Автожолдар
Бұл ұсынылып отырған дипломдық жұмыста Қазақстандағы, оның ішінде жол тораптарының туризмге әсер ету және оны дамыту жолдары қарастырылған. Туризм – әлемдік экономиканың құлдырауды білмейтін, ең тұрақты дамып келе жатқан саласы. Өсу қарқынының жылдамдығына сәйкес, туризм ғасырдың экономикалық құбылысы ретінде танылуының өзі кездейсоқтық емес. Ел дәулетін ешбір шығынсыз арттырудың ең төте жолы қайсы дегенде, көпшілік алдымен ауызға туризмді алады. Себебі, әлемдік тәжірибенің өзі көрсетіп отырғандай, алға кеткен мемлекеттердің көпшілігі өз қоржындарын түрлі инвестициялармен толтыру кезінде көбіне көп осы салаға арқа сүйейді. Туризм еліміздің әлеуметтік-экономикалық дамуын жеделдетумен қатар өлкеміздің абырой-беделін арттыруға жұртшылықтың білім-танымының жоғарылауына, ақпарат таратудың жаңа түрлерін енгізуге ықпал етеді. Туризмнің дамуының жоғары қарқыны, валютаның зор түсімдері экономиканың әртүрлі секторларына белсенді әсер етеді, бұл туристік индустрияның қалыптасуына көмек береді.
Дипломдық жұмыстың негізігі мақсаты – елімізде жол тораптарының туризмге әсер ету жолдарын қарастыру болып табылады. Қазақстан соңғы он жылдықта дүниежүзілік интеграциялық процестерге белсенді қатысушы болды. Жүктер мен жолаушыларды қызмет көрсету сервисінің жоғары деңгейімен ішкі және транзиттік тасымалдауды қамтамасыз ететін сапалы көліктік инфрақұрылымы экономикалық интеграцияның маңызды бөлігі болыптабылады.
Дипломдық жұмыстың негізігі мақсаты – елімізде жол тораптарының туризмге әсер ету жолдарын қарастыру болып табылады. Қазақстан соңғы он жылдықта дүниежүзілік интеграциялық процестерге белсенді қатысушы болды. Жүктер мен жолаушыларды қызмет көрсету сервисінің жоғары деңгейімен ішкі және транзиттік тасымалдауды қамтамасыз ететін сапалы көліктік инфрақұрылымы экономикалық интеграцияның маңызды бөлігі болыптабылады.
1 Александрова А.Ю. Международный туризм: Учебное пособие для вузов. – М.: Аспект Пресс, 2001ж – 464 б
2 Александрова А.Ю. География мировой индустрии туризма. – М.: Аспект Пресс, 1998ж
3 Ердавлетов С.Р. География туризма: история, теория, методы, практика. Алматы: Атамұра, 2000ж – 336 б
4 Балабанов И.Т., Балабанов А.И. Экономика туризма: Учеб.пособие.- М.:Финансы и статистика, 1999ж -176 б
5 Осипова О.Я. Транспортное обслуживание туристов: Уч.пособие для студентов вузов. – М.: Издат.центр «Академия», 2004ж – 368 б
6 Ердавлетов С.Р. География туризма Казахстана. - Алма-Ата: Гылым, 1992ж -192 б
7 Биржаков М.Б., Никифоров В.И. и др. Индустрия туризма: Перевозки.. – СПб.: Издательский дом Герда, 2003ж – 400 б
8 Гуляев В.Г. Туристские перевозки. М.Финансы и статистика.1998ж
9 Биржаков М.Б., Никифоров В.И. Индустрия туризма. Перевозки.-СПб., 2001 ж
10 Ильина Е.Н. Менеджмент транспортных услуг.-М.,1997ж
11 Пивень Н. Ф., Шалтыкова И. История развития транспорта и коммуникации Казахстана. Алматы, 2005ж
12 Есмуханов Государственное регулирование транспортной отрасли в РК Эксперт Казахстана,№4 2007 – 21 б
13 Туризм Казахстана в 2008г. Статистический сборник. Алматы, 2009ж
14 Хасенова Х. «География» Алматы, 2007ж
15 Спирин И.В.Международные перевозки.-М.,2001ж
16 Авчинкин Д.В. Международные перевозки.-Минск, 1999ж
17 Сергеева Т.М. Транспортное обеспечение в туризме/ Организация туризма/ Под.ред.Н.И.Кабушкина- Минск, 2003ж
18 Гуляев В. Г. Организация туристских перевозок. — М., 2001ж
19 Справочник по международным автомобильным перевозкам. — М, 2000ж
20 Қазақстан Ұлттық Энциклопедиясы 1-10 томдары Алматы 2002ж
21 Автомобиль жолдары туралы 2001 ж. 17 шілдедегі № 245-II Қазақстан Республикасының Заңы
22 Қазақстан Республикасында туризмді дамытудың 2007-2011 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасы
23 Қазақстан Республикасы Туризм және спорт министрлігінің 2009 – 2011 жылдарға арналған стратегиялық жоспары
24 Қазақстан Республикасы Көлік және коммуникация министрлігінің 2010 - 2014 жылдарға арналған стратегиялық жоспары
25 Бiрiккен Ұлттар Ұйымының Жол Жүрiсi туралы конвенциясын ратификациялау туралы Қазақстан Республикасының 2009 жылғы 31 желтоқсандағы № 237-IV Заңы
26 Қазақстан Республикасы Көлік және коммуникация министрлігінің 2009 – 2011 жылдарға арналған стратегиялық жоспары
27 Қазақстан Республикасында көлік инфрақұрылымын дамыту жөніндегі 2010 – 2014 жылдарға арналған салалық бағдарлама
28 Қазақстан Республикасының автожол саласын дамытудың 2006-2012 жылдарға арналған бағдарламасы
29 Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2007 – 2009 жылдарға арналған бағдарламасы
30 Қазақстан Республикасының Индустриялық-инновациялық дамуының 2003-2015 жылдарға арналған стратегиясы
Интернет сілтемелері:
31 www.mts.gov.kz
32 www.mtk.gov.kz
33 www.kad.gov.kz
34 www.stat.kz ҚР Статистика Агенттігі
35 unwto.org/ru
36 www.orexca.com
37 visitkazakhstan.kz
38 www.europe-china.kz
39 www.google.ru
40 www. ru.wikipedia.org
2 Александрова А.Ю. География мировой индустрии туризма. – М.: Аспект Пресс, 1998ж
3 Ердавлетов С.Р. География туризма: история, теория, методы, практика. Алматы: Атамұра, 2000ж – 336 б
4 Балабанов И.Т., Балабанов А.И. Экономика туризма: Учеб.пособие.- М.:Финансы и статистика, 1999ж -176 б
5 Осипова О.Я. Транспортное обслуживание туристов: Уч.пособие для студентов вузов. – М.: Издат.центр «Академия», 2004ж – 368 б
6 Ердавлетов С.Р. География туризма Казахстана. - Алма-Ата: Гылым, 1992ж -192 б
7 Биржаков М.Б., Никифоров В.И. и др. Индустрия туризма: Перевозки.. – СПб.: Издательский дом Герда, 2003ж – 400 б
8 Гуляев В.Г. Туристские перевозки. М.Финансы и статистика.1998ж
9 Биржаков М.Б., Никифоров В.И. Индустрия туризма. Перевозки.-СПб., 2001 ж
10 Ильина Е.Н. Менеджмент транспортных услуг.-М.,1997ж
11 Пивень Н. Ф., Шалтыкова И. История развития транспорта и коммуникации Казахстана. Алматы, 2005ж
12 Есмуханов Государственное регулирование транспортной отрасли в РК Эксперт Казахстана,№4 2007 – 21 б
13 Туризм Казахстана в 2008г. Статистический сборник. Алматы, 2009ж
14 Хасенова Х. «География» Алматы, 2007ж
15 Спирин И.В.Международные перевозки.-М.,2001ж
16 Авчинкин Д.В. Международные перевозки.-Минск, 1999ж
17 Сергеева Т.М. Транспортное обеспечение в туризме/ Организация туризма/ Под.ред.Н.И.Кабушкина- Минск, 2003ж
18 Гуляев В. Г. Организация туристских перевозок. — М., 2001ж
19 Справочник по международным автомобильным перевозкам. — М, 2000ж
20 Қазақстан Ұлттық Энциклопедиясы 1-10 томдары Алматы 2002ж
21 Автомобиль жолдары туралы 2001 ж. 17 шілдедегі № 245-II Қазақстан Республикасының Заңы
22 Қазақстан Республикасында туризмді дамытудың 2007-2011 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасы
23 Қазақстан Республикасы Туризм және спорт министрлігінің 2009 – 2011 жылдарға арналған стратегиялық жоспары
24 Қазақстан Республикасы Көлік және коммуникация министрлігінің 2010 - 2014 жылдарға арналған стратегиялық жоспары
25 Бiрiккен Ұлттар Ұйымының Жол Жүрiсi туралы конвенциясын ратификациялау туралы Қазақстан Республикасының 2009 жылғы 31 желтоқсандағы № 237-IV Заңы
26 Қазақстан Республикасы Көлік және коммуникация министрлігінің 2009 – 2011 жылдарға арналған стратегиялық жоспары
27 Қазақстан Республикасында көлік инфрақұрылымын дамыту жөніндегі 2010 – 2014 жылдарға арналған салалық бағдарлама
28 Қазақстан Республикасының автожол саласын дамытудың 2006-2012 жылдарға арналған бағдарламасы
29 Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2007 – 2009 жылдарға арналған бағдарламасы
30 Қазақстан Республикасының Индустриялық-инновациялық дамуының 2003-2015 жылдарға арналған стратегиясы
Интернет сілтемелері:
31 www.mts.gov.kz
32 www.mtk.gov.kz
33 www.kad.gov.kz
34 www.stat.kz ҚР Статистика Агенттігі
35 unwto.org/ru
36 www.orexca.com
37 visitkazakhstan.kz
38 www.europe-china.kz
39 www.google.ru
40 www. ru.wikipedia.org
Кіріспе
Бұл ұсынылып отырған дипломдық жұмыста Қазақстандағы, оның ішінде жол тораптарының туризмге әсер ету және оны дамыту жолдары қарастырылған. Туризм - әлемдік экономиканың құлдырауды білмейтін, ең тұрақты дамып келе жатқан саласы. Өсу қарқынының жылдамдығына сәйкес, туризм ғасырдың экономикалық құбылысы ретінде танылуының өзі кездейсоқтық емес. Ел дәулетін ешбір шығынсыз арттырудың ең төте жолы қайсы дегенде, көпшілік алдымен ауызға туризмді алады. Себебі, әлемдік тәжірибенің өзі көрсетіп отырғандай, алға кеткен мемлекеттердің көпшілігі өз қоржындарын түрлі инвестициялармен толтыру кезінде көбіне көп осы салаға арқа сүйейді. Туризм еліміздің әлеуметтік-экономикалық дамуын жеделдетумен қатар өлкеміздің абырой-беделін арттыруға жұртшылықтың білім-танымының жоғарылауына, ақпарат таратудың жаңа түрлерін енгізуге ықпал етеді. Туризмнің дамуының жоғары қарқыны, валютаның зор түсімдері экономиканың әртүрлі секторларына белсенді әсер етеді, бұл туристік индустрияның қалыптасуына көмек береді.
Дипломдық жұмыстың негізігі мақсаты - елімізде жол тораптарының туризмге әсер ету жолдарын қарастыру болып табылады. Қазақстан соңғы он жылдықта дүниежүзілік интеграциялық процестерге белсенді қатысушы болды. Жүктер мен жолаушыларды қызмет көрсету сервисінің жоғары деңгейімен ішкі және транзиттік тасымалдауды қамтамасыз ететін сапалы көліктік инфрақұрылымы экономикалық интеграцияның маңызды бөлігі болыптабылады.
Автомобиль жолдарының сапасына және жол бойындағы сервистің деңгейіне қойылатын қазіргі заманғы талаптар автожол саласы алдына жаңа міндеттер қойып отыр. Осы мәселенің жанжақтылығы автомобиль жолдарын дамытуға мемлекеттік саясатты жүргізуді талап етеді.
Қазақстан - бүкіл әлемге ашық өлке. Біздің Отанымыз Қазақстан, көптеген адамдар үшін әлі күнге дейін беймәлім мемлекет болып келе жатқан жер бетіндегі ғажайып өлке. Әрине, біздің өлке әлемнің барлық карталарында белгіленген, көрікті жер болып табылады. Оның өзені, көлі, аңғарлары, тау қыраттары, әсем табиғатымен ерекшеленеді. Еуразия кеңістігінің ең ортасына, соның дәл жүрек тұсына орналасқан жұмбақ Феномен. Осы өлкеде біздің ата-бабаларымыздың мекендеген тарихи жолдары сақталған. Ал біз сол тарихи жерлерімізді бүкіл әлемге мақтанышпен көрсетуіміз керек.
Заман талабына сай қазіргі дамыған 50 мемлекеттің қатарына Отанымыз Қазақстан кіруі және дамуы үшін, болашақ ұрпаққа өзіміздің инфрақұрылымды, яғни автожолдарды салу міндеті тұр. Қазақстан мемлекеті Еуропа мен Азияны байланыстырып жатқан көпір іспеттес. Осылайша Қазақстан мемлекетінің инфрақұрылымының қалыптасуы туризмнің өзіндік дамуына әсерін тигізеді. Қазіргі кезде туристік іс-әрекетті дамыту үшін, ең алдымен автокөлік қатынастарын реттеу керек. Туристік нысандарды автожолдардың бойына салу, сондай-ақ туризмге тигізер әсерін зерттей отырып дамытуымыз керек. Қазіргі кезде көптеген мемлекеттердің автомагистральдерінің салынуы біз үшін үлгі болуы тиіс. Атап айтқанда: Германия, Жапония, Франция, Англия, АҚШ, Италия мемлекеттерінде автомагистральдер көптеп салынған.
ҚР-ның автомагистраль жол жабындысы сапасының төмендігі, туристік сервистік инфрақұрылымының жоқтығы болып табылады. Қазіргі таңда мемлекетте тасымал инфрақұрылымы қарқынды белең алуда. Болашақта республикалық та, халықаралық та деңгейде тасымал, логистика және туризм салаларында көшбасшылық орынға ие болуымыз әбден мүмкін.
Туризм және автожол саласының негізгі басымдығының бірі туристік тасымал және логистикалық инфрақұрылымды тиімді дамыту болып табылады.
Автожол саласын дамытудың 2001-2005 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламаның іске асырылуы кезінде туристік нысандардың мемлекет аумағында аз екендігі және республиканың автомобиль жолдары желісінің қазіргі заманғы жай-күйіне, қызмет көрсету және т.б мәселелері бойынша талдау жасалынды. Қазақстан Республикасы Президентінің 2001 жылғы 4 желтоқсандағы Жарлығымен бекітілген Автожол саласының дамытудың 2006-2012 жылдарға арналған бағдарламасында туристік іс-шараларды ұйымдастыру және автожолдарда қызмет көрсету сапасын жоғарылату туралы айтылған.
Ол туристік тасымалда туристерді ел ішінде барлық қажеттіліктерін барынша қанағаттандыру үшін жалпы пайдаланымдағы автожолдар желісін жетілдіру мақсатында туристік нысандардың инфрақұрылымын дамыту керектігін айқындайды.
1 Автожолдардың теориялық негіздері
0.1 Автожолдың түсініктері және оның даму тарихы
Автомагистраль - автокөліктер үшін үлкен жылдамдықты автожол дегенді білдіреді, жолайрықтар жол тораптарында кездеспейді. Ең бірінші автомагистраль (автострада) - 1924 жылы солтүстік Италияда салынған. Ұзындығы 85 км, Милан және Варез қалалары арасында жасалынған болатын. 1939 жылы шамамен 500 км автомагистральдер салынды.1942жылы Германияның автобандары шамамен 2100 км болды. Екінші Дүниежүзілік соғыстан кейін Франция мен Ұлыбританияда автомагистральдер салына бастады. Ең белсенді құрылыс АҚШ-та жүргізілді, тек қана 1974 жылдың өзінде 70 800 км автомагистраль болды [20].
Сурет-1. Астана-Щучинск автожолы [36]
Автомобиль жолдары құрылысының дамуын Қазақстанда мынадай кезеңдерге бөлуге болады:
1) Республикада автомобильдердің пайда бола бастауынан соғыстан кейінгі халық шаруашылығын қалпына келтіруге дейінгі кезең;
2) Халық шаруашылығын қалпына келтіргеннен кейінгі және жол шаруашылығының халық шаруашылығы салаларының біріне айналуына дейінгі кезең;
3) Жол шаруашылығының халық шаруашылығы салаларының бірі ретінде дамуы кезеңі;
4) Нарықтық қатынастар жағдайындағы даму кезеңі.
2003 ж. қазанда ұзындығы 1000 км-ден асатын Астана - Алматы автомобиль жолы іске қосылды. Оның құрылысына 238 млрд. доллар жұмсалды.
Автобан - неміс тілінен аударғанда Autobahn, яғни автожол мағынасына ие. Германия, Австрия және Швейцарияда -- үлкен жылдамдықты автожол дегенді білдіреді. Автобан үлкен жылдамдықпен автокөлік құралдарының қозғалысына арналған автожол. Автокөлiктердің қозғалысы үшiн арналған жан-жағынан тосқауылмен және бір бағытта кемiнде екi жолақтан құралған автожол [20].
Сурет-2. Германия автобаны [36]
Көбiнесе Германия автобандарында көлiк жүретiн бөлiгінде жабайы аңдардың қаза болуынан сақтап қалатын арнайы шарбақтармен шарбақталған. Австрия және Швейцария автобандарындағы жылдамдықты шектеу 130 кмсағ қабылданған. Ортақ жылдамдықты шектеу Германия автобандарында жоқ, оның орнына 130 кмсағ құрайтын кеңес берiлетiн жылдамдық бар. Германия автобандары бойынша 12 тоннадан астам ауыр жүк таситын автокөлiктiң жүрiп өтуi ақылы. Мемлекеттің автобандарымен жүріп өткен автокөлiктер жүрген қашықтық өлшемiне байланысты Toll Collect арнайы жүйесi арқылы төлем жасайды.
Сурет-3. АҚШ-тағы шосселік автожол [35]
Шоссе ( французша chaussee) немесе шосселік автожол -- өте қатты жамылғымен жабылған жол және грунтталған жол. Автожол жиегімен құрылған су каналдары болады. Шоссе терминінің тарихы 19 ғасырдың ортасынан 21 ғасырға дейін бүкіл мезгілдік ат-көлік жолы деп аталған. 20 ғасырдың 50 жылдарынан бастап адамдар шоссені көп қабатты жол жамылғысынан құралған автомобиль жолы деп түсінеді [20].
Жол - адамдар мен көлік құралдарының жүруіне, жолаушылар мен жүктерді тасымалдауға арналып салынған барлық жүру және тасымалдау желілерінің жалпы атауы. Жол инфрақұрылымның бөлінбес бөлігі. Пайдаланылатын көлік құралының түріне қарай жаяу жүрушілер мен велосипедшілерге арналған жолдар, темір жол, автомобиль жолы, әуе жолы және су жолы болып бөлінеді. Қазіргі қалаларда жер асты жолдары да бар.
2003ж
2004ж
2005ж
2006ж
2007ж
2008ж
Қазақстан Республикасы
88992
90018
90845
91563
93140
93612
Ақмола
7899
7899
7892
7892
7892
7887
Ақтөбе
6167
6167
5978
5978
5978
5978
Алматы
9617
9617
9617
9644
9617
9617
Атырау
2752
2752
2752
2786
2752
2752
Батыс Қазақстан
5369
5887
5364
5364
6505
6512
Жамбыл
4112
4112
4776
4776
4971
4993
Қарағанды
8839
8893
8858
8861
8908
8908
қостанай
9134
9517
9220
9514
9514
9514
Қызылорда
2645
2655
2970
2715
2801
3312
Маңғыстау
3074
3075
2410
2440
2410
2423
Оңтүстік Қазақстан
5269
5269
5219
5208
5219
5209
Павлодар
4909
4909
4957
5553
5742
5667
Солтүстік Қазақстан
7533
7532
9002
9002
9001
9003
Шығыс Қазақстан
11673
11734
11830
11830
11830
11837
Кесте-1. Жалпы пайдаланудағы автомобиль жолдарының ұзындығы, км[34]
Дәліз (парсы тілінен аударғанда) -- үйдің кіре беріс бөлмесі. Қазақ тіліне парсы тілі арқылы енген. Автожол сөзінің баламасы дәліз деп те кездеседі [20].
Қатынас жолдары торабының ұзындығы - көлік қатынасы жолдары участкелерінің километрмен алынған ұзындығының жиынтығы. Торапты құрайтын жекелеген участкелердің жиынтығы.
Қатынас жолдары торабының жиілігі - елдің немесе өңірдің аумағындағы көлем бірлігіне келетін (әдетте 1000 км²), километрмен алғандағы жол қатынасының ұзындығы. Туризмде жол чегі түсінігі кеңінен тарауда жол чегі әрбір туристтің немесе сол автокөлік иесінің жүріп өткен жолына төленетін және пайдаланған қонақ үй бөлмесінің бағасы жазылған түбіртек. Еуропа мемлекеттеріндегі халық чектің орнына банк карточкасын пайдаланған өте тиімді деп есептейді.
Жол чегі - негізінен халықаралық туризмде туристерді валютамен қамтамасыз ету үшін пайдаланылатын төлем құжаты; чекте көрсетілген соманы шетелдік немесе ұлттық валютамен төлеу жөніндегі ақшалай міндеттеме. Оны эмитент-банктің агенті болып табылатын кез келген мекемеден сатып алуға болады. Чекке иесі бірінші рет сатып алу кезінде, екінші рет қолма-қол ақша алу кезінде қол қояды. Түрлі атаулы құнмен және түрлі валюта бағамымен шығарылады, кейде есепшоттар бойынша төленуге қабылданады. Жол қоры - елдегі жалпыға бірдей пайдаланудағы автомобиль жолдарын күтіп ұстаумен, жөндеумен, жаңғыртумен, салумен байланысты шығындарды қаржыландыруға, автожол қызметтерін көрсету нысандарын, жол-құрылыс материалдары мен құралымдарын, машиналарын, механизмдерін өндіретін кәсіпорындарды салуға, жабдықтар сатып алуға, жалпы салалық сипаттағы ғылыми-техникалық жұмыстарды жүргізуге, автожол шаруашылығын басқаруға, т.б. арналған мақсатты қаражаттар жиынтығы. Республикалық жол қоры және жергілікті жол қоры болып бөлінеді. Олар отынға, көлік құралдарын сатып алуға салынатын салық, транзиттік салық, автомобиль жолдарын пайдаланушылар қаражатынан аударым, автомобиль көлігін пайдаланудан түсетін табыстан аударым және басқа көздер есебінен құралады.
Транзит (латынша transіtus - өту) - 1) тауарлар елдің екі кеден органы арасында кедендік бақылаумен, соның ішінде шет мемлекеттің аумағы арқылы кеден бажы, салығы алынбай, сондай-ақ тауарларға экономикалық саясат шаралары қолданбай тасымалданатын кеден режимі; 2) жүктерді (жолаушыларды) жөнелтілетін жерінен апарылатын жеріне аралық бекеттерде түсірместен тасымалдау. Жүктердің транзиті, темір жол транзиті, халықаралық транзит түрлеріне бөлінеді. Жүктердің транзиті - жүктерді бір бекеттен екінші бекетке аралық бекеттер арқылы тасымалдау; темір жол транзиті - жолаушылар мен жүктердің жөнелтілетін станция мен жеткізілетін станция осы темір жолдан тысқары болатын тасымал. Тоннамен және жалпы тонна, км-мен есептеледі; халықаралық транзит - шетелдік жүктердің тасымалы, мұнда жөнелтілетін және жеткізілетін бекеттер осы елден тысқары елде болады [20].
Халықаралық автомобиль тасымалы -- көлік құралымен ел аумағынан тысқа немесе ел аумағына жүк және жолаушылар тасымалдау, сондай-ақ көлік құралымен ел аумағы арқылы транзитпен жүк немесе жолаушылар тасымалдау. Мұндай тасымалға елдің тасымалдаушысына тиесілі жүк және жолаушы тиелген немесе тиелмеген көлік құралының ел аумағынан шет мемлекеттің аумағына баруы немесе кері қайтуы, әлде шет мемлекеттің аумағы арқылы транзитпен ел аумағына келуі жатады.
Сурет-4. Франциядағы автожол [35]
Жолаушыларды автобуспен тасымалдау - қолданылатын тарифіне қарамастан, барлық жолаушыларды қалалық, қала маңындағы, қала аралық және халықаралық қатынаста, сонымен қоса тегін жүру құқығын пайдаланатын немесе кәсіпорын (ұйым) төлеген жол жүру құжатымен жүретіндерді автобустармен тасымалдайтын барлық жолаушылардың жиынтығы ретінде есептеледі. Оның ішінде туристерді, яғни демалушыларды автобуспен тасымалдау да кіреді.
Автомобильдің жылжымалы құрамы - жүк, жолаушылар және арнаулы болып бөлінеді. Жүк көлігіне жүк автомобильдері, тартқыш-автомобильдер, тіркемелер және жартылай тіркемелер жатады. Жолаушылар таситын жылжымалы құрамға автобустар, жеңіл автомобильдер, арнаулыға - әртүрлі, көбінесе көліктік емес жұмыстарды орындауға арналған автомобильдер, тіркемелер мен жартылай тіркемелер жатады.
Автомобиль жолдарының ұзындығы - жол торабын құратын елді мекеннің басынан соңына дейін жекелеген учаскелердің ұзындығын жиынтықтау жолымен есептеледі. Жол тораптарында, яғни ауылдық елді мекендерде жолдардың салынуы және туристік іс-әрекеттердің жүзеге асырылуын мемлекеттік реттеу қажеттілігі бар.
Жалпы пайдаланудағы автомобиль жолдарына - Қазақстан Республикасының меншігі болып саналатын қаладан тыс автомобиль жолдары жатады және маңызы бойынша халықаралық, республикалық, облыстық және аудандық маңыздағы жолдарға, сондай-ақ техникалық санаты бойынша және жамылғы түрі бойынша бөлінеді.
2003ж
2004ж
2005ж
2006ж
2007ж
2008ж
Қазақстан Республикасы
83634
84112
82818
83720
84031
84141
Ақмола
7846
7858
7851
7851
7853
7841
Ақтөбе
5435
5435
5157
5157
5157
5157
Алматы
9471
9471
9471
9471
9471
9471
Атырау
2279
2279
2207
2253
2225
2266
Батыс Қазақстан
4582
4761
4577
4577
4681
4685
Жамбыл
4112
4112
4730
4730
4876
4898
Қарағанды
8721
8775
8740
8743
8786
8786
қостанай
7801
7927
6989
7924
7924
7924
Қызылорда
2645
2655
2970
2715
2712
2766
Маңғыстау
2843
2844
2209
2209
2209
2227
Оңтүстік Қазақстан
5174
5174
5124
5113
5131
5131
Павлодар
4673
4673
4732
4895
4891
4884
Солтүстік Қазақстан
7020
7019
7022
7022
7055
7039
Шығыс Қазақстан
11032
11129
11039
11060
11060
11067
Кесте-2. Жалпы пайдаланудағы қатты жамылғысы бар автомобиль жолдарының ұзындығы, км [34]
Қатты жамылғысы бар автожолдарға жататыны: жетілдірілген жамылғылар (цемент-бетонды, асфальт-бетонды және асфальт-бетон, қиыршық тас, малтатас түріндегі, органикалық тұтқыр материалдармен өңделгені), сондай-ақ қиыршық тасты, малтатасты, тас төселген жамылғылар. Автожолдың сапасы қазіргі кезде жылдан жылға жаңа технологияларды пайдаланып, әртүрлі қосындыларды пайдаланып жол сапасы жақсаруда. Автожол сапасының жақсы болуы демалушылар үшін автобуста немесе жеңіл автокөлікте комфорт деңгейінің жоғары болуына септігін тигізеді.
ҚР халықаралық автомобиль тасымалы жұмысын халықаралық стандарттарға, көлік экспедиторлық компаниялар талаптарына сай қозғалыс құрамын жасақтап, халықаралық дәрежеде сервистік қызмет көрсетуге, республиканың сыртқы экономикалық байланыстарын белсенді түрде автомобильмен қамтамасыз етуге, автомобиль паркінің ұтымды құрылымын қалыптастыруға, отандық автомобиль жасау саласын құруға бағыт алып отыр[20].
Өлшемдер жылдар
1970ж
1975ж
1980ж
1985ж
1990ж
1995ж
1997ж
Тасылған жүк, млрд. т
1,1
1,5
1,7
2,1
2,2
0,9
1,2
Жүк айналымы млрд. т
17,9
26,3
33,0
41,5
44,8
10,8
23,0
Жолаушылар айналымы млрд. км
13,0
19,6
25,3
30,9
35,4
13,1
44,6
Кесте-3. 1970ж-1997ж аралығындағы жолаушылар айналымы млрд,км [34]
2000 жылдың басындағы жағдай бойынша ҚР Халықаралық автомобильмен тасымалдаушылар одағының құрамына 90-нан астам көлік компаниялары мен фирмалары кірген болатын. Ал енді ішкі және халықаралық бағыттарда туристік-экскурсиялық тасымалдау саяхаттары қатар дамитын болды. Кеден Одағының ішіндегі мемлекеттер арасындағы саяхаттаушылардың емін-еркін Қазақстан аумағындағы туристік нысандарға келіп демалуы әбден мүмкін.
0.2 Қазақстанда автомобиль жолдарының жалпы сипаттамасы
Қазақстандағы халықаралық туристтер тасымалы негізінен халықаралық маңызы бар автомобиль жолдарында орындалады. Олар жеті дәлізге бөлінеді:
1-дәліз: Қорғас - Алматы - Ташкент. Өзбекстанды Қазақстанның оңтүстік-шығыс аймақтарымен жалғастырады және шығысында ҚХР-на шығады. Батыста автожол Өзбекстан арқылы Орталық Азия елдеріне апарады. Шымкент қаласында осы дәлізге шыққаннан кейін Қытайға, Орталық Азия елдеріне және Түркияға шығуды қамтамасыз етеді.
2-дәліз: Ресей Федерациясы шекарасы - Орал - Ақтөбе - Қызылорда - Шымкент. Орталық Ресейді Қазақстанның оңтүстік аймақтарымен байланыстырады.
3-дәліз: Ресей Федерациясы шекарасы - Петропавл - Астана - Алматы - Қырғызстан шекарасы. Солтүстігінде автожол Оралдың өнеркәсіпті аймағына шығады. Қазақстанды орталық бөлігінде кесіп өтіп, Солтүстік Қазақстанның астықты аймағын, Қарағанды өнеркәсіптік аймағын республиканың батысымен өзара байланыстырады, Қытай және Пәкістан арқылы Үнді мұхитына шығады. Бағыт Қазақстанның елордасы Астана қаласына көшірілгеннен кейін ерекше мәнге ие болды.
4-дәліз: Ресей Федерациясы шекарасы (Омбы) - Павлодар - Семей - Майқапшағай. Батыс Сібірдің өнеркәсіптік аймақтарының, Павлодар аймағының, Шығыс Қазақстанның Қытайға шығуын қамтамасыз етеді.
5-дәліз: Ресей Федерациясы шекарасы (Челябі) - Петропавл - Ресей Федерациясы шекарасы (Новосибирск). Қазақстан аумағы бойынша ұзындығы 220 км болатын маршрут - Сібір аймақтарын орталық Ресеймен жалғастыратын магистралдық автожолдың бір бөлігі.
6-дәліз: Ресей Федерациясы шекарасы (Қорған) - Петропавл - Есіл - Арқалық - Жезқазған - Қызылорда - Өзбекстан. Орталық Қазақстанның аймақтарын (астық өсіретін және кен өндіретін) кесіп өтеді. Солтүстік Қазақстаннан, Оралдың арғы жағынан және Батыс Сібірден Орта Азияға және Үнді мұхитына шығатын ең қысқа автожол.
7-дәліз: Ресей Федерациясы шекарасы (Астрахань) - Атырау - Бейнеу - Түрікменбашы маршруттары бойынша туристік тасымалдаулар жүргізуге болады. Турікменстан, Қазақстан, Ресей мемлекеттерін байланыстырып жатқан автожол бойында туристік нысандардың аз мөлшерде болуы. Туристік іс-әрекет жүргізуге кері әсерін тигізеді [33].
Қазақстан Республикасының автомобиль жолы, жалпы ұзындығы 94000 км:
1. Республикалық деңгейдегі жол - 22,2%
2. Жергілікті деңгейдегі жол- 77,8% құрайды.
Халықаралық маңызы бар жолдардың ұзындығы - 12,4 мың км.
Туристік потенциалы бар басты ірі автомагистральдары:
1. Алматы- Тараз-Шымкент-Ташкент. Алматы - Семей-Өскемен. Жаркент-Талдықорған-Текелі.
2. Алматы-Шелек-Нарынқол. Қарағанды-Қарақаралы.
3. Орал-Атырау.
4. Қостанай-Арқалық.
5. Қарағанды-Жезқазған. Алматы-Астана - халықаралық стандартқа сай [14].
Қазақстанның ішкі туризмді дамыту барысында туристік потенциалы бар автожолдарды ескеру керек. Мұндағы әрбір бағыттағы автожолдардың бойына туристік нысандардың салынуы туралы 2007-2011 жылдардағы туризм бағдарламасында айтылған болатын. Автожолдарда көлік түрлері бойынша жүк айналымы да үлкен маңызы бар. Мемлекеттер арасынан өткен жүктер үшін салық төленетіндігі бәрімізге белгілі. Кеден бақылау постілерінде жүк салмағы өлшеніп, және тексерістен өтіп барып елге кіргізеді.
Көлік түрлері
1990ж.
2000ж.
2001ж.
2002ж.
2003ж.
Теміржол
61,3
60,4
60,2
57,3
57,3
Автомобиль көлігі
15,5
15,0
14,7
18,2
15,5
Құбыр көлігі
23,2
24,6
25,1
26,5
27,0
Кесте-4. Көлік түрлері бойынша жүк айналымы (% есебімен) [14]
Көлік түрлері
1990ж.
2000ж.
2001ж.
2002ж.
2003ж.
Теміржол
13,4
14,0
12,4
11,3
11,4
Автомобиль көлігі
82,4
82,7
84,6
85,6
85,0
Қалалық электр көлігі
1,0
0,8
0,7
0,7
0,7
Әуе жолы
3,2
2,5
2,3
2,4
2,9
Кесте-5. Көлік түрлері бойынша жолаушы айналымы (% есебімен) [14]
Дүниежүзілік көлікке 100 млн астам адам жұмыс атқарады.
Дүниежүзінде жүк тасымалдаудан:
1. Теңіз көлігі.
2. Темір жол көлігі.
3. Құбыр тасымалы.
4. Автомобиль көлігі.
5. Өзен көлігі.
Дүниежүзінде жолаушы айналымында:
1. Автомобиль көлігі (80%)
2. Темір жол
3. Әуе көлігі
Автомобиль жолдарының ұзындығы 25 млн км, оның жартысы бес елге келеді - АҚШ, Үндістан, Ресей, Жапония, Қытай. Автомобиль жолдарының жиілігінен - Жапония және Еуропа мемлекеттері. Автомобиль көлігіне дүние жүзінде 50 млн адам жұмыс істейді. Жолаушы айналымында туристердің негізі бөлігі автомобиль көлігімен тасымалданады. Ол жылдам әрі тез қызмет көрсете алады.
Елдер
Теміржол
Автомобиль жолдары
АҚШ
245
5640
Ресей
86
620
Үндістан
62
834
Қытай
58
880
Франция
35
745
Жапония
27
1131
Германия
45
481
Қазақстан
15
94
Кесте-6. Темір жол мен автомобиль жолдарының ұзындығы, мың км [14]
Автомобиль жолдары құрылысының дамуын Қазақстанда мынадай кезеңдерге бөлуге болады: Республикада автомобильдердің пайда бола бастауынан соғыстан кейінгі халық шаруашылығын қалпына келтіруге дейінгі кезең; халық шаруашылығын қалпына келтіргеннен кейінгі және жол шаруашылығының халық шаруашылығын салаларының біріне айналуына дейінгі кезең; жол шаруашылығының халық шаруашылығын салаларының бірі ретінде дамуы кезеңі; нарықтық қатынастар жағдайындағы даму кезеңі. 2003 жылы қазанда ұзындығы 1000 км-ден асатын Астана - Алматы автомобиль жолы іске қосылды. Оның құрылысына 238 млрд. доллар жұмсалды.
Республикалық автомагистраль жолдарының сапасы:
1. Жетілдірілген жамылғымен
2. Жамылғымен
3. Жамылғысыз
4. Грунтталған ауыл аралық жолдар
Жалпы пайдаланудағы автомобиль жолдарының ұзындығы 94 мың км
құрады, оның ішінде қатты жабындысы бар - 84,0 мың км. Қатты жабындысы бар жолдардың құрамында республикалық маңызы бар жолдардың ұзындығы - 23,4 мың км, облыстық және аудандық маңызы бар жолдардың ұзындығы - 60,6 мың км.
Айлар Жылдар
қантар-наурыз
қантар-маусым
қантар-қырқүек
қантар-желтоқсан
2007ж
37386
83562
137166
196490
2008ж
41606
87762
135337
180108
2009ж
34767
71514
112658
154450
2010ж
38369
84164
191629
254886
Кесте-7. ҚР автожол бойындағы орналастыру орындарында қызмет көрсетілген демалушылар саны, бірлік [34]
Қазақстанда автожол бойында орналасқан қонақ үйлер саны өте аз және де демалушыларға сапасы жағынан төмен қызмет көрсетіледі. Бірақ бағасыда арзан болып табылады. Ал демалушыларға сапасы жоғары деңгейдегі және тиімді бағамен болса жақсы болар еді. Кестеде автожол бойындағы орналастыру орындарында қызмет көрсетілген демалушылар саны көрсетілген.
Сурет-5. Автожол бойындағы АRA Hotel қонақ үйі (Испания) [39]
Автомагистральдардың бұзылуына немесе сапасы нашарлауына әсер ететін факторлар:
oo жауын-шашын
oo бұршақтың жауғаны
oo желдің әсері
oo қардың борауы
oo тас көшкіні
oo жер сілкінісі
oo өзен суларының тасуы
oo адамдардың қоқыспен ластауы
oo апаттық жағдайлар және жол көлік оқиғалары
oo асфальттың жаз айларында қызуы
oo жылу және ылғал
oo сел тасқыны
oo қар көшкіні
oo шаңды дауылдар және т.б жағдайлардың болуынан автожолдардың бұзылуы, сапасының нашарлауы болады. Осындай факторларды тежеу үшін адамдар автожолдарды күтіп ұстауы тиіс. Мемлекет тарапынан автожолдарды жөндеуге көп қаражат кетеді. Сол шығындарды болдырмау үшін алдын-алу шараларын жасап, автожолдарды сақтап, күтіп ұстауға көп мән беру керек. [10]
Қытай және Швейцария мемлекеттерінде автожолдарды сақтау, күтіп ұстау, және алдын-алу шараларына көп көңіл бөледі. Мемлекет тарапынан аз шығынмен жол жөндеу жұмыстары жүргізіледі. Жолды жөндеу жұмыстарынан кейін тексеру жүргізіледі.
Сурет-6. Швейцария автожолы [33]
Автомагистральды желден, шаңды дауылдан қорғау мақсатында жол жиегіне ағаштар егіледі. Сол ағаштар автомагистральды дауылдан, желден және күннен сақтайды. Ағаштардың өсіп тұруы арқылы автомагистральдарды ұзақ уақыт сақтап тұруына себепкер болады. Қардан әрі жауын-шашыннан сақтау үшін жаңа технологиялық жетістіктерді пайдалану керек. Атап айтсақ Германия, Қытай, Франция, Италия, АҚШ, Жапония сынды дамыған мемлекеттерінің автобандарында шатырлы автомагистраль төселген. Түрлі факторлардың әсер етуінен жол тораптары бұзылып жатады. Мысалы, жер сілкінісі кезінде жол тораптарына түрлі деңгейде зақым келеді. Ірі жер сілкіністері кезінде жол тораптары мүлдем жарамсыз болып қалады.
Қазақстанның экономикалық- географиялық жағдайының артықшылықтары:
1. Тарихи-экономикалық дамыған елдермен шектесу.
2. Транзиттік жол торабының үстінде орналасуы.
3. Жер бедерінің көп бөлігінің жазық болуы.
4. Туристік ресурстар қорының молдылығы [14]
Автомагистральдардың бойында рекреациялық ресурстар салынуы керек. Сонда Қазақстанның туристік потенциалы өседі. Автомагистральдардың айналасындағы түрлі ластанудан қорғау шараларын жүргізу керек. Автомобиль жасау саласында Жапония, АҚШ, Германия,Франция, Корея, Испания, Италия, Ұлыбритания мемлекеттері алдыңғы орында тұр.
Халықаралық автомагистральдардағы ақша төлеу жүйесінің енгізілуі керек. Жиналған сомаға жол жөнделуі, жарықтандыру және ластанудан сақтауға жұмсалады. Халықаралық автомагистральдардың салынуынан аймақтардағы туризмнің дамуына әсерін тигізеді. Халықаралық автомагистральдардың әр 50 километрі сайын бақылау посттары жасалынады. Өткен көліктер ақша төлейді. Ол көліктің түріне қарай (жеңіл және ауыр көлік) байланысты ақша төленеді.
Климаттың автомагистральдарға әсері өте жоғары. Ондағы жауын-шашын мөлшері, күннің жылуы, суық аяздың болуы, ызғырық желдің және т.б климаттық жағдайлардың автомагистральдардың өзінің сапасын жоғалтуға себепші болады.
1.3 Қазақстанда жол тораптарының туризм инфрақұрылымын дамыту перспективалары
Соңғы жылдарда экономиканың серпінді дамуы қозғалыс қарқындылығының өсу шапшаңдығына және еліміздің автомобиль жолдарындағы туристтерді тасымалдау көлемдеріне әсерін тигізді. Бүгінде республикалық маңызы бар автожол желісінің едәуір бөлігінде қозғалыс қарқындылығы күніне 1000-4000 автокөлік құралдары шегінде жатыр және жылына 7-8% дейін өсіп келеді.
Облыстық маңызы бар жолдардағы қозғалыс қарқындылығы тұтас алғанда төменірек, бірақ, жекелеген учаскелерде ол республикалық желінің жүктемесімен тең келеді.
Аса маңызды республикалық маңызы бар бірқатар автомобиль жолдары өткізу қабілеттілігі қазірдің өзінде шын мәніндегі қозғалыс қарқындылығына сәйкес келмейді. Бұл ретте Қазақстанның жолдарындағы автокөлік қозғалысының қарқындылығы Еуропа елдеріне қарағанда анағұрлым төмен.
Сурет-7. Автожолдарда туристік базалардың болуы [33]
Қарқындылықтың бұдан әрі өсуін ескере отырып, үздіксіз автокөлік қатынасын қамтамасыз ету үшін жақын перспективада, төртжолақты автомагистральдарды салуды қоса алғанда, 7 мың км-ден артық жолды, жоғарылатылған техникалық санатқа ауыстыруды жүзеге асыру қажет.
Өңіраралық және халықаралық сауданы жандандырумен қатар, автомобиль тасымалдарының барынша өсуі көбіне қарқынды автомобильдендіру процесіне байланысты. Соңғы жылдарда автокөлік құралдары санының өсуі айтарлықтай баяу болды - жылына 4%-дан аз, бірақ жанар-жағармай құралдарын пайдалану көрсеткіштері автомобильдер санының шын мәнінде өсуін және осымен байланысты қозғалыс қарқындылығының 2 еседен артық өсуін көрсетеді.
Автокөлік
құралдары
2000
2001
2002
2003
2003
жылды
2000
жылға %
Барлық автомобиль-
дер, бірлік
1279009
1349491
1365050
1471472
115%
соның
ішінде жүк
196980
204568
214191
223063
113,2%
автобустар
45666
50162
51367
61391
134,4%
Жеңіл
1000298
1055529
1062554
1148754
114,8%
Арнайы
36065
36960
36938
38264
106,09%
Жартылай
тіркемелер,
бірлік
13945
13765
14778
16044
115,05%
Тіркемелер,
бірлік
42493
39825
39750
43339
101,9%
Кесте-8. ҚР-ның автокөлік құралдары паркінің 1999-2003 жылдардағы өсу серпіні [34]
Қозғалыс қарқындылығының өсуімен қатар автомобиль көлігімен тасымалдау көлемдерінің жылдам өсуі байқалады. 5-кестеде көрсетілген жүктер мен жолаушыларды тасымалдау көлемдерінің өсу серпінін талдау 2001 жылмен салыстырғанда 2004 жылы тиісінше 24% және 17% өскендігін көрсетеді.
Индустриалдық-инновациялық саясатты іске асыруды ескере отырып, барынша жоғары технологиялық тауарлар мен өнімдер өндірістерінің дамуымен автомобиль көлігінің рөлі айтарлықтай артады. Бұл көліктің басқа түрлерінен тасымалдау көлемінің бір бөлігінің ауысуымен қозғалыс қарқындылығының еріксіз өсуіне әкеледі. Осы процесс көліктің жеке түрлері арасындағы адал бәсекелестік қағидаттарымен реттелетін, нарықтың ажырамас бөлігі бола отырып, табиғи түрде жүріп өтеді.
Сурет-8. БАӘ-дегі Шахид Хеммат автожолы [39]
Автомобиль жолдарының дамуы мүмкіндігінше автомобиль көлігі қызметіне сұраныстың өсуінен озық болуы және тасымалдаудың бұл түріне экономикасының және ел тұрғындарының қажеттілігін уақытында қанағаттандыруы тиіс. Осы Бағдарламаның негізгі бағыттары автомобиль жолдары бойынша көліктік тасымалдардың өсуін есепке ала отырып белгіленген.
Сурет-9. Автожолдың бастапқы жобасы [40]
Автомобиль жолдарының желісі қызмет етудің барлық мерзіміне инвестициялық және ресурстық жұмсалымдарды талап ететін активтер болып табылады. Автожол саласының орнықты дамуына қол жеткізу және жұмыс істеу тиімділігін арттыру үшін ұзақ мерзімді перспективада мынадай міндеттерді шешу қажет болады:
Сурет-10. Автожол бойындағы таверна [38]
Автожол саласын қаржыландыру көлемін жол жұмыстарының барлық кешенін орындау және жөндеуаралық мерзімдерді сақтау үшін қажетті нақты сұранысқа сәйкес келетін деңгейге жеткізу және сақтау;
Салаға сапаны басқарудың халықаралық стандарттарын толығымен енгізу;
Қаражаттарды пайдаланудың жалпы тиімділігін жоғарылату үшін жұмыстарды жүргізудің әдістері мен технологияларын жетілдіру;
Персоналдың кәсіптік деңгейін және сала ұйымдары қызметінің жалпы тиімділігін арттыру;
Автожол саласын дамытудың бағдарламасын әзірлеуге жұртшылықтың және жолды пайдаланушылардың қатысуын арттыру;
Қазақстанның автожол саласын дамытудың ұзақ мерзімді бағдарламасын әзірлеу.
Диаграмма-1. Орналастыру обьектілеріндегі қызмет көрсетілген келушілер саны [32]
Автожолдағы орналастыру орындарындағы қызмет көрсетілген келушілер саны 2008 жылы 528 мың адам, 2009 жылы 562 мың адам, 2010 жылы 487 мың адам түнеген.
Сурет-11. Италия автомагистраліндегі қозғалыс 140 кмсағ [31]
Халықаралық автожолдарда, мысалы Италия автожолдарында автокөлікпен 140 кмсағ жүруге рұқсат берілген. Туристер бұл елге көптеп келеді. Сондықтан жол бойында 20 км сайын туристік нысандардың болуы таңқаларлық жайт емес. Еуропа мемлекеттері ішінде автожол сапасының жақсы болуы себебінен еуропа халқының 70 проценті еуропаны шарлап демалғанды жөн көреді екен. Ал қалған 18 проценті Солтүстік және Оңтүстік Америкада демалса, Африка 4 проценті, ал қалған 8 проценті Азияда демалғанды жөн көреді екен.
2 Қазақстан Республикасында автожолдардың қалыптасуы
2.1 Автожол саласының қазіргі жай-күйін талдау
Ішкі туризм мақсатында көбінесе автожол көлігі пайдаланылады. Жыл сайын республикалық маңызы бар жолдар тізбесі толықтырылып, олардың құрамында ірі туристік объектілерге апаратын жолдар бар.
Сырттан келушілер туризмі мен ішкі туризм көлемін ұлғайтудың негізгі факторлары тармақталған көлік желісін дамыту және жолаушылар тасымалының барлық түрлерінің географиясын кеңейту болып табылады. Осыны ескере отырып, ұлттық тасымалдаушы - Қазақстан темір жолы ұлттық компаниясы акционерлік қоғамы мен Жолаушылар тасымалы акционерлік қоғамы туризм саласындағы уәкілетті органның қолдауымен 2002 жылдан бастап Алматы - Тараз - Шымкент - Ташкент - Самарқанд - Үргеніш - Бішкек - Рыбачье - Алматы бағыты бойынша Жібек жолы меруерті мамандандырылған пойызын ұйымдастыру жөніндегі жобаның бірінші кезеңін іске асырады. Қазақстанның әлеуметтік экономикалық дамуындағы автомобиль жолдарының рөлі маңызды болып табылады. Соңғы 5-6 жыл ішінде Қазақстан экономикасында шамамен 8-10% жылдық өсу қарқыны орын алды. Бұл кезеңде ауқымды ресурстар жалпы ұлттық маңызы бар инфрақұрылымды қалпына келтіруге бағытталды. Экономиканы дамытудың көптеген әлеуметтік-экономикалық индикаторлары көліктік инфрақұрылымның сандық және сапалық жағдайын болашақтық қажеттілігіне сәйкес қалыпқа келтіру қажеттілігі туралы куәландыра отырып, дағдарыс алдындағы деңгейге дейін жеткен.[18]
2003ж
2004ж
2005ж
2006ж
2007ж
2008ж
2009ж
2010ж
Қазақстан Республикасы
6189
6559
6960
7470
7750
7927
8691
10594
Ақмола
560
575
617
652
670
643
718
741
Ақтөбе
55
67
67
92
90
97
104
118
Алматы
198
219
247
273
228
266
271
341
Атырау
39
40
40
43
50
56
66
83
Батыс Қазақстан
108
114
117
153
167
174
184
236
Жамбыл
312
346
346
360
380
385
394
451
Қарағанды
605
700
770
782
879
893
1049
1212
Қостанай
621
641
651
700
724
723
871
981
Қызылорда
60
62
76
78
81
62
93
125
Маңғыстау
25
28
27
30
28
33
37
51
Оңтүстік Қазақстан
597
605
671
715
729
759
669
1093
Павлодар
341
374
398
429
442
460
499
625
Солтүстік Қазақстан
238
206
177
176
186
186
248
272
Шығыс Қазақстан
599
656
684
725
769
788
867
1033
Астана қ.
551
606
656
732
703
739
980
1325
Алматы қ.
1274
1313
1409
1524
1618
1658
1636
1899
Кесте-9. Туристерді автобустармен тасымалдау мың, адам[34]
Автомобиль жолдары аймақтардың экономикалық белсенділік деңгейіне айтарлықтай әсер етеді, өнімді еткізу рыногына қол жеткізуді қамтамасыз етеді. Жолдар халықтың еңбекпен қамтылу мүмкіндігін айтарлықтай кеңейтеді, ал олардың болмауы ауылдық жерлердегі жұмыссыздық себептерінің бірі болып табыла отырып және тұрғындардың өркениеттен қол үзіп қалу сезімдерін туғыза отырып теріс әлеуметтік әсер қалдырады. Автомобиль жолдарының торабы тиісінше дамымаған елдерде халыққа әлеуметтік қызмет көрсету құны инфрақұрылымы дамыған елдерге қарағанда 2-3 есе жоғары.
Ішкі көліктік қажеттіліктерге қызмет көрсетуден басқа, жол инфрақұрылымы халықаралық және транзиттік тасымалдарға қажеттіліктерді қанағаттандыра отырып, өңіраралық және мемлекетаралық көлік көпірінің қызметін атқарады.
Диаграмма-2. Жолаушылар 2008-2011 жылдардағы жолаушылар айналым серпіні[31]
Қазіргі жағдайда көлік саласы өзінің дамуын тұтынушылар тарапынан автожол инфрақұрылымының қызметтеріне қазіргі және болашақтағы сұранысты толығымен қанағаттандыра алатындай етіп жоспарлауы тиіс.
Республикада жүргізіліп жатқан Қазақстан Республикасы Президентінің 2003 жылғы 17 мамырдағы Жарлығымен бекітілген Қазақстан Республикасының индустриалды-инновациялық 2015 жылға дейінгі стратегиясы автомобиль көлігінің қызметтеріне сұраныстың өсуімен және жүк және жолаушылар тасымалының жалпы көлеміндегі оның үлесінің бұдан әрі ұлғаюымен қатар жүретін болады.
Әлеуметтік-экономикалық даму жағдайында автомобиль көлігін қолдану саласы қарқынды кеңеюде. Автомобиль көлігі жоғары бағалы және тез бұзылатын жүктерді үлкен қашықтыққа тасымалдау үшін қолданылады, сондай-ақ 500-1000 шақырым орта қашықтыққа тасымалдауда, әсіресе 100 шақырымға дейінгі қысқа қашықтыққа тасымалдауда біртіндеп алдыңғы орынға шығуда[28].
Елдің әлеуметтік-экономикалық даму қарқынын ескере отырып, автомобиль көлігінде 2012 жылға қарай жүк айналымы 33-ден 55 млрд. тонна километрге дейін өседі деп болжануда.
Автомобиль көлігінде тасымалдау көлемінің әрі қарай өсуі өндіріс көлемінің ұлғаюымен, кәсіпкерлік қызметтің дамуымен, қызметтер көрсету аясының кеңеюімен, халықтың өмір сүру деңгейінің жоғарылауымен, жаңа аумақтар мен пайдалы қазба орындарын игерумен, халықаралық сауданың кеңеюімен, Қазақстан аумағы бойынша өтетін халықаралық көлік дәліздері бойынша транзиттік тасымалдаудың, дамуымен байланысты болады[19]
Жалпы пайдаланымдағы автомобиль жолдары желісінің
көліктік-пайдаланымдық жүйесін талдау. Еуропа және Азия тас жолдары желісінің бөлігі болып табылатын халықаралық дәліздерді қоса алғанда республикалық маңызы бар жолдар желісінің ұзындығы 23 мың шақырымды құрайды. Жолдардың көп бөлігі қатты жабынды. Жерасты бөлінуінің жалпы ұзындығы 144 шақырымды құрайды.
Жалпы
ұзындығы
Санаттар
І
ІІ
ІІІ
ІV
V
км
км
км
км
км
км
22996
705
3424
16667
2059
141
Кесте-10. Республикалық маңызы бар жолдардың жамылғыларын санаты және үлгісі бойынша бөлу [34]
Жамылғы үлгісі
Көпірлер
Құбырлар
Аб
Қара қиыр-
шықты тас
Қиыршық
тасты
Топырақты
км
км
км
км
дана
дана
7427
13584
1841
144
1177
13828
Кесте-11. Жамылғылардың үлгісі [34]
Автомобиль жолдарының 2006 жылдың басына қарай күтілетін жай-күйі.
Автожолдар желісінің 2006 жылғы 1 қаңтарда жалпы ұзындығы 22996 шақырым кезіндегі күтілетін жай-күйі
Қазіргі уақытта күрделі үлгідегі жол төсемесі қызметінің жөндеуаралық мерзімі күрделі жөндеу үшін 15-16 жыл және орташа жөндеу үшін 5 жылды құрайды. Осьтік жүктеменің және ауыр салмақты автокөлік құралдары сандарының өсуімен жамылғылардың бұзылу қарқыны айтарлықтай тездетіледі.
Жалпы күрделі көпірлердің (1117) ішінен 32% қанағаттанарлықсыз жағдайда және жөндеу жұмыстарын қажет етеді, олардың ішіндегі 8% авариялық жағдайларда болады [12].
Республикалық маңызы бар жолдардағы көпірлердің жай-күйі
2005 жылғы 1 қаңтардағы жағдай бойынша облыстық және аудандық маңызы бар жолдардың жалпы ұзындығы 65365 шақырымды немесе жалпы пайдаланымдағы барлық жолдар торабы ұзындығының 74 % құрайды. Сарапшылардың бағалауы бойынша жеткілікті қаржыландырмау себебінен жергілікті жолдардың 1200 шақырымға дейіні жыл сайын қанағаттанарлықсыз жағдайға өтеді.
Қазіргі уақытта қанағаттанарлықсыз жағдайдағы жол учаскелері жергілікті жол желісінің жалпы ұзындығының 40% құрайды. Жергілікті желіде, көктем-күз мезгілінде олар бойынша жол жүру толықтай немесе ішінара тоқтатылатын, үш мың шақырымнан астам жер асты топырақ бұзылуы бар. Жергілікті маңызы бар жолдардың жабынды түрі бойынша жай-күйі мен санаты 3-кестеде көрініс тапқан.
Жалпы
ұзын-
дығы
Санаттар
Жамылғы үлгісі
І
ІІ
ІІІ
ІҮ
Ү
бк
Аб
Қара
қиыр
шық
тасты
Қиыр-
шық
тасты
топы-
рақты
км
км
км
км
км
км
км
км
км
км
км
65365
72
751
18714
39289
4675
1864
6322
29163
24566
5314
Кесте-12. Жамылғы түрлері және санаттары бойынша жергілікті
автожолдар желісі [34]
Облыстық және аудандық маңызы бар жолдардың көліктік-пайдалану жай-күйі
Бүгінгі уақытқа дейін республикада қатты жабынды автомобиль жолдары бойынша облыстық немесе аудандық орталықтармен байланысы жоқ шамамен 2000-ға тарта ауылдық елді мекендер бар.
Жергілікті маңызы бар жол торабындағы автожол көпірлері мен жол құбырларының көліктік-пайдаланымдық жағдайы күрделі және маңызды мәселелердің бірі болып табылады. Зерттеу жүргізілген 1911 көпірдің 502-сі күрделі және орташа жөндеуді, ал 25 көпір толықтай ауыстыруды қажет етеді.
Автожол саласын қаржыландыру көлемінің жеткіліксіздігі және оның 2000 жылға дейінгі төмен деңгейде болуы жолдар жағдайының нашарлауына әкеліп соқтырады, бұл ақауларды бүгінгі күні де толықтай жою мүмкін болмайотыр.
Жол саласын қаржыландырудың шектелген кезеңінде жөндеуаралық мерзім бойынша жүргізілуі тиіс 2-3 күрделі және орташа жөндеу жіберіліп қалды, бұл автожолдардың едәуір бөлігінде жол төсемесінің нашарлауына әкелді. Мәселен, 1993 жылмен салыстырғанда республикалық торап бойынша жүру жолының негізгі элементтерінде ақау бар жолдың жалпы ұзындығы 3 есеге артты және 2004 жылғы тексеріс деректері бойынша 50% құрады.
Қазіргі уақытта жолдың техникалық жағдайын қалпына келтіру үшін қайта жаңарту және қалпына келтіруге көп қаражат бөлінуде, сонымен бірге пайдалану шығынына жеткілікті назар аударылмауда. Нәтижесінде жылдан жылға, автомобиль жолдарын жөндемеу жинақталуда, бұл кейіннен оларды толық қалпына келтіруді қажет етеді.
Қаражаттың шектеулі болғанына байланысты автомобиль жолдарын күтіп ұстау және алдын ала жөндеу жұмыстары толық деңгейде жүргізілмейді, бұл жол төсемінің, жер төсемесі мен жасанды құрылыстардың қызмет ету мерзімінің қысқаруына және мезгілінен бұрын бұзылуына әкеліп соқтырады. Көгалдандыру бойынша орман жолақтарын механикалық өңдеу бойынша ғана жұмыстар жүргізіледі, жаңадан көшет отырғызу және оны күтіп баптау жұмыстары жүргізілмейді.
Уақытынан бұрын бұзылу процесін тоқтату, күтіп-ұстау нормалары қатаң түрде сақталған жағдайда ғана мүмкін болады, бұл ең алдымен қайта жаңарту және қалпына келтіруден өткен жол учаскелеріне қатысты.
Іс-жүзіндегі бақылау көрсетіп отырғандай, жыл сайын орташа есеппен республикалық маңызы бар жолдардың 1500 шақырымға дейіні бұзылып жатады, орташа есеппен жылына 2000 шақырымға жуық жол жөндеудің барлық түрімен ретке келтіріледі. Қайта жаңартуды және жөндеуді қажет ететін республикалық жолдардың ұзындығы 19 мың шақырымнан астам екендігін ескере отырып, қолда бар қаржыландыру деңгейін сақтай отырып барлық жол тораптарын қалпына келтіру үшін 35 жылдан астам уақыт керек.
Автожол саласын одан әрі дамыту жолдарды ұстауды жетілдіруге және магистральдық инфрақұрылымға инвестицияларды қамтамасыз етуге бағытталған саланы одан әрі ырықтандыру жөніндегі институционалдық реформалармен және шаралармен үйлестікте қамтамасыз етіледі.
2020 жылға Қазақстанның ірі қалалары мен елді мекендерді өзара байланыстыратын қазіргі заманғы автожол желісі салынады. Бұл ретте жергілікті маңызы бар автожолдарды дамытуға ерекше көңіл бөлінеді.
Автожол саласы мен автомобиль көлігі саласындағы стратегиялық мақсаттар:
2020 жылға
қарай
республикалық маңызы бар 16 мың км. автомобиль жолдары салынады және реконструкцияланады
Қазақстан аумағы бойынша транзитті тасымалдаулардың көлемі екі есеге артады
2015 жылға
қарай
орташа есеппен республикалық маңызы бар автомобиль жолдарының 85% жақсы және қанағаттанарлық жағдайда
орташа есеппен жергілікті маңызы бар автомобиль жолдарының 70% жақсы және қанағаттанарлық жағдайда
2014 жылға
қарай
Батыс Еуропа - Батыс Қытай халықаралық транзит дәлізін реконструкцияланады
2012 жылға
қарай
республикалық маңызы бар автомобиль жолдарының жекелеген учаскелерінде ақылы жүйе енгізіледі
Евро-3 экологиялық стандарты енгізіледі
халықаралық тасымалдауларда цифрлы тахографтар енгізіледі
Кесте-13. 2012ж-2020ж аралығығындағы болашақтағы дамуы [34]
2.2 Автожолдардың туристік нысандармен өзара байланысы
Ұлы Жiбек жолы бойында орналасқандықтан Қазақстан аумағындағы қалалар мен табиғаты ғажайып қорықты жерлер ежелден саяхат және туризм нысандары болып табылған. Қазақстандағы алғашқы туристiк ұйымдар 20 ғ-дың 20 -- 30-жылдары пайда болды. 1929 ж. Алматы қаласында тұңғыш туристiк жорық ұйымдастырылды. Оған Г.И. Белоглазов пен Ф.Л. Савин басқарған 17 мектеп мұғалiмдерi қатысты. Жорық Алматы төңiрегiнен басталып Есiк к-нде (62 км) аяқталды. 1930 ж. Алматы өлкетану мұражайы жанында Пролетарлық туризм және экскурсия қоғамының өлкелiк бөлiмшесi жұмыс iстей бастады. Оның алғашқы төрағасы болып В.Г. Горбунов сайланды. Осы жылы Алматы қалалық телеграф пен пошта қызметкерлерiнен (16 адам) құралған топ (Ф.Л. Савин басқарған) Медеу -- Көкжайлау -- Үлкен Алматы к. жағалауына дейiн барды [13].
Сурет-12. Канада автожолы [32]
Туризмнiң бұл түрiне В.Зимин, А.Бергрин, Д.Литвинов, Х.Рахимов, Г.Белоглазов, т.б. көп үлес қосты. 1931 ж. қаңтарда Алматыдан Зиминнiң бастауымен алғаш рет шаңғышылар жорығы ұйымдастырылды. "Еңбек және қорғаныс" эстафетасын алған бұл жорыққа қатысқан 8 шаңғышыға ұлттық атты әскер полкiнiң сегiз шабандозы қосылды. Олар Алматыдан шығып, Ұзынағаштан өтiп Қордай асуы арқылы эстафетаны Қырғызия командасына табыс еттi. Сол жылы Алматыдағы Жетiсу губ. мұражайдың жанынан Бүкiлодақтық пролетарлық туризм мен экскурсия ерiктi қоғамының 10 мүшесi бар алғашқы ұясы ұйымдастырылды. Ол кейiннен Қазақстан өлкелiк кеңесiне айналды. Әуесқой туристердiң бастауымен Алатау қойнауындағы Күйгенсай (Горельник) шатқалында туристер үшiн шағын үй салынды. 1936 ж. бұл жерде ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Бұл ұсынылып отырған дипломдық жұмыста Қазақстандағы, оның ішінде жол тораптарының туризмге әсер ету және оны дамыту жолдары қарастырылған. Туризм - әлемдік экономиканың құлдырауды білмейтін, ең тұрақты дамып келе жатқан саласы. Өсу қарқынының жылдамдығына сәйкес, туризм ғасырдың экономикалық құбылысы ретінде танылуының өзі кездейсоқтық емес. Ел дәулетін ешбір шығынсыз арттырудың ең төте жолы қайсы дегенде, көпшілік алдымен ауызға туризмді алады. Себебі, әлемдік тәжірибенің өзі көрсетіп отырғандай, алға кеткен мемлекеттердің көпшілігі өз қоржындарын түрлі инвестициялармен толтыру кезінде көбіне көп осы салаға арқа сүйейді. Туризм еліміздің әлеуметтік-экономикалық дамуын жеделдетумен қатар өлкеміздің абырой-беделін арттыруға жұртшылықтың білім-танымының жоғарылауына, ақпарат таратудың жаңа түрлерін енгізуге ықпал етеді. Туризмнің дамуының жоғары қарқыны, валютаның зор түсімдері экономиканың әртүрлі секторларына белсенді әсер етеді, бұл туристік индустрияның қалыптасуына көмек береді.
Дипломдық жұмыстың негізігі мақсаты - елімізде жол тораптарының туризмге әсер ету жолдарын қарастыру болып табылады. Қазақстан соңғы он жылдықта дүниежүзілік интеграциялық процестерге белсенді қатысушы болды. Жүктер мен жолаушыларды қызмет көрсету сервисінің жоғары деңгейімен ішкі және транзиттік тасымалдауды қамтамасыз ететін сапалы көліктік инфрақұрылымы экономикалық интеграцияның маңызды бөлігі болыптабылады.
Автомобиль жолдарының сапасына және жол бойындағы сервистің деңгейіне қойылатын қазіргі заманғы талаптар автожол саласы алдына жаңа міндеттер қойып отыр. Осы мәселенің жанжақтылығы автомобиль жолдарын дамытуға мемлекеттік саясатты жүргізуді талап етеді.
Қазақстан - бүкіл әлемге ашық өлке. Біздің Отанымыз Қазақстан, көптеген адамдар үшін әлі күнге дейін беймәлім мемлекет болып келе жатқан жер бетіндегі ғажайып өлке. Әрине, біздің өлке әлемнің барлық карталарында белгіленген, көрікті жер болып табылады. Оның өзені, көлі, аңғарлары, тау қыраттары, әсем табиғатымен ерекшеленеді. Еуразия кеңістігінің ең ортасына, соның дәл жүрек тұсына орналасқан жұмбақ Феномен. Осы өлкеде біздің ата-бабаларымыздың мекендеген тарихи жолдары сақталған. Ал біз сол тарихи жерлерімізді бүкіл әлемге мақтанышпен көрсетуіміз керек.
Заман талабына сай қазіргі дамыған 50 мемлекеттің қатарына Отанымыз Қазақстан кіруі және дамуы үшін, болашақ ұрпаққа өзіміздің инфрақұрылымды, яғни автожолдарды салу міндеті тұр. Қазақстан мемлекеті Еуропа мен Азияны байланыстырып жатқан көпір іспеттес. Осылайша Қазақстан мемлекетінің инфрақұрылымының қалыптасуы туризмнің өзіндік дамуына әсерін тигізеді. Қазіргі кезде туристік іс-әрекетті дамыту үшін, ең алдымен автокөлік қатынастарын реттеу керек. Туристік нысандарды автожолдардың бойына салу, сондай-ақ туризмге тигізер әсерін зерттей отырып дамытуымыз керек. Қазіргі кезде көптеген мемлекеттердің автомагистральдерінің салынуы біз үшін үлгі болуы тиіс. Атап айтқанда: Германия, Жапония, Франция, Англия, АҚШ, Италия мемлекеттерінде автомагистральдер көптеп салынған.
ҚР-ның автомагистраль жол жабындысы сапасының төмендігі, туристік сервистік инфрақұрылымының жоқтығы болып табылады. Қазіргі таңда мемлекетте тасымал инфрақұрылымы қарқынды белең алуда. Болашақта республикалық та, халықаралық та деңгейде тасымал, логистика және туризм салаларында көшбасшылық орынға ие болуымыз әбден мүмкін.
Туризм және автожол саласының негізгі басымдығының бірі туристік тасымал және логистикалық инфрақұрылымды тиімді дамыту болып табылады.
Автожол саласын дамытудың 2001-2005 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламаның іске асырылуы кезінде туристік нысандардың мемлекет аумағында аз екендігі және республиканың автомобиль жолдары желісінің қазіргі заманғы жай-күйіне, қызмет көрсету және т.б мәселелері бойынша талдау жасалынды. Қазақстан Республикасы Президентінің 2001 жылғы 4 желтоқсандағы Жарлығымен бекітілген Автожол саласының дамытудың 2006-2012 жылдарға арналған бағдарламасында туристік іс-шараларды ұйымдастыру және автожолдарда қызмет көрсету сапасын жоғарылату туралы айтылған.
Ол туристік тасымалда туристерді ел ішінде барлық қажеттіліктерін барынша қанағаттандыру үшін жалпы пайдаланымдағы автожолдар желісін жетілдіру мақсатында туристік нысандардың инфрақұрылымын дамыту керектігін айқындайды.
1 Автожолдардың теориялық негіздері
0.1 Автожолдың түсініктері және оның даму тарихы
Автомагистраль - автокөліктер үшін үлкен жылдамдықты автожол дегенді білдіреді, жолайрықтар жол тораптарында кездеспейді. Ең бірінші автомагистраль (автострада) - 1924 жылы солтүстік Италияда салынған. Ұзындығы 85 км, Милан және Варез қалалары арасында жасалынған болатын. 1939 жылы шамамен 500 км автомагистральдер салынды.1942жылы Германияның автобандары шамамен 2100 км болды. Екінші Дүниежүзілік соғыстан кейін Франция мен Ұлыбританияда автомагистральдер салына бастады. Ең белсенді құрылыс АҚШ-та жүргізілді, тек қана 1974 жылдың өзінде 70 800 км автомагистраль болды [20].
Сурет-1. Астана-Щучинск автожолы [36]
Автомобиль жолдары құрылысының дамуын Қазақстанда мынадай кезеңдерге бөлуге болады:
1) Республикада автомобильдердің пайда бола бастауынан соғыстан кейінгі халық шаруашылығын қалпына келтіруге дейінгі кезең;
2) Халық шаруашылығын қалпына келтіргеннен кейінгі және жол шаруашылығының халық шаруашылығы салаларының біріне айналуына дейінгі кезең;
3) Жол шаруашылығының халық шаруашылығы салаларының бірі ретінде дамуы кезеңі;
4) Нарықтық қатынастар жағдайындағы даму кезеңі.
2003 ж. қазанда ұзындығы 1000 км-ден асатын Астана - Алматы автомобиль жолы іске қосылды. Оның құрылысына 238 млрд. доллар жұмсалды.
Автобан - неміс тілінен аударғанда Autobahn, яғни автожол мағынасына ие. Германия, Австрия және Швейцарияда -- үлкен жылдамдықты автожол дегенді білдіреді. Автобан үлкен жылдамдықпен автокөлік құралдарының қозғалысына арналған автожол. Автокөлiктердің қозғалысы үшiн арналған жан-жағынан тосқауылмен және бір бағытта кемiнде екi жолақтан құралған автожол [20].
Сурет-2. Германия автобаны [36]
Көбiнесе Германия автобандарында көлiк жүретiн бөлiгінде жабайы аңдардың қаза болуынан сақтап қалатын арнайы шарбақтармен шарбақталған. Австрия және Швейцария автобандарындағы жылдамдықты шектеу 130 кмсағ қабылданған. Ортақ жылдамдықты шектеу Германия автобандарында жоқ, оның орнына 130 кмсағ құрайтын кеңес берiлетiн жылдамдық бар. Германия автобандары бойынша 12 тоннадан астам ауыр жүк таситын автокөлiктiң жүрiп өтуi ақылы. Мемлекеттің автобандарымен жүріп өткен автокөлiктер жүрген қашықтық өлшемiне байланысты Toll Collect арнайы жүйесi арқылы төлем жасайды.
Сурет-3. АҚШ-тағы шосселік автожол [35]
Шоссе ( французша chaussee) немесе шосселік автожол -- өте қатты жамылғымен жабылған жол және грунтталған жол. Автожол жиегімен құрылған су каналдары болады. Шоссе терминінің тарихы 19 ғасырдың ортасынан 21 ғасырға дейін бүкіл мезгілдік ат-көлік жолы деп аталған. 20 ғасырдың 50 жылдарынан бастап адамдар шоссені көп қабатты жол жамылғысынан құралған автомобиль жолы деп түсінеді [20].
Жол - адамдар мен көлік құралдарының жүруіне, жолаушылар мен жүктерді тасымалдауға арналып салынған барлық жүру және тасымалдау желілерінің жалпы атауы. Жол инфрақұрылымның бөлінбес бөлігі. Пайдаланылатын көлік құралының түріне қарай жаяу жүрушілер мен велосипедшілерге арналған жолдар, темір жол, автомобиль жолы, әуе жолы және су жолы болып бөлінеді. Қазіргі қалаларда жер асты жолдары да бар.
2003ж
2004ж
2005ж
2006ж
2007ж
2008ж
Қазақстан Республикасы
88992
90018
90845
91563
93140
93612
Ақмола
7899
7899
7892
7892
7892
7887
Ақтөбе
6167
6167
5978
5978
5978
5978
Алматы
9617
9617
9617
9644
9617
9617
Атырау
2752
2752
2752
2786
2752
2752
Батыс Қазақстан
5369
5887
5364
5364
6505
6512
Жамбыл
4112
4112
4776
4776
4971
4993
Қарағанды
8839
8893
8858
8861
8908
8908
қостанай
9134
9517
9220
9514
9514
9514
Қызылорда
2645
2655
2970
2715
2801
3312
Маңғыстау
3074
3075
2410
2440
2410
2423
Оңтүстік Қазақстан
5269
5269
5219
5208
5219
5209
Павлодар
4909
4909
4957
5553
5742
5667
Солтүстік Қазақстан
7533
7532
9002
9002
9001
9003
Шығыс Қазақстан
11673
11734
11830
11830
11830
11837
Кесте-1. Жалпы пайдаланудағы автомобиль жолдарының ұзындығы, км[34]
Дәліз (парсы тілінен аударғанда) -- үйдің кіре беріс бөлмесі. Қазақ тіліне парсы тілі арқылы енген. Автожол сөзінің баламасы дәліз деп те кездеседі [20].
Қатынас жолдары торабының ұзындығы - көлік қатынасы жолдары участкелерінің километрмен алынған ұзындығының жиынтығы. Торапты құрайтын жекелеген участкелердің жиынтығы.
Қатынас жолдары торабының жиілігі - елдің немесе өңірдің аумағындағы көлем бірлігіне келетін (әдетте 1000 км²), километрмен алғандағы жол қатынасының ұзындығы. Туризмде жол чегі түсінігі кеңінен тарауда жол чегі әрбір туристтің немесе сол автокөлік иесінің жүріп өткен жолына төленетін және пайдаланған қонақ үй бөлмесінің бағасы жазылған түбіртек. Еуропа мемлекеттеріндегі халық чектің орнына банк карточкасын пайдаланған өте тиімді деп есептейді.
Жол чегі - негізінен халықаралық туризмде туристерді валютамен қамтамасыз ету үшін пайдаланылатын төлем құжаты; чекте көрсетілген соманы шетелдік немесе ұлттық валютамен төлеу жөніндегі ақшалай міндеттеме. Оны эмитент-банктің агенті болып табылатын кез келген мекемеден сатып алуға болады. Чекке иесі бірінші рет сатып алу кезінде, екінші рет қолма-қол ақша алу кезінде қол қояды. Түрлі атаулы құнмен және түрлі валюта бағамымен шығарылады, кейде есепшоттар бойынша төленуге қабылданады. Жол қоры - елдегі жалпыға бірдей пайдаланудағы автомобиль жолдарын күтіп ұстаумен, жөндеумен, жаңғыртумен, салумен байланысты шығындарды қаржыландыруға, автожол қызметтерін көрсету нысандарын, жол-құрылыс материалдары мен құралымдарын, машиналарын, механизмдерін өндіретін кәсіпорындарды салуға, жабдықтар сатып алуға, жалпы салалық сипаттағы ғылыми-техникалық жұмыстарды жүргізуге, автожол шаруашылығын басқаруға, т.б. арналған мақсатты қаражаттар жиынтығы. Республикалық жол қоры және жергілікті жол қоры болып бөлінеді. Олар отынға, көлік құралдарын сатып алуға салынатын салық, транзиттік салық, автомобиль жолдарын пайдаланушылар қаражатынан аударым, автомобиль көлігін пайдаланудан түсетін табыстан аударым және басқа көздер есебінен құралады.
Транзит (латынша transіtus - өту) - 1) тауарлар елдің екі кеден органы арасында кедендік бақылаумен, соның ішінде шет мемлекеттің аумағы арқылы кеден бажы, салығы алынбай, сондай-ақ тауарларға экономикалық саясат шаралары қолданбай тасымалданатын кеден режимі; 2) жүктерді (жолаушыларды) жөнелтілетін жерінен апарылатын жеріне аралық бекеттерде түсірместен тасымалдау. Жүктердің транзиті, темір жол транзиті, халықаралық транзит түрлеріне бөлінеді. Жүктердің транзиті - жүктерді бір бекеттен екінші бекетке аралық бекеттер арқылы тасымалдау; темір жол транзиті - жолаушылар мен жүктердің жөнелтілетін станция мен жеткізілетін станция осы темір жолдан тысқары болатын тасымал. Тоннамен және жалпы тонна, км-мен есептеледі; халықаралық транзит - шетелдік жүктердің тасымалы, мұнда жөнелтілетін және жеткізілетін бекеттер осы елден тысқары елде болады [20].
Халықаралық автомобиль тасымалы -- көлік құралымен ел аумағынан тысқа немесе ел аумағына жүк және жолаушылар тасымалдау, сондай-ақ көлік құралымен ел аумағы арқылы транзитпен жүк немесе жолаушылар тасымалдау. Мұндай тасымалға елдің тасымалдаушысына тиесілі жүк және жолаушы тиелген немесе тиелмеген көлік құралының ел аумағынан шет мемлекеттің аумағына баруы немесе кері қайтуы, әлде шет мемлекеттің аумағы арқылы транзитпен ел аумағына келуі жатады.
Сурет-4. Франциядағы автожол [35]
Жолаушыларды автобуспен тасымалдау - қолданылатын тарифіне қарамастан, барлық жолаушыларды қалалық, қала маңындағы, қала аралық және халықаралық қатынаста, сонымен қоса тегін жүру құқығын пайдаланатын немесе кәсіпорын (ұйым) төлеген жол жүру құжатымен жүретіндерді автобустармен тасымалдайтын барлық жолаушылардың жиынтығы ретінде есептеледі. Оның ішінде туристерді, яғни демалушыларды автобуспен тасымалдау да кіреді.
Автомобильдің жылжымалы құрамы - жүк, жолаушылар және арнаулы болып бөлінеді. Жүк көлігіне жүк автомобильдері, тартқыш-автомобильдер, тіркемелер және жартылай тіркемелер жатады. Жолаушылар таситын жылжымалы құрамға автобустар, жеңіл автомобильдер, арнаулыға - әртүрлі, көбінесе көліктік емес жұмыстарды орындауға арналған автомобильдер, тіркемелер мен жартылай тіркемелер жатады.
Автомобиль жолдарының ұзындығы - жол торабын құратын елді мекеннің басынан соңына дейін жекелеген учаскелердің ұзындығын жиынтықтау жолымен есептеледі. Жол тораптарында, яғни ауылдық елді мекендерде жолдардың салынуы және туристік іс-әрекеттердің жүзеге асырылуын мемлекеттік реттеу қажеттілігі бар.
Жалпы пайдаланудағы автомобиль жолдарына - Қазақстан Республикасының меншігі болып саналатын қаладан тыс автомобиль жолдары жатады және маңызы бойынша халықаралық, республикалық, облыстық және аудандық маңыздағы жолдарға, сондай-ақ техникалық санаты бойынша және жамылғы түрі бойынша бөлінеді.
2003ж
2004ж
2005ж
2006ж
2007ж
2008ж
Қазақстан Республикасы
83634
84112
82818
83720
84031
84141
Ақмола
7846
7858
7851
7851
7853
7841
Ақтөбе
5435
5435
5157
5157
5157
5157
Алматы
9471
9471
9471
9471
9471
9471
Атырау
2279
2279
2207
2253
2225
2266
Батыс Қазақстан
4582
4761
4577
4577
4681
4685
Жамбыл
4112
4112
4730
4730
4876
4898
Қарағанды
8721
8775
8740
8743
8786
8786
қостанай
7801
7927
6989
7924
7924
7924
Қызылорда
2645
2655
2970
2715
2712
2766
Маңғыстау
2843
2844
2209
2209
2209
2227
Оңтүстік Қазақстан
5174
5174
5124
5113
5131
5131
Павлодар
4673
4673
4732
4895
4891
4884
Солтүстік Қазақстан
7020
7019
7022
7022
7055
7039
Шығыс Қазақстан
11032
11129
11039
11060
11060
11067
Кесте-2. Жалпы пайдаланудағы қатты жамылғысы бар автомобиль жолдарының ұзындығы, км [34]
Қатты жамылғысы бар автожолдарға жататыны: жетілдірілген жамылғылар (цемент-бетонды, асфальт-бетонды және асфальт-бетон, қиыршық тас, малтатас түріндегі, органикалық тұтқыр материалдармен өңделгені), сондай-ақ қиыршық тасты, малтатасты, тас төселген жамылғылар. Автожолдың сапасы қазіргі кезде жылдан жылға жаңа технологияларды пайдаланып, әртүрлі қосындыларды пайдаланып жол сапасы жақсаруда. Автожол сапасының жақсы болуы демалушылар үшін автобуста немесе жеңіл автокөлікте комфорт деңгейінің жоғары болуына септігін тигізеді.
ҚР халықаралық автомобиль тасымалы жұмысын халықаралық стандарттарға, көлік экспедиторлық компаниялар талаптарына сай қозғалыс құрамын жасақтап, халықаралық дәрежеде сервистік қызмет көрсетуге, республиканың сыртқы экономикалық байланыстарын белсенді түрде автомобильмен қамтамасыз етуге, автомобиль паркінің ұтымды құрылымын қалыптастыруға, отандық автомобиль жасау саласын құруға бағыт алып отыр[20].
Өлшемдер жылдар
1970ж
1975ж
1980ж
1985ж
1990ж
1995ж
1997ж
Тасылған жүк, млрд. т
1,1
1,5
1,7
2,1
2,2
0,9
1,2
Жүк айналымы млрд. т
17,9
26,3
33,0
41,5
44,8
10,8
23,0
Жолаушылар айналымы млрд. км
13,0
19,6
25,3
30,9
35,4
13,1
44,6
Кесте-3. 1970ж-1997ж аралығындағы жолаушылар айналымы млрд,км [34]
2000 жылдың басындағы жағдай бойынша ҚР Халықаралық автомобильмен тасымалдаушылар одағының құрамына 90-нан астам көлік компаниялары мен фирмалары кірген болатын. Ал енді ішкі және халықаралық бағыттарда туристік-экскурсиялық тасымалдау саяхаттары қатар дамитын болды. Кеден Одағының ішіндегі мемлекеттер арасындағы саяхаттаушылардың емін-еркін Қазақстан аумағындағы туристік нысандарға келіп демалуы әбден мүмкін.
0.2 Қазақстанда автомобиль жолдарының жалпы сипаттамасы
Қазақстандағы халықаралық туристтер тасымалы негізінен халықаралық маңызы бар автомобиль жолдарында орындалады. Олар жеті дәлізге бөлінеді:
1-дәліз: Қорғас - Алматы - Ташкент. Өзбекстанды Қазақстанның оңтүстік-шығыс аймақтарымен жалғастырады және шығысында ҚХР-на шығады. Батыста автожол Өзбекстан арқылы Орталық Азия елдеріне апарады. Шымкент қаласында осы дәлізге шыққаннан кейін Қытайға, Орталық Азия елдеріне және Түркияға шығуды қамтамасыз етеді.
2-дәліз: Ресей Федерациясы шекарасы - Орал - Ақтөбе - Қызылорда - Шымкент. Орталық Ресейді Қазақстанның оңтүстік аймақтарымен байланыстырады.
3-дәліз: Ресей Федерациясы шекарасы - Петропавл - Астана - Алматы - Қырғызстан шекарасы. Солтүстігінде автожол Оралдың өнеркәсіпті аймағына шығады. Қазақстанды орталық бөлігінде кесіп өтіп, Солтүстік Қазақстанның астықты аймағын, Қарағанды өнеркәсіптік аймағын республиканың батысымен өзара байланыстырады, Қытай және Пәкістан арқылы Үнді мұхитына шығады. Бағыт Қазақстанның елордасы Астана қаласына көшірілгеннен кейін ерекше мәнге ие болды.
4-дәліз: Ресей Федерациясы шекарасы (Омбы) - Павлодар - Семей - Майқапшағай. Батыс Сібірдің өнеркәсіптік аймақтарының, Павлодар аймағының, Шығыс Қазақстанның Қытайға шығуын қамтамасыз етеді.
5-дәліз: Ресей Федерациясы шекарасы (Челябі) - Петропавл - Ресей Федерациясы шекарасы (Новосибирск). Қазақстан аумағы бойынша ұзындығы 220 км болатын маршрут - Сібір аймақтарын орталық Ресеймен жалғастыратын магистралдық автожолдың бір бөлігі.
6-дәліз: Ресей Федерациясы шекарасы (Қорған) - Петропавл - Есіл - Арқалық - Жезқазған - Қызылорда - Өзбекстан. Орталық Қазақстанның аймақтарын (астық өсіретін және кен өндіретін) кесіп өтеді. Солтүстік Қазақстаннан, Оралдың арғы жағынан және Батыс Сібірден Орта Азияға және Үнді мұхитына шығатын ең қысқа автожол.
7-дәліз: Ресей Федерациясы шекарасы (Астрахань) - Атырау - Бейнеу - Түрікменбашы маршруттары бойынша туристік тасымалдаулар жүргізуге болады. Турікменстан, Қазақстан, Ресей мемлекеттерін байланыстырып жатқан автожол бойында туристік нысандардың аз мөлшерде болуы. Туристік іс-әрекет жүргізуге кері әсерін тигізеді [33].
Қазақстан Республикасының автомобиль жолы, жалпы ұзындығы 94000 км:
1. Республикалық деңгейдегі жол - 22,2%
2. Жергілікті деңгейдегі жол- 77,8% құрайды.
Халықаралық маңызы бар жолдардың ұзындығы - 12,4 мың км.
Туристік потенциалы бар басты ірі автомагистральдары:
1. Алматы- Тараз-Шымкент-Ташкент. Алматы - Семей-Өскемен. Жаркент-Талдықорған-Текелі.
2. Алматы-Шелек-Нарынқол. Қарағанды-Қарақаралы.
3. Орал-Атырау.
4. Қостанай-Арқалық.
5. Қарағанды-Жезқазған. Алматы-Астана - халықаралық стандартқа сай [14].
Қазақстанның ішкі туризмді дамыту барысында туристік потенциалы бар автожолдарды ескеру керек. Мұндағы әрбір бағыттағы автожолдардың бойына туристік нысандардың салынуы туралы 2007-2011 жылдардағы туризм бағдарламасында айтылған болатын. Автожолдарда көлік түрлері бойынша жүк айналымы да үлкен маңызы бар. Мемлекеттер арасынан өткен жүктер үшін салық төленетіндігі бәрімізге белгілі. Кеден бақылау постілерінде жүк салмағы өлшеніп, және тексерістен өтіп барып елге кіргізеді.
Көлік түрлері
1990ж.
2000ж.
2001ж.
2002ж.
2003ж.
Теміржол
61,3
60,4
60,2
57,3
57,3
Автомобиль көлігі
15,5
15,0
14,7
18,2
15,5
Құбыр көлігі
23,2
24,6
25,1
26,5
27,0
Кесте-4. Көлік түрлері бойынша жүк айналымы (% есебімен) [14]
Көлік түрлері
1990ж.
2000ж.
2001ж.
2002ж.
2003ж.
Теміржол
13,4
14,0
12,4
11,3
11,4
Автомобиль көлігі
82,4
82,7
84,6
85,6
85,0
Қалалық электр көлігі
1,0
0,8
0,7
0,7
0,7
Әуе жолы
3,2
2,5
2,3
2,4
2,9
Кесте-5. Көлік түрлері бойынша жолаушы айналымы (% есебімен) [14]
Дүниежүзілік көлікке 100 млн астам адам жұмыс атқарады.
Дүниежүзінде жүк тасымалдаудан:
1. Теңіз көлігі.
2. Темір жол көлігі.
3. Құбыр тасымалы.
4. Автомобиль көлігі.
5. Өзен көлігі.
Дүниежүзінде жолаушы айналымында:
1. Автомобиль көлігі (80%)
2. Темір жол
3. Әуе көлігі
Автомобиль жолдарының ұзындығы 25 млн км, оның жартысы бес елге келеді - АҚШ, Үндістан, Ресей, Жапония, Қытай. Автомобиль жолдарының жиілігінен - Жапония және Еуропа мемлекеттері. Автомобиль көлігіне дүние жүзінде 50 млн адам жұмыс істейді. Жолаушы айналымында туристердің негізі бөлігі автомобиль көлігімен тасымалданады. Ол жылдам әрі тез қызмет көрсете алады.
Елдер
Теміржол
Автомобиль жолдары
АҚШ
245
5640
Ресей
86
620
Үндістан
62
834
Қытай
58
880
Франция
35
745
Жапония
27
1131
Германия
45
481
Қазақстан
15
94
Кесте-6. Темір жол мен автомобиль жолдарының ұзындығы, мың км [14]
Автомобиль жолдары құрылысының дамуын Қазақстанда мынадай кезеңдерге бөлуге болады: Республикада автомобильдердің пайда бола бастауынан соғыстан кейінгі халық шаруашылығын қалпына келтіруге дейінгі кезең; халық шаруашылығын қалпына келтіргеннен кейінгі және жол шаруашылығының халық шаруашылығын салаларының біріне айналуына дейінгі кезең; жол шаруашылығының халық шаруашылығын салаларының бірі ретінде дамуы кезеңі; нарықтық қатынастар жағдайындағы даму кезеңі. 2003 жылы қазанда ұзындығы 1000 км-ден асатын Астана - Алматы автомобиль жолы іске қосылды. Оның құрылысына 238 млрд. доллар жұмсалды.
Республикалық автомагистраль жолдарының сапасы:
1. Жетілдірілген жамылғымен
2. Жамылғымен
3. Жамылғысыз
4. Грунтталған ауыл аралық жолдар
Жалпы пайдаланудағы автомобиль жолдарының ұзындығы 94 мың км
құрады, оның ішінде қатты жабындысы бар - 84,0 мың км. Қатты жабындысы бар жолдардың құрамында республикалық маңызы бар жолдардың ұзындығы - 23,4 мың км, облыстық және аудандық маңызы бар жолдардың ұзындығы - 60,6 мың км.
Айлар Жылдар
қантар-наурыз
қантар-маусым
қантар-қырқүек
қантар-желтоқсан
2007ж
37386
83562
137166
196490
2008ж
41606
87762
135337
180108
2009ж
34767
71514
112658
154450
2010ж
38369
84164
191629
254886
Кесте-7. ҚР автожол бойындағы орналастыру орындарында қызмет көрсетілген демалушылар саны, бірлік [34]
Қазақстанда автожол бойында орналасқан қонақ үйлер саны өте аз және де демалушыларға сапасы жағынан төмен қызмет көрсетіледі. Бірақ бағасыда арзан болып табылады. Ал демалушыларға сапасы жоғары деңгейдегі және тиімді бағамен болса жақсы болар еді. Кестеде автожол бойындағы орналастыру орындарында қызмет көрсетілген демалушылар саны көрсетілген.
Сурет-5. Автожол бойындағы АRA Hotel қонақ үйі (Испания) [39]
Автомагистральдардың бұзылуына немесе сапасы нашарлауына әсер ететін факторлар:
oo жауын-шашын
oo бұршақтың жауғаны
oo желдің әсері
oo қардың борауы
oo тас көшкіні
oo жер сілкінісі
oo өзен суларының тасуы
oo адамдардың қоқыспен ластауы
oo апаттық жағдайлар және жол көлік оқиғалары
oo асфальттың жаз айларында қызуы
oo жылу және ылғал
oo сел тасқыны
oo қар көшкіні
oo шаңды дауылдар және т.б жағдайлардың болуынан автожолдардың бұзылуы, сапасының нашарлауы болады. Осындай факторларды тежеу үшін адамдар автожолдарды күтіп ұстауы тиіс. Мемлекет тарапынан автожолдарды жөндеуге көп қаражат кетеді. Сол шығындарды болдырмау үшін алдын-алу шараларын жасап, автожолдарды сақтап, күтіп ұстауға көп мән беру керек. [10]
Қытай және Швейцария мемлекеттерінде автожолдарды сақтау, күтіп ұстау, және алдын-алу шараларына көп көңіл бөледі. Мемлекет тарапынан аз шығынмен жол жөндеу жұмыстары жүргізіледі. Жолды жөндеу жұмыстарынан кейін тексеру жүргізіледі.
Сурет-6. Швейцария автожолы [33]
Автомагистральды желден, шаңды дауылдан қорғау мақсатында жол жиегіне ағаштар егіледі. Сол ағаштар автомагистральды дауылдан, желден және күннен сақтайды. Ағаштардың өсіп тұруы арқылы автомагистральдарды ұзақ уақыт сақтап тұруына себепкер болады. Қардан әрі жауын-шашыннан сақтау үшін жаңа технологиялық жетістіктерді пайдалану керек. Атап айтсақ Германия, Қытай, Франция, Италия, АҚШ, Жапония сынды дамыған мемлекеттерінің автобандарында шатырлы автомагистраль төселген. Түрлі факторлардың әсер етуінен жол тораптары бұзылып жатады. Мысалы, жер сілкінісі кезінде жол тораптарына түрлі деңгейде зақым келеді. Ірі жер сілкіністері кезінде жол тораптары мүлдем жарамсыз болып қалады.
Қазақстанның экономикалық- географиялық жағдайының артықшылықтары:
1. Тарихи-экономикалық дамыған елдермен шектесу.
2. Транзиттік жол торабының үстінде орналасуы.
3. Жер бедерінің көп бөлігінің жазық болуы.
4. Туристік ресурстар қорының молдылығы [14]
Автомагистральдардың бойында рекреациялық ресурстар салынуы керек. Сонда Қазақстанның туристік потенциалы өседі. Автомагистральдардың айналасындағы түрлі ластанудан қорғау шараларын жүргізу керек. Автомобиль жасау саласында Жапония, АҚШ, Германия,Франция, Корея, Испания, Италия, Ұлыбритания мемлекеттері алдыңғы орында тұр.
Халықаралық автомагистральдардағы ақша төлеу жүйесінің енгізілуі керек. Жиналған сомаға жол жөнделуі, жарықтандыру және ластанудан сақтауға жұмсалады. Халықаралық автомагистральдардың салынуынан аймақтардағы туризмнің дамуына әсерін тигізеді. Халықаралық автомагистральдардың әр 50 километрі сайын бақылау посттары жасалынады. Өткен көліктер ақша төлейді. Ол көліктің түріне қарай (жеңіл және ауыр көлік) байланысты ақша төленеді.
Климаттың автомагистральдарға әсері өте жоғары. Ондағы жауын-шашын мөлшері, күннің жылуы, суық аяздың болуы, ызғырық желдің және т.б климаттық жағдайлардың автомагистральдардың өзінің сапасын жоғалтуға себепші болады.
1.3 Қазақстанда жол тораптарының туризм инфрақұрылымын дамыту перспективалары
Соңғы жылдарда экономиканың серпінді дамуы қозғалыс қарқындылығының өсу шапшаңдығына және еліміздің автомобиль жолдарындағы туристтерді тасымалдау көлемдеріне әсерін тигізді. Бүгінде республикалық маңызы бар автожол желісінің едәуір бөлігінде қозғалыс қарқындылығы күніне 1000-4000 автокөлік құралдары шегінде жатыр және жылына 7-8% дейін өсіп келеді.
Облыстық маңызы бар жолдардағы қозғалыс қарқындылығы тұтас алғанда төменірек, бірақ, жекелеген учаскелерде ол республикалық желінің жүктемесімен тең келеді.
Аса маңызды республикалық маңызы бар бірқатар автомобиль жолдары өткізу қабілеттілігі қазірдің өзінде шын мәніндегі қозғалыс қарқындылығына сәйкес келмейді. Бұл ретте Қазақстанның жолдарындағы автокөлік қозғалысының қарқындылығы Еуропа елдеріне қарағанда анағұрлым төмен.
Сурет-7. Автожолдарда туристік базалардың болуы [33]
Қарқындылықтың бұдан әрі өсуін ескере отырып, үздіксіз автокөлік қатынасын қамтамасыз ету үшін жақын перспективада, төртжолақты автомагистральдарды салуды қоса алғанда, 7 мың км-ден артық жолды, жоғарылатылған техникалық санатқа ауыстыруды жүзеге асыру қажет.
Өңіраралық және халықаралық сауданы жандандырумен қатар, автомобиль тасымалдарының барынша өсуі көбіне қарқынды автомобильдендіру процесіне байланысты. Соңғы жылдарда автокөлік құралдары санының өсуі айтарлықтай баяу болды - жылына 4%-дан аз, бірақ жанар-жағармай құралдарын пайдалану көрсеткіштері автомобильдер санының шын мәнінде өсуін және осымен байланысты қозғалыс қарқындылығының 2 еседен артық өсуін көрсетеді.
Автокөлік
құралдары
2000
2001
2002
2003
2003
жылды
2000
жылға %
Барлық автомобиль-
дер, бірлік
1279009
1349491
1365050
1471472
115%
соның
ішінде жүк
196980
204568
214191
223063
113,2%
автобустар
45666
50162
51367
61391
134,4%
Жеңіл
1000298
1055529
1062554
1148754
114,8%
Арнайы
36065
36960
36938
38264
106,09%
Жартылай
тіркемелер,
бірлік
13945
13765
14778
16044
115,05%
Тіркемелер,
бірлік
42493
39825
39750
43339
101,9%
Кесте-8. ҚР-ның автокөлік құралдары паркінің 1999-2003 жылдардағы өсу серпіні [34]
Қозғалыс қарқындылығының өсуімен қатар автомобиль көлігімен тасымалдау көлемдерінің жылдам өсуі байқалады. 5-кестеде көрсетілген жүктер мен жолаушыларды тасымалдау көлемдерінің өсу серпінін талдау 2001 жылмен салыстырғанда 2004 жылы тиісінше 24% және 17% өскендігін көрсетеді.
Индустриалдық-инновациялық саясатты іске асыруды ескере отырып, барынша жоғары технологиялық тауарлар мен өнімдер өндірістерінің дамуымен автомобиль көлігінің рөлі айтарлықтай артады. Бұл көліктің басқа түрлерінен тасымалдау көлемінің бір бөлігінің ауысуымен қозғалыс қарқындылығының еріксіз өсуіне әкеледі. Осы процесс көліктің жеке түрлері арасындағы адал бәсекелестік қағидаттарымен реттелетін, нарықтың ажырамас бөлігі бола отырып, табиғи түрде жүріп өтеді.
Сурет-8. БАӘ-дегі Шахид Хеммат автожолы [39]
Автомобиль жолдарының дамуы мүмкіндігінше автомобиль көлігі қызметіне сұраныстың өсуінен озық болуы және тасымалдаудың бұл түріне экономикасының және ел тұрғындарының қажеттілігін уақытында қанағаттандыруы тиіс. Осы Бағдарламаның негізгі бағыттары автомобиль жолдары бойынша көліктік тасымалдардың өсуін есепке ала отырып белгіленген.
Сурет-9. Автожолдың бастапқы жобасы [40]
Автомобиль жолдарының желісі қызмет етудің барлық мерзіміне инвестициялық және ресурстық жұмсалымдарды талап ететін активтер болып табылады. Автожол саласының орнықты дамуына қол жеткізу және жұмыс істеу тиімділігін арттыру үшін ұзақ мерзімді перспективада мынадай міндеттерді шешу қажет болады:
Сурет-10. Автожол бойындағы таверна [38]
Автожол саласын қаржыландыру көлемін жол жұмыстарының барлық кешенін орындау және жөндеуаралық мерзімдерді сақтау үшін қажетті нақты сұранысқа сәйкес келетін деңгейге жеткізу және сақтау;
Салаға сапаны басқарудың халықаралық стандарттарын толығымен енгізу;
Қаражаттарды пайдаланудың жалпы тиімділігін жоғарылату үшін жұмыстарды жүргізудің әдістері мен технологияларын жетілдіру;
Персоналдың кәсіптік деңгейін және сала ұйымдары қызметінің жалпы тиімділігін арттыру;
Автожол саласын дамытудың бағдарламасын әзірлеуге жұртшылықтың және жолды пайдаланушылардың қатысуын арттыру;
Қазақстанның автожол саласын дамытудың ұзақ мерзімді бағдарламасын әзірлеу.
Диаграмма-1. Орналастыру обьектілеріндегі қызмет көрсетілген келушілер саны [32]
Автожолдағы орналастыру орындарындағы қызмет көрсетілген келушілер саны 2008 жылы 528 мың адам, 2009 жылы 562 мың адам, 2010 жылы 487 мың адам түнеген.
Сурет-11. Италия автомагистраліндегі қозғалыс 140 кмсағ [31]
Халықаралық автожолдарда, мысалы Италия автожолдарында автокөлікпен 140 кмсағ жүруге рұқсат берілген. Туристер бұл елге көптеп келеді. Сондықтан жол бойында 20 км сайын туристік нысандардың болуы таңқаларлық жайт емес. Еуропа мемлекеттері ішінде автожол сапасының жақсы болуы себебінен еуропа халқының 70 проценті еуропаны шарлап демалғанды жөн көреді екен. Ал қалған 18 проценті Солтүстік және Оңтүстік Америкада демалса, Африка 4 проценті, ал қалған 8 проценті Азияда демалғанды жөн көреді екен.
2 Қазақстан Республикасында автожолдардың қалыптасуы
2.1 Автожол саласының қазіргі жай-күйін талдау
Ішкі туризм мақсатында көбінесе автожол көлігі пайдаланылады. Жыл сайын республикалық маңызы бар жолдар тізбесі толықтырылып, олардың құрамында ірі туристік объектілерге апаратын жолдар бар.
Сырттан келушілер туризмі мен ішкі туризм көлемін ұлғайтудың негізгі факторлары тармақталған көлік желісін дамыту және жолаушылар тасымалының барлық түрлерінің географиясын кеңейту болып табылады. Осыны ескере отырып, ұлттық тасымалдаушы - Қазақстан темір жолы ұлттық компаниясы акционерлік қоғамы мен Жолаушылар тасымалы акционерлік қоғамы туризм саласындағы уәкілетті органның қолдауымен 2002 жылдан бастап Алматы - Тараз - Шымкент - Ташкент - Самарқанд - Үргеніш - Бішкек - Рыбачье - Алматы бағыты бойынша Жібек жолы меруерті мамандандырылған пойызын ұйымдастыру жөніндегі жобаның бірінші кезеңін іске асырады. Қазақстанның әлеуметтік экономикалық дамуындағы автомобиль жолдарының рөлі маңызды болып табылады. Соңғы 5-6 жыл ішінде Қазақстан экономикасында шамамен 8-10% жылдық өсу қарқыны орын алды. Бұл кезеңде ауқымды ресурстар жалпы ұлттық маңызы бар инфрақұрылымды қалпына келтіруге бағытталды. Экономиканы дамытудың көптеген әлеуметтік-экономикалық индикаторлары көліктік инфрақұрылымның сандық және сапалық жағдайын болашақтық қажеттілігіне сәйкес қалыпқа келтіру қажеттілігі туралы куәландыра отырып, дағдарыс алдындағы деңгейге дейін жеткен.[18]
2003ж
2004ж
2005ж
2006ж
2007ж
2008ж
2009ж
2010ж
Қазақстан Республикасы
6189
6559
6960
7470
7750
7927
8691
10594
Ақмола
560
575
617
652
670
643
718
741
Ақтөбе
55
67
67
92
90
97
104
118
Алматы
198
219
247
273
228
266
271
341
Атырау
39
40
40
43
50
56
66
83
Батыс Қазақстан
108
114
117
153
167
174
184
236
Жамбыл
312
346
346
360
380
385
394
451
Қарағанды
605
700
770
782
879
893
1049
1212
Қостанай
621
641
651
700
724
723
871
981
Қызылорда
60
62
76
78
81
62
93
125
Маңғыстау
25
28
27
30
28
33
37
51
Оңтүстік Қазақстан
597
605
671
715
729
759
669
1093
Павлодар
341
374
398
429
442
460
499
625
Солтүстік Қазақстан
238
206
177
176
186
186
248
272
Шығыс Қазақстан
599
656
684
725
769
788
867
1033
Астана қ.
551
606
656
732
703
739
980
1325
Алматы қ.
1274
1313
1409
1524
1618
1658
1636
1899
Кесте-9. Туристерді автобустармен тасымалдау мың, адам[34]
Автомобиль жолдары аймақтардың экономикалық белсенділік деңгейіне айтарлықтай әсер етеді, өнімді еткізу рыногына қол жеткізуді қамтамасыз етеді. Жолдар халықтың еңбекпен қамтылу мүмкіндігін айтарлықтай кеңейтеді, ал олардың болмауы ауылдық жерлердегі жұмыссыздық себептерінің бірі болып табыла отырып және тұрғындардың өркениеттен қол үзіп қалу сезімдерін туғыза отырып теріс әлеуметтік әсер қалдырады. Автомобиль жолдарының торабы тиісінше дамымаған елдерде халыққа әлеуметтік қызмет көрсету құны инфрақұрылымы дамыған елдерге қарағанда 2-3 есе жоғары.
Ішкі көліктік қажеттіліктерге қызмет көрсетуден басқа, жол инфрақұрылымы халықаралық және транзиттік тасымалдарға қажеттіліктерді қанағаттандыра отырып, өңіраралық және мемлекетаралық көлік көпірінің қызметін атқарады.
Диаграмма-2. Жолаушылар 2008-2011 жылдардағы жолаушылар айналым серпіні[31]
Қазіргі жағдайда көлік саласы өзінің дамуын тұтынушылар тарапынан автожол инфрақұрылымының қызметтеріне қазіргі және болашақтағы сұранысты толығымен қанағаттандыра алатындай етіп жоспарлауы тиіс.
Республикада жүргізіліп жатқан Қазақстан Республикасы Президентінің 2003 жылғы 17 мамырдағы Жарлығымен бекітілген Қазақстан Республикасының индустриалды-инновациялық 2015 жылға дейінгі стратегиясы автомобиль көлігінің қызметтеріне сұраныстың өсуімен және жүк және жолаушылар тасымалының жалпы көлеміндегі оның үлесінің бұдан әрі ұлғаюымен қатар жүретін болады.
Әлеуметтік-экономикалық даму жағдайында автомобиль көлігін қолдану саласы қарқынды кеңеюде. Автомобиль көлігі жоғары бағалы және тез бұзылатын жүктерді үлкен қашықтыққа тасымалдау үшін қолданылады, сондай-ақ 500-1000 шақырым орта қашықтыққа тасымалдауда, әсіресе 100 шақырымға дейінгі қысқа қашықтыққа тасымалдауда біртіндеп алдыңғы орынға шығуда[28].
Елдің әлеуметтік-экономикалық даму қарқынын ескере отырып, автомобиль көлігінде 2012 жылға қарай жүк айналымы 33-ден 55 млрд. тонна километрге дейін өседі деп болжануда.
Автомобиль көлігінде тасымалдау көлемінің әрі қарай өсуі өндіріс көлемінің ұлғаюымен, кәсіпкерлік қызметтің дамуымен, қызметтер көрсету аясының кеңеюімен, халықтың өмір сүру деңгейінің жоғарылауымен, жаңа аумақтар мен пайдалы қазба орындарын игерумен, халықаралық сауданың кеңеюімен, Қазақстан аумағы бойынша өтетін халықаралық көлік дәліздері бойынша транзиттік тасымалдаудың, дамуымен байланысты болады[19]
Жалпы пайдаланымдағы автомобиль жолдары желісінің
көліктік-пайдаланымдық жүйесін талдау. Еуропа және Азия тас жолдары желісінің бөлігі болып табылатын халықаралық дәліздерді қоса алғанда республикалық маңызы бар жолдар желісінің ұзындығы 23 мың шақырымды құрайды. Жолдардың көп бөлігі қатты жабынды. Жерасты бөлінуінің жалпы ұзындығы 144 шақырымды құрайды.
Жалпы
ұзындығы
Санаттар
І
ІІ
ІІІ
ІV
V
км
км
км
км
км
км
22996
705
3424
16667
2059
141
Кесте-10. Республикалық маңызы бар жолдардың жамылғыларын санаты және үлгісі бойынша бөлу [34]
Жамылғы үлгісі
Көпірлер
Құбырлар
Аб
Қара қиыр-
шықты тас
Қиыршық
тасты
Топырақты
км
км
км
км
дана
дана
7427
13584
1841
144
1177
13828
Кесте-11. Жамылғылардың үлгісі [34]
Автомобиль жолдарының 2006 жылдың басына қарай күтілетін жай-күйі.
Автожолдар желісінің 2006 жылғы 1 қаңтарда жалпы ұзындығы 22996 шақырым кезіндегі күтілетін жай-күйі
Қазіргі уақытта күрделі үлгідегі жол төсемесі қызметінің жөндеуаралық мерзімі күрделі жөндеу үшін 15-16 жыл және орташа жөндеу үшін 5 жылды құрайды. Осьтік жүктеменің және ауыр салмақты автокөлік құралдары сандарының өсуімен жамылғылардың бұзылу қарқыны айтарлықтай тездетіледі.
Жалпы күрделі көпірлердің (1117) ішінен 32% қанағаттанарлықсыз жағдайда және жөндеу жұмыстарын қажет етеді, олардың ішіндегі 8% авариялық жағдайларда болады [12].
Республикалық маңызы бар жолдардағы көпірлердің жай-күйі
2005 жылғы 1 қаңтардағы жағдай бойынша облыстық және аудандық маңызы бар жолдардың жалпы ұзындығы 65365 шақырымды немесе жалпы пайдаланымдағы барлық жолдар торабы ұзындығының 74 % құрайды. Сарапшылардың бағалауы бойынша жеткілікті қаржыландырмау себебінен жергілікті жолдардың 1200 шақырымға дейіні жыл сайын қанағаттанарлықсыз жағдайға өтеді.
Қазіргі уақытта қанағаттанарлықсыз жағдайдағы жол учаскелері жергілікті жол желісінің жалпы ұзындығының 40% құрайды. Жергілікті желіде, көктем-күз мезгілінде олар бойынша жол жүру толықтай немесе ішінара тоқтатылатын, үш мың шақырымнан астам жер асты топырақ бұзылуы бар. Жергілікті маңызы бар жолдардың жабынды түрі бойынша жай-күйі мен санаты 3-кестеде көрініс тапқан.
Жалпы
ұзын-
дығы
Санаттар
Жамылғы үлгісі
І
ІІ
ІІІ
ІҮ
Ү
бк
Аб
Қара
қиыр
шық
тасты
Қиыр-
шық
тасты
топы-
рақты
км
км
км
км
км
км
км
км
км
км
км
65365
72
751
18714
39289
4675
1864
6322
29163
24566
5314
Кесте-12. Жамылғы түрлері және санаттары бойынша жергілікті
автожолдар желісі [34]
Облыстық және аудандық маңызы бар жолдардың көліктік-пайдалану жай-күйі
Бүгінгі уақытқа дейін республикада қатты жабынды автомобиль жолдары бойынша облыстық немесе аудандық орталықтармен байланысы жоқ шамамен 2000-ға тарта ауылдық елді мекендер бар.
Жергілікті маңызы бар жол торабындағы автожол көпірлері мен жол құбырларының көліктік-пайдаланымдық жағдайы күрделі және маңызды мәселелердің бірі болып табылады. Зерттеу жүргізілген 1911 көпірдің 502-сі күрделі және орташа жөндеуді, ал 25 көпір толықтай ауыстыруды қажет етеді.
Автожол саласын қаржыландыру көлемінің жеткіліксіздігі және оның 2000 жылға дейінгі төмен деңгейде болуы жолдар жағдайының нашарлауына әкеліп соқтырады, бұл ақауларды бүгінгі күні де толықтай жою мүмкін болмайотыр.
Жол саласын қаржыландырудың шектелген кезеңінде жөндеуаралық мерзім бойынша жүргізілуі тиіс 2-3 күрделі және орташа жөндеу жіберіліп қалды, бұл автожолдардың едәуір бөлігінде жол төсемесінің нашарлауына әкелді. Мәселен, 1993 жылмен салыстырғанда республикалық торап бойынша жүру жолының негізгі элементтерінде ақау бар жолдың жалпы ұзындығы 3 есеге артты және 2004 жылғы тексеріс деректері бойынша 50% құрады.
Қазіргі уақытта жолдың техникалық жағдайын қалпына келтіру үшін қайта жаңарту және қалпына келтіруге көп қаражат бөлінуде, сонымен бірге пайдалану шығынына жеткілікті назар аударылмауда. Нәтижесінде жылдан жылға, автомобиль жолдарын жөндемеу жинақталуда, бұл кейіннен оларды толық қалпына келтіруді қажет етеді.
Қаражаттың шектеулі болғанына байланысты автомобиль жолдарын күтіп ұстау және алдын ала жөндеу жұмыстары толық деңгейде жүргізілмейді, бұл жол төсемінің, жер төсемесі мен жасанды құрылыстардың қызмет ету мерзімінің қысқаруына және мезгілінен бұрын бұзылуына әкеліп соқтырады. Көгалдандыру бойынша орман жолақтарын механикалық өңдеу бойынша ғана жұмыстар жүргізіледі, жаңадан көшет отырғызу және оны күтіп баптау жұмыстары жүргізілмейді.
Уақытынан бұрын бұзылу процесін тоқтату, күтіп-ұстау нормалары қатаң түрде сақталған жағдайда ғана мүмкін болады, бұл ең алдымен қайта жаңарту және қалпына келтіруден өткен жол учаскелеріне қатысты.
Іс-жүзіндегі бақылау көрсетіп отырғандай, жыл сайын орташа есеппен республикалық маңызы бар жолдардың 1500 шақырымға дейіні бұзылып жатады, орташа есеппен жылына 2000 шақырымға жуық жол жөндеудің барлық түрімен ретке келтіріледі. Қайта жаңартуды және жөндеуді қажет ететін республикалық жолдардың ұзындығы 19 мың шақырымнан астам екендігін ескере отырып, қолда бар қаржыландыру деңгейін сақтай отырып барлық жол тораптарын қалпына келтіру үшін 35 жылдан астам уақыт керек.
Автожол саласын одан әрі дамыту жолдарды ұстауды жетілдіруге және магистральдық инфрақұрылымға инвестицияларды қамтамасыз етуге бағытталған саланы одан әрі ырықтандыру жөніндегі институционалдық реформалармен және шаралармен үйлестікте қамтамасыз етіледі.
2020 жылға Қазақстанның ірі қалалары мен елді мекендерді өзара байланыстыратын қазіргі заманғы автожол желісі салынады. Бұл ретте жергілікті маңызы бар автожолдарды дамытуға ерекше көңіл бөлінеді.
Автожол саласы мен автомобиль көлігі саласындағы стратегиялық мақсаттар:
2020 жылға
қарай
республикалық маңызы бар 16 мың км. автомобиль жолдары салынады және реконструкцияланады
Қазақстан аумағы бойынша транзитті тасымалдаулардың көлемі екі есеге артады
2015 жылға
қарай
орташа есеппен республикалық маңызы бар автомобиль жолдарының 85% жақсы және қанағаттанарлық жағдайда
орташа есеппен жергілікті маңызы бар автомобиль жолдарының 70% жақсы және қанағаттанарлық жағдайда
2014 жылға
қарай
Батыс Еуропа - Батыс Қытай халықаралық транзит дәлізін реконструкцияланады
2012 жылға
қарай
республикалық маңызы бар автомобиль жолдарының жекелеген учаскелерінде ақылы жүйе енгізіледі
Евро-3 экологиялық стандарты енгізіледі
халықаралық тасымалдауларда цифрлы тахографтар енгізіледі
Кесте-13. 2012ж-2020ж аралығығындағы болашақтағы дамуы [34]
2.2 Автожолдардың туристік нысандармен өзара байланысы
Ұлы Жiбек жолы бойында орналасқандықтан Қазақстан аумағындағы қалалар мен табиғаты ғажайып қорықты жерлер ежелден саяхат және туризм нысандары болып табылған. Қазақстандағы алғашқы туристiк ұйымдар 20 ғ-дың 20 -- 30-жылдары пайда болды. 1929 ж. Алматы қаласында тұңғыш туристiк жорық ұйымдастырылды. Оған Г.И. Белоглазов пен Ф.Л. Савин басқарған 17 мектеп мұғалiмдерi қатысты. Жорық Алматы төңiрегiнен басталып Есiк к-нде (62 км) аяқталды. 1930 ж. Алматы өлкетану мұражайы жанында Пролетарлық туризм және экскурсия қоғамының өлкелiк бөлiмшесi жұмыс iстей бастады. Оның алғашқы төрағасы болып В.Г. Горбунов сайланды. Осы жылы Алматы қалалық телеграф пен пошта қызметкерлерiнен (16 адам) құралған топ (Ф.Л. Савин басқарған) Медеу -- Көкжайлау -- Үлкен Алматы к. жағалауына дейiн барды [13].
Сурет-12. Канада автожолы [32]
Туризмнiң бұл түрiне В.Зимин, А.Бергрин, Д.Литвинов, Х.Рахимов, Г.Белоглазов, т.б. көп үлес қосты. 1931 ж. қаңтарда Алматыдан Зиминнiң бастауымен алғаш рет шаңғышылар жорығы ұйымдастырылды. "Еңбек және қорғаныс" эстафетасын алған бұл жорыққа қатысқан 8 шаңғышыға ұлттық атты әскер полкiнiң сегiз шабандозы қосылды. Олар Алматыдан шығып, Ұзынағаштан өтiп Қордай асуы арқылы эстафетаны Қырғызия командасына табыс еттi. Сол жылы Алматыдағы Жетiсу губ. мұражайдың жанынан Бүкiлодақтық пролетарлық туризм мен экскурсия ерiктi қоғамының 10 мүшесi бар алғашқы ұясы ұйымдастырылды. Ол кейiннен Қазақстан өлкелiк кеңесiне айналды. Әуесқой туристердiң бастауымен Алатау қойнауындағы Күйгенсай (Горельник) шатқалында туристер үшiн шағын үй салынды. 1936 ж. бұл жерде ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz