11,32].
Біз цитата, цитатсөз деген терминдерді қолдануды жөн көреміз және алғашқы терминнің лексиографиялық мағынасын ұстансақ, екінші терминмен жалпы цитация қағидатымен мәтінге енгізілген бөгде сөзді айтамыз.
Көркем әдебиетте цитация қағидатымен енгізілген фрагменттер көбінесе трансформацияға түсіп жататындықтан, бұл екі терминнің ара жігін ажырату қажеттілігі туындайды.
1 кесте Цитата және цитация ұғымы
Цитата
Ортақ белгілер
Цитация
Цитата мәті белгілі бір шығармадан өзгертпей, сөзбе сөз алынған үзінді. Автордың ойын беделді пікірлермен тиянақтау үшін, біреудің пікіріне сын айту үшін, құнды дерек ретінде пайдалану үшін қолданылады.
Мысалы,
Тілі жоғалған ұлттың, өзі де жоғалады (А. Байтұрсыноа)
Қазір бой таластыратын емес, ой таластыратын заман(Н.Назарбаев)
Екі ұғым белгілі бір шығармадан өзгертілмей сол қалпында жұмасалады.
Пунктуациялық заңдылықтар бойынша екеуіне де тырнақша қойылады. Баспасөз материалдарында, ғылыми еңбектерде, кітаптар мен әр түрлі қолжазбаларда, баяндамалар мен сөйлеген сөздерде келтіріледі. Ғылыми еңбектерде пайдаланғанда, сол еңбекте айтылатын оймен логикалық тұрғыдан қабысып, жарасым табуы тиіс.
Цитация цитатаның баламасы ретінде жұмсалады. Цитатаның конттексттегі көрінісі цитация құбылысы деп аталады. Түпнұсқадан тікелей алынған цитата цитация кезінде бірнеше трансформацияға түседі.
Мысалы,
Ахмет Байтұрысынов айтқандай, Тілі жоғалған ұлттың, өзі де жоғалады.
Н.Назарбаев айтпақшы, қазір бой таласытырудың заманы емес, ой таластырудың заманы.
Цитата құбылысын Алмагүл Советқызының Қазіргі қазақ көркем мәтіндеріндегі цитация құбылысы немесе мәтін ішіндегі мәтін еңбегінде көркем мәтіндегі цитаталарды жіті зерттеген. Автор монографияда тілдік қауымдастыққа жақсы таныс, көпке белгілі шығармалардан алынған үзінділерді қолдану қаламгердің ой - өрісін, эрудициясын танытудың да, сол шығарманы оқитын оқырманның ұлттық әрі әлемдік мәдениет үлгілерімен таныстығын көрсететін де тілдік дерек ретінде қарастырылады. Түрлі түпнұсқа мәтіндерден алынған әр деңгейдегі үзінділерді қолдану әдебиеттің бірден-бір белгісі деп есептеле бастады[2, 97].
Постмодернизм әдебиетінде басқа мәтіндердің үзінділері ашық немесе жасырын түрде кездесуі цитацияның негізгі белгілерінің біріне сай келетіндіктен, әлемдік әдебиеттану мен тіл білімі ғылымында цитация, цитирование, цитатная речь терминдері айналымға кірді. Бұл құбылыс тек постмодернистік әдебиетке қатысты ғана емес, басқа да әдеби ғылымда жазылған көркем шығармаларда кездесетіні байқалады. Ресей және америкалық филологтардың зерттеулері бойынша орыстың көптеген ақын-жазушыларының шығармаларында цитатты сөздер жиі кездеседі. Бұл құбылыс қазақ әдеби үрдісінде де байқалады.
Көркем мәтіндегі цитаталардың ерекшелігі жөнінде Алмагүл Советқызының еңбегіне жүгінеміз. Ғалымның эпиграфты цитаталардың бір түрі деп есептейді. Жалпы, кез келген мәтіндегі эпиграф претекске сілтеме жасайды, алайда эпиграфсыз да прецендентті құбылыстарға сілтейтін түрлі вербалды маркерлер болады. Ондай қызметті аңғартатын кейде, дейктикалық бірліктер болса, енді бірде мезгіл қатынасты білдіретін лексика-грамматикалық құралдар екені байқалады [2,68].
Қазақ филологиясында әдебиетшілер цитата (әдебиетші З. Ахметов,Т. Бекниязов), (тілші Т. Есембекова, Ш. Жалмаханов) дәйексөз деп қолданылып жүрген ұғымды Ахмет Байтұрсынұлы кезінде келтірінді сөйлемдер деп атаған. Сөйлегенде я жазғанда сөйлеуші я жазушы бұрынғыдан қалған мақалды немесе біреудің айтқан сөзін келтіре сөйлейді не жазады. Сондай келтіріп айтқан не жазған мақалдар, болмаса біреудің сөздері келтірінді сөйлем деп аталады, мысалы:
1. Мысалда келтірінді сөйлем - Әлін білмес әлек деген мақал.
2. Мысалда келтірінді сөйлем - Сыртыңнан сайрағыш деп жұрт мақтайды,тыңдайын, достым, біраз сайра деген есектің сөзі.
Келтірінді сөйлемде мақалды немесе біреудің айтқан сөзін айтушы не сол айтылған күйде өзгертпестен айтады, не өзгертіп мағынасын, мазмұнын ғана айтады.
Бірінші түрде айтылса, мақал не біреудің сөзі төл сөз деп аталады.
Екінші түрде айтылса, төлеу сөз деп аталады [18,87-88].
Қазақ әдебиетіндегі мәтінаралық байланыстар типологиясында былайша көрсетіледі: цитата, цитата сөз, аллюзия, ременисценция, пародия, символика, тексті аяқтау. Циататалы сөз кейде еш өзгеріссіз қолданылса, енді бірде кіргізілетін мәтіннің өзіне тән ерекшеліктеріне, автордың мақсатына қарай трансформацияға түседі. Цитата шығарма тақырыбы, эпиграфынан бастап, мәтіннің кез келген жерінде орналасуы және олардың, яғни мәтін мен цитатаның семантикалық арақатынасы түрліше болуы мүмкін. Кең мағынада цитацияға аллюзия мен ременисценцияны, синкретті интекстуалдылықты жатқызуға болады деген пікір айтады [20,39].
Жалпы алғанда, цитатаны диалогтың философиялық теориясының негізгі көрінісі деп қарастыруға болады. Цитата арқылы қаламгер өз шығармасындағы сөйлеу субьектісін өзгертіп, өз ойы мен кейіпкердің, қосалқы персонаждың көзқарасындағы айырмашылық, қайшылық, ортақтықтарды даралап, оның контекстке бөтен екпін танытады. Цитатаның өзі мәтін ретінде өз бойында сақталған ақпарлардың бәрі жаңғырып, жанданып, өзектеніп, жаңа мәтінді түзуге, өзгертуге ықпал етеді, бірақ осы контекссіз цитатаның келтірінді құрылым екені білінбейді [8]. Бұл, керісінше, цитата мен ол түскен жаңа контекстің бір-бірінен ажырағысыз байланыспен кірігіп кететіні дәлелденді.
Цитата қазақ тіл білімінде көбінесе пунктуация ережелеріне қатысты ғана cөз болып келді [19,65]. Ғылыми мәтінде цитатаның қолданылуы мен қызметі туралы пікір білдірген алғашқы еңбектердің қатарында Т. Есембековтың Әдеби талдауға кіріспе мен Ш. Жалмахановтың Қазақ тілінен дипломдық жұмысатты әдістемелік нұсқаулығын атауға болады.
Бастапқыда постмодернистік әдебиетте жиі қолданылу нәтижесінде назар аудартқан цитация барлық бағытта жазатын қалмгерлердің көркем шығармаларындағы мәтінаралық байланыстарды вербалдайтыны дәлелденді. Әлемдік әдеби-мәдени үдерістің бір тармағы болып саналатын қазақ әдебиетінде постмодернизмнің жекелеген құраушылары болғанымен, цитатамен жазу аса көп кездеспейді [20,43].
Дегенмен, ақын жазушылардың цитация қағидатымен енгізіліп, мәтінаралық байланыстарды көрсететін келтірінді құрылымдар кездесетіні және олардың зерттеу нысаны бола қоймағаны-ақиқат. Сол себепті мұндай келтірінді құрылымдардың мәтін семантикасына әсерін, атқаратын қызметін лингвистер қарастыруы тиіс.
1.3 Цитаталардың қызметі
Цитата газет мәтіндерінде түрлі қызмет атқара алады. Цитатаны өзі түзіп отырған мәтінге кіргізгенде автор қандай мақсатты көздейтіні туралы зерттеушілер пікірінде шектеу жоқ.
Цитаталарды, әдетте, адам сөзін айшықтау үшін, ойын дәлелдеу үшін, ойын жалғастыру үшін, пікірін қорыту үшін, ойдың түрлі бөліктерін бір-бірімен біріктіру үшін немесе белгілі бір пікірге өзінің жақтастығын, қарсылығын, бағалауын білдіру үшін қолданылады.
Орыс тілінде жазылған ғылыми еңбектерде бөгде сөздердің цитата-дефениция, цитата-тұжырым, цитата- анықтама цитата - иллюстрация, цитата-сілтеме түрлері көрсетіліп, оларда жаңа ақпарат берілмейтіні, тек ой-пікірді қорытуға, дәлелдеуге, нақтылауға, дәйектеуге қолданылатыны айтылады. Бұл пікірлер қазақ тіліндегі ғылыми еңбектерде кездесетін цитаталарға да қатысты деп есептейміз.
Ғылыми дискурстағы интертекстуалдылық мәселелерін қарастырған Е. Михайлова өз шығармасында цитаталарды 4 түрлі мақсатпен енгізеді:
- Референциялық немесе сілтеме мақсатымен - басқа бір мәтінді еске салу арқылы автор ақпарды сығымдап беруді мақсат етеді, өз кезегінде адресат санасындағы таныс образдарды еске алғызып, аз ғана тілдік құралдар көмегімен көлемді ақпарды қабылдап, түсінуге ықпал жасайды;
- Бағалауыштық мақсатпен - бөгде мәтінді автор оған өзінің эмпатикалық немесе сыни көзқарасын білдіру үшін пайдаланады;
- Этикеттік мақсатта - оқырман сый-құрмет көрсету, беделге жүгіну, белгілі бір қоғамда қалыптасқан талаптарға сай келу үшін оның мүшелеріне жақсы таныс тәсілдерді, формаларды, штам-клишелерді пайдалану;
- Декоративтік мақсатпен - сәтті табылған сөзқолданыс хабарды өзінен де анық бере алады, адресатқа эмоционалды тұрғыдан әсер етеді, мәтінді жандандырады, оған даралық сипат береді [8, 72].
Прецеденті құбылыстар концептілерін зерттеген Г.Г Слышкин жалпы мәтіндердегі цитаталардың қызметін басқаша атағанмен, олар, негізінен, жоғарыда аталған мақсаттарға сай келеді:
1. номинативті - цитата басқа мәтіннің таңбасы қызметін атқарады;
2. персуазивті - өзінен бұрынғы мәтін мен оның авторын сынау немесе
қадірлеуін көрсетеді;
3. людикалық немесе гедоникалық - тілдік ойын құралы ретінде
қолданылады;
4. парольдік - өз оқырмандары мен жақтастарын бөгделерден ажырату
үшін қажет, яғни олардың тілдік құзіретін танытатын құрал бола алады [21,147].
Бұл зерттеушілер цитация құбылысын автор тұрғысынан түсіндіреді, демек цитаталар қаламгердің тілідік-мәдени құзіретінің нәтижесі ретінде қарастырылады. Алайда мәтінді оқу кезінде оның вербалды қабатында кез келген цитатаны өзектендіретін - оқырман, сондықтан цитатаны екі жақты - автор және оқырман тарапынан қарастырған Н.А. Фатееваның пайымдауын да еске алмаса да болмайды. Ғалым интертекст, цитаталардың қызметін қоғамдағы адамдардың лингвомәдени болмыспен немесе кеңістікпен байланыстыру деп санайды. Автор цитата мен оның мәтіні өмір сүріп отырған лингвомәдени кеңістіктегі қоғам мүшелерінің күнделікті сөйлеуінде, жазуында қайтсе де байқалады деген тұжырымда [10,21-22].
Ал Г. Денисова мәтін ішіндегі мәтіндердің қызметін былайша топшылайды.
1) Цитата - коммуникацияның алғашқы құралы;
2) Ой мезетін құру құралы;
3) Бағалаудың жасырын құралы;
4) Реципенті сендіру құралы;
5) Коммуникативтік әсер ету құралы;
6) Ойды кіргізудің құралы;
7) Өз адамдарына қатысты эрудиция көрсету тәсілі;
8) Мәтінді айшықтау тәсілі [14,87].
Көркем мәті жүйесіндегі цитаталардыңзерттеуші Алмагүл Советқызы цитата қызметінің бес түрін ұсынады:
1.Сілтемелік қызметі;
2.Мәтін түзушілік қызметі;
3.Бағалауыштық қызметі;
4.Айшықтаушы қызметі;
5.Парольдік қызметі [2, 56].
Интерекстуалдылық элементтердің бірі цитатаны автор көбінесе өз шығармасының семантикасын түсіну үшін қажетті басқа мәтінге сілтеме ретінде қолданылады. Цитаталардың сілтемелік қызметі түрліше вербалданады. Автор көбіне өз шығармасының семантикасын оқырманның толық түсінуі үшін қажетті басқа мәтінге сілтеме ретінде қолданылады. Көбіне сілтемелік қызметті эпиграф-цитата атқарады.
Қазіргі қазақ медиа-мәтінің прагматтикасы атты докторлық диссертация жазған Есенова Қалбике өз жұмысында оқырман қауымға бұрыннан таныс мәтіндерден алынып, өзгеріссіз немесе өзгертіліп (трансформацияланып) қолданылатын дәйексөздер мәтінде белгілі бір астарлы мән тудырып, онда баяндалатын оқиғаға қандай да бір баға береді. Әсіресе әдеби шығармалардан алынған логоэпистемалар қазіргі қазақ газеттерінде жиі қолданылады деуге болады
Мысалы,
Бандыны қуған Хамиттер қайда? (Егемен Қазақстан, 26.03.04)
(С.Сейфуллиннің Бандыны қуған Хамит повесінен).
Қабдеш, қайда барасың? (Жас Алаш, 03.08.06,
Б.Нұржекеұлының мақаласы). (Керей қайда барасың? деген жырау толғауынан) т.б.[21,62].
Цитаталарды стилистика ғылымының аясында салыстырсатын болсақ. Стилистика ғылымында коннатация ұғымы бар. Коннатация тілдік бірліктердің бояулы көріністері болып табылады. Коннатация эксперессивті бағалаушы стилистикалық категориясы бола отырып стилистикалық норманы құрудың негізгі тәсілі.
Қазақ тілінің прагмастилистикасы атты еңбекте автор Д.Әлкебаева цитаталарды аталмыш коннотациялардың бірі ретінде қарастырады. Автордың ойын бағамдасақ, цитатаны мәтінге бояу беретін тілдік бірлік ретінде қарастырады. Стилистика ғылымының категорияларында цитатаның акценттік категориясын анықтауымызға болады. Акценттік категория (баса көңіл аударатын) - мәтіндік категориялардың бірі. Акценттік категория концептуалды тілдік бірліктердің мағыналық жақтан көңіл аударуды қажет етеді, адресат автордың көзқарасына көз жеткізу сенімділігін көрсетеді, сол арқылы қабылданушы мен тыңдаушының ортақ түсінікке ие болуын қамтамасыз етеді [22,117].
Мысалы, беделді тұлғалардың цитаталарын қолдана отырып баяндалып отырған мәтінге тыңдаушының көзін жеткізу акценттік қызмет жүктейді.
Ахаң - біз үшін әлі оқылмаған дастан (Ә. Қайдар)
Ана тілі Ахаң түрлеген сайын шынында да түрлене түсті. (З. Қабдолов)
Сонымен қатар цитата бағалауыштық категорияны өзіне жүктейді. Бағалау категориясы публицистикалық стильде ақпарат тыңдаушыны иландыруға, сендіруге қызмет ететіндіктен, қабылдаушы тарапынан бағалау категориясына ие болады. Берілген бағалау жағымды немесе жағымсыз болады[22,119].
Мысалы:
Аскеңнің алыптылығы, ақиықтығы - алғыр іскерлігінде, ойлы
басшылығы мен жетелі жетекшілігінде, ұлағатты ұстаз бола білетіндігінен екенін ел жадында сақтады. Қайраткер ұстаз мына өсиетпен адал сүрді: Әр адамның өзінің әділ соты болуы керек - ол оның ар-ұяты. Өзін-өзі түсінген дана, өзін-өзі жеңген қаһарман. (Қазақ әдебиеті ,7 маусым 2013 жыл)
1.4 Цитаталарға қойылатын талаптар
Газет мәтініне қойылатын негізгі заңдылықтардың бірі пунктуациялық заңдылық болып табылады. Сондықтан газет мәтіндеріндегі цитаталардың пунктуациялық заңдылықтарын көрсету жұмыстың негізігі міндеті. Жұмыстың нәтижесі қазіргі газет мәтіндеріндегі цитаталаудың яғни мақаланы жазушы автордың дәйектеу жолдарын, цитаталаудың пунктуациялық жолдарын көрсету арқылы ерекшеленеді.
Қазіргі газет мәтіндеріндегі ең басты қателіктердің бірі цитация құбылысында негізгі заңдылықтарын яғни тыныс белгілерінің қойылмауы. Тыныс белгілері дұрыс қойылған сөйлемді оқу да, ұғыну да жеңіл. Тыныс белгісін дұрыс қою арқылы жазушы өз ойын, сезімін жазба түрде дәл жеткізеді және айтпақ ойын екінші адамдардың сондай дәрежеде дұрыс түсінуіне жәрдемші болады.
Бұл туралы К.Белинскский мен М.Уваров: ...только наличие единой
орфографии и пунктуации в языке дает возможность читателю понимать пишущего - деп, өте дұрыс айтқан.(Литер 2012, 17 қараша)
Әрбір тыныс белгісі - сөйлемнің мағынасын айқындаушы көрсеткіш. Сондықтан бір тыныс белгісінің орнына екінші тыныс белгісін қоя салсақ, бір сөйлемнен әлденеше мағына ұғынылатынын түсіну керек.
Пунктуация жүйесіндегі белгілерді мағынаға қарай дұрыс қолданудың маңызы зор, себебі бір тыныс белгісінің беретін бірнеше мағынасы болады. М.Н. Петерсон:
Один знак может иметь несколько употреблений и, наоборот, одно
то же явление может обозначаться различнями знаками - деп, өте дұрыс айтқан [8,47].
Тыныс белгілерін дұрыс қолдану үшін, мүмкіндік болса, олардың әрқайсысының қызметін даралап, оларға берілетін ережелерді бірыңғайластыру керек.
Цитата - мәтіннен сөзбе-сөз алынған үзінді болғандықтан цитатаның қайдан алынғаны толық көрсетілуі керек. Белгілі бір шығармадан алынған цитатаның барлық пунктуациялық заңдылықтар бойынша рәсімделуі қажет.
Ресей Федерациясының 1993 жылғы Авторлық құқық және бірлескен жоба туралы заңында цитата туралы айтылады. Мәселен цитатаны автордың келісімінсіз және сыйақы мөлшерінсіз тек ғылыми және ізденушілік арнаулы бағыттарға ғана қолдануға рұқсат берілген. Автордың аты-жөні міндетті түрде көрсетілуі керек. Дәйектелген цитата арнаулы жазу ерекшелігімен айқындалуы керек.
Осы орайда қазақ тіл білімінде пунктуация саласын зерттеген Рабиға Сыздық еңбектерінде төл сөзге қойылатын тыныс белгілер цитаталарға да сол қалыпта сақталатынын атап көрсетеді [19].
Қазақ тіл білімінде ғалымдар цитаталарды төл сөздердің бірі түрі ретінде таниды. Цитаталарға арналған белгілі заңдылық, талаптардың қазақ тілінде жоқтың қасы. Сондықтан орыс тілінде жазылған талаптарға жүгінуімізге тура келеді.
Цитата мәтінге кіріктірілген кезде әр түрлі қалыпта болуы мүмкін. Цитатаға қойылатын негізгі талаптар олар: реттілік және нақтылық. Ретті цитата автордың бағытымен дәйектеледі. Нақты цитатаның әрбір сөзі алынған үзіндімен дәлме-дәл келеді және автор ойы ешбір өзгеріске ұшырамай нақты жеткізіледі. Егер үзіндінің толық нұсқасын дәйектемеген жағдайда көп нүкте қойылады. Бұл жағдайда дәйексөздің негізгі айтар ойының бұзылмағандығын ескеру керек. Өлеңді ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Диплом жұмысының тақырыбы: Қазіргі қазақ және орыс газет мәтіндердегі цитация
Диплом жұмысының көлемі: 55 бет
Пайдаланылған әдебиеттер саны: 35
Тірек сөздер: цитата, дәйексөз, цитация, интертекст, интнертекстуалдылық, газет мәтіні, публицистикалық стиль, пунктуация.
Диплом жұмысының нысаны: Қазақ және орыс газет мәтіндеріндегі цитаталар.
Диплом жұмысының пәні: Газет мәтіндеріндегі цитация құбылысы
Диплом жұмысының мақсаты: диплом жұмысының мақсаты қазіргі қазақ және орыс газет мәтіндеріндегі цитаталардың контексттік сипатын талдау. Осы мақсатқа жету үшін мынадай міндеттер қойылды:
oo интертекстуалды контексте мәтін ұғымын анықтап, нақтылау, сол
арқылы зерттеу жолын бағдарлап алу;
oo мәтін ұғымындағы цитата және цитация ұғымдарының ара жігін
ажырату;
oo цитаталық элемененттердің қазіргі газет мәтіндерінде атқаратын
қызметін анықтау;
oo контекстте цитаталардың пунктуациялық заңдылықтар бойынша
жазылужолдарын көрсету.
Диплом жұмысының әдістері: жұмыс барысында жалпылама салыстыру, сұрыптау, жинақтау, жүйелеу, тақырыптық топтау әдістері қолданылды.
Диплом жұмысының материалы: зертеу жұмысының негізгі нысаны газеттен 50-ге жуық газеті нөмерлері, 150 мақала, 100-ге жуық цитата қаралды.
Диплом жұмысының дереккөздері: 2010-2013 жылдар аралығында жарық көрген қaзaқ жәнe opыс тілді гaзeт мәтіндepі (Айқын, Егемен Қазақстан, Жас Алаш, Алматы ақшамы, Литер, Казахстанская правда), жәнe www.baq.kz peсми сaйттapындaғы мәтіндep. Бағдан Момынованың Газет лексикасы жүйесі мен құрылымы атты еңбегі. Сөздіктер: Қазақ тілінің түсіндірме сөздігі, Э.Д. Сүлейменова басшылығымен шыққан Әлеуметтік лингвистика терминдерінің сөздігі.
Диплом жұмысының нәтижелері:Зерттеу жұмысы аясында мәтінаралық байланыс ұғымындағы интертекст ұғымына анықтама берілді. Қазіргі газет мәтіндеріндегі цитаталардың қызметі, орны, және негізгі пунктуациялық талаптары көрсетілді. Жұмыстың практикалық бөлімінде қазақ және орыс мәтініндегі цитация құбылысының айырмашылықтары мен ұқсастықтары салыстырылды. Сонымен қатар газет мәтіндерінен жиналған цитаталар бойынша Қ Р Президенті Н. Назарбаевтың дәйексөздер жинағы құрастырылды.
Диплом жұмысының құрылымы: диплом жұмысы кіріспе, екі тараудан, қорытынды және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен, қосымшадан тұрады.
МАЗМҰНЫ
ГЛОССАРИЙ
Мәтін (текст; text) ̶ бұл жалпы тақырып төңірігіндегі біріккен, сабақтастық пен тұтастық тән, ақпаратты жеткізетін мазмұнды сөйлемдердің тізбегі. Мәтін сөзінің этимологиясы семантикалық құрылымдардан тұрады; адамның жасаған нәрсесі, осы істелген нәрсе элементтерінің ішкі байланыстылығы, істелген нәрсенің шеберлілігі және осы аталған үш семантикалық құрылымдарға сай оны үш пән мәтінтану, герменевтика және поэтика зерттейді.
Интертекст - басқа мәтіндермен байланысы түрлі маркерлер арқылы көрініп тұратын, уақыты жағынан кейін түзілген көркем шығарма және оған цитация қағидатымен кіргізілген тілдік семантикалық бірлік; интертекстуалды немесе келтірінді элемент-көркем туындының семантикасын түзуге, түрлі ассоциация тудыруға ықпал ететін, басқа мәтіндермен байланысы имлицитті, эксплицитті түрде әр қилы тілдік деңгейде вербалданған бөгде мәтін немесе прецедентті құбылыс.
Цитата (лат. cіto - келтіремін, шақырамын) - түпнұсқадан сөзбе-сөз алынған үзінді. Автордың ойын беделді пікірлермен тиянақтау үшін, біреудің пікіріне сын айту үшін, құнды дерек ретінде пайдалану үшін қолданылады. Цитата, негізінен, баспасөз материалдарында, ғылыми еңбектерде, кітаптар мен әр түрлі қолжазбаларда, баяндамалар мен сөйлеген сөздерде келтіріледі. Дәйексөздер ғылыми еңбектерде пайдаланғанда, сол еңбекте айтылатын оймен логикалық тұрғыдан қабысып, жарасым табуы тиіс. Айтылмақ ойды одан әрі дамытып, жаңа деректермен толықтырып тұру керек. Сонда ғана ол өз міндетін атқарады. Әдетте, зерттеу еңбектерінде, көбінесе әдебиет, мәдениет, өнер, ғылым қайраткерлері пікірлерінен дәйексөздер алынып отырады.
Тіл ағыл. language - ойлаумен, халықтың менталитетімен, мәдениетімен үздіксіз, тығыз байланыстағы адам қарым-қатынасының әлеуметтік аса маңызды құралы; шартты, құрылымдық-негізделген мағынасы бар таңбалар мен нышандардың жүйесі. Тіл - адамдар арасындағы саналы әлеуметтік сөйлеу қарым-қатынасының негізі; адамдардың мінез-құлқын реттеудің, қоғамды және оның әралуан құрылымдық элементтерін басқарудың маңызды құралы.
Газет - мерзімді, уақытша не бір рет қана шығатын басылым. Ежелгі Шығыс қалаларында көпшілік орындарға ілінетін хан жарлықтарынан бастау алды. 16 ғасырда Венецияда жаңалық жазушылар орталығы құрылып, арнаулы ақпараттарын газета (италиянша gazzetta - базар нарқы туралы ақпарат сатып алуға арналған нұсқау) деп атаған. 1631 жылы француздық La gazzette мерзімді басылымының шығуына байланысты газета термині осы заманғы мағынасына ие болды.
Публицистика (лат. publіcus -қоғамдық) - әдебиет пен журналистиканың қоғамдағы көкейкесті, өткір мәселелерді қозғайтын саласы. Публицист публицистикамен айналысатын адам. Публицистика - латынның publich - қоғамдық деген сөзінен шыққан, яғни өмірдің әлеуметтік, өндірістік, ғылыми, мәдени және бсқа құбылыстарын өмірдеректерін негіз ететін әдеби жанр. Публицистика белгілі бір күннің, сол дәуірдің саясатымен, философиялық көзқарастарымен байланыстырады
Публицистикалық стиль (бұқаралық ақпарат құралдарының тілі )- функциональдық стильдердің бірі. Публицистикалық стиль қоғамдық өмірдің алуан саласында, саяси, мәдени экономикалық қарым-қатынастарды көрсетуге қызммет етеді. Публицистикалық стильдің екінші бір түрі ерекшелігі бар: ол-ұлттық әдеби тілдің толығуына зор ықпал етеді әрі әдебит тілдің лексикалық-грамматикалық жүйелеріндегі даму ерекшеліктерін көрсете алады.
Пунктуация термині латынның punctum - нүкте деген сөзінен алынған.Ол, ең алдымен, тілдегі алфавитке енбейтін графикалық таңбалар жиынтығы, жазу емлелерімен бірге, мәтінді өз ішінде бір-бірінен айырып түсінуге мүмкіндік беретін және оны графикалық жағынан ұйымдастыратын жазу тілінің негізгі құралы болып саналады;екіншіден, тыныс белгілерін дұрыс қою жөніндегі ережелерді; үшіншіден, тыныс белгілері деген мағынаны білдіреді.Пунктуация-жазу тіліне қызмет ететін шартты таңба.
Эпиграф (грек. epіgraphe - жазылған сөз) - әдебиетте жеке шығармалар алдынан келтірілген үзінді, өнеге сөздер, не өлең жолдары. Әдетте жазушы айтайын деген ойын аңғарту үшін осындай қысқа қайырма тағылым сөздерді келтіреді.
КІРІСПЕ
Диплом жұмысының жалпы сипаты. Қазіргі қазақ және орыс газет мәтіндерінде цитация қағидатымен мәтінге енгізілетін құрылымдардың (дыбыс, сөз, сөз тіркесі абзац, сөйлем) мағыналық тұтастығы, дыбыстық үйлесімі, пунктуациялық заңдылықтары сақтала бермейді. Жаңадан түзіліп отырған мәтінге басқа мәтіннің таңбасы ретінде енгізіліп, еске түсіру арқылы екі мәтін семантикасын қатар алып, салыстыру, қарсы қою нәтижесінде қосымша мағына үстейді, дамытады, суреттеп отырған оқиға не құбылысты жан-жақты толық танытады.
Диплом жұмысының өзектілігі. Публицистикалық мәтін - автордың өзін қоршаған ортаны, болмысты, қоғамдық-әлеуметтік формацияны өз тұрғысынан түсініп, сол өзі түсінген, елестеткен бейнені оқырманға эстетикалық өңдеп жеткізетін құрылым. Оның тілдік қабатында жалпыхалықтық қолданыстағы лексика-фразеологиялық бірліктермен қатар, ауызекі әдебиетіне тән мақал-мәтелдер, өзінен бұрын өмір сүрген ақын-жазушылардың сөзқолданысы кейде саналы түрде, кейде еріктен тыс ұшырасуы мүмкін. Тілдік қауымдастыққа жақсы таныс, көпке белгілі шығармалардан алынған түрлі көлемдегі, түрлі деңгейдегі үзінділерді қолдану автордың ой-өрісін, эрудициясын танытатын, өз алдындағы әдебиет қайраткерлерін бағалауын жеткізетін, сондай-ақ сол мәтінді оқитын оқырманның ұлттық әрі әлемдік мәдениет үлгілерімен таныстығын көрсететін тілдік дерек ретінде қарастырыла алады. Түрлі түпнұсқа мәтіндерден алынған әр деңгейдегі үзінділерді қолдану постмодернисттік әдебиеттің бірден-бір белгісі деп есептеле бастады. Постмодернизм әдебиетінде басқа мәтіндердің үзінділері ашық немесе жасырын түрде кездесуі цитатаның негізгі белгілерінің біріне сай келетіндіктен, әлемдік әдебиеттану мен тіл білімі ғылымдарында цитатция, цитирование, цитатная речь терминдері айналымға кірді. Аталмыш терминдердің ара жігі ажыратылмауы және қазақ тіл білімінде цитаталарға арналған белгілі бір заңдылықтардың, теориялық еңбектердің болмауы, мәтін лингвистикасы тұрғысынан қарастырылмауы жұмыстың өзектілігіне айналып отыр.
Диплом жұмысының нысаны. Қазақ және орыс газет мәтіндеріндегі циататалар.
Диплом жұмысының пәні. Газет мәтіндеріндегі цитация құбылысы
Диплом жұмысының мақсаты мен міндеттері. Диплом жұмысының мақсаты қазіргі қазақ және орыс мәтіндеріндегі цитация құбылысының ерекшелігін көрсету. Енді осы мақсатқа жету үшін мынадай міндеттер қойылды:
oo интертекстуалдылық теориясының қалыптасу жолдарын анықтау;
oo цитата және цитация ұғымдарының ара жігін анықтау;
oo цитаталардың газет мәтініндегі жұмсалу қызметін көрсету;
oo цитаталарға қойылатын негізгі талаптарды табу;
oo цитаталардың орфографииялық, пунктуациялық заңдылықтар бойынша қазіргі газет мәтіндерімен жұмыс жасау.
Диплом жұмысының материалы: зертеу жұмысының негізгі нысаны газеттен 50-ге жуық газеті нөмерлері, 150 мақала, 150-ге жуық цитата қаралды.
Диплом жұмысының дереккөздері: 2010-2013 жылдар аралығында жарық көрген қaзaқ жәнe opыс тілді гaзeт мәтіндepі (Айқын, Егемен Қазақстан, Жас Алаш, Алматы ақшамы, Литер, Казахстанская правда), жәнe www.baq.kz peсми сaйттapындaғы мәтіндep. Сөздіктер: Қазақ тілінің түсіндірме сөздігі, Э.Д. Сүлейменова басшылығымен шыққан Әлеуметтік лингвистика терминдерінің сөздігі.
Диплом жұмысының зертеу әдістері: жұмыс барысында жалпылама сұрыптау, салыстыру, жинақтау, жүйелеу, тақырыптық топтау әдістері қолданылды.
Диплом жұмысының теориялық-әдістемелік негіздері. Әлемдік лингвистикадағы мәтін мәселесіне арналған М. Ямпольский, И.Р. Гальперин, Ю. Тынянов,Н Б. Кристеева, А. Фатеева, И.П. Cмирнов А. Арнольд еңбектері; интертекстуалдылық теориясын зерттеуші отандық ғалым Әділова Алмагүл Советқызының Көркем мәтін құбылысындағы цитация құбылысы, Б. Момынованың Газет лексикасы жүйесі мен құрылымы еңбектері қаралды. Бұл тeopиялық eңбeктep біздің ғылыми бaғытымызды aнықтayғa мoл сeптігін тигізді.
Диплом жұмысының нәтижелері. Зерттеу жұмысы аясында мәтінаралық байланыс ұғымындағы интертекст ұғымына анықтама берілді. Қазіргі газет мәтіндеріндегі цитаталардың қызметі, орны, және негізгі пунктуациялық талаптары көрсетілді. Жұмыстың практикалық бөлімінде қазақ және орыс мәтініндегі цитация құбылысының айырмашылықтары мен ұқсастықтары салыстырылды. Сонымен қатар газет мәтіндерінен жиналған цитаталар бойынша ҚР Президенті Н. Назарбаевтың дәйексөздер жинағы құрастырылды.
Диплом жұмысының құрылымы. Диплом жұмысы кіріспе, екі тараудан, қорытынды және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен, қосымшадан тұрады.
1 ЦИТАТА ЗЕРТТЕУДІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ - ӘДІСНАМАЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Интертекстуалдылық теориясының бастауы
Интертекст, интертекстуалды, интертектуалдылық терминдері қазіргі әдебиеттану және лингвистикалық сөздіктерде толық орнықпаса да, ғылыми айналымға түскен соңғы қырық жыл ішінде ең жиі қолданылатын лексемаларға айналды. Аталған терминдерді құрайтын интер және текст лексемаларының мағынасы бұлардың бірнеше мәтінге ортақ құрылымдық, семантикалық бір бөлік, фрагмент екенін көрсетіп отыр.
Интертекст - бір мәтіннің өзге мәтінге кіруі, мәтіндердің кірігуі. Бұл ұғымды әдеби мәтінді көп дауысты құрылым ретіңде қарастырған М. Бахтиннің ықпалымен Ю. Кристева кіргізген. Кристева үшін мәтін дегеніміз мәтіндер мен таңбалардың өрімі, өзге мәтіндердің өзгеріске түскен нұсқасы. Интертекст мәтін шекарасын бұлдыратып, оны жаңаша пайымдауға жол аша түседі. Интертекст негізгі қасиеті оның ішкі әртектілігі, ашықтығы, көп нұсқлығы. Мәтін өзге мәтіндерден, өзге мәтіндерге қатысты шығарылады. Және тек бұрынғы мәтіндерге қатысты емес. Интертекстілік аталатын құбылысқа шығармадан кейін жазылған мәтіндерді енгізу керек. Мәтіннің қайнар көздері тек мәтіннен бұрын емес, онан кейін де тірлік етеді,-дейді Р. Барт. Бұл тұрғыда кез келген мәтін өзге мәтіндер кеңістігінде жанданып, қосымша мағына тудырады. Интертекстсемиотикалық жүйе ретінде бүкіл мәдениетті қамтиды. Интертекст тұрғысынан мәтін мен оқырман, оқу мен хат арасындағы айырмашылық және қарсы тұру жоққа шығарылады [2,21].
Қазіргі зерттеушілердің ұстанған методологиясына сай бұл терминдер кең және тар мағынасында түсініледі. Ғылыми айналымда көркем мәтінді талдаудың бір түрі ретінде түсінілетін интертекст теориясының бастауы, түп негізі туралы әр алуан пікірлер орныққан. Белгілі ғалым М.Б. Ямпольский [3], И. Арнольдтің [4] көзқарасы, Ю. Тыняновтың пародия теориясы туралы пікірі, М. Бахтиннің полифониялық роман жөніндегі ойлары және Ф.Де Соссюрдің текстегі анаграмма ілімі жайлы көзқарасы интертекстуалдылықтың кең мағынадағы түсінігін қалыптастыруға ықпал етті.
ХХ ғасырдың басында-ақ пародия табиғаты туралы пікірінде Ю. Тынянов белгілі бір текст трансформациялануы негізінде жаңа текст туындайтыны және оның семиотикасы бұрынғы текстің семантикасын дамытатынын, яғни мүлде жаңа мазмұнды текст автордың өз сөзі мен бөгденің сөзін кезектестіруі нәтижесінде туындайтынын айтқан еді[5,102].
1. Интертекстуалдылықты кең мағынада түсіну үшін осы терминді
ғылыми айналымға енгізген Ю. Кристеваның еңбектерімен тікелей байланысты. Оның интертекстуалдылық туралы пікірін қысқаша төмендегідей беруге болады: Интертекстуалдылық әр шығармадан, текстен алынған цитаталардың жиынтығы емес, алайда ол түрлі цитатты сөздердің тоғысу кеңістігі. Ал цитатты сөз дегеніміз - басқа шығармалардан алынған нақты деректер, абзацтар немесе пассаждар емес, бірақ мүмкіндігінше барлық дискурстар, өйткені мәдениет солардан құралады және кез келген автор өз еркінен тыс сол атмосфераға тәуелді болады.
2. Интертекстердің тууы оқу-жазуға байланысты.
3. Интертекcтік құрылым басқа бір құрылымға қатысты пайда болады,
яғни мәтін цитаталар мозаикасы сияқты құрылады, әр мәтін басқа мәтіндерді өзіне сіңіріп алу және оларды трансформациялау [6,14].
Осы пікірлерге байланысты әдебиеттануда интертекстуалдықты логика-cемантикалық тұрғыдан түсіндіру қалыптасқан. Ал кейбір ғалымдар интертекстуалдылықты мәтіндердің контаминациясы және бір мәтінде одан бөлек екінші бір мәтіннің сөзін құпиялап беретін анаграмма ретінде түсінеді.
Американдық ғалым М. Риффатер, оның ізімен И.В. Арнольд интертекстуалдылықты оқырманның қабылдауымен байланыстырады, яғни көркем шығарманы оқып отырған адам оны өзі бұрын оқыған шығарманың оқиғасымен, композициясымен, контексімен деп түсіндіреді [5,104].
Тар мағынасында интертекстуалдылық мәтін ішіндегі мәтін деп танылады. Бұл қолданыс айналымға Тарту университетінің профессоры М.Л. Лотманның семиотикаға байланысты еңбектері арқылы кірді. Лотманның пікірін лингвистер арасынан өзіндік ойларымен толықтырған Н.В. Арнольд болды. Олардың пікірі бойынша мәтін ішіндегі мәтін қаламгердің өз мәтініне бөгде мәтін элементтерін енгізуі арқылы сөйлеу субьектісін өзгертіп, шығарманың семантикасын толықтыруға, байытуға мүмкіндік беретін лингвокомпозициялық тәсіл. Енгізілген бөгде мәтін элементтерінің көлемі, нақтылығы, типі, жанры әр түрлі болуы мүмкін [7].
Мәтінаралық байланыстар мәселелерін таза лингвистикалық тұрғыдан
түсіндіруге ұмтылған Б.М. Гаспаров та бұл терминді пайдаланбайды, алайда, оның ойынша, коммуникация барысында әр адам өз жадында бұрын оқыған мәтіннен сақталып қалған дайын блоктарды алып, жаңа мәтіндерге цитата, яғни бөгде сөз ретінде енгізуі мүмкін. Ол бөгде сөз арқылы енгізілген мағына мәтін ішіндегі ассоцияны көбейтіп, оған қосымша мән үстейді. Зерттеушінің осы негіздегі мотивтік талдауы да интертекстуалдылық байланыстарды анықтау болып табылады.
И.В. Арнольдтің топтамасы бұларға қарағанда нақтылау [5,157-159]
1) цитаталық тақырып;
2) эпиграф;
3) қыстырынды романдар;
4) хаттар;
5) күнделіктер;
6) цитаталар;
7) аллюзия;
8) реминисценция.
9)
Осы классификация ішінен ресейлік зерттеуші В.П. Москвин жалпы цитация терминіне байланысты пікірлерін баяндай келіп, цитацияны интертекстуалдылық тұрғысынан аморфты, яғни зерттеу нысаны белгісіз және шексіз деп есептейді [8,86].
В.П. Москвинннің пікіріне Ямпольский былайша жауап береді.
Длительное время проблематика история культуры в тексте в основном сводилась к вопросу о влиянии предшественника на преемника. Влияние считалось главным следом присуствия традиции в тексте. Но само понятие влияние оказалось черезвычайно неоределенным и ставило перед исследователями мучительные проблемы[3,154].
Өткен ғасырдың алпысыншы жылдардың басында жазылған еңбектерде француз структуралист-ғалымы Жеррар Женнет Ю. Кристеваның интертекстуалдық туралы пікірлерін толық қолдағанмен, 1982 жылы шыққан Палимпсесты: Литература во второй степени деген еңбегінде мәтінаралық байланыстардың жаңа топтамасын ұсынады:
1) интертекстуалдық, яғни бір мәтінде екі немесе одан да көп мәтіннің болуы (цитата, аллюзия, плагиат және т.б);
2) паратекстуалдық, яғни мәтіннің өз атауына, соңғы сөзіне, эпиграфына қатысты;
3) метатекстуалдық, яғни өзі негізге алған мәтінді түсіндіру немесе, көбінесе оны сынау;
4) гиппертекстуалдық, демек, бір мәтін арқылы басқа мәтінді сықақтау немесе пародиялау.[2,96].
Сонымен, қазіргі мәтінаралық байланыстардың қай түрі болмасын, интертекстуалдық деп аталуы орныққан. Дегенмен бұл терминге ғалымдар түрлі анықтамалар береді.
Современное зарубежное литературоведение кітіабында бұл терминге Е. Земская: Әр мәтін интертекст болып табылады; басқа мәтіндер алдындағы мәдениет мәтіндері мен оның айналасындағы қазіргі мәдениет мәтіндері оларда әр қилы деңгейде азды-көпті танылатындай түрде байқалады. Әр мәтін ескі цитаталардан, үзіндіден, мәдени кілттерден, формулалардан, ритмикалық құралдардан, әлеуметтік идиомалардың фрагменттерінен, т.б. түзілген жаңа құрылым: олардың бәрі мәтіннің бойына сіңіп, араласып кеткен, өйткені тіл мәтіннен бұрын және соның айналасында өмір сүреді. Кез келген мәтін үшін қажетті алғышарт ретінде интертекстуалдылық түпнұсқалар мен оның әсері мәселелермен ғана шектеле алмайды, ол шығу тегі сирек анықталатын анонимдік формулалардың ортақ өрісі, тырнақшасыз берілген цитаталардың ықтиярсыздығы деп саналады[9].
Ресейлік ғалым Н.А. Фатеева өз еңбектерінде интертекстуалдылық мәселесін автор және оқырман тұрғысынан қарастыра келіп, мынадай тұжырымдар жасайды:
1. Говоря об интертекстуальности, кажеться, вполне обоснованно различать две ее стороны - читательскую и авторскую. С точки зрения читателья, интертекстуалность - это установка на более угубленное понимание текста или разрешение непонимания за счет установления многомерных связей с другими текстами связанными с данным референциальной памятью слова.
2. Если ранее, в начале XX в авторы стремились ассимилировать интертекст в своем тексте, вплавить его в себя вплоть до полного растворения в нем, ввести мотивировку интетекстуализации, то конец века отличает стремление к диссимиляции, к введению формальных маркеров межтекстовой связи, к метатестовой игре с чужим текстом [10, 34].
Зерттеуші И.В. Арнольд өз жұмысында Интертекстуалдық мәтінге сөйлеу субьектісі басқа толық мәтіннің маркерленген немесе маркерленбеген яғни қайта құрылған өзгертілмеген цитаталар, аллюзиялар, ременциялар түрінде олардың үздіктерінің кіргізілуі түсініледі дей келіп, интертекстуалдықтың ішкі және сыртқы, мәтіндік және кодтық, синкретті типтеріне тән барлық ерекшеліктерінің 19 түрін көрсетеді [5].
Интертекстуалды құбылыстарды көкем мәтін тұрғысынан қарастырған отандық ғалым Алмагүл Советқызы интертекстті қолданатын да, өзектендіретін де адам болғандықтан, ол уақытқа қарамай, кез келген туынды да, кез келген деңгейде еске түсіріліп, түрлі ассоциалар тудыра алады. Мәтінаралық байланыстар адам - мәтін - оқырман үштағына сәйкес бірнеше қырынан қарастырыла алады дейді. Автор өз еңбегінде интертекстердің өздерін де бірнеше тұрғыда қарастыруға болады: интертекске негіз болған претекстер- прецендентті құбылыстар; күшті және әлсіз әдеби мәтіндер; прецендентті автотекстер; интертекстердің тіл деңгейлерін қамтуы- морфонологиялық, лексикалық, синтаксистіктік, құрылымдық деңгейлеріндегі цитация пунктуациялық, графикалық маркерлер арқылы рәсімделуі [11].
Жоғарыда келтірілген барлық пікірлерден байқалып отырғандай, интертекстуалдық - белгілі бір мәтіннің басқа бір мәтінмен байланысының әр түрлі деңгейде тілдік бірліктер арқылы көрінуі. Ол тілдік бірліктердің құрамы, құрылымы, эмоционалды-экспрессивтілігі әр алуан болып келеді.
Интертекстуалдық мәселесін қарастырғанда интертекст термині өте жиі кездесетіні белгілі және ол заңды да, өйткені көптеген ғалымдар бұл екі терминнің ара жігін ажыратпай, бірінің орнына бірін қолдана береді. Сол себептен де қазіргі ғылыми айналымда интертекст термині төмендегі ұғымдарды қамтиды:
бұрыннан бар ескі цитаталардан құрылған жаңа құрылым деп танылатын кез келген мәтін;
бірыңғай мәтіндер кеңістігін құрайтын және ортақ элементтері кездейсоқ емес бірнеше мәтін;
құрылымында цитата бар мәтіндер, бұлар көбінесе постмодернизм бағытындағы көркем шығармаларға тән;
түзіліп отырған мәтінге енгізілген түпнұсқа мәтін;
көркем туындының семантикасын түзетін компонент-астарлы ой, яғни мәтінді интерпретациялауға көмек [11,33].
Сонымен, интертекст - басқа мәтіндермен байланысы түрлі маркерлер арқылы көрініп тұратын, уақыты жағынан кейін түзілген көркем шығарма және оған цитация қағидатымен кіргізілген тілдік-семантикалық бірлік; интертекстуалды немесе келтірінді элемент-көркем туындының семантикасын түзуге, түрлі ассоциация тудыруға ықпал ететін, басқа мәтіндермен байланысы имлицитті, эксплицитті түрде әр қилы тілдік деңгейде вербалданған бөгде мәтін немесе прецедентті құбылыс фрагментті; интертекстуалдық немесе интертекстуалды байланыстар - мәтінаралық байланыстардың жалпы атауы; претекст немесе прецендентті құбылыс-уақыты жағынан бұрын түзілген көпке белгілі эталон деп есептелетін мәтін немесе құбылыс [2, 75].
1.3 Цитата тарихы және қазіргі жай-күйі
Цитата, (лат. cіto-келтіремін, шақырамын) - түпнұсқадан сөзбе-сөз алынған үзінді. Автордың ойын беделді пікірлермен тиянақтау үшін, біреудің пікіріне сын айту үшін, құнды дерек ретінде пайдалану үшін қолданылады [12]. Қазақ тілінінің түсіндірме сөздігінде: Дәйексөз - белгілі бір шығармадан өзгертпей, сөзбе сөз алынған үзінді [13].
Цитата, негізінен, баспасөз материалдарында, ғылыми еңбектерде, кітаптар мен әр түрлі қолжазбаларда, баяндамалар мен сөйлеген сөздерде келтіріледі. Ғылыми еңбектерде пайдаланғанда, сол еңбекте айтылатын оймен логикалық тұрғыдан қабысып, жарасым табуы тиіс. Айтылмақ ойды одан әрі дамытып, жаңа деректермен толықтырып тұру керек. Сонда ғана ол өз міндетін атқарады. Әдетте, зерттеу еңбектерінде, көбінесе әдебиет, мәдениет, өнер, ғылым қайраткерлері пікірлерінен дәйексөздер алынып отырады. Мұның өзі үлкен талғаммен, орынды алынса, еңбектің сапасын арттыруға көмегін тигізеді. Цитата көбінесе ықшам түрде алынады. Сөйлем ұзақ болған жағдайда керекті жерін алып, қысқартылған сөздер орнына көп нүкте қою шарты бар. Цитата әдетте, тырнақшаға алынып жазылады. Міндетті түрде цитата алынған еңбек, оның авторының аты-жөні сілтемелерде анық, нақтылы көрсетілуі тиіс. Эпиграф та циататаның бір түріне жатады[12,189].
Цитата ғылыми әдебиетте ХVIII ғасыр соңында қолданыла бастады. Жалпы цитата келтіру христиандардың Қасиетті жазбаларынан алынған үзінді қолданыстың қай түрінде болсын, дәл, еш өзгерссіз айтылуы қажеттігінен бастау алады[2,96].
Цитата келтіру мәселелері семантика саласында алғаш рет поляк ғалымы А. Вежбицкаяның мақаласында [14] көтеріліп, цитата келтіру көбінесе бағалау мақсатын көздейтіні дәлелденді.
Ауызекі сөйлеу тіліндегі және жазба тілдегі цитата келтіру ерекшеліктеріне байланысты Н.Д. Арутюнова тиісінше цитация және цитирование [2] терминдерін ұсынады.
В. Набоковтың орыс және ағылшын тілдеріндегі прозалық шығармалары мен орыс тілдерде жазатын басқа да қаламгерлердің әңгіме, повесть, романдарындағы цитатаның пайдалануын, қызметін жан-жақты зерттеген Н.В. Семенова, керісінше, цитацияны жазба әдебиетке қатысты қолданады. Ғалым: Цитата - бір айтылымның ішіндегі айтылым, олардың мағыналық шегі айрықша (диффузды) сипатта болады [15,192], дейді де, цитация деңгейлерін төмендегідей бөледі:
1) лексикалық;
2)мотивтік;
3) метрикалық және грамматикалық;
4) стильдік.
Ал көркем прозаның күшті позицияларындағы цитаталарды жеке бөлімде қарастырады.
Александр Блоктың поэтикасындағы реминисценциялардың қызметін қарастырған З. Миництің пікірінше,символистердің көркемдік сезінуінде ақиқат өмірдің кез келген хабар немесе кез келген мәдени дерек цитата деп ұғынылады, себебі символистік-мистикалық көзқараста дүние өзіндік құрылымы бар мәтін деп танылады [11,45].
Цитата сөзі қазақ тіліндегі ғылыми әдебиеттерде осы уақытқа дейін бөгде сөздің бір түрі ретінде саналып жүрді.
Цитата приводится в кавычках, которые выделяют ее с двух сторон. Слова автора могут находиться в начале, середине и конце цитаты. Знаки препинания при этом ставятся следующим образом:
"Шырағым, бұл кішкентай жәндіктердің ісі, еңбегі - саған үлгі. Өрмекші, маса, шыбынға тұзақ құрып жүр. Ұстап алған соң, оны өзіне азық етеді"- бұл үзінді Ыбырай Алтынсариннің "Өрмекші, құмырсқа, қарлығаш" деген әңгімесінен алынған [16,181].
Қазақ грамматикасында цитата бөгде сөздердің қатарында қарастырылады, яғни Адам сөйлегенде, я жазғанда сол өзі баяндап отырған мәселеге байланысты немесе соған қатысы бар басқа біреулердің сөзін, пікірін келтіретіні болады. Ондай келтірінді сөздер автор үшін басқа біреудің сөзі, яғни бөгде сөз болып табылады деп анықталады [12]. Ал Лингвистикалық түсіндірме сөздікте төмендегідей анықтама беріледі:
Дәйексөз (цитата) - төл сөздің бір түрі ретінде қарастырылады[17].
Дәйексөз басқа біреудің айтқан пікірінен үзінді алынып, өзгертілмей беріледі. Алыну тәртібі функционалдық стильдердің түрлеріне байланысты әр түрлі болады. Ғылыми стильде автордың есімі, еңбегі, аты шыққан қаласы мен баспасы айқын көрсетіледі. Публицистикалық стильде мұндай деректердің түзілуі шарт емес, сол пікірді айтқан адамның аты-жөні дұрыс аталса жеткілікті деген анықтама берілгенмен, мысалмен дәйектелмеген.
Бұл дефинициялардан байқалатыны публицистикалық яғни, газет мәтіндеріндегі цитаталар жөнінде ештеңе айтылмаған. Солай бола тұрса да осы анықтамалар мәтін теоретиктерінің бірі И.Р. Гальпериннің көзқарасымен үндес. Қаралған барлық еңбектерде цитатаға берілген дефинициялар оның негізгі үш белгісін көрсетеді:
1. қандайда бір мәтіннен алынған үзінді;
2. басқа біреудің сөзі, оның сөзбе-сөз дәлдігі;
3. түпнұсқаға сілтеме.
Ғалым өз зерттеулерінде цитатаны кең және тар мағынасында түсіндіреді де, кең мағынадағы цитаталарға реминисценция мен аллюзияларды жатқызады. Цитатаның сөздіктегі мағынасындағыдай қолданыстарда болмаса, кең мағынадағы цитата үшін тек цитация қағидаты сақталуы жеткілікті екенін, дәлдік, сөзбе-сөзділік аса мәнді емесін және контексінен алынып отырған мәтіннің орынбасары ғана болатынын айта отырып, ол цитация, цитирование сөздерін қатар қолдана береді [11,32].
Біз цитата, цитатсөз деген терминдерді қолдануды жөн көреміз және алғашқы терминнің лексиографиялық мағынасын ұстансақ, екінші терминмен жалпы цитация қағидатымен мәтінге енгізілген бөгде сөзді айтамыз.
Көркем әдебиетте цитация қағидатымен енгізілген фрагменттер көбінесе трансформацияға түсіп жататындықтан, бұл екі терминнің ара жігін ажырату қажеттілігі туындайды.
1 кесте Цитата және цитация ұғымы
Цитата
Ортақ белгілер
Цитация
Цитата мәті белгілі бір шығармадан өзгертпей, сөзбе сөз алынған үзінді. Автордың ойын беделді пікірлермен тиянақтау үшін, біреудің пікіріне сын айту үшін, құнды дерек ретінде пайдалану үшін қолданылады.
Мысалы,
Тілі жоғалған ұлттың, өзі де жоғалады (А. Байтұрсыноа)
Қазір бой таластыратын емес, ой таластыратын заман(Н.Назарбаев)
Екі ұғым белгілі бір шығармадан өзгертілмей сол қалпында жұмасалады.
Пунктуациялық заңдылықтар бойынша екеуіне де тырнақша қойылады. Баспасөз материалдарында, ғылыми еңбектерде, кітаптар мен әр түрлі қолжазбаларда, баяндамалар мен сөйлеген сөздерде келтіріледі. Ғылыми еңбектерде пайдаланғанда, сол еңбекте айтылатын оймен логикалық тұрғыдан қабысып, жарасым табуы тиіс.
Цитация цитатаның баламасы ретінде жұмсалады. Цитатаның конттексттегі көрінісі цитация құбылысы деп аталады. Түпнұсқадан тікелей алынған цитата цитация кезінде бірнеше трансформацияға түседі.
Мысалы,
Ахмет Байтұрысынов айтқандай, Тілі жоғалған ұлттың, өзі де жоғалады.
Н.Назарбаев айтпақшы, қазір бой таласытырудың заманы емес, ой таластырудың заманы.
Цитата құбылысын Алмагүл Советқызының Қазіргі қазақ көркем мәтіндеріндегі цитация құбылысы немесе мәтін ішіндегі мәтін еңбегінде көркем мәтіндегі цитаталарды жіті зерттеген. Автор монографияда тілдік қауымдастыққа жақсы таныс, көпке белгілі шығармалардан алынған үзінділерді қолдану қаламгердің ой - өрісін, эрудициясын танытудың да, сол шығарманы оқитын оқырманның ұлттық әрі әлемдік мәдениет үлгілерімен таныстығын көрсететін де тілдік дерек ретінде қарастырылады. Түрлі түпнұсқа мәтіндерден алынған әр деңгейдегі үзінділерді қолдану әдебиеттің бірден-бір белгісі деп есептеле бастады[2, 97].
Постмодернизм әдебиетінде басқа мәтіндердің үзінділері ашық немесе жасырын түрде кездесуі цитацияның негізгі белгілерінің біріне сай келетіндіктен, әлемдік әдебиеттану мен тіл білімі ғылымында цитация, цитирование, цитатная речь терминдері айналымға кірді. Бұл құбылыс тек постмодернистік әдебиетке қатысты ғана емес, басқа да әдеби ғылымда жазылған көркем шығармаларда кездесетіні байқалады. Ресей және америкалық филологтардың зерттеулері бойынша орыстың көптеген ақын-жазушыларының шығармаларында цитатты сөздер жиі кездеседі. Бұл құбылыс қазақ әдеби үрдісінде де байқалады.
Көркем мәтіндегі цитаталардың ерекшелігі жөнінде Алмагүл Советқызының еңбегіне жүгінеміз. Ғалымның эпиграфты цитаталардың бір түрі деп есептейді. Жалпы, кез келген мәтіндегі эпиграф претекске сілтеме жасайды, алайда эпиграфсыз да прецендентті құбылыстарға сілтейтін түрлі вербалды маркерлер болады. Ондай қызметті аңғартатын кейде, дейктикалық бірліктер болса, енді бірде мезгіл қатынасты білдіретін лексика-грамматикалық құралдар екені байқалады [2,68].
Қазақ филологиясында әдебиетшілер цитата (әдебиетші З. Ахметов,Т. Бекниязов), (тілші Т. Есембекова, Ш. Жалмаханов) дәйексөз деп қолданылып жүрген ұғымды Ахмет Байтұрсынұлы кезінде келтірінді сөйлемдер деп атаған. Сөйлегенде я жазғанда сөйлеуші я жазушы бұрынғыдан қалған мақалды немесе біреудің айтқан сөзін келтіре сөйлейді не жазады. Сондай келтіріп айтқан не жазған мақалдар, болмаса біреудің сөздері келтірінді сөйлем деп аталады, мысалы:
1. Мысалда келтірінді сөйлем - Әлін білмес әлек деген мақал.
2. Мысалда келтірінді сөйлем - Сыртыңнан сайрағыш деп жұрт мақтайды,тыңдайын, достым, біраз сайра деген есектің сөзі.
Келтірінді сөйлемде мақалды немесе біреудің айтқан сөзін айтушы не сол айтылған күйде өзгертпестен айтады, не өзгертіп мағынасын, мазмұнын ғана айтады.
Бірінші түрде айтылса, мақал не біреудің сөзі төл сөз деп аталады.
Екінші түрде айтылса, төлеу сөз деп аталады [18,87-88].
Қазақ әдебиетіндегі мәтінаралық байланыстар типологиясында былайша көрсетіледі: цитата, цитата сөз, аллюзия, ременисценция, пародия, символика, тексті аяқтау. Циататалы сөз кейде еш өзгеріссіз қолданылса, енді бірде кіргізілетін мәтіннің өзіне тән ерекшеліктеріне, автордың мақсатына қарай трансформацияға түседі. Цитата шығарма тақырыбы, эпиграфынан бастап, мәтіннің кез келген жерінде орналасуы және олардың, яғни мәтін мен цитатаның семантикалық арақатынасы түрліше болуы мүмкін. Кең мағынада цитацияға аллюзия мен ременисценцияны, синкретті интекстуалдылықты жатқызуға болады деген пікір айтады [20,39].
Жалпы алғанда, цитатаны диалогтың философиялық теориясының негізгі көрінісі деп қарастыруға болады. Цитата арқылы қаламгер өз шығармасындағы сөйлеу субьектісін өзгертіп, өз ойы мен кейіпкердің, қосалқы персонаждың көзқарасындағы айырмашылық, қайшылық, ортақтықтарды даралап, оның контекстке бөтен екпін танытады. Цитатаның өзі мәтін ретінде өз бойында сақталған ақпарлардың бәрі жаңғырып, жанданып, өзектеніп, жаңа мәтінді түзуге, өзгертуге ықпал етеді, бірақ осы контекссіз цитатаның келтірінді құрылым екені білінбейді [8]. Бұл, керісінше, цитата мен ол түскен жаңа контекстің бір-бірінен ажырағысыз байланыспен кірігіп кететіні дәлелденді.
Цитата қазақ тіл білімінде көбінесе пунктуация ережелеріне қатысты ғана cөз болып келді [19,65]. Ғылыми мәтінде цитатаның қолданылуы мен қызметі туралы пікір білдірген алғашқы еңбектердің қатарында Т. Есембековтың Әдеби талдауға кіріспе мен Ш. Жалмахановтың Қазақ тілінен дипломдық жұмысатты әдістемелік нұсқаулығын атауға болады.
Бастапқыда постмодернистік әдебиетте жиі қолданылу нәтижесінде назар аудартқан цитация барлық бағытта жазатын қалмгерлердің көркем шығармаларындағы мәтінаралық байланыстарды вербалдайтыны дәлелденді. Әлемдік әдеби-мәдени үдерістің бір тармағы болып саналатын қазақ әдебиетінде постмодернизмнің жекелеген құраушылары болғанымен, цитатамен жазу аса көп кездеспейді [20,43].
Дегенмен, ақын жазушылардың цитация қағидатымен енгізіліп, мәтінаралық байланыстарды көрсететін келтірінді құрылымдар кездесетіні және олардың зерттеу нысаны бола қоймағаны-ақиқат. Сол себепті мұндай келтірінді құрылымдардың мәтін семантикасына әсерін, атқаратын қызметін лингвистер қарастыруы тиіс.
1.3 Цитаталардың қызметі
Цитата газет мәтіндерінде түрлі қызмет атқара алады. Цитатаны өзі түзіп отырған мәтінге кіргізгенде автор қандай мақсатты көздейтіні туралы зерттеушілер пікірінде шектеу жоқ.
Цитаталарды, әдетте, адам сөзін айшықтау үшін, ойын дәлелдеу үшін, ойын жалғастыру үшін, пікірін қорыту үшін, ойдың түрлі бөліктерін бір-бірімен біріктіру үшін немесе белгілі бір пікірге өзінің жақтастығын, қарсылығын, бағалауын білдіру үшін қолданылады.
Орыс тілінде жазылған ғылыми еңбектерде бөгде сөздердің цитата-дефениция, цитата-тұжырым, цитата- анықтама цитата - иллюстрация, цитата-сілтеме түрлері көрсетіліп, оларда жаңа ақпарат берілмейтіні, тек ой-пікірді қорытуға, дәлелдеуге, нақтылауға, дәйектеуге қолданылатыны айтылады. Бұл пікірлер қазақ тіліндегі ғылыми еңбектерде кездесетін цитаталарға да қатысты деп есептейміз.
Ғылыми дискурстағы интертекстуалдылық мәселелерін қарастырған Е. Михайлова өз шығармасында цитаталарды 4 түрлі мақсатпен енгізеді:
- Референциялық немесе сілтеме мақсатымен - басқа бір мәтінді еске салу арқылы автор ақпарды сығымдап беруді мақсат етеді, өз кезегінде адресат санасындағы таныс образдарды еске алғызып, аз ғана тілдік құралдар көмегімен көлемді ақпарды қабылдап, түсінуге ықпал жасайды;
- Бағалауыштық мақсатпен - бөгде мәтінді автор оған өзінің эмпатикалық немесе сыни көзқарасын білдіру үшін пайдаланады;
- Этикеттік мақсатта - оқырман сый-құрмет көрсету, беделге жүгіну, белгілі бір қоғамда қалыптасқан талаптарға сай келу үшін оның мүшелеріне жақсы таныс тәсілдерді, формаларды, штам-клишелерді пайдалану;
- Декоративтік мақсатпен - сәтті табылған сөзқолданыс хабарды өзінен де анық бере алады, адресатқа эмоционалды тұрғыдан әсер етеді, мәтінді жандандырады, оған даралық сипат береді [8, 72].
Прецеденті құбылыстар концептілерін зерттеген Г.Г Слышкин жалпы мәтіндердегі цитаталардың қызметін басқаша атағанмен, олар, негізінен, жоғарыда аталған мақсаттарға сай келеді:
1. номинативті - цитата басқа мәтіннің таңбасы қызметін атқарады;
2. персуазивті - өзінен бұрынғы мәтін мен оның авторын сынау немесе
қадірлеуін көрсетеді;
3. людикалық немесе гедоникалық - тілдік ойын құралы ретінде
қолданылады;
4. парольдік - өз оқырмандары мен жақтастарын бөгделерден ажырату
үшін қажет, яғни олардың тілдік құзіретін танытатын құрал бола алады [21,147].
Бұл зерттеушілер цитация құбылысын автор тұрғысынан түсіндіреді, демек цитаталар қаламгердің тілідік-мәдени құзіретінің нәтижесі ретінде қарастырылады. Алайда мәтінді оқу кезінде оның вербалды қабатында кез келген цитатаны өзектендіретін - оқырман, сондықтан цитатаны екі жақты - автор және оқырман тарапынан қарастырған Н.А. Фатееваның пайымдауын да еске алмаса да болмайды. Ғалым интертекст, цитаталардың қызметін қоғамдағы адамдардың лингвомәдени болмыспен немесе кеңістікпен байланыстыру деп санайды. Автор цитата мен оның мәтіні өмір сүріп отырған лингвомәдени кеңістіктегі қоғам мүшелерінің күнделікті сөйлеуінде, жазуында қайтсе де байқалады деген тұжырымда [10,21-22].
Ал Г. Денисова мәтін ішіндегі мәтіндердің қызметін былайша топшылайды.
1) Цитата - коммуникацияның алғашқы құралы;
2) Ой мезетін құру құралы;
3) Бағалаудың жасырын құралы;
4) Реципенті сендіру құралы;
5) Коммуникативтік әсер ету құралы;
6) Ойды кіргізудің құралы;
7) Өз адамдарына қатысты эрудиция көрсету тәсілі;
8) Мәтінді айшықтау тәсілі [14,87].
Көркем мәті жүйесіндегі цитаталардыңзерттеуші Алмагүл Советқызы цитата қызметінің бес түрін ұсынады:
1.Сілтемелік қызметі;
2.Мәтін түзушілік қызметі;
3.Бағалауыштық қызметі;
4.Айшықтаушы қызметі;
5.Парольдік қызметі [2, 56].
Интерекстуалдылық элементтердің бірі цитатаны автор көбінесе өз шығармасының семантикасын түсіну үшін қажетті басқа мәтінге сілтеме ретінде қолданылады. Цитаталардың сілтемелік қызметі түрліше вербалданады. Автор көбіне өз шығармасының семантикасын оқырманның толық түсінуі үшін қажетті басқа мәтінге сілтеме ретінде қолданылады. Көбіне сілтемелік қызметті эпиграф-цитата атқарады.
Қазіргі қазақ медиа-мәтінің прагматтикасы атты докторлық диссертация жазған Есенова Қалбике өз жұмысында оқырман қауымға бұрыннан таныс мәтіндерден алынып, өзгеріссіз немесе өзгертіліп (трансформацияланып) қолданылатын дәйексөздер мәтінде белгілі бір астарлы мән тудырып, онда баяндалатын оқиғаға қандай да бір баға береді. Әсіресе әдеби шығармалардан алынған логоэпистемалар қазіргі қазақ газеттерінде жиі қолданылады деуге болады
Мысалы,
Бандыны қуған Хамиттер қайда? (Егемен Қазақстан, 26.03.04)
(С.Сейфуллиннің Бандыны қуған Хамит повесінен).
Қабдеш, қайда барасың? (Жас Алаш, 03.08.06,
Б.Нұржекеұлының мақаласы). (Керей қайда барасың? деген жырау толғауынан) т.б.[21,62].
Цитаталарды стилистика ғылымының аясында салыстырсатын болсақ. Стилистика ғылымында коннатация ұғымы бар. Коннатация тілдік бірліктердің бояулы көріністері болып табылады. Коннатация эксперессивті бағалаушы стилистикалық категориясы бола отырып стилистикалық норманы құрудың негізгі тәсілі.
Қазақ тілінің прагмастилистикасы атты еңбекте автор Д.Әлкебаева цитаталарды аталмыш коннотациялардың бірі ретінде қарастырады. Автордың ойын бағамдасақ, цитатаны мәтінге бояу беретін тілдік бірлік ретінде қарастырады. Стилистика ғылымының категорияларында цитатаның акценттік категориясын анықтауымызға болады. Акценттік категория (баса көңіл аударатын) - мәтіндік категориялардың бірі. Акценттік категория концептуалды тілдік бірліктердің мағыналық жақтан көңіл аударуды қажет етеді, адресат автордың көзқарасына көз жеткізу сенімділігін көрсетеді, сол арқылы қабылданушы мен тыңдаушының ортақ түсінікке ие болуын қамтамасыз етеді [22,117].
Мысалы, беделді тұлғалардың цитаталарын қолдана отырып баяндалып отырған мәтінге тыңдаушының көзін жеткізу акценттік қызмет жүктейді.
Ахаң - біз үшін әлі оқылмаған дастан (Ә. Қайдар)
Ана тілі Ахаң түрлеген сайын шынында да түрлене түсті. (З. Қабдолов)
Сонымен қатар цитата бағалауыштық категорияны өзіне жүктейді. Бағалау категориясы публицистикалық стильде ақпарат тыңдаушыны иландыруға, сендіруге қызмет ететіндіктен, қабылдаушы тарапынан бағалау категориясына ие болады. Берілген бағалау жағымды немесе жағымсыз болады[22,119].
Мысалы:
Аскеңнің алыптылығы, ақиықтығы - алғыр іскерлігінде, ойлы
басшылығы мен жетелі жетекшілігінде, ұлағатты ұстаз бола білетіндігінен екенін ел жадында сақтады. Қайраткер ұстаз мына өсиетпен адал сүрді: Әр адамның өзінің әділ соты болуы керек - ол оның ар-ұяты. Өзін-өзі түсінген дана, өзін-өзі жеңген қаһарман. (Қазақ әдебиеті ,7 маусым 2013 жыл)
1.4 Цитаталарға қойылатын талаптар
Газет мәтініне қойылатын негізгі заңдылықтардың бірі пунктуациялық заңдылық болып табылады. Сондықтан газет мәтіндеріндегі цитаталардың пунктуациялық заңдылықтарын көрсету жұмыстың негізігі міндеті. Жұмыстың нәтижесі қазіргі газет мәтіндеріндегі цитаталаудың яғни мақаланы жазушы автордың дәйектеу жолдарын, цитаталаудың пунктуациялық жолдарын көрсету арқылы ерекшеленеді.
Қазіргі газет мәтіндеріндегі ең басты қателіктердің бірі цитация құбылысында негізгі заңдылықтарын яғни тыныс белгілерінің қойылмауы. Тыныс белгілері дұрыс қойылған сөйлемді оқу да, ұғыну да жеңіл. Тыныс белгісін дұрыс қою арқылы жазушы өз ойын, сезімін жазба түрде дәл жеткізеді және айтпақ ойын екінші адамдардың сондай дәрежеде дұрыс түсінуіне жәрдемші болады.
Бұл туралы К.Белинскский мен М.Уваров: ...только наличие единой
орфографии и пунктуации в языке дает возможность читателю понимать пишущего - деп, өте дұрыс айтқан.(Литер 2012, 17 қараша)
Әрбір тыныс белгісі - сөйлемнің мағынасын айқындаушы көрсеткіш. Сондықтан бір тыныс белгісінің орнына екінші тыныс белгісін қоя салсақ, бір сөйлемнен әлденеше мағына ұғынылатынын түсіну керек.
Пунктуация жүйесіндегі белгілерді мағынаға қарай дұрыс қолданудың маңызы зор, себебі бір тыныс белгісінің беретін бірнеше мағынасы болады. М.Н. Петерсон:
Один знак может иметь несколько употреблений и, наоборот, одно
то же явление может обозначаться различнями знаками - деп, өте дұрыс айтқан [8,47].
Тыныс белгілерін дұрыс қолдану үшін, мүмкіндік болса, олардың әрқайсысының қызметін даралап, оларға берілетін ережелерді бірыңғайластыру керек.
Цитата - мәтіннен сөзбе-сөз алынған үзінді болғандықтан цитатаның қайдан алынғаны толық көрсетілуі керек. Белгілі бір шығармадан алынған цитатаның барлық пунктуациялық заңдылықтар бойынша рәсімделуі қажет.
Ресей Федерациясының 1993 жылғы Авторлық құқық және бірлескен жоба туралы заңында цитата туралы айтылады. Мәселен цитатаны автордың келісімінсіз және сыйақы мөлшерінсіз тек ғылыми және ізденушілік арнаулы бағыттарға ғана қолдануға рұқсат берілген. Автордың аты-жөні міндетті түрде көрсетілуі керек. Дәйектелген цитата арнаулы жазу ерекшелігімен айқындалуы керек.
Осы орайда қазақ тіл білімінде пунктуация саласын зерттеген Рабиға Сыздық еңбектерінде төл сөзге қойылатын тыныс белгілер цитаталарға да сол қалыпта сақталатынын атап көрсетеді [19].
Қазақ тіл білімінде ғалымдар цитаталарды төл сөздердің бірі түрі ретінде таниды. Цитаталарға арналған белгілі заңдылық, талаптардың қазақ тілінде жоқтың қасы. Сондықтан орыс тілінде жазылған талаптарға жүгінуімізге тура келеді.
Цитата мәтінге кіріктірілген кезде әр түрлі қалыпта болуы мүмкін. Цитатаға қойылатын негізгі талаптар олар: реттілік және нақтылық. Ретті цитата автордың бағытымен дәйектеледі. Нақты цитатаның әрбір сөзі алынған үзіндімен дәлме-дәл келеді және автор ойы ешбір өзгеріске ұшырамай нақты жеткізіледі. Егер үзіндінің толық нұсқасын дәйектемеген жағдайда көп нүкте қойылады. Бұл жағдайда дәйексөздің негізгі айтар ойының бұзылмағандығын ескеру керек. Өлеңді ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz