Қазақстан Республикасының салық жүйесінің қызметі
Нормативтік сілтемелер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
Белгілеулер мен қысқартулар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
3
4
5
Қазақстан Республикасының салық жүйесінің қызмет етуіндегі салықтардың теориялық аспектілері
Қазақстанның салық жүйесінің жұмыс істеуінің қалыптасу кезеңдері және салықтардың экономикалық мәні ... ... ... ...
9
Қазақстан Республикасы салық жүйесіндегі салық қызметі органдарының құрылымы және атқаратын қызметтері ... ... ..
Салық жүйесінің қызмет етуінің шет елдік тәжірибесін Қазақстанда қолдану мүмкіндіктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
21
32
Қазақстан Республикасының салық жүйесінің жұмыс істеу барысында салықтық түсімдердің экономикалық тиімділік көрсеткіштерінің қазіргі жағдайына талдау
Салық жүйесінің жұмыс істеу тиімділігін ұйымдастыру мен бақылау әдiстерiн талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
42
Қазақстан Республикасының салық жүйесіндегі салықтық түсімдердің экономикалық көрсеткіштерінің қазіргі жағдайына талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
Қазақстан Республикасы экономикасындағы салықтық реттеу құралдарын қадағалаудың салық жүйесіне тиімділігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
51
66
Қазақстан Республикасында салық жүйесінің жұмыс істеу тиімділігін дамытуда кездесетін мәселелер және оны шешу жолдары мен салықтық әкімшілік жүргізу арқылы дамыту бағыттары
Салық жүйесінің жұмыс істеу тиімділігін дамытуда кездесетін мәселелер және оны шешу жолдары ... ... ... ... ... ...
Қазақстан Республикасында салық жүйесінің жұмыс істеу тиімділігін салықтық әкімшілік жүргізу арқылы дамыту бағыттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
76
85
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
Пайдаланған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 96
99
Белгілеулер мен қысқартулар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
3
4
5
Қазақстан Республикасының салық жүйесінің қызмет етуіндегі салықтардың теориялық аспектілері
Қазақстанның салық жүйесінің жұмыс істеуінің қалыптасу кезеңдері және салықтардың экономикалық мәні ... ... ... ...
9
Қазақстан Республикасы салық жүйесіндегі салық қызметі органдарының құрылымы және атқаратын қызметтері ... ... ..
Салық жүйесінің қызмет етуінің шет елдік тәжірибесін Қазақстанда қолдану мүмкіндіктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
21
32
Қазақстан Республикасының салық жүйесінің жұмыс істеу барысында салықтық түсімдердің экономикалық тиімділік көрсеткіштерінің қазіргі жағдайына талдау
Салық жүйесінің жұмыс істеу тиімділігін ұйымдастыру мен бақылау әдiстерiн талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
42
Қазақстан Республикасының салық жүйесіндегі салықтық түсімдердің экономикалық көрсеткіштерінің қазіргі жағдайына талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
Қазақстан Республикасы экономикасындағы салықтық реттеу құралдарын қадағалаудың салық жүйесіне тиімділігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
51
66
Қазақстан Республикасында салық жүйесінің жұмыс істеу тиімділігін дамытуда кездесетін мәселелер және оны шешу жолдары мен салықтық әкімшілік жүргізу арқылы дамыту бағыттары
Салық жүйесінің жұмыс істеу тиімділігін дамытуда кездесетін мәселелер және оны шешу жолдары ... ... ... ... ... ...
Қазақстан Республикасында салық жүйесінің жұмыс істеу тиімділігін салықтық әкімшілік жүргізу арқылы дамыту бағыттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
76
85
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
Пайдаланған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 96
99
Президентіміз Н.Ә.Назарбаевтың 2008 жылғы 6 ақпанда «Қазақстан халқының әл-ауқатын арттыру – мемлекеттік саясаттың мақсаты» атты Қазақстан халқына жолдауында «Салық жүйесін Қазақстанның жаңа сатыдағы дамуының міндеттері мен сәйкестендіру қажет. Жаңа кодекс салық қызметтерінің оның нормаларын өз қалауынша түсіндірулерінен қорғайтындай, салық төлеушілер мүдделері үйлесетіндей тікелей іс-әрекет ету заңы сипатына ие болуы керек деп айтып өткен [1].
Салық жүйесінің тиімді қызмет етуі арқылы (салық ставкаларының, салық түсімдерінің өзгеруі, салық жеңілдіктері, салық салу формасының басқасымен ауыстыру) мемлекет, экономиканы дағдарысты жағдайдан шығаруға және экономикалық жүйенің тұрақтылығына ықпал ететін өнеркәсіптің прогрессивті салаларының дамуына әсер ету мақсатымен, бюджеттің кірісін және шығыс бөлімдерін реттейді.
Салық салуды ұйымдастыру мемлекеттің өз функцияларын орындау мүмкіндігін қамтамасыз етеді және ол экономиканы салықтық реттеудің қажеттілігі мен міндеттілігін айқындайды. Осыған байланысты, рационалды түрде құрылған салық салу жүйесі әлеуметтік экономикалық құрылымдардың қоршаған ортаның қолайсыз үрдістерінен тәуелділігін азайтуға мүмкіндік береді. Мәселенің былай қойылуы салық салуды бірінші кезеңдегі мәселелер қатарына қояды және қайта бөлу қатынастарын, жүргізіп отырған реформалардың теориялық және әдістемелік негізделуінде, болып жатқан процесстерге сәйкес өзгеруін білдіреді. Бұл мәселе салық базасын қалыптастыру мен салықтарды есептеу, сонымен бірге, салық салу механизімінің құқықтық аспектілерін қамтиды. Біздің ойымызша, бұл мәселе жалпы ұлттық қажеттіліктерге сәйкес, салық салудың ұйымдастыру-экономикалық механизмі арқылы, салық салу жүйесінің құрылымын реттеу негізінде шешілуші тиіс.
Салық жүйесінің тиімді қызмет етуі арқылы (салық ставкаларының, салық түсімдерінің өзгеруі, салық жеңілдіктері, салық салу формасының басқасымен ауыстыру) мемлекет, экономиканы дағдарысты жағдайдан шығаруға және экономикалық жүйенің тұрақтылығына ықпал ететін өнеркәсіптің прогрессивті салаларының дамуына әсер ету мақсатымен, бюджеттің кірісін және шығыс бөлімдерін реттейді.
Салық салуды ұйымдастыру мемлекеттің өз функцияларын орындау мүмкіндігін қамтамасыз етеді және ол экономиканы салықтық реттеудің қажеттілігі мен міндеттілігін айқындайды. Осыған байланысты, рационалды түрде құрылған салық салу жүйесі әлеуметтік экономикалық құрылымдардың қоршаған ортаның қолайсыз үрдістерінен тәуелділігін азайтуға мүмкіндік береді. Мәселенің былай қойылуы салық салуды бірінші кезеңдегі мәселелер қатарына қояды және қайта бөлу қатынастарын, жүргізіп отырған реформалардың теориялық және әдістемелік негізделуінде, болып жатқан процесстерге сәйкес өзгеруін білдіреді. Бұл мәселе салық базасын қалыптастыру мен салықтарды есептеу, сонымен бірге, салық салу механизімінің құқықтық аспектілерін қамтиды. Біздің ойымызша, бұл мәселе жалпы ұлттық қажеттіліктерге сәйкес, салық салудың ұйымдастыру-экономикалық механизмі арқылы, салық салу жүйесінің құрылымын реттеу негізінде шешілуші тиіс.
1. Қазақстан Республикасының Президенті Нұрсұлтан Назарбаевтің халыққа Жолдауы.-Астана. Елорда, 13 ақпан 2008 ж.
2. Назарбаев Н.Ә. Қазақстан халқына Жолдауы «Әлеуметтік-экономикалық жаңғырту-Қазақстан дамуының басты бағыты». Астана, 2012 ж. 28 қаңтар // Егемен Қазақстан, 1 наурыз 2012 ж.
3. Салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы Салық кодексі (2011.24.01. берілген өзгерістер мен толықтыруларымен), 2011ж.
4.ҚР Бюджет кодексі // Егемен Қазақстан, 2009.
5. Ильясов К.К, Исахова П.Б. Расходы государственного бюджета. Учебное пособие. – Алматы: Экономика баспасы, 2003.
6. С.Құлпыбаев, С.Ж.Ынтықбаева, В.Д. Мельников Қаржы: Оқулық. – Алматы: ЖШС РПБК «Дәуір», 2011.-784 бет.
7.К.К. Ильясов, С. Құлпыбаев Қаржы. Алматы, 2005, 552 б.
8. Худяков А.И., Бродский Г.М. Теория налогообложения. Учебное пособие.- Алматы: ТОО « Издательство « НОРМА-К», -2002,392с.
9. Худяков А.И. Налоговое право РК. -Алматы: ТОО Баспа, 256-б.
10.Хабермарс Б.Г. Современная социальная теория. - Новосибирск, 1995. -
с14.
11.Смит.А. Исследование о природе и причине богатства народов.-М.,
1962.-6.587.
12.Нурумов А.А., Шойымбаева С.А. Салық және салық салу. Оқу құралы. – Астана, 2009ж
13. Майбурова И. А. Налоги и налогообложение: учебник . - М. : ЮНИТИ-ДАНА, 2007. - 655 с.
14.Петти У. Трактат о налогах и сборах. Антология экономической
классики.-М„ 1991.-С.29.
15.Тривус А.А. Налоги как орудие экономической политики.- Баку, 1925.-
с.83.
16.Алексеенко М.М. Взгляд на учение о налоге.- Харьков, 1870.- С. 14.
17. Исаева А. Мемлекеттің әлеуметтік дамуына әсер ету тұрғысындағы Қазақстанның қазіргі кездегі салық жүйесінің ерекшеліктері// ҚазЭУ Жаршысы № 2, 2005 ж.
18. Ермекбаева Б.Ж., Арзаева М.Ж. Шет мемлекеттердің салықтары. Оқу құралы. А., 2004 ж. 16 б.
19.Салық жүйесіндегі оң өзгерістер// Қаржы қаражат № 8; 2008 .
20. Үмбеталиев А. Д., Керимбек Ғ.Е. « Салық және салық салу»: оқулық – Алматы, Экономика: 2006 ж.
21. Дарибекова А.С. Налоги и налогообложение: Учеб. Пособие для студентов экономического факультета. Караганда: Изд-во Карагандинского института актуального образования « Болашақ», 2006
22.Салық жүйесін реформалау, Б.Е. Ерданова., « Болашақ » университеті
23. Ермекбаева Б.Ж., Лесбеков Г.А. Основы налогобложения.- Оқу құралы. Алматы. 2002 ж. 6-бет.
24. Б.Аймаков. Налоговая система в условиях рыночных отношений./ Финансы Казахстана. 2005ж. №9.47бет.
25. Нурумов А.А. ҚР салық жүйесінің дамуының негізгі нәтижелері мен бағыттары.// Қаржы –қаражат.2008ж. №2. 25-30 бет.
26. Сейсенова А. Некоторые аспекты правового знания налоговой политики РК.// Саясат -2009ж. №11.
27. Т.Белобородова.Основные задачи и правовая основа налоговой службы в РК.// Вестник налоговой службы РК. №5. 2009г.
28.Л.Бреннер. Автоматизация контроля для повышения качества государственных услуг по учету и отчетности.// Вестник налоговой службы РК. №2. 2008г.
29. Дробзина Л.А. «Финансы». Учебник для вузов Москва «ЮНИТИ» – 527с.
30. Крамаренко Т.Н., Қомбарова А.М. Салық және салық салу: Оқулық.-Астана: Фолиант, 2007ж [14].
31. Әубакиров Я. А. «Экономикалық теория». Оқу құралы, Алматы 2002 ж.
32.ҚР ҚМ Салық комитеті жөніндегі Ереже //www.minfin.kz
33. ҚР Үкіметінің 2009 - 2012 жылдарға арналған бағдарламасы
34.Алматы қаласы бойынша салық басқармасының ведомстволық статистикалық есептілігі, түсіндірме мәліметтері, 2011 ж
35. Қазақстан Республикасы Қаржы министрлігінің статистикалық бюллетені №12 (156), желтоқсан 2011 ж.
36. Раимкулов А.С. Контроль – как приоритетная направления в пополнении доходов бюджета // Финансы Казахстана -2006.№1-2.
37. С.А. Шырынбекова. Салық бақылауын ұйымдастырудың қажеттілігі мен негізгі принциптері. // ҚазЭУ хабаршысы. 2009.. №4. 144-147 беттер.
38. Н.Рахметов. ҚР салық қызметінің даму стратегиясы.//Вестник налоговой службы. №2.ақпан. 2009ж.
39. ҚР ҚМ СК Төрағасының № 934 бұйрығымен бекітілген салық қызметі органдырының стратегиясы. 12.10.2010 ж.
40. Қазақстан Республикасының Қаржы Министрлігінің 30.09.2008 жылғы №474 «Салық органдары қызметкерлерінің кәсіби этикасы туралы» жарлығы
41.А.Зейнельгабдин. Налоговый контроль –проблемы и пути совершенствования.// Налоги и финансы. №3.2008г.
42. «Қоғамдық пікірді зерттеу орталығы» әлеуметтік және маркетингтік зерттеу Агенттігінің жүргізген салық қызметі органдарының қызметін бағалау көрсеткіштер. 2009ж.
43. Дунаев В.М., т.б. «Салықтар терминдерінің орысша – қазақша анықтама – сөздігі» / Дунаев В.М., Оспанов М.Т.: ред. Оспанов М.Т./ Алматы «Познание». 1998ж. – 490 б.
44. Идрисова Э.К. Налоги и налогообложения в Казахстане. Алматы.2003г. с.129.
45. Б.Аймаков. Налоговая система в условиях рыночных отношений./ Финансы Казахстана. 2005ж. №9.47бет.
46.Идирисова Э.К. Налоговое регулирование предпринимательской деятельности в сфере малого и среднего бизнеса. – Алматы: Қаржы-қаражат, 1999 – 136 б.
47.Найманбаев С.М. Салықтық құқық: Оқулық – Алматы: Жеті жарғы, 2005 – 400 б.
48.Р.Кыстаубаев.Анализ налоговых поступлений в компетенции Налогового Комитета за 2009-2012 годы.// Вестник налоговой службы Республики Казахстан. №4. апрель.2009г.
49.Қазақстан өңірлері (Қысқаша статистикалық анықтамалық) /Қазақстан Республикасы Статистика агенттігі, Алматы, 2010 ж.
50.Казахстан за годы независимости. ҚР Статистикалық Агенттігінің жинағы, Астана, 2010ж
2. Назарбаев Н.Ә. Қазақстан халқына Жолдауы «Әлеуметтік-экономикалық жаңғырту-Қазақстан дамуының басты бағыты». Астана, 2012 ж. 28 қаңтар // Егемен Қазақстан, 1 наурыз 2012 ж.
3. Салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы Салық кодексі (2011.24.01. берілген өзгерістер мен толықтыруларымен), 2011ж.
4.ҚР Бюджет кодексі // Егемен Қазақстан, 2009.
5. Ильясов К.К, Исахова П.Б. Расходы государственного бюджета. Учебное пособие. – Алматы: Экономика баспасы, 2003.
6. С.Құлпыбаев, С.Ж.Ынтықбаева, В.Д. Мельников Қаржы: Оқулық. – Алматы: ЖШС РПБК «Дәуір», 2011.-784 бет.
7.К.К. Ильясов, С. Құлпыбаев Қаржы. Алматы, 2005, 552 б.
8. Худяков А.И., Бродский Г.М. Теория налогообложения. Учебное пособие.- Алматы: ТОО « Издательство « НОРМА-К», -2002,392с.
9. Худяков А.И. Налоговое право РК. -Алматы: ТОО Баспа, 256-б.
10.Хабермарс Б.Г. Современная социальная теория. - Новосибирск, 1995. -
с14.
11.Смит.А. Исследование о природе и причине богатства народов.-М.,
1962.-6.587.
12.Нурумов А.А., Шойымбаева С.А. Салық және салық салу. Оқу құралы. – Астана, 2009ж
13. Майбурова И. А. Налоги и налогообложение: учебник . - М. : ЮНИТИ-ДАНА, 2007. - 655 с.
14.Петти У. Трактат о налогах и сборах. Антология экономической
классики.-М„ 1991.-С.29.
15.Тривус А.А. Налоги как орудие экономической политики.- Баку, 1925.-
с.83.
16.Алексеенко М.М. Взгляд на учение о налоге.- Харьков, 1870.- С. 14.
17. Исаева А. Мемлекеттің әлеуметтік дамуына әсер ету тұрғысындағы Қазақстанның қазіргі кездегі салық жүйесінің ерекшеліктері// ҚазЭУ Жаршысы № 2, 2005 ж.
18. Ермекбаева Б.Ж., Арзаева М.Ж. Шет мемлекеттердің салықтары. Оқу құралы. А., 2004 ж. 16 б.
19.Салық жүйесіндегі оң өзгерістер// Қаржы қаражат № 8; 2008 .
20. Үмбеталиев А. Д., Керимбек Ғ.Е. « Салық және салық салу»: оқулық – Алматы, Экономика: 2006 ж.
21. Дарибекова А.С. Налоги и налогообложение: Учеб. Пособие для студентов экономического факультета. Караганда: Изд-во Карагандинского института актуального образования « Болашақ», 2006
22.Салық жүйесін реформалау, Б.Е. Ерданова., « Болашақ » университеті
23. Ермекбаева Б.Ж., Лесбеков Г.А. Основы налогобложения.- Оқу құралы. Алматы. 2002 ж. 6-бет.
24. Б.Аймаков. Налоговая система в условиях рыночных отношений./ Финансы Казахстана. 2005ж. №9.47бет.
25. Нурумов А.А. ҚР салық жүйесінің дамуының негізгі нәтижелері мен бағыттары.// Қаржы –қаражат.2008ж. №2. 25-30 бет.
26. Сейсенова А. Некоторые аспекты правового знания налоговой политики РК.// Саясат -2009ж. №11.
27. Т.Белобородова.Основные задачи и правовая основа налоговой службы в РК.// Вестник налоговой службы РК. №5. 2009г.
28.Л.Бреннер. Автоматизация контроля для повышения качества государственных услуг по учету и отчетности.// Вестник налоговой службы РК. №2. 2008г.
29. Дробзина Л.А. «Финансы». Учебник для вузов Москва «ЮНИТИ» – 527с.
30. Крамаренко Т.Н., Қомбарова А.М. Салық және салық салу: Оқулық.-Астана: Фолиант, 2007ж [14].
31. Әубакиров Я. А. «Экономикалық теория». Оқу құралы, Алматы 2002 ж.
32.ҚР ҚМ Салық комитеті жөніндегі Ереже //www.minfin.kz
33. ҚР Үкіметінің 2009 - 2012 жылдарға арналған бағдарламасы
34.Алматы қаласы бойынша салық басқармасының ведомстволық статистикалық есептілігі, түсіндірме мәліметтері, 2011 ж
35. Қазақстан Республикасы Қаржы министрлігінің статистикалық бюллетені №12 (156), желтоқсан 2011 ж.
36. Раимкулов А.С. Контроль – как приоритетная направления в пополнении доходов бюджета // Финансы Казахстана -2006.№1-2.
37. С.А. Шырынбекова. Салық бақылауын ұйымдастырудың қажеттілігі мен негізгі принциптері. // ҚазЭУ хабаршысы. 2009.. №4. 144-147 беттер.
38. Н.Рахметов. ҚР салық қызметінің даму стратегиясы.//Вестник налоговой службы. №2.ақпан. 2009ж.
39. ҚР ҚМ СК Төрағасының № 934 бұйрығымен бекітілген салық қызметі органдырының стратегиясы. 12.10.2010 ж.
40. Қазақстан Республикасының Қаржы Министрлігінің 30.09.2008 жылғы №474 «Салық органдары қызметкерлерінің кәсіби этикасы туралы» жарлығы
41.А.Зейнельгабдин. Налоговый контроль –проблемы и пути совершенствования.// Налоги и финансы. №3.2008г.
42. «Қоғамдық пікірді зерттеу орталығы» әлеуметтік және маркетингтік зерттеу Агенттігінің жүргізген салық қызметі органдарының қызметін бағалау көрсеткіштер. 2009ж.
43. Дунаев В.М., т.б. «Салықтар терминдерінің орысша – қазақша анықтама – сөздігі» / Дунаев В.М., Оспанов М.Т.: ред. Оспанов М.Т./ Алматы «Познание». 1998ж. – 490 б.
44. Идрисова Э.К. Налоги и налогообложения в Казахстане. Алматы.2003г. с.129.
45. Б.Аймаков. Налоговая система в условиях рыночных отношений./ Финансы Казахстана. 2005ж. №9.47бет.
46.Идирисова Э.К. Налоговое регулирование предпринимательской деятельности в сфере малого и среднего бизнеса. – Алматы: Қаржы-қаражат, 1999 – 136 б.
47.Найманбаев С.М. Салықтық құқық: Оқулық – Алматы: Жеті жарғы, 2005 – 400 б.
48.Р.Кыстаубаев.Анализ налоговых поступлений в компетенции Налогового Комитета за 2009-2012 годы.// Вестник налоговой службы Республики Казахстан. №4. апрель.2009г.
49.Қазақстан өңірлері (Қысқаша статистикалық анықтамалық) /Қазақстан Республикасы Статистика агенттігі, Алматы, 2010 ж.
50.Казахстан за годы независимости. ҚР Статистикалық Агенттігінің жинағы, Астана, 2010ж
Мазмұны
Нормативтік сілтемелер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
Белгілеулер мен қысқартулар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
3
4
5
1
Қазақстан Республикасының салық жүйесінің қызмет етуіндегі салықтардың теориялық аспектілері
1.1
Қазақстанның салық жүйесінің жұмыс істеуінің қалыптасу кезеңдері және салықтардың экономикалық мәні ... ... ... ...
9
1.2
1.3
Қазақстан Республикасы салық жүйесіндегі салық қызметі органдарының құрылымы және атқаратын қызметтері ... ... ..
Салық жүйесінің қызмет етуінің шет елдік тәжірибесін Қазақстанда қолдану мүмкіндіктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
21
32
2
2.1
Қазақстан Республикасының салық жүйесінің жұмыс істеу барысында салықтық түсімдердің экономикалық тиімділік көрсеткіштерінің қазіргі жағдайына талдау
Салық жүйесінің жұмыс істеу тиімділігін ұйымдастыру мен бақылау әдiстерiн талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
42
2.2
2.3
Қазақстан Республикасының салық жүйесіндегі салықтық түсімдердің экономикалық көрсеткіштерінің қазіргі жағдайына талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
Қазақстан Республикасы экономикасындағы салықтық реттеу құралдарын қадағалаудың салық жүйесіне тиімділігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
51
66
3
Қазақстан Республикасында салық жүйесінің жұмыс істеу тиімділігін дамытуда кездесетін мәселелер және оны шешу жолдары мен салықтық әкімшілік жүргізу арқылы дамыту бағыттары
3.1
3.2
Салық жүйесінің жұмыс істеу тиімділігін дамытуда кездесетін мәселелер және оны шешу жолдары ... ... ... ... ... ...
Қазақстан Республикасында салық жүйесінің жұмыс істеу тиімділігін салықтық әкімшілік жүргізу арқылы дамыту бағыттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
76
85
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
Пайдаланған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
96
99
Нормативтік сілтемелер
1.ҚР-ның 2010 - 2014 жылдарға арналған әлеуметтік-экономикалық даму
болжамы. ҚР Үкіметінің отырысында мақұлданған 2009 жылғы 27 тамыздағы № 32 хаттама
2..Қазақстан Республикасы Ұлттық қорының қаражатын қалыптастыру және пайдалану туралы Қазақстан Республикасы Президентінің 2010 жылғы 2 сәуірдегі № 962 Жарлығы
3.Қазақстан Республикасының заңы. 2011-2013 жылдарға арналған республикалық бюджет туралы заңы. Егемен Қазақстан газеті, 7 желтоқсан 2010 жыл.
4.Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексі (жалпы және ерекше бөлімдер), - Алматы, ЖЕТІ ЖАРҒЫ, 2009.
Қазақстан Республикасының Бюджет кодексі. - Алматы: ЮРИСТ, 2009.
5.Қазақстан Республикасының Конституциясы - Астана, Елорда, 2009.
6.Қазақстан Республикасының кодексі Салық және бюджетке төленетін басқа міндетті төлемдер туралы (Салық кодексі) - Алматы, 2011.
7.Қазақстан Республикасының Салықтар және бюджетке төленетiн басқа да мiндеттi төлемдер туралы Салық кодексi 10.12.2008 жылғы №99-IV Заңы.
8.ҚР Үкіметінің 2010 - 2012 жылдарға арналған бағдарламасы
9.ҚР ҚМ СК Төрағасының № 734 бұйрығымен бекітілген салық қызметі органдарының стратегиясы. 12.10.2008 ж.
10.Қазақстан Республикасының Қаржы Министрлігінің 30.09.2008 жылғы №474 Салық органдары қызметкерлерінің кәсіби этикасы туралы жарлығы
11. 01.10.2011 жылдың 9 қазанында Қазақстан Республикасы Үкіметінің
Қаулысымен бекітілген № 1102 Салық комитеті туралы Ереже
Белгілеулер мен қысқартулар
ҚР Қазақстан Республикасы
ҚМ Қаржы Министрлігі
СК Салық Комитеті
ТМД Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығы
КСРО Кеңес Совет Республикалар Одағы
АҚШ Америка Құрама Штаттары
ГФР Германия Федеративтi Республикасы
ҚРСА Қазақстан Республикасы Статистика Агенттігі
ҚҚС Қосылған құн салығы
КТС Корпоративтік табыс салығы
ЖТС Жеке табыс салығы
ЖІӨ Жалпы ішкі өнім
БАҚ Бұқаралық ақпарат құралдары
ТКЖ Теңгерілген көрсеткіштер жүйесі
млн. миллион
млрд. миллиард
% пайыз
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі. Президентіміз Н.Ә.Назарбаевтың 2008 жылғы 6 ақпанда Қазақстан халқының әл-ауқатын арттыру - мемлекеттік саясаттың мақсаты атты Қазақстан халқына жолдауында Салық жүйесін Қазақстанның жаңа сатыдағы дамуының міндеттері мен сәйкестендіру қажет. Жаңа кодекс салық қызметтерінің оның нормаларын өз қалауынша түсіндірулерінен қорғайтындай, салық төлеушілер мүдделері үйлесетіндей тікелей іс-әрекет ету заңы сипатына ие болуы керек деп айтып өткен [1].
Салық жүйесінің тиімді қызмет етуі арқылы (салық ставкаларының, салық түсімдерінің өзгеруі, салық жеңілдіктері, салық салу формасының басқасымен ауыстыру) мемлекет, экономиканы дағдарысты жағдайдан шығаруға және экономикалық жүйенің тұрақтылығына ықпал ететін өнеркәсіптің прогрессивті салаларының дамуына әсер ету мақсатымен, бюджеттің кірісін және шығыс бөлімдерін реттейді.
Салық салуды ұйымдастыру мемлекеттің өз функцияларын орындау мүмкіндігін қамтамасыз етеді және ол экономиканы салықтық реттеудің қажеттілігі мен міндеттілігін айқындайды. Осыған байланысты, рационалды түрде құрылған салық салу жүйесі әлеуметтік экономикалық құрылымдардың қоршаған ортаның қолайсыз үрдістерінен тәуелділігін азайтуға мүмкіндік береді. Мәселенің былай қойылуы салық салуды бірінші кезеңдегі мәселелер қатарына қояды және қайта бөлу қатынастарын, жүргізіп отырған реформалардың теориялық және әдістемелік негізделуінде, болып жатқан процесстерге сәйкес өзгеруін білдіреді. Бұл мәселе салық базасын қалыптастыру мен салықтарды есептеу, сонымен бірге, салық салу механизімінің құқықтық аспектілерін қамтиды. Біздің ойымызша, бұл мәселе жалпы ұлттық қажеттіліктерге сәйкес, салық салудың ұйымдастыру-экономикалық механизмі арқылы, салық салу жүйесінің құрылымын реттеу негізінде шешілуші тиіс.
Қазақстанның стратегиялық жоспарларының шеңберінде, қазіргі салық жүйесі әлі де салық заңдарының негізгі қалаушы негізгі принциптерді ары қарай жетілдіру мен оның тұрақтылығын қамтамасыз етуді талап етуде. Ол өз кезегінде, жеке кәсіпкерліктің іскерлік белсенділік деңгейін көтеруге мүмкіндік жасайды және мемлекеттің экономикасының тұрақты дамуын қамтамасыз етеді, халықтың өмірінің жеткілікті деңгейін қалыптастыруға көмектеседі.
Экономикалық өсуді қамтамасыз ету, халықтың әлеуметтік қамтамасыз етілу деңгейін көтеру, орта және шағын бизнес субъектілерін ынталандыру, бюджеттік тапшылықты төмендету сияқты республиканың негізгі деген кезек күттірмес өзекті мәселелерін шешуге салық жүйесінің қызмет етуінің тиімділігін жетілдіру арқылы ғана қол жеткізуге болады.
Қазақстан Республикасы экономикасының тиiмдiлiгiне қол жеткiзуге және оның әрi қарай экономикалық өсiмiн қамтамасыз етуге салық механизмiнiң жұмысын реттеуге салық жүйесі маңызды рөл атқарады. Сонымен қатар, экономикалық реформаларды тереңдету жағдайында казiргi кезеңдегi елiмiздiң кез-келген саласындағы салық жүйесі байланыс қызметтерiнiң көлемiн, өсiруге, олардың құрылымдарын жақсартуға, кәсiпорындарда техника экономикалық иновацияларды жүргiзуге мүмкiндiк тудыратын болуы қажет.
Кез-келген мемлекеттің нарықтық экономикасының қалыптасуы мен дамуы мемлекеттің негізгі жақтарын, әсіресе экономикасын реттеу құралы ретінде салықтық саясатты кеңінен қолдануына тікелей байланысты болмақ. Отандық және шет ел тәжірибелерінен көріп отырғанымыздай салықтар және салық жүйесі экономиканы реттеудің және салықтарды бюджетке жұмылдыра отырып, оның өз қызметтерін атқаруға мүмкіндік беретін негізгі қаржылық құралы болып табылады.
Елбасының жоғарыда айтылған жолдауы негізінде Қазақстан Республикасының салық жүйесінің тиімді қызмет атқаруына әсерін тигізетін жаңа салық кодексінде қабылданған аса маңызды нормалар болып табылады:
-корпорациялық табыс салығының ставкаларын кезең-кезеңмен төмендету, атап айтқанда 2009 жылдан бастап 20 %, 2010 жылы 20 %, 2011 жылы 20 % өзгеріссіз қалды, 2012 жылы 20 % өзгеріссіз қалады (болжам бар), 2013 жылы 17,5 %-ға дейін және 2014 жылы 15 %-ға дейін;
-инвестициялық салық преференциялары тек корпорациялық табыс салығы бойынша ғана берілетін болады. Жеңілдік үш жылға дейінгі кезең ішінде инвестицияларды жеделдетіп шегеру түрінде жүргізілетін болады.
- қосылған құн салығының ставкасы 2009 жылдан бастап 12 пайызға тең болады. 2009 жылдан бастап сатып алушыларға төленген ҚҚС сомасынан өнім берушілер төлеген ҚҚС сомасының, яғни дебеттік сальдо сомасының артығын қайтару туралы ереже енгізілетін болады. Бұл шара салық төлеушінің, әсіресе негізгі қаражатты жаңғырту және жаңарту кезеңінде өнім берушілерге төленген ҚҚС түріндегі айналым қаражатының тұрып қалуын болдырмауға бағытталған [2].
Салық жүйесінің қызмет етуін тиімді ұйымдастырумен инвестициялық процесске экономикалық әсер етуді қамтамасыз етуге, сондай-ақ өндіріс салаларындағы техника мен технологияларды жаңартуға, бюджетті баланстауға, салықтық аударымдарды реттеуге мүмкіндік туындайды. Сондықтан, салық жүйесі қызметінің алдында жаңа фискалды саясатты құру сияқты негізгі міндетімен қоса, Қазақстанның экономикасындағы қазіргі кездегі ерекшеліктерімен және халықаралық стандарттармен үйлесімді түрде қызмет етуі тиіс. Сонымен қатар,салық жүйесінің қызмет етуінің тиімділігін сақтап қалуда салық әкімшілігінің әдістері мен нысандарын сапалы да, уақтылы қайта құруға және аталған процесстерді ақпараттармен мұқият қамтамасыз етуге жағдай жасауы қажет. Міне осы сияқты көптеген әлдеде болса шешімін таппай отырған жоғарыда айтылған салық жүйесіндегі мәселелер диссертациялық жұмыстың өзектілігін айқындайды.
Такырыптын ғылыми тұрғыда зерттелу дәрежесі. Салық жүйесінің әлеуметтік - экономикалық мәні мен мағынасын А.Смит, Д.Рикардо, Ж.С. Сисмонди, У.Петти, Ф.Кенэ, Дж. Кейнс, А.Лаффер, М.Фридман және өзге де көптеген ойшылдардың еңбектерінен көруге болады. Олар, өз еңбектерінде сол кездегі өздері ұстанып отырған экономикалық концепцияларға сүйене отырып, салыктардың мәні мен мазмұнын, аткаратын кызметтерін ашып керсеткен болатын.
Салық жүйесінің рыноктық процесстерге деген кері әсерінің деңгейін төмендету мәселесі мен оны жетілдіру бағыттары Дж. Бьюкен, А.Оукен, У.Хеллераның еңбектерінде қарастырылады. Салық жүйесі экономикалық басқару құралы ретінде көптеген жылдар бойы қолданылмай келгені баршаға аян. Сондықтан, кейбір авторлар дамыған капиталист мемлекеттердің тәжірибесін карастырумен айналысып келді. Осыған байланысты мынандай Ресейлік ғалымдардың мақалалары мен монографияларын атап өту кажет: В.Т.Князев, В.Я. Савченко, В.М.Пушкарева, Д.Г.Черник, Т.Ф.Юткина, А.И.Худяков және т.б.
Экономикалық дамуға салық салудың тигізетін кері әсерін төмендетуге ат салысып және сол бойынша Қазақстандағы салық жүйесін реформалауға үлкен үлес қосқан Қазақстандық ғалым авторлардың да ғылыми еңбектерін атап өтуге тура келеді. Аталған зерттеулерге Ильясов К.К., Баймуратов У.Б., Зейнелгабдин А.Б., Интыкбаева С.Ж., Мельников В.Д., Ихданов Ж.О., Кулпыбаев С., Ли В.Д., Идирисова Э.Қ., А.А. Нурумов, Р.У.Смагулова және т.б. авторлардың енбектерін жатқызуға болады. Дегенмен, аталған әдебиеттерде салық жүйесінің проблемалық мәселелері көбінесе фискалдық сипаты жағынан, оны көтеру және онын жекелеген экономикалық субъектілерге тигізетін әсері туралы жеткілікті түрде қарастырылып, тереңірек зерттелген.
Магистрлік жұмыстың басты мақсаты Қазақстан Республикасында салық жүйесінің жұмыс істеу тиімділігін анықтап, салықтардың қызмет етуінің тиімді экономикалық көрсеткіштерін талдаумен қатар, оларды жетілдіру жолдарында теориялық және практикалық тұрғыда негіздеу болып табылады.
Магистрлік жұмыста қойылған мақсаттарға жету үшін төмендегідей міндеттер алға қойылды:
Қазақстан Республикасында салық жүйесінің жұмыс істеу кезеңдерінің қалыптасуының мәнін нақтылап, экономикалық мазмұнын ашу;
Салық жүйесіндегі салық органдарының құрылымы және атқаратын қызметтеріне сипаттама беру;
Шет елдік салық жүйесі тәжірибесін Қазақстанда қолдану мүмкіндіктерін қарастыру;
Салық жүйесіндегі салық салуды ұйымдастыру мен бақылау әдiстерiн анықтау;
Қазақстан Республикасының салық жүйесіндегі салықтық түсімдердің экономикалық көрсеткіштерінің қазіргі жағдайына талдау жасау;
Қазақстан Республикасы экономикасындағы салықтық реттеу құралдарын қадағалаудың салық жүйесіне тиімділін зерттеу;
Қазақстанның салық жүйесінің жұмыс істеу тиімділігінің дамыту бағыттарына ұсыныстар әзірлеу.
Магистрлік жұмысты зерттеудің ғылыми жаңалығы мыналардан көрінеді:
Ғылыми зерттеу негізінде салық жүйесінің жұмыс істеу кезеңдерінің
экономикалық мәні тиянақталды;
Қазақстан Республикасының салық жүйесіндегі салықтық түсімдердің экономикалық көрсеткіштерінің қазіргі жағдайына талдау жасалды;
Салық жүйесіндегі салық салуды ұйымдастыру мен бақылау әдiстерiнің үлгілері ұсынылды;
Қазақстанның салық жүйесінің жұмыс істеу тиімділігін дамыту бағыттары бойынша ұсыныстар берілді.
Магистрлік жұмыстың зерттеу пәні ретінде Қазақстанның салық жүйесінің жұмыс істеуі кезінде пайда болатын ұйымдық - экономикалық қарым-қатынастар қарастырылады.
Магистрлік жұмыстың зерттеу объектісі ретінде Қазақстанның салық жүйесіндегі салықтардың жұмыс істеу барысы алынған.
Зерттеудің ғылыми-практикалық маңыздылығы ұсынылып отырған салық жүйесіндегі жерді пайдалану мен иеленуге салық салуды жетілдіру бойынша ұсыныстарды салық заңнамасын дайындап, оған өзгерістер енгізу, салық саясатының концепциясын құрастыру барысында пайдалануға болады.
Зерттеудің теориялық нәтижелерін Қаржы, Есеп және аудит, бағытында бакалаврлар мен магистранттар дайындауда Салық және салық салу, ҚР салық жүйесі, Салықтық әкімшілік пәнін оқытқан кезде колдануға болады.
Зерттеу нәтижесінің апробациялануы мен жариялануы. Диссертацияның негізгі тұжырымдары мен нәтижелері халықаралық ғылыми-практикалық конференцияларда баяндалған: Қазақстан Республикасының салық жүйесін жетілдіру жолдары және даму перспективалары, Қазақстан Республикасының салық жүйесіндегі салық органдарының құрылымы және атқаратын қызметтері (Рысқұлов оқулары 2012 жыл)
Диссертациялык жұмыстын кұрылымы мен көлемі. Диссертацияның құрылымы зерттеудің мақсаты мен міндеттерімен аныкталып, тақырыпты ашуға негізделген. Диссертациялық жұмыс кіріспеден, негізгі бөлімнен үш тараудан, ғылыми жаңалықтардан, 50 пайдаланған әдебиеттер тізімнен, 13 сурет, 16 кестеден тұрады.
Магистрлік жұмысын жазуда келесі материалдар: ҚР нормативті-құқықтық заң актілері, қаржы және экономикалық теория жөніндегі оқулықтар, монографиялар, мерзімдік басылымдарда жарияланған мақалалар, Қазақстан Республикасы қаржы министрлігі, ҚР статистика Агенттігінің мәліметтері қолданылған салық комитеттерінің сандық мәліметтері.
1.Қазақстан Республикасының салық жүйесінің қызмет етуіндегі салықтардың теориялық аспектілері
1.1Қазақстанның салық жүйесінің жұмыс істеуінің қалыптасу кезеңдері және салықтардың экономикалық мәні
Қазақстанның салық жүйесі қалыптасу кезеңдері дамуының ең маңызды кезеңі - 1999 жыл. 1998 жылы құрылған Мемлекеттік Кіріс Министрлігі салық заңының және қазіргі кездегі жұмыс істеп тұрған салық механизмін қайта құруды одан әрі жетілдіруге ілгері қадамдар жасады.
1992 жылдың 1 қаңтарынан бастап қосылған құн салығы және акциздiң енгiзiлуiмен байланысты айналым салығы өз күшiн жойды. Реттеушi салықтар рөлiн қосылған құн салығы және акциздер, жер салығы, бағалы қағаздармен жасалатын операцияларѓа салынатын салықтар атқарды. Қосылған құн салығы бойынша бөлулер нормативi сараланѓан болды, яғни әрбiр облыс ерекшелiктерi ескерiлiп, бөлулер нормативтерi бекiтiлдi. Жер салығы бойынша барлық облысқа 90%, бағалы қағаздармен операциялардан салық бойынша 50% бекiтiлдi. Сонымен қатар 1992 жылы кооперативтiк және қоғамдық
ұйымдардың пайдасына салық, тұрғындардың пайдасына салық толығымен жергiлiктi бюджетке түсті. Айта кететiн жағдай, Қазақстан Республикасының салық жүйесi туралы заңына сәйкес табыс салығы жалпы мемлекеттiк салықтар құрамына жатты, яғни оның шамасы сонымен қатар жергiлiктi бюджеттерге бөлулердiң пайыздық мөлшерлемелерін республиканың Жоғары Кеңесi белгіледі. Сәйкесiнше, бекiтiлген салықтар кұрамына ол шартты түрде ғана қатысты [3].
1992 жылы жергiлiктi бюджеттер кiрiстерiнiң қалыптасу ерекшелiктерi болып, кейбiр облыстар бойынша жоспарланған мөлшерден iс жүзiндегi бюджеттiк түсiмдердiң жоғары болуы табылады, бұл толығымен бағаның өсуiмен, сонымен қатар, тұтынуға бағытталған қаржылар шамасының өсуiмен байланысты болды.
1993 жылы реттеушi салықтарға тiркелген (ренталық) төлемдер жатқызылған, ол пайдаға салық бойынша нормативтер шаруашылық жүргiзушi субьектiлердiң типтерiне меншiк нысанына қарай сараланып жергiлiктi және республикалық бюджеттерге бөлiнді.
1994 жылы қосылған құн салығы, акциздер меншiк нысанынан тәуелсiз кәсiпорындар, ұйымдар пайдасына салықтар реттеушi салықтар қызметiн атқарды. Жеке тұлғалардан табыс салығы толығымен жергiлiктi бюджетке түсті. Олардың бөлулер бойынша мөлшерлемесі облыстық бюджетте Жоғары Кеңеспен заңдық ретте, ал төменгi бюджеттер үшiн сәйкес облыстық деңгейде белгіленді. Жергiлiктi бюджеттер бойынша бекiтiлген кiрiстердiң 1994 жылдағы жоғары үлесi ең бiрiншi республика облыстары бойынша кiрiс көздерінiң бiркелкi емес бөлінуімен байланысты.
Дамудың ұзақ әрі қайшылықты жолын өте отырып Қазақстанның салық жүйесі қазіргі кезде реформалануының маңызды сатысында. 2001-2010 жж. аралығында ҚР салық жүйесін тереңінен реформалауда бірқатар маңызды істер жүзеге асырылды. 2001 жылы қосылған құн салығының (ҚҚС) деңгейі 20-дан 16% дейін және әлеуметтік салық деңгейі 26-дан 21% дейін төмендетілді.
жылдан бастап қолайлы экономикалық орта құруға, мемлекет пен салық төлеушінің көзқарастары оптималды сай болуына, салықтық заңнаманың тұрақтылығын қамтамасыз етуге бағытталған жаңа Қазақстан Республикасының Салық кодексі (бұдан әрі - Салық кодексі) жұмыс істеуде. Мемлекет пен салық төлеушінің көзқарастарының өзара үйлесімділігін қамтамасыз ететін салық жүйесін құру мақсатында - 2003 жылы салықтық заңнамаға елеулі өзгерістер енгізілді. Осылайша, 2004 ж. 1 қаңтарынан бастап қазіргі салықтық реформа кезеңінде:
жеке табыс салығының ең жоғары ставкасы 30%-дан 20% дейін салықтың аралық ставкаларының азаюымен бір уақытта төмендеді, қазіргі салық реформасында 2009 жылдан бері 2012 жылға 10 пайызды құрайды;
әлеуметтік салық ставкасының регрессивті шкаласы енгізілді, ең жоғары көлемі 2007 жылдары 20% және ең төменгісі 7%; қазіргі салық кодексімен көрсетілген мөлшері 2009 жылдан бастап 11 пайыз; әлеуметтік аударм 4,5 пайыз; 2010 жылы 11%, 2011 жылы 11% , 2012 жылы 11% өзгертусіз қалды, ал әлеуметтік аударым 5 %.
қосымша құнға салық ставкасы 16-дан 15% дейін төмендетілді;
соңғы салық реформасында 2009 жылдан бастап 12 пайыз мөлшерінде;
корпоративтік табыс салығы 2006ж 40 %-дан, 2007 ж- 30 %-ға, 2008 ж-30%, 2009 ж -20 %, 2010 ж-20%, 2011ж - 20 %, 2012 ж 20 % өзгеріссіз қалды.
отандық мұнай өңдеу зауыты (МӨЗ) және мұнай-химия өнеркәсібі кәсіпорындарының экспорт үшін жеткізілімін және жүктемесін қысқартуды ынталандыру үшін экспортталатын шикі мұнайды жаңа ренттік салығы енгізілді, оның төлемшілері өнім бөлімі туралы келісім-шарт жасаған жер қойнауын өндірушілерді қоспағанда экспортқа шикі мұнайды еткізетін жеке және заңды тұлғалар болып табылады;
ғылыми өңдеу және ақпараттық технологиялар саласының арнайы экономикалық аймағында қызмет ететін мекемелер үшін, сонымен қатар халықаралық теңіз сауда портын дамыту мақсатында ерекше салық төлеу режимі қабылданды;
кіші кәсіпкерлік субъектілері үшін жеке кәсіпкерлер патент бойынша жұмыс істей алатын табыстың шектік мөлшерінің 1,5 млн теңгеден 2,0 млн теңгеге дейін арттыру жолымен, сонымен қатар арнайы салықтық режимді қолданып қарапайым декларация негізінде салық төлеуге тиісті табыс градациясын өзгерту жолымен арнайы салықтық режимді қолдану ортасы кеңейтілді;
Қазақстанның мұнай-химиялық саласының дамуын белсендету және көмірсулық шикізатты қайта өндіретін қуаттардың құрылысына инвестицияларды жұмылдырудың қолайлы климатын құру мақсатында Қазақстан Республикасының жер қойнауынан алынатын мұнай мен газды қайта өңдеу жөніндегі экономиканың мұнай-химиялық саласында қызмет ететін мекемелер үшін жеңілдік режимі енгізілді;
корпоративті табыс салығы бойынша салық ставкалары бірнеше жыл бойында 30% деңгейінде сақталған жағдайда салық салынатын кірісті шегеру мен түзету жүйесін жетілдіру арқылы салық төлеушінің жүктемесін төмендетуге бағытталған бірқатар нормалар енгізілді - Қазақстан Республикасы Ұлттық банкісі белгіленген қосымша қаржыландырудың екі еселік ставкасынан және Лондон банкаралық нарығының екі еселік ставкасынан салық салынатын кірісті анықтау кезіндегі шегерімге жатқызылатын несиелер (қарыздар), депозиттер мен қарыздық бағалы қағаздар бойынша сыйақы жиынын шектеуді белгілейтін норма алынып тасталды, бұл сыйақы төлеу үшін салық төлеушілер шығыстарын толық көлемде шегерімге жатқызуға мүмкіндік береді; шағын несие ұйымдарының салық салу кірісін азайту жөніндегі норма енгізілді, олардың қызметінің ерекше түрі қызметтің осы түрінен түсетін кіріс жиынына ауылшаруышылық саласында шағын несие беру болып табылады;
шағын несиелік мекемелердің дамуын белсендету мақсатында микронесие беру операцияларын қосылған бағаға деген салықтан босату нормалары енгізілді;
қызмет ету жолында кедергі келтіретін артық әкімшілік бөгеттерді алып тастауға мүмкіндік беретін Салық кодексінің жеке ережелері айқындалды [3].
Бұл өзгерістер экономикалық әдебиеттердегі, баспасөздегі, ғылымдағы көпжылдық пікір сайыстан кейін ғана мүмкін болды.
Қазақстанның салықтық жүйесінің дамуы мен құрылуының саяси-құқықтық тарихын келесі кезеңдерге бөлуге болады (қосымша А):
Бірінші кезең - ұлттық салықтық жүйесінің құрылуының басы және 24 желтоқсан 1991 жылы ҚР салық жүйесі туралы Заңы қабылданды (1991-1994жж.)
Екінші кезең - Жаңа салықтық заңдылықтардың қабылдануы-, Салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы 24 апрель 1995 жылғы заң күші бар ҚР Президентінің Жарлығы (1995-1998жж.)
Үшінші кезең - нарықтық экономиканың барлық талаптарына сай жаңа сапалық жүйесін құру әрекеті - белсенді салықтық реформалар кезеңі , яғни 01.01.2002 жылы жаңа Салық кодексі шықты (1999-2001жж) .
Төртінші кезең- Президентіміз Н.Ә.Назарбаевтың 2008 жылғы 6 ақпанда Қазақстан халқының әл-ауқатын арттыру - мемлекеттік саясаттың мақсаты атты Қазақстан халқына жолдауында Салық жүйесін Қазақстанның жаңа сатыдағы дамуының міндеттері мен сәйкестендіру қажет. Жаңа кодекс салық қызметтерінің оның нормаларын өз қалауынша түсіндірулерінен қорғайтындай, әкімшілендіру сапасы мен салық төлеушілер мүдделері үйлесетіндей тікелей іс-әрекет ету заңы сипатына ие болуы керек деді. Осының негізінде 2008 жылы 10 желтоқсан күні жаңа Салық кодексі қабылданды [4].
Тіркелген активтер бойынша амортизациялық аударымдарды есептеу тәртібін реттейтін және Салық кодексімен белгіленген амортизацияның жеке шекті нормаларын көбейту қажеттігінен туындаған жөндеуге кететін шығыстардың жиынтық жылдық кірісін шегеруге жатқызатын, сондай-ақ жекелеген негізгі қаражаттың функционалдық ерекшелігін ескере отырып жөндеуге кететін шығыстардың жиынтық жылдық кірісінен шегерімге барынша толық жатқызу үшін мүмкіндік беру тәртібін реттейтін Салық кодексінің ережелеріне өзгертулер енгізілді. Функционалдық ерекшеліктерді ескере отырып топтар шегінде әртараптандыру арқылы негізгі қаражаттың жекелеген топтары бойынша жөндеуге кететін шығындарды 15-тен 20% және 25% дейін шегерімге жатқызудың шекті нормалары көбейтілді.
Сондай-ақ салықтық мерзімнің аяғында салық төлеуші 100-ден бастап 300-ге дейін айлық есептік көрсеткіштер бір уақытта шегеруге жатқызатын шағын топтың құндық балансының көлемі ұлғайтылды. Бұл тіркелген активтердің қалған өздігінен амортизацияланбайтын қалдық құнын жарамсыздыққа жатқызуын жеделдетті.
Қазақстан Республикасында 1995-2001ж. 6 жыл көлемінде жүргізілген салық жүйесі кәсіпкерлердің, экономистердің, депутаттардың, мемлекеттік шенеуніктердің, журналистердің және қарапайым салық төлеушілердің тарапынан көптеген наразылықтар тудырды. Әрбір кезекті сайлау өткен сайын, сайланбалы билік органына барған жаңа адамдардың алғашқы қадамы салық саласында түбірімен өзгерту енгізуге бағытталатынына үміттенді. Біршама уақыт өткеннен кейін, бұл үміт ақталмады, өйткені бұл салады жаңа заң актілері оны жетілдіргеннен гөрі, құлдырата берді, ал қарама- қайшылықтар сол қалпында қалды. Әртүрлі көзқарастарды сараптай келе, сыншылардың қандай да бір ортақ негізі жоқ екенін көруге болады. Көпшілігіне салық ставкасының тым жоғарлылығы ұнамайды. Кейбіреулері нарық жағдайында мемлекет төмен салық бекітеді деп есептеген. Өзгелерінің пікірінше, еркін кәсіпкерлік салыққа да әсерін тигізеді: "Қаласам-төлеймін, қаламасам төлемеймін" деген қағидаға сүйенуі мүмкін. Бірақ, сөйте тұра, бюджеттік мекеме қызметкерлеріне еңбекақы төлемі, зейнетақыны кешіктіргенде, мемлекеттік тапсырыс дер кезінде төленбегенде, барлығы үкіметті кінәлайды. Осы жерде бәрі анықталады: төменгі салық мемлекеттік шығындардың барлығын үздіксіз қаржылық қамтамасыз етумен сәйкес келуі керек екен.
Тағы сынауға түрткі болатын жағдай: салық жүйесінің артық фискалды сипаты; отандық өндірушілерге қажетті ынталандырудың басым болмауы; табысқа салынатын салықтың көптігі; мүлік салығының төмендігі; батыс елдерімен салыстырғанда, еңбекке аз ақша төлей отырып, жеке тұлғаларға салынатын салықтың көптігі; жеке тұлға салығының төмендігі, ал басқа мемлекеттерде ол жоғары; бұрын естіп те білмеген қосылған құнға салынатын салық; салықтан жалтарғандарға қолданылатын тым қатаң қаржылық санкция; бюджет жетіспеушілігін жоюда қолданылатын шаралардың жетіспеушілігі; жеке салықтардың жиі өзгеруі; табиғи ресурстарға салынатын салықтың төмендігі; Бұл тізімді бұдан әрі де ұзақ жалғастыра беруге болады.
Осы көзқарастарды жалпылап, біріктіру мүмкін емес. Бірақ, кейбір айтылған сыни көзқарастар мен ұсыныстарда шындық бар. Салық жүйесі әрине жетілдіруді қажет етеді. Бірақ, батыс елдерінің тәжірибесінен алынған кездейсоқ идеялардың негізінде емес. Қазақстанға салық салу саласында қазіргі салық жүйесін жетілдіріп қана қоймай, өмірге әкелінген қандай да бір кешенді шаралардың барлық экономикалық және әлеуметтік салдарларын болжап, алдын-ала байқайтын, өзінің ғылыми немесе бірнеше мектептер мүлде жетіспейді.
Өткен жылдарға баға бере отырып, есте ұстайтын жайт, ҚР салық жүйесі бірінші күннен бастап экономикалық дағдарыс кезеңінде пайда болып, дамып келеді. Қиын көздерде бюджет тапшылығының өсуін тоқтатады, елдің барлық шаруашылық аппаратын қамтамасыз етеді, үздіксіз болмаса да, кейінге қалдыруға болмайтын мемлекеттік қажеттіліктерді қамтамасыз етуге жол береді, негізінен ол нарықтық экономика жағдайына көшудің сол уақыттағы міндеттеріне жауап береді. ҚР-ның салық жүйесін қалыптастыруда дамыған шет елдердің тәжірибесі кеңінен қолданылды.
Мұндай баға жалпы шындықты әділ түрде таразылауға мүмкіндік береді, бірақ, экономикалық саясаттың сол уақыттық проблемаларымен сәйкес үнемі келтіріліп отырған, салық жүйесін жақсарту міндетін сызып тастамайды.
Көптеген сыншылардың келісетін пікірі, салық ауыртпалығының болу мүмкіндігі. Бірақ белгілі бір мөлшерде ғана. Салық қандай болу керек- жоғары немесе төмен - бұл әлемдік салық салу ілімі мен тәжірибесіндегі мәңгілік проблема. Тұрғындардың салық мөлшерін төмендетуге деген тілегі дұрыс және түсінікті де, ол шаруашылықты қаржыландырудың кейінге қалдырылмайтын қажеттіліктерімен, әлеуметтік мәселелерді шешумен, фундаменталды ғылымды дамытумен, мемлекеттің қорғанысын қамтамасыз етумен қарама-қайшылықта. Екінші жағынан, шығынды қажет ететін, көптеген қажеттіліктермен қатар салықтың көлемі, тауар өндірушілердің мүддесі ескерілгенде ғана өсетін салық базасының кеңею ережелерімен анықталады. 70-80 жылдары барлық елдер салықтық ставкалармен табыстардың арақатынасы туралы А. Лаффердің ілімін мойындады [5].
Бірақ, салықтарды мөлшерден тыс төмендетуге болмайды. Салықтар тек ынталандырушы ғана емес шектеуші де рөл атқарады. Тым төмен деңгейдегі салық кәсіпкерлік белсенділіктің бірден дамуына алып келеді, ал оның бірқатар жағымсыз салдары бар. Бірақ, бүгінгі таңда салық жүйесі артта қалмайды. Салық реформасы барлық экономикалық реформаларға сәкес, оның бір бөлігі болып табылады. Соның өзінде мемлекеттің қаржы жағдайы шиеленіскен түрде қала береді. Экономиканың тұрақтылығы инфляцияның және өндірістің төмендеуінің жалғасы болып қала береді. Салық жүйесі экономикалық және қаржы тоқырауына қарсы тұрады. Осының барлығы салық заңына өзгерістер мен толықтырулар енгізеді.
Ең басты назар "ҚР бюджет жүйесі туралы" заңына енген ҚР Президентінің 1998 жылы 1 сәуірдегі "Бюджетке төленетін салық және басқа да міндетті төлемдер туралы" Жарлығына аударылды. Бұл басты жаңа енгізілімдердің негізі салықтың жалпымемлекеттік және жергілікті салықтарға бөлінуі және бюджеттік заңдылық бойынша бекітілген төлемдер тізімі болып табылады. Бұл өзгерістер әлемдік тәжірибеде кең тараған түрлі билік сатысындағы құрылу принциптеріне сүйенді. Бұл мәселені тереңірек ашатын болсақ, салық салудың теориясы мен тәжірибесіне байланысты салықтар мен алымдар егер оларды жергілікті билік органдары белгілеп және реттеп отырса, "жергілікті" деп аталатын болды. Бұл тек биліктің бір орталықтан жүргізілмеуі кезінде және жергілікті бюджеттің дербестігі жағдайында ғана мүмкін болады. Қазақстанда мүлдем басқа жағдай болады: жергілікті билік органдары алым мен салықты есептеу тәртібі мен түрлерін белгілеу өкілеттігімен анықталмаған, олай болса, Қазақстанда мұндай салықтар салық жүйесінде ешқашан болмаған.
Осылайша, осыдан барып өзінен алатын органға байланысты бұрын қолданылып жүрген салық жүйесінің құрылуы дұрыс деп санаймыз.
2003-2015 жж. арналған Қазақстанды индустриалды-инновациялық дамытудың стратегиясын жүзеге асыру міндеттерін ескере отырып инвестицияларды бірінші кезекте тарту үшін мынадай салалық басымдықтар анықталды: ақпараттық технологиялар; машина жасау мен металл өңдеу; құрылыс материалдар өнеркәсібі; биотехнологиялар мен мұнай химиясы.
Қазір Қазақстан Республикасындағы шет елдік және отандық инвестицияларды мемлекеттік қолдаудың негізгі шараларының жобасы мыналарды қамтиды:
инвестициялық және салық заңнамасымен белгіленген инвестициялық
преференциялар (инвестициялық салық преференциялары, кедендік баж салығын салудан босату, мемлекеттік нақты гранттар);
дамытудың мемлекеттік қаржы институттары арқылы жобаларды тең қаржыландыру;
маркетингтік-талдамалық зерттеулер мен инжиниринг және трансферттік
технология орталықтарының қосымша қызметтер көрсетуі.
Инвестициялық преференциялар беру 8 қаңтар 2003 ж. № 373 Инвестициялар туралы ҚР заңымен реттеледі. Заңда отандық шет ел инвесторлары тең дәрежеде қолдау мен кетермелеу көзделген. Осы заң инвестицияның ең төменгі шектік көлемін белгілемейді, бұл қызметтің басым түрлеріне инвестицияларды жүзеге асыратын шағын және орта бизнес кәсіпорындарын қоса алғанда, оны қолдану саласын кеңейтеді.
Салық қызметін жүзеге асырудың Қазақстан Республикасындағы салық заңнамасымен бекітілген салық салу принциптерi бар, олар:
Қазақстан Республикасының салық заңдары салық және бюджетке төленетiн басқа мiндеттi төлемдердi төлеудiң мiндеттiлiгi, салық салудың айқындығы, әдiлдiгi, салық жүйесiнiң бiртұтастығы және салық заңдарының жариялылығы принциптерiне негiзделедi. Қазақстан Республикасының салық заңдарының ережелерi осы Кодексте белгiленген салық салу принциптерiне қайшы келмеуге тиiс. Салық төлеушi салық заңдарына сәйкес салық мiндеттемелерiн толық көлемiнде және белгiленген мерзiмдерде орындауға мiндеттi. Қазақстан Республикасының салықтары және бюджетке төленетiн басқа да мiндеттi төлемдерi айқын болуға тиiс.
Салық салудың міндеттілігі принципі Салық төлеуші - салық міндеттемесін, салық агенті салықтарды есептеу, ұстау және аудару жөніндегі міндетті Қазақстан Республикасының салық заңнамасына сәйкес толық көлемде және белгіленген мерзімде орындауға міндетті.
Салық салудың айқындылығы принципі Қазақстан Республикасының салықтары және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдері айқын болуға тиіс. Салық салудың айқындылығы салық төлеушінің салық міндеттемесі, салық агентінің салықтарды есептеу, ұстау және аудару жөніндегі міндеті туындауының, орындалуының және тоқтатылуының барлық негіздері мен тәртібінің Қазақстан Республикасының салық заңнамасында белгіленуін білдіреді.
Салық салудың әділдігі принципі 1. Қазақстан Республикасында салық салу жалпыға бірдей және міндетті болып табылады. 2. Жеке-дара сипаттағы салық жеңілдіктерін беруге тыйым салынады
Салық жүйесінің біртұтастығы принципі Қазақстан Республикасының салық жүйесі Қазақстан Республикасының бүкіл аумағында барлық салық төлеушілерге (салық агенттеріне) қатысты бірыңғай жүйе болып табылады.
Қазақстан Республикасы салық заңнамасының жариялылығы принципі салық салу мәселелерін реттейтін нормативтік құқықтық актілер ресми басылымдарда міндетті түрде жариялануға жатады.
Салықтардың түрлеріне келетін болсақ, қазіргі кезде Қазақстан Республикасында олардың 13 түрі бар, сонымен қатар бұлардың құрамына 2005 жылдың 1-ші қаңтарынан енгізілген салық, бұл - экспортқа шығарылатын шикімұнай мен газ конденсатына салынатын экспортқа рента салығы .
2008 жылғы желтоқсандағы Салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы (Салық кодексі) Қазақстан Республикасының № 99-ІV Заңының 55- бабына сәйкес мынадай салықтар мен міндетті төлемдер қолданылады (01.01.2010 жылға Салық кодексінде өзгерістер мен толықтырулар енгізілгеннен кейінде осы түрлері сақталған) [6].
Қазақстан Республикасының салық саясатын ұйымдастыру, оған әсер етуші негізгі механизм, фактор ретінде Қазақстан Республикасының салық жүйесін ұйымдастыру деңгейіне әуел бастан тәуелді. Мемлекеттегі салық жүйесі құрылымы мен мәртебесін ұйымдастыру, тәуелсіздік алған сәттен бастап, әртүрлі деңгейде республиканың қоғамдық шаруашылығында салық саясатын жүргізудің формасы мен түрін анықтайды.
Кез келген мемлекеттің экономикалық өмірінде салық ең маңызды құралдарының бірі болып табылады. Салық тек маңызды ғана емес, сонымен қатар тұтас экономиканың анықтаушы компоненті. Нарықтық қатынастарға қалыптасқан мемлекеттер өздерінің салық саясатын қадағалай отырып, әлемдік экономикадағы заттардың ағымдағы жайымен сәйкес тұрақты түзетулер жүргізіліп отырады.
Нарық экономикада салық маңызды орын алатыны сөзсіз және қоғамдық өндірістің даму талаптарына жауап беретін нақты салық салу жүйесінсіз тиімді нарық экономика болу мүмкін еместігі жөнінде сенімділікпен айтуға болады.
Мемлекет пайда болған сәттен бастап қоғамдағы экономикалық қатынастар салықтың басты бөлімі. Дамыған елдердегі салық жүйесі әр түрлі саяси, экономикалық, әскери, әлеуметтік ықпал етуімен өзара айрықшаланды. ХХ ғасыр. 60 жылдардың аяғына қарай жүргізілген реформалар оларды жақындыра бастады. Шетелдердің салық жүйесінің маңызды белгісі болып көптеген он жылдар бойы олар халықаралық экономикалық қызмет және қарсы тұру үрдісін реттейтін құралдармен тиімді және сапалы пайдалану табылады.
Қазақстан Республикасының салық жүйесін ұйымдастыру, оған әсер етуші негізгі механизм, фактор ретінде Қазақстан Республикасының салық жүйесін ұйымдастыру деңгейіне әуел бастан тәуелді. Мемлекеттегі салық жүйесі құрылымы мен мәртебесін ұйымдастыру, тәуелсіздік алған сәттен бастап, әртүрлі деңгейде республиканың қоғамдық шаруашылығында салық саясатын жүргізудің формасы мен түрін анықтайды .
Салық жүйесі (грек тілінен аударғанда "бөліктерден құралған бүтін" деген ұғымды білдіреді) - бұл салық белгілі бір біртұтастық немесе кешен, ол салық төлеуші мен мемлекеттің мүддесін емдеу мақсатында бір-бірімен өзара байланыстағы салықтардың жиынтығынан тұрады. Бұл жүйенің құрамына мыналар кіреді:
салық қатынасын реттейтін құқықтық және нормативті база (салық кодексі, жарлық, инструкциялар т.с.с);
салықты және басқа да міндетті төлемдерді жинау және құрау тәсілі. Олардың әртүрлілігі, салық салу принципі, салық элементтері;
салық бақылауын жүргізудің түрлері мен формалары (салық есебінің камералды бақылау, салық төлеушінің мониторингі, құжаттық және рейдтік салықты тексеру және т.б);
Салықты және басқа міндетті төлемдерді жинау қызметі кіретін, ұйымдар атап айтқанда, ҚР МКМ, салық органдары, қаржы полициясы.
Салықтық өкiлеттiктердiң орталықтандырылуымен жүргiзiлетiн, шығыстарды орталықсыздандыру, аумақтар арасындағы теңсiздiктiң жоғарылауына әкелді. Бюджетаралық қатынастарды реттеуде маңызды орын алатын, бюджеттің басты кіріс көзі болып табылатын, салықтар көмегімен реттеуді қарастырайық. Ол үшін ең алдымен салықтық реттеу ұғымына сипаттама беру қажет.
Салықтар барлық елдерде олардың қоғамдық-экономикалық құрылысы мен саяси бағытына қарамастан ұлттық мемлекет кірістерінің негізгі көзі - ұлттық табысты қайта бөлудің басты қаржылық құралы, мемлекеттің кірістерін және бюджеттің кірістерін қалыптастырудың шешуші көзі болып табылады. Салықтарда мемлекеттің экономикалық мазмұны нақты түрде көрінеді, ал салықтардың әлеуметтік-экономикалық мәні, олардың түрлері мен рөлі қоғамның экономикалық құрылысымен, мемлекеттің табиғатымен және функцияларымен анықталады.
Экономиканы мемлекеттік реттеу басқарудың сәйкес тұтқаларына сүйенеді. Мұндай тұтқалардың бірі салықтар болып табылады. Бұл, экономикалық өмірге араласу тек қана кәсіпкерлік қызметті жүргізуді анықтайтын мемлекеттік актілерді шығарумен емес және шаруашылық жүргізуші субъектілердегі мүліктің және қаражаттың бөлігін алумен түсіндіріледі. Сонымен, салықтар жалпы ішкі өнімді және ұлттық кірісті бөлу үдерісінде маңызды рөл атқарады.
Салық салу практикасын теориялық негіздеу салық теориясында белгіленеді. Олардың эволюциясы экономикалық ойлардың әртүрлі бағыттарының бір уақытта дамуымен жүрді. Салық жүйесінің тұжырымдамалық моделдері мемлекеттің экономикалық саясатына тәуелді дамыды.
Ұзақ уақыт ағымында экономикадағы салықтар рөлі туралы классикалық ұсынылу болды. 200 жыл бұрын А. Смит мемлекеттік қаржылар эволюциясы туралы ғылымды ең бірінші құрды. Салық жүйесінің қалыптасуы мемлекеттің дамуының жоғары деңгейінде жүреді. Классик-ғалымдар У.Петти, Ж.Б. Сей және ағылшын экономисттері Д. Рикардо, Дж. Милль экономиканы тұрақты және өзі реттелетін жүйе ретінде қарастырады, мұнда сұраныс ұсынысты туғызады, ал оның біреуінің артықшылығы өндірушілердің шаруашылықтың тапшылықты салаларына қозғалысымен өзі теңесуі болады деп санады [7].
Салықтардың мазмұнын жүйелі зерттеген Д. Рикардо былай деп жазды: Салық салу келесідей зұлымдықтардың бірін таңдау болып табылады: егер ол пайдаға немесе кірістердің басқа көздеріне әсер етпесе, онда ол шығындарға әсер етуі керек, немесе егер оның ауыртпалығы біркелкі бөлінеді және ұдайы өндірісті тоқтатпайды десек, онда салық қайда түсетіні бәрібір. Оның еңбектері салықтан мүлдем бас тартуға шақырмайды, өйткені салықтар мемлекеттің өмір сүруінің материалдық базасын қамтамасыз етеді. Д. Рикардо өз еңбектерінде салықтардың тек бір жағын ғана қарастырған - салықтардың реттеуші әсерін көрмей, үкіметтің қажеттіліктерін қамтамасыз етуге көңіл бөлген. Д. Рикардоның пікірлесі А. Смит салықтардың қызметін басқаша қарастырған. Ол салықтар тек зұлымдық әкелмейді, салық салудың белгілі қағидаттарын сақтау кезінде олар қоғамдық дамудың маңызды жағымды факторы болады деп санаған. Ондай қағидаттарға А. Смит мыналарды жатқызған: мемлекеттің қол астындағылар үкімет шығындарын жабуға қатысуы мүмкіндігіне, өзінің салыстырмалы төлем қабілеттілігіне қарай; тек салық төлеушіге емес, кез келген адамға салық төлеу мерзімінің, тәсілдерінің және мөлшерінің белгілі болуы.
Салықтар тек мемлекеттік бюджет кірістерінің көздері рөлін атқарады, ал зерттеу пікірталастары олардың алыну әділеттілігі қағидаты төңірегінде жүргізіледі. Бірақ қоғамдағы экономикалық қатынастардың күрделенуімен, объективті циклдық үдерістердің әсерімен, классикалық ғылымды түзету, мемлекеттің рөлін, оның экономикалық үдерістерге әсерін бөлу, сондай-ақ салық салудың әлеуметтік, экономикалық шекараларын реттеу қажеттілігі туды. Жаңа ғылыми теориялар пайда болды. Қазіргі кезде экономикалық ойлардың екі негізгі бағытын бөліп алуға болады - кейнсшілдік және неоклассикалық.
А.Смит өте көп салықтар салғанға қарағанда салық ауыртпалығын төмендетуден мемлекет көп мөлшерде ұтатынын атап көрсеткен. Бұл кезде салық төлеушілер осы төлемдерді жеңілдікпен төлейді, ал бұл өз тарапынан мемлекетті жазалау және өндіріп алумен байланысты салықтар жинауға қосымша шығындардан босатады. А. Смиттің теориялық ой толғаулары оның ізбасарларына ғана емес, сондай-ақ барлық экономист-ғалымдар үшін аксиома болды.
Сонымен, 80-ші жылдардың басында АҚШ-та М. Уэйденбауммен, М. Бернспен, А. Лаффермен дамыған, ұсыныс экономикасының теориясы, салық салу үдемелілігін төмендете отырып, салықтың шекті мөлшерлемелерін қысқартуға негізделген идеяға сүйенді.
Неоклассикалық теорияның негізгі идеясы инфляцияны төмендету әдістерін іздеуге және корпорацияларға салықтық жеңілдіктердің басым мөлшерін ұсынуға негізделеді. Неоклассикалық бағыттың әдістерінің кең қолданылуымен, экономиканы реттеудің кейнсшілдік әдісі толығымен жойылмады. Кейнсшілдік теорияның дамуында да жаңа ағындар пайда бола бастады. Неокейнсшілдік теорияда салықтық проблемаларға маңызды орын берілген. Ағылшын экономистері И. Фишер және Н. Колбер тұтынуға қатысты салық салу объектілерін бөлу қажеттігін анықтаған. Осыдан жинақтауды қолдау әдісі және инфляциямен күресу құралы болып табылатын, тұтынуға салық идеясы пайда болды.
А. Вагнер 1980 жылы салықтардың әлеуметтік-саяси теориясын ұсынды, оған сәйкес салықтық саясат тек фискалдық емес, сонымен қатар әлеуметтік-саяси мақсаттарды шешуі қажет. Ол былай деп жазды: Салықтардың таза қаржылық мақсатымен қатар басқа реттеуші мақсат бөлінуі мүмкін. Реттеушілікпен жеке кірісті және мүлікті пайдалануға араласуға болады. Вагнер мемлекеттің шаруашылық өмірге араласуын кеңейтуді жақтаушы болды. Вагнердің ойынша, салықтар кез келген қоғамдағы ұлттық байлықты тарату теңсіздігін түзете алады.
Француз экономисті Ф. Кенэ осы көзқарасты ұстанды. Өзінің экономикалық кестесінде ол салықтардың қажеттігін көрсеткен, сондай-ақ салықтар капитал өндіру үдерісіне әсер ететін факторлардың бірі болып табылатындығын атап өтті.
Ф. Кенэнің ойынша дұрыс ұйымдастырылған салық таза өнім есебінен алынуы қажет және өндіріс шығындарына жатқызылмауы қажет, өйткені мұндай жағдайда ол жер иеленушіде, меншік иесінде, мемлекетте ештеңе қалдырмайды, яғни тонау құралын айқындайды.
Ф. Кенэ және А. Вагнер тұжырымдамасы бойынша, олардың салықтарды шаруашылық өмірге белсенді араласу құралы ретінде қарастырғанын, салық ауыртпалығын неғұрлым дұрыс бөлу жолымен шаруашылық өмірдің барысына кері әсерді жою немесе төмендету мүмкіндігін көрсеткенін атап өткен жөн.
Дамыған рыноктық мемлекеттерде экономиканы реттеудің ең маңызды қаржылық құралдарының бірі ретінде салықтарды пайдалану тәжірибесі, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Нормативтік сілтемелер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
Белгілеулер мен қысқартулар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
3
4
5
1
Қазақстан Республикасының салық жүйесінің қызмет етуіндегі салықтардың теориялық аспектілері
1.1
Қазақстанның салық жүйесінің жұмыс істеуінің қалыптасу кезеңдері және салықтардың экономикалық мәні ... ... ... ...
9
1.2
1.3
Қазақстан Республикасы салық жүйесіндегі салық қызметі органдарының құрылымы және атқаратын қызметтері ... ... ..
Салық жүйесінің қызмет етуінің шет елдік тәжірибесін Қазақстанда қолдану мүмкіндіктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
21
32
2
2.1
Қазақстан Республикасының салық жүйесінің жұмыс істеу барысында салықтық түсімдердің экономикалық тиімділік көрсеткіштерінің қазіргі жағдайына талдау
Салық жүйесінің жұмыс істеу тиімділігін ұйымдастыру мен бақылау әдiстерiн талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
42
2.2
2.3
Қазақстан Республикасының салық жүйесіндегі салықтық түсімдердің экономикалық көрсеткіштерінің қазіргі жағдайына талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
Қазақстан Республикасы экономикасындағы салықтық реттеу құралдарын қадағалаудың салық жүйесіне тиімділігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
51
66
3
Қазақстан Республикасында салық жүйесінің жұмыс істеу тиімділігін дамытуда кездесетін мәселелер және оны шешу жолдары мен салықтық әкімшілік жүргізу арқылы дамыту бағыттары
3.1
3.2
Салық жүйесінің жұмыс істеу тиімділігін дамытуда кездесетін мәселелер және оны шешу жолдары ... ... ... ... ... ...
Қазақстан Республикасында салық жүйесінің жұмыс істеу тиімділігін салықтық әкімшілік жүргізу арқылы дамыту бағыттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
76
85
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
Пайдаланған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
96
99
Нормативтік сілтемелер
1.ҚР-ның 2010 - 2014 жылдарға арналған әлеуметтік-экономикалық даму
болжамы. ҚР Үкіметінің отырысында мақұлданған 2009 жылғы 27 тамыздағы № 32 хаттама
2..Қазақстан Республикасы Ұлттық қорының қаражатын қалыптастыру және пайдалану туралы Қазақстан Республикасы Президентінің 2010 жылғы 2 сәуірдегі № 962 Жарлығы
3.Қазақстан Республикасының заңы. 2011-2013 жылдарға арналған республикалық бюджет туралы заңы. Егемен Қазақстан газеті, 7 желтоқсан 2010 жыл.
4.Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексі (жалпы және ерекше бөлімдер), - Алматы, ЖЕТІ ЖАРҒЫ, 2009.
Қазақстан Республикасының Бюджет кодексі. - Алматы: ЮРИСТ, 2009.
5.Қазақстан Республикасының Конституциясы - Астана, Елорда, 2009.
6.Қазақстан Республикасының кодексі Салық және бюджетке төленетін басқа міндетті төлемдер туралы (Салық кодексі) - Алматы, 2011.
7.Қазақстан Республикасының Салықтар және бюджетке төленетiн басқа да мiндеттi төлемдер туралы Салық кодексi 10.12.2008 жылғы №99-IV Заңы.
8.ҚР Үкіметінің 2010 - 2012 жылдарға арналған бағдарламасы
9.ҚР ҚМ СК Төрағасының № 734 бұйрығымен бекітілген салық қызметі органдарының стратегиясы. 12.10.2008 ж.
10.Қазақстан Республикасының Қаржы Министрлігінің 30.09.2008 жылғы №474 Салық органдары қызметкерлерінің кәсіби этикасы туралы жарлығы
11. 01.10.2011 жылдың 9 қазанында Қазақстан Республикасы Үкіметінің
Қаулысымен бекітілген № 1102 Салық комитеті туралы Ереже
Белгілеулер мен қысқартулар
ҚР Қазақстан Республикасы
ҚМ Қаржы Министрлігі
СК Салық Комитеті
ТМД Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығы
КСРО Кеңес Совет Республикалар Одағы
АҚШ Америка Құрама Штаттары
ГФР Германия Федеративтi Республикасы
ҚРСА Қазақстан Республикасы Статистика Агенттігі
ҚҚС Қосылған құн салығы
КТС Корпоративтік табыс салығы
ЖТС Жеке табыс салығы
ЖІӨ Жалпы ішкі өнім
БАҚ Бұқаралық ақпарат құралдары
ТКЖ Теңгерілген көрсеткіштер жүйесі
млн. миллион
млрд. миллиард
% пайыз
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі. Президентіміз Н.Ә.Назарбаевтың 2008 жылғы 6 ақпанда Қазақстан халқының әл-ауқатын арттыру - мемлекеттік саясаттың мақсаты атты Қазақстан халқына жолдауында Салық жүйесін Қазақстанның жаңа сатыдағы дамуының міндеттері мен сәйкестендіру қажет. Жаңа кодекс салық қызметтерінің оның нормаларын өз қалауынша түсіндірулерінен қорғайтындай, салық төлеушілер мүдделері үйлесетіндей тікелей іс-әрекет ету заңы сипатына ие болуы керек деп айтып өткен [1].
Салық жүйесінің тиімді қызмет етуі арқылы (салық ставкаларының, салық түсімдерінің өзгеруі, салық жеңілдіктері, салық салу формасының басқасымен ауыстыру) мемлекет, экономиканы дағдарысты жағдайдан шығаруға және экономикалық жүйенің тұрақтылығына ықпал ететін өнеркәсіптің прогрессивті салаларының дамуына әсер ету мақсатымен, бюджеттің кірісін және шығыс бөлімдерін реттейді.
Салық салуды ұйымдастыру мемлекеттің өз функцияларын орындау мүмкіндігін қамтамасыз етеді және ол экономиканы салықтық реттеудің қажеттілігі мен міндеттілігін айқындайды. Осыған байланысты, рационалды түрде құрылған салық салу жүйесі әлеуметтік экономикалық құрылымдардың қоршаған ортаның қолайсыз үрдістерінен тәуелділігін азайтуға мүмкіндік береді. Мәселенің былай қойылуы салық салуды бірінші кезеңдегі мәселелер қатарына қояды және қайта бөлу қатынастарын, жүргізіп отырған реформалардың теориялық және әдістемелік негізделуінде, болып жатқан процесстерге сәйкес өзгеруін білдіреді. Бұл мәселе салық базасын қалыптастыру мен салықтарды есептеу, сонымен бірге, салық салу механизімінің құқықтық аспектілерін қамтиды. Біздің ойымызша, бұл мәселе жалпы ұлттық қажеттіліктерге сәйкес, салық салудың ұйымдастыру-экономикалық механизмі арқылы, салық салу жүйесінің құрылымын реттеу негізінде шешілуші тиіс.
Қазақстанның стратегиялық жоспарларының шеңберінде, қазіргі салық жүйесі әлі де салық заңдарының негізгі қалаушы негізгі принциптерді ары қарай жетілдіру мен оның тұрақтылығын қамтамасыз етуді талап етуде. Ол өз кезегінде, жеке кәсіпкерліктің іскерлік белсенділік деңгейін көтеруге мүмкіндік жасайды және мемлекеттің экономикасының тұрақты дамуын қамтамасыз етеді, халықтың өмірінің жеткілікті деңгейін қалыптастыруға көмектеседі.
Экономикалық өсуді қамтамасыз ету, халықтың әлеуметтік қамтамасыз етілу деңгейін көтеру, орта және шағын бизнес субъектілерін ынталандыру, бюджеттік тапшылықты төмендету сияқты республиканың негізгі деген кезек күттірмес өзекті мәселелерін шешуге салық жүйесінің қызмет етуінің тиімділігін жетілдіру арқылы ғана қол жеткізуге болады.
Қазақстан Республикасы экономикасының тиiмдiлiгiне қол жеткiзуге және оның әрi қарай экономикалық өсiмiн қамтамасыз етуге салық механизмiнiң жұмысын реттеуге салық жүйесі маңызды рөл атқарады. Сонымен қатар, экономикалық реформаларды тереңдету жағдайында казiргi кезеңдегi елiмiздiң кез-келген саласындағы салық жүйесі байланыс қызметтерiнiң көлемiн, өсiруге, олардың құрылымдарын жақсартуға, кәсiпорындарда техника экономикалық иновацияларды жүргiзуге мүмкiндiк тудыратын болуы қажет.
Кез-келген мемлекеттің нарықтық экономикасының қалыптасуы мен дамуы мемлекеттің негізгі жақтарын, әсіресе экономикасын реттеу құралы ретінде салықтық саясатты кеңінен қолдануына тікелей байланысты болмақ. Отандық және шет ел тәжірибелерінен көріп отырғанымыздай салықтар және салық жүйесі экономиканы реттеудің және салықтарды бюджетке жұмылдыра отырып, оның өз қызметтерін атқаруға мүмкіндік беретін негізгі қаржылық құралы болып табылады.
Елбасының жоғарыда айтылған жолдауы негізінде Қазақстан Республикасының салық жүйесінің тиімді қызмет атқаруына әсерін тигізетін жаңа салық кодексінде қабылданған аса маңызды нормалар болып табылады:
-корпорациялық табыс салығының ставкаларын кезең-кезеңмен төмендету, атап айтқанда 2009 жылдан бастап 20 %, 2010 жылы 20 %, 2011 жылы 20 % өзгеріссіз қалды, 2012 жылы 20 % өзгеріссіз қалады (болжам бар), 2013 жылы 17,5 %-ға дейін және 2014 жылы 15 %-ға дейін;
-инвестициялық салық преференциялары тек корпорациялық табыс салығы бойынша ғана берілетін болады. Жеңілдік үш жылға дейінгі кезең ішінде инвестицияларды жеделдетіп шегеру түрінде жүргізілетін болады.
- қосылған құн салығының ставкасы 2009 жылдан бастап 12 пайызға тең болады. 2009 жылдан бастап сатып алушыларға төленген ҚҚС сомасынан өнім берушілер төлеген ҚҚС сомасының, яғни дебеттік сальдо сомасының артығын қайтару туралы ереже енгізілетін болады. Бұл шара салық төлеушінің, әсіресе негізгі қаражатты жаңғырту және жаңарту кезеңінде өнім берушілерге төленген ҚҚС түріндегі айналым қаражатының тұрып қалуын болдырмауға бағытталған [2].
Салық жүйесінің қызмет етуін тиімді ұйымдастырумен инвестициялық процесске экономикалық әсер етуді қамтамасыз етуге, сондай-ақ өндіріс салаларындағы техника мен технологияларды жаңартуға, бюджетті баланстауға, салықтық аударымдарды реттеуге мүмкіндік туындайды. Сондықтан, салық жүйесі қызметінің алдында жаңа фискалды саясатты құру сияқты негізгі міндетімен қоса, Қазақстанның экономикасындағы қазіргі кездегі ерекшеліктерімен және халықаралық стандарттармен үйлесімді түрде қызмет етуі тиіс. Сонымен қатар,салық жүйесінің қызмет етуінің тиімділігін сақтап қалуда салық әкімшілігінің әдістері мен нысандарын сапалы да, уақтылы қайта құруға және аталған процесстерді ақпараттармен мұқият қамтамасыз етуге жағдай жасауы қажет. Міне осы сияқты көптеген әлдеде болса шешімін таппай отырған жоғарыда айтылған салық жүйесіндегі мәселелер диссертациялық жұмыстың өзектілігін айқындайды.
Такырыптын ғылыми тұрғыда зерттелу дәрежесі. Салық жүйесінің әлеуметтік - экономикалық мәні мен мағынасын А.Смит, Д.Рикардо, Ж.С. Сисмонди, У.Петти, Ф.Кенэ, Дж. Кейнс, А.Лаффер, М.Фридман және өзге де көптеген ойшылдардың еңбектерінен көруге болады. Олар, өз еңбектерінде сол кездегі өздері ұстанып отырған экономикалық концепцияларға сүйене отырып, салыктардың мәні мен мазмұнын, аткаратын кызметтерін ашып керсеткен болатын.
Салық жүйесінің рыноктық процесстерге деген кері әсерінің деңгейін төмендету мәселесі мен оны жетілдіру бағыттары Дж. Бьюкен, А.Оукен, У.Хеллераның еңбектерінде қарастырылады. Салық жүйесі экономикалық басқару құралы ретінде көптеген жылдар бойы қолданылмай келгені баршаға аян. Сондықтан, кейбір авторлар дамыған капиталист мемлекеттердің тәжірибесін карастырумен айналысып келді. Осыған байланысты мынандай Ресейлік ғалымдардың мақалалары мен монографияларын атап өту кажет: В.Т.Князев, В.Я. Савченко, В.М.Пушкарева, Д.Г.Черник, Т.Ф.Юткина, А.И.Худяков және т.б.
Экономикалық дамуға салық салудың тигізетін кері әсерін төмендетуге ат салысып және сол бойынша Қазақстандағы салық жүйесін реформалауға үлкен үлес қосқан Қазақстандық ғалым авторлардың да ғылыми еңбектерін атап өтуге тура келеді. Аталған зерттеулерге Ильясов К.К., Баймуратов У.Б., Зейнелгабдин А.Б., Интыкбаева С.Ж., Мельников В.Д., Ихданов Ж.О., Кулпыбаев С., Ли В.Д., Идирисова Э.Қ., А.А. Нурумов, Р.У.Смагулова және т.б. авторлардың енбектерін жатқызуға болады. Дегенмен, аталған әдебиеттерде салық жүйесінің проблемалық мәселелері көбінесе фискалдық сипаты жағынан, оны көтеру және онын жекелеген экономикалық субъектілерге тигізетін әсері туралы жеткілікті түрде қарастырылып, тереңірек зерттелген.
Магистрлік жұмыстың басты мақсаты Қазақстан Республикасында салық жүйесінің жұмыс істеу тиімділігін анықтап, салықтардың қызмет етуінің тиімді экономикалық көрсеткіштерін талдаумен қатар, оларды жетілдіру жолдарында теориялық және практикалық тұрғыда негіздеу болып табылады.
Магистрлік жұмыста қойылған мақсаттарға жету үшін төмендегідей міндеттер алға қойылды:
Қазақстан Республикасында салық жүйесінің жұмыс істеу кезеңдерінің қалыптасуының мәнін нақтылап, экономикалық мазмұнын ашу;
Салық жүйесіндегі салық органдарының құрылымы және атқаратын қызметтеріне сипаттама беру;
Шет елдік салық жүйесі тәжірибесін Қазақстанда қолдану мүмкіндіктерін қарастыру;
Салық жүйесіндегі салық салуды ұйымдастыру мен бақылау әдiстерiн анықтау;
Қазақстан Республикасының салық жүйесіндегі салықтық түсімдердің экономикалық көрсеткіштерінің қазіргі жағдайына талдау жасау;
Қазақстан Республикасы экономикасындағы салықтық реттеу құралдарын қадағалаудың салық жүйесіне тиімділін зерттеу;
Қазақстанның салық жүйесінің жұмыс істеу тиімділігінің дамыту бағыттарына ұсыныстар әзірлеу.
Магистрлік жұмысты зерттеудің ғылыми жаңалығы мыналардан көрінеді:
Ғылыми зерттеу негізінде салық жүйесінің жұмыс істеу кезеңдерінің
экономикалық мәні тиянақталды;
Қазақстан Республикасының салық жүйесіндегі салықтық түсімдердің экономикалық көрсеткіштерінің қазіргі жағдайына талдау жасалды;
Салық жүйесіндегі салық салуды ұйымдастыру мен бақылау әдiстерiнің үлгілері ұсынылды;
Қазақстанның салық жүйесінің жұмыс істеу тиімділігін дамыту бағыттары бойынша ұсыныстар берілді.
Магистрлік жұмыстың зерттеу пәні ретінде Қазақстанның салық жүйесінің жұмыс істеуі кезінде пайда болатын ұйымдық - экономикалық қарым-қатынастар қарастырылады.
Магистрлік жұмыстың зерттеу объектісі ретінде Қазақстанның салық жүйесіндегі салықтардың жұмыс істеу барысы алынған.
Зерттеудің ғылыми-практикалық маңыздылығы ұсынылып отырған салық жүйесіндегі жерді пайдалану мен иеленуге салық салуды жетілдіру бойынша ұсыныстарды салық заңнамасын дайындап, оған өзгерістер енгізу, салық саясатының концепциясын құрастыру барысында пайдалануға болады.
Зерттеудің теориялық нәтижелерін Қаржы, Есеп және аудит, бағытында бакалаврлар мен магистранттар дайындауда Салық және салық салу, ҚР салық жүйесі, Салықтық әкімшілік пәнін оқытқан кезде колдануға болады.
Зерттеу нәтижесінің апробациялануы мен жариялануы. Диссертацияның негізгі тұжырымдары мен нәтижелері халықаралық ғылыми-практикалық конференцияларда баяндалған: Қазақстан Республикасының салық жүйесін жетілдіру жолдары және даму перспективалары, Қазақстан Республикасының салық жүйесіндегі салық органдарының құрылымы және атқаратын қызметтері (Рысқұлов оқулары 2012 жыл)
Диссертациялык жұмыстын кұрылымы мен көлемі. Диссертацияның құрылымы зерттеудің мақсаты мен міндеттерімен аныкталып, тақырыпты ашуға негізделген. Диссертациялық жұмыс кіріспеден, негізгі бөлімнен үш тараудан, ғылыми жаңалықтардан, 50 пайдаланған әдебиеттер тізімнен, 13 сурет, 16 кестеден тұрады.
Магистрлік жұмысын жазуда келесі материалдар: ҚР нормативті-құқықтық заң актілері, қаржы және экономикалық теория жөніндегі оқулықтар, монографиялар, мерзімдік басылымдарда жарияланған мақалалар, Қазақстан Республикасы қаржы министрлігі, ҚР статистика Агенттігінің мәліметтері қолданылған салық комитеттерінің сандық мәліметтері.
1.Қазақстан Республикасының салық жүйесінің қызмет етуіндегі салықтардың теориялық аспектілері
1.1Қазақстанның салық жүйесінің жұмыс істеуінің қалыптасу кезеңдері және салықтардың экономикалық мәні
Қазақстанның салық жүйесі қалыптасу кезеңдері дамуының ең маңызды кезеңі - 1999 жыл. 1998 жылы құрылған Мемлекеттік Кіріс Министрлігі салық заңының және қазіргі кездегі жұмыс істеп тұрған салық механизмін қайта құруды одан әрі жетілдіруге ілгері қадамдар жасады.
1992 жылдың 1 қаңтарынан бастап қосылған құн салығы және акциздiң енгiзiлуiмен байланысты айналым салығы өз күшiн жойды. Реттеушi салықтар рөлiн қосылған құн салығы және акциздер, жер салығы, бағалы қағаздармен жасалатын операцияларѓа салынатын салықтар атқарды. Қосылған құн салығы бойынша бөлулер нормативi сараланѓан болды, яғни әрбiр облыс ерекшелiктерi ескерiлiп, бөлулер нормативтерi бекiтiлдi. Жер салығы бойынша барлық облысқа 90%, бағалы қағаздармен операциялардан салық бойынша 50% бекiтiлдi. Сонымен қатар 1992 жылы кооперативтiк және қоғамдық
ұйымдардың пайдасына салық, тұрғындардың пайдасына салық толығымен жергiлiктi бюджетке түсті. Айта кететiн жағдай, Қазақстан Республикасының салық жүйесi туралы заңына сәйкес табыс салығы жалпы мемлекеттiк салықтар құрамына жатты, яғни оның шамасы сонымен қатар жергiлiктi бюджеттерге бөлулердiң пайыздық мөлшерлемелерін республиканың Жоғары Кеңесi белгіледі. Сәйкесiнше, бекiтiлген салықтар кұрамына ол шартты түрде ғана қатысты [3].
1992 жылы жергiлiктi бюджеттер кiрiстерiнiң қалыптасу ерекшелiктерi болып, кейбiр облыстар бойынша жоспарланған мөлшерден iс жүзiндегi бюджеттiк түсiмдердiң жоғары болуы табылады, бұл толығымен бағаның өсуiмен, сонымен қатар, тұтынуға бағытталған қаржылар шамасының өсуiмен байланысты болды.
1993 жылы реттеушi салықтарға тiркелген (ренталық) төлемдер жатқызылған, ол пайдаға салық бойынша нормативтер шаруашылық жүргiзушi субьектiлердiң типтерiне меншiк нысанына қарай сараланып жергiлiктi және республикалық бюджеттерге бөлiнді.
1994 жылы қосылған құн салығы, акциздер меншiк нысанынан тәуелсiз кәсiпорындар, ұйымдар пайдасына салықтар реттеушi салықтар қызметiн атқарды. Жеке тұлғалардан табыс салығы толығымен жергiлiктi бюджетке түсті. Олардың бөлулер бойынша мөлшерлемесі облыстық бюджетте Жоғары Кеңеспен заңдық ретте, ал төменгi бюджеттер үшiн сәйкес облыстық деңгейде белгіленді. Жергiлiктi бюджеттер бойынша бекiтiлген кiрiстердiң 1994 жылдағы жоғары үлесi ең бiрiншi республика облыстары бойынша кiрiс көздерінiң бiркелкi емес бөлінуімен байланысты.
Дамудың ұзақ әрі қайшылықты жолын өте отырып Қазақстанның салық жүйесі қазіргі кезде реформалануының маңызды сатысында. 2001-2010 жж. аралығында ҚР салық жүйесін тереңінен реформалауда бірқатар маңызды істер жүзеге асырылды. 2001 жылы қосылған құн салығының (ҚҚС) деңгейі 20-дан 16% дейін және әлеуметтік салық деңгейі 26-дан 21% дейін төмендетілді.
жылдан бастап қолайлы экономикалық орта құруға, мемлекет пен салық төлеушінің көзқарастары оптималды сай болуына, салықтық заңнаманың тұрақтылығын қамтамасыз етуге бағытталған жаңа Қазақстан Республикасының Салық кодексі (бұдан әрі - Салық кодексі) жұмыс істеуде. Мемлекет пен салық төлеушінің көзқарастарының өзара үйлесімділігін қамтамасыз ететін салық жүйесін құру мақсатында - 2003 жылы салықтық заңнамаға елеулі өзгерістер енгізілді. Осылайша, 2004 ж. 1 қаңтарынан бастап қазіргі салықтық реформа кезеңінде:
жеке табыс салығының ең жоғары ставкасы 30%-дан 20% дейін салықтың аралық ставкаларының азаюымен бір уақытта төмендеді, қазіргі салық реформасында 2009 жылдан бері 2012 жылға 10 пайызды құрайды;
әлеуметтік салық ставкасының регрессивті шкаласы енгізілді, ең жоғары көлемі 2007 жылдары 20% және ең төменгісі 7%; қазіргі салық кодексімен көрсетілген мөлшері 2009 жылдан бастап 11 пайыз; әлеуметтік аударм 4,5 пайыз; 2010 жылы 11%, 2011 жылы 11% , 2012 жылы 11% өзгертусіз қалды, ал әлеуметтік аударым 5 %.
қосымша құнға салық ставкасы 16-дан 15% дейін төмендетілді;
соңғы салық реформасында 2009 жылдан бастап 12 пайыз мөлшерінде;
корпоративтік табыс салығы 2006ж 40 %-дан, 2007 ж- 30 %-ға, 2008 ж-30%, 2009 ж -20 %, 2010 ж-20%, 2011ж - 20 %, 2012 ж 20 % өзгеріссіз қалды.
отандық мұнай өңдеу зауыты (МӨЗ) және мұнай-химия өнеркәсібі кәсіпорындарының экспорт үшін жеткізілімін және жүктемесін қысқартуды ынталандыру үшін экспортталатын шикі мұнайды жаңа ренттік салығы енгізілді, оның төлемшілері өнім бөлімі туралы келісім-шарт жасаған жер қойнауын өндірушілерді қоспағанда экспортқа шикі мұнайды еткізетін жеке және заңды тұлғалар болып табылады;
ғылыми өңдеу және ақпараттық технологиялар саласының арнайы экономикалық аймағында қызмет ететін мекемелер үшін, сонымен қатар халықаралық теңіз сауда портын дамыту мақсатында ерекше салық төлеу режимі қабылданды;
кіші кәсіпкерлік субъектілері үшін жеке кәсіпкерлер патент бойынша жұмыс істей алатын табыстың шектік мөлшерінің 1,5 млн теңгеден 2,0 млн теңгеге дейін арттыру жолымен, сонымен қатар арнайы салықтық режимді қолданып қарапайым декларация негізінде салық төлеуге тиісті табыс градациясын өзгерту жолымен арнайы салықтық режимді қолдану ортасы кеңейтілді;
Қазақстанның мұнай-химиялық саласының дамуын белсендету және көмірсулық шикізатты қайта өндіретін қуаттардың құрылысына инвестицияларды жұмылдырудың қолайлы климатын құру мақсатында Қазақстан Республикасының жер қойнауынан алынатын мұнай мен газды қайта өңдеу жөніндегі экономиканың мұнай-химиялық саласында қызмет ететін мекемелер үшін жеңілдік режимі енгізілді;
корпоративті табыс салығы бойынша салық ставкалары бірнеше жыл бойында 30% деңгейінде сақталған жағдайда салық салынатын кірісті шегеру мен түзету жүйесін жетілдіру арқылы салық төлеушінің жүктемесін төмендетуге бағытталған бірқатар нормалар енгізілді - Қазақстан Республикасы Ұлттық банкісі белгіленген қосымша қаржыландырудың екі еселік ставкасынан және Лондон банкаралық нарығының екі еселік ставкасынан салық салынатын кірісті анықтау кезіндегі шегерімге жатқызылатын несиелер (қарыздар), депозиттер мен қарыздық бағалы қағаздар бойынша сыйақы жиынын шектеуді белгілейтін норма алынып тасталды, бұл сыйақы төлеу үшін салық төлеушілер шығыстарын толық көлемде шегерімге жатқызуға мүмкіндік береді; шағын несие ұйымдарының салық салу кірісін азайту жөніндегі норма енгізілді, олардың қызметінің ерекше түрі қызметтің осы түрінен түсетін кіріс жиынына ауылшаруышылық саласында шағын несие беру болып табылады;
шағын несиелік мекемелердің дамуын белсендету мақсатында микронесие беру операцияларын қосылған бағаға деген салықтан босату нормалары енгізілді;
қызмет ету жолында кедергі келтіретін артық әкімшілік бөгеттерді алып тастауға мүмкіндік беретін Салық кодексінің жеке ережелері айқындалды [3].
Бұл өзгерістер экономикалық әдебиеттердегі, баспасөздегі, ғылымдағы көпжылдық пікір сайыстан кейін ғана мүмкін болды.
Қазақстанның салықтық жүйесінің дамуы мен құрылуының саяси-құқықтық тарихын келесі кезеңдерге бөлуге болады (қосымша А):
Бірінші кезең - ұлттық салықтық жүйесінің құрылуының басы және 24 желтоқсан 1991 жылы ҚР салық жүйесі туралы Заңы қабылданды (1991-1994жж.)
Екінші кезең - Жаңа салықтық заңдылықтардың қабылдануы-, Салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы 24 апрель 1995 жылғы заң күші бар ҚР Президентінің Жарлығы (1995-1998жж.)
Үшінші кезең - нарықтық экономиканың барлық талаптарына сай жаңа сапалық жүйесін құру әрекеті - белсенді салықтық реформалар кезеңі , яғни 01.01.2002 жылы жаңа Салық кодексі шықты (1999-2001жж) .
Төртінші кезең- Президентіміз Н.Ә.Назарбаевтың 2008 жылғы 6 ақпанда Қазақстан халқының әл-ауқатын арттыру - мемлекеттік саясаттың мақсаты атты Қазақстан халқына жолдауында Салық жүйесін Қазақстанның жаңа сатыдағы дамуының міндеттері мен сәйкестендіру қажет. Жаңа кодекс салық қызметтерінің оның нормаларын өз қалауынша түсіндірулерінен қорғайтындай, әкімшілендіру сапасы мен салық төлеушілер мүдделері үйлесетіндей тікелей іс-әрекет ету заңы сипатына ие болуы керек деді. Осының негізінде 2008 жылы 10 желтоқсан күні жаңа Салық кодексі қабылданды [4].
Тіркелген активтер бойынша амортизациялық аударымдарды есептеу тәртібін реттейтін және Салық кодексімен белгіленген амортизацияның жеке шекті нормаларын көбейту қажеттігінен туындаған жөндеуге кететін шығыстардың жиынтық жылдық кірісін шегеруге жатқызатын, сондай-ақ жекелеген негізгі қаражаттың функционалдық ерекшелігін ескере отырып жөндеуге кететін шығыстардың жиынтық жылдық кірісінен шегерімге барынша толық жатқызу үшін мүмкіндік беру тәртібін реттейтін Салық кодексінің ережелеріне өзгертулер енгізілді. Функционалдық ерекшеліктерді ескере отырып топтар шегінде әртараптандыру арқылы негізгі қаражаттың жекелеген топтары бойынша жөндеуге кететін шығындарды 15-тен 20% және 25% дейін шегерімге жатқызудың шекті нормалары көбейтілді.
Сондай-ақ салықтық мерзімнің аяғында салық төлеуші 100-ден бастап 300-ге дейін айлық есептік көрсеткіштер бір уақытта шегеруге жатқызатын шағын топтың құндық балансының көлемі ұлғайтылды. Бұл тіркелген активтердің қалған өздігінен амортизацияланбайтын қалдық құнын жарамсыздыққа жатқызуын жеделдетті.
Қазақстан Республикасында 1995-2001ж. 6 жыл көлемінде жүргізілген салық жүйесі кәсіпкерлердің, экономистердің, депутаттардың, мемлекеттік шенеуніктердің, журналистердің және қарапайым салық төлеушілердің тарапынан көптеген наразылықтар тудырды. Әрбір кезекті сайлау өткен сайын, сайланбалы билік органына барған жаңа адамдардың алғашқы қадамы салық саласында түбірімен өзгерту енгізуге бағытталатынына үміттенді. Біршама уақыт өткеннен кейін, бұл үміт ақталмады, өйткені бұл салады жаңа заң актілері оны жетілдіргеннен гөрі, құлдырата берді, ал қарама- қайшылықтар сол қалпында қалды. Әртүрлі көзқарастарды сараптай келе, сыншылардың қандай да бір ортақ негізі жоқ екенін көруге болады. Көпшілігіне салық ставкасының тым жоғарлылығы ұнамайды. Кейбіреулері нарық жағдайында мемлекет төмен салық бекітеді деп есептеген. Өзгелерінің пікірінше, еркін кәсіпкерлік салыққа да әсерін тигізеді: "Қаласам-төлеймін, қаламасам төлемеймін" деген қағидаға сүйенуі мүмкін. Бірақ, сөйте тұра, бюджеттік мекеме қызметкерлеріне еңбекақы төлемі, зейнетақыны кешіктіргенде, мемлекеттік тапсырыс дер кезінде төленбегенде, барлығы үкіметті кінәлайды. Осы жерде бәрі анықталады: төменгі салық мемлекеттік шығындардың барлығын үздіксіз қаржылық қамтамасыз етумен сәйкес келуі керек екен.
Тағы сынауға түрткі болатын жағдай: салық жүйесінің артық фискалды сипаты; отандық өндірушілерге қажетті ынталандырудың басым болмауы; табысқа салынатын салықтың көптігі; мүлік салығының төмендігі; батыс елдерімен салыстырғанда, еңбекке аз ақша төлей отырып, жеке тұлғаларға салынатын салықтың көптігі; жеке тұлға салығының төмендігі, ал басқа мемлекеттерде ол жоғары; бұрын естіп те білмеген қосылған құнға салынатын салық; салықтан жалтарғандарға қолданылатын тым қатаң қаржылық санкция; бюджет жетіспеушілігін жоюда қолданылатын шаралардың жетіспеушілігі; жеке салықтардың жиі өзгеруі; табиғи ресурстарға салынатын салықтың төмендігі; Бұл тізімді бұдан әрі де ұзақ жалғастыра беруге болады.
Осы көзқарастарды жалпылап, біріктіру мүмкін емес. Бірақ, кейбір айтылған сыни көзқарастар мен ұсыныстарда шындық бар. Салық жүйесі әрине жетілдіруді қажет етеді. Бірақ, батыс елдерінің тәжірибесінен алынған кездейсоқ идеялардың негізінде емес. Қазақстанға салық салу саласында қазіргі салық жүйесін жетілдіріп қана қоймай, өмірге әкелінген қандай да бір кешенді шаралардың барлық экономикалық және әлеуметтік салдарларын болжап, алдын-ала байқайтын, өзінің ғылыми немесе бірнеше мектептер мүлде жетіспейді.
Өткен жылдарға баға бере отырып, есте ұстайтын жайт, ҚР салық жүйесі бірінші күннен бастап экономикалық дағдарыс кезеңінде пайда болып, дамып келеді. Қиын көздерде бюджет тапшылығының өсуін тоқтатады, елдің барлық шаруашылық аппаратын қамтамасыз етеді, үздіксіз болмаса да, кейінге қалдыруға болмайтын мемлекеттік қажеттіліктерді қамтамасыз етуге жол береді, негізінен ол нарықтық экономика жағдайына көшудің сол уақыттағы міндеттеріне жауап береді. ҚР-ның салық жүйесін қалыптастыруда дамыған шет елдердің тәжірибесі кеңінен қолданылды.
Мұндай баға жалпы шындықты әділ түрде таразылауға мүмкіндік береді, бірақ, экономикалық саясаттың сол уақыттық проблемаларымен сәйкес үнемі келтіріліп отырған, салық жүйесін жақсарту міндетін сызып тастамайды.
Көптеген сыншылардың келісетін пікірі, салық ауыртпалығының болу мүмкіндігі. Бірақ белгілі бір мөлшерде ғана. Салық қандай болу керек- жоғары немесе төмен - бұл әлемдік салық салу ілімі мен тәжірибесіндегі мәңгілік проблема. Тұрғындардың салық мөлшерін төмендетуге деген тілегі дұрыс және түсінікті де, ол шаруашылықты қаржыландырудың кейінге қалдырылмайтын қажеттіліктерімен, әлеуметтік мәселелерді шешумен, фундаменталды ғылымды дамытумен, мемлекеттің қорғанысын қамтамасыз етумен қарама-қайшылықта. Екінші жағынан, шығынды қажет ететін, көптеген қажеттіліктермен қатар салықтың көлемі, тауар өндірушілердің мүддесі ескерілгенде ғана өсетін салық базасының кеңею ережелерімен анықталады. 70-80 жылдары барлық елдер салықтық ставкалармен табыстардың арақатынасы туралы А. Лаффердің ілімін мойындады [5].
Бірақ, салықтарды мөлшерден тыс төмендетуге болмайды. Салықтар тек ынталандырушы ғана емес шектеуші де рөл атқарады. Тым төмен деңгейдегі салық кәсіпкерлік белсенділіктің бірден дамуына алып келеді, ал оның бірқатар жағымсыз салдары бар. Бірақ, бүгінгі таңда салық жүйесі артта қалмайды. Салық реформасы барлық экономикалық реформаларға сәкес, оның бір бөлігі болып табылады. Соның өзінде мемлекеттің қаржы жағдайы шиеленіскен түрде қала береді. Экономиканың тұрақтылығы инфляцияның және өндірістің төмендеуінің жалғасы болып қала береді. Салық жүйесі экономикалық және қаржы тоқырауына қарсы тұрады. Осының барлығы салық заңына өзгерістер мен толықтырулар енгізеді.
Ең басты назар "ҚР бюджет жүйесі туралы" заңына енген ҚР Президентінің 1998 жылы 1 сәуірдегі "Бюджетке төленетін салық және басқа да міндетті төлемдер туралы" Жарлығына аударылды. Бұл басты жаңа енгізілімдердің негізі салықтың жалпымемлекеттік және жергілікті салықтарға бөлінуі және бюджеттік заңдылық бойынша бекітілген төлемдер тізімі болып табылады. Бұл өзгерістер әлемдік тәжірибеде кең тараған түрлі билік сатысындағы құрылу принциптеріне сүйенді. Бұл мәселені тереңірек ашатын болсақ, салық салудың теориясы мен тәжірибесіне байланысты салықтар мен алымдар егер оларды жергілікті билік органдары белгілеп және реттеп отырса, "жергілікті" деп аталатын болды. Бұл тек биліктің бір орталықтан жүргізілмеуі кезінде және жергілікті бюджеттің дербестігі жағдайында ғана мүмкін болады. Қазақстанда мүлдем басқа жағдай болады: жергілікті билік органдары алым мен салықты есептеу тәртібі мен түрлерін белгілеу өкілеттігімен анықталмаған, олай болса, Қазақстанда мұндай салықтар салық жүйесінде ешқашан болмаған.
Осылайша, осыдан барып өзінен алатын органға байланысты бұрын қолданылып жүрген салық жүйесінің құрылуы дұрыс деп санаймыз.
2003-2015 жж. арналған Қазақстанды индустриалды-инновациялық дамытудың стратегиясын жүзеге асыру міндеттерін ескере отырып инвестицияларды бірінші кезекте тарту үшін мынадай салалық басымдықтар анықталды: ақпараттық технологиялар; машина жасау мен металл өңдеу; құрылыс материалдар өнеркәсібі; биотехнологиялар мен мұнай химиясы.
Қазір Қазақстан Республикасындағы шет елдік және отандық инвестицияларды мемлекеттік қолдаудың негізгі шараларының жобасы мыналарды қамтиды:
инвестициялық және салық заңнамасымен белгіленген инвестициялық
преференциялар (инвестициялық салық преференциялары, кедендік баж салығын салудан босату, мемлекеттік нақты гранттар);
дамытудың мемлекеттік қаржы институттары арқылы жобаларды тең қаржыландыру;
маркетингтік-талдамалық зерттеулер мен инжиниринг және трансферттік
технология орталықтарының қосымша қызметтер көрсетуі.
Инвестициялық преференциялар беру 8 қаңтар 2003 ж. № 373 Инвестициялар туралы ҚР заңымен реттеледі. Заңда отандық шет ел инвесторлары тең дәрежеде қолдау мен кетермелеу көзделген. Осы заң инвестицияның ең төменгі шектік көлемін белгілемейді, бұл қызметтің басым түрлеріне инвестицияларды жүзеге асыратын шағын және орта бизнес кәсіпорындарын қоса алғанда, оны қолдану саласын кеңейтеді.
Салық қызметін жүзеге асырудың Қазақстан Республикасындағы салық заңнамасымен бекітілген салық салу принциптерi бар, олар:
Қазақстан Республикасының салық заңдары салық және бюджетке төленетiн басқа мiндеттi төлемдердi төлеудiң мiндеттiлiгi, салық салудың айқындығы, әдiлдiгi, салық жүйесiнiң бiртұтастығы және салық заңдарының жариялылығы принциптерiне негiзделедi. Қазақстан Республикасының салық заңдарының ережелерi осы Кодексте белгiленген салық салу принциптерiне қайшы келмеуге тиiс. Салық төлеушi салық заңдарына сәйкес салық мiндеттемелерiн толық көлемiнде және белгiленген мерзiмдерде орындауға мiндеттi. Қазақстан Республикасының салықтары және бюджетке төленетiн басқа да мiндеттi төлемдерi айқын болуға тиiс.
Салық салудың міндеттілігі принципі Салық төлеуші - салық міндеттемесін, салық агенті салықтарды есептеу, ұстау және аудару жөніндегі міндетті Қазақстан Республикасының салық заңнамасына сәйкес толық көлемде және белгіленген мерзімде орындауға міндетті.
Салық салудың айқындылығы принципі Қазақстан Республикасының салықтары және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдері айқын болуға тиіс. Салық салудың айқындылығы салық төлеушінің салық міндеттемесі, салық агентінің салықтарды есептеу, ұстау және аудару жөніндегі міндеті туындауының, орындалуының және тоқтатылуының барлық негіздері мен тәртібінің Қазақстан Республикасының салық заңнамасында белгіленуін білдіреді.
Салық салудың әділдігі принципі 1. Қазақстан Республикасында салық салу жалпыға бірдей және міндетті болып табылады. 2. Жеке-дара сипаттағы салық жеңілдіктерін беруге тыйым салынады
Салық жүйесінің біртұтастығы принципі Қазақстан Республикасының салық жүйесі Қазақстан Республикасының бүкіл аумағында барлық салық төлеушілерге (салық агенттеріне) қатысты бірыңғай жүйе болып табылады.
Қазақстан Республикасы салық заңнамасының жариялылығы принципі салық салу мәселелерін реттейтін нормативтік құқықтық актілер ресми басылымдарда міндетті түрде жариялануға жатады.
Салықтардың түрлеріне келетін болсақ, қазіргі кезде Қазақстан Республикасында олардың 13 түрі бар, сонымен қатар бұлардың құрамына 2005 жылдың 1-ші қаңтарынан енгізілген салық, бұл - экспортқа шығарылатын шикімұнай мен газ конденсатына салынатын экспортқа рента салығы .
2008 жылғы желтоқсандағы Салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы (Салық кодексі) Қазақстан Республикасының № 99-ІV Заңының 55- бабына сәйкес мынадай салықтар мен міндетті төлемдер қолданылады (01.01.2010 жылға Салық кодексінде өзгерістер мен толықтырулар енгізілгеннен кейінде осы түрлері сақталған) [6].
Қазақстан Республикасының салық саясатын ұйымдастыру, оған әсер етуші негізгі механизм, фактор ретінде Қазақстан Республикасының салық жүйесін ұйымдастыру деңгейіне әуел бастан тәуелді. Мемлекеттегі салық жүйесі құрылымы мен мәртебесін ұйымдастыру, тәуелсіздік алған сәттен бастап, әртүрлі деңгейде республиканың қоғамдық шаруашылығында салық саясатын жүргізудің формасы мен түрін анықтайды.
Кез келген мемлекеттің экономикалық өмірінде салық ең маңызды құралдарының бірі болып табылады. Салық тек маңызды ғана емес, сонымен қатар тұтас экономиканың анықтаушы компоненті. Нарықтық қатынастарға қалыптасқан мемлекеттер өздерінің салық саясатын қадағалай отырып, әлемдік экономикадағы заттардың ағымдағы жайымен сәйкес тұрақты түзетулер жүргізіліп отырады.
Нарық экономикада салық маңызды орын алатыны сөзсіз және қоғамдық өндірістің даму талаптарына жауап беретін нақты салық салу жүйесінсіз тиімді нарық экономика болу мүмкін еместігі жөнінде сенімділікпен айтуға болады.
Мемлекет пайда болған сәттен бастап қоғамдағы экономикалық қатынастар салықтың басты бөлімі. Дамыған елдердегі салық жүйесі әр түрлі саяси, экономикалық, әскери, әлеуметтік ықпал етуімен өзара айрықшаланды. ХХ ғасыр. 60 жылдардың аяғына қарай жүргізілген реформалар оларды жақындыра бастады. Шетелдердің салық жүйесінің маңызды белгісі болып көптеген он жылдар бойы олар халықаралық экономикалық қызмет және қарсы тұру үрдісін реттейтін құралдармен тиімді және сапалы пайдалану табылады.
Қазақстан Республикасының салық жүйесін ұйымдастыру, оған әсер етуші негізгі механизм, фактор ретінде Қазақстан Республикасының салық жүйесін ұйымдастыру деңгейіне әуел бастан тәуелді. Мемлекеттегі салық жүйесі құрылымы мен мәртебесін ұйымдастыру, тәуелсіздік алған сәттен бастап, әртүрлі деңгейде республиканың қоғамдық шаруашылығында салық саясатын жүргізудің формасы мен түрін анықтайды .
Салық жүйесі (грек тілінен аударғанда "бөліктерден құралған бүтін" деген ұғымды білдіреді) - бұл салық белгілі бір біртұтастық немесе кешен, ол салық төлеуші мен мемлекеттің мүддесін емдеу мақсатында бір-бірімен өзара байланыстағы салықтардың жиынтығынан тұрады. Бұл жүйенің құрамына мыналар кіреді:
салық қатынасын реттейтін құқықтық және нормативті база (салық кодексі, жарлық, инструкциялар т.с.с);
салықты және басқа да міндетті төлемдерді жинау және құрау тәсілі. Олардың әртүрлілігі, салық салу принципі, салық элементтері;
салық бақылауын жүргізудің түрлері мен формалары (салық есебінің камералды бақылау, салық төлеушінің мониторингі, құжаттық және рейдтік салықты тексеру және т.б);
Салықты және басқа міндетті төлемдерді жинау қызметі кіретін, ұйымдар атап айтқанда, ҚР МКМ, салық органдары, қаржы полициясы.
Салықтық өкiлеттiктердiң орталықтандырылуымен жүргiзiлетiн, шығыстарды орталықсыздандыру, аумақтар арасындағы теңсiздiктiң жоғарылауына әкелді. Бюджетаралық қатынастарды реттеуде маңызды орын алатын, бюджеттің басты кіріс көзі болып табылатын, салықтар көмегімен реттеуді қарастырайық. Ол үшін ең алдымен салықтық реттеу ұғымына сипаттама беру қажет.
Салықтар барлық елдерде олардың қоғамдық-экономикалық құрылысы мен саяси бағытына қарамастан ұлттық мемлекет кірістерінің негізгі көзі - ұлттық табысты қайта бөлудің басты қаржылық құралы, мемлекеттің кірістерін және бюджеттің кірістерін қалыптастырудың шешуші көзі болып табылады. Салықтарда мемлекеттің экономикалық мазмұны нақты түрде көрінеді, ал салықтардың әлеуметтік-экономикалық мәні, олардың түрлері мен рөлі қоғамның экономикалық құрылысымен, мемлекеттің табиғатымен және функцияларымен анықталады.
Экономиканы мемлекеттік реттеу басқарудың сәйкес тұтқаларына сүйенеді. Мұндай тұтқалардың бірі салықтар болып табылады. Бұл, экономикалық өмірге араласу тек қана кәсіпкерлік қызметті жүргізуді анықтайтын мемлекеттік актілерді шығарумен емес және шаруашылық жүргізуші субъектілердегі мүліктің және қаражаттың бөлігін алумен түсіндіріледі. Сонымен, салықтар жалпы ішкі өнімді және ұлттық кірісті бөлу үдерісінде маңызды рөл атқарады.
Салық салу практикасын теориялық негіздеу салық теориясында белгіленеді. Олардың эволюциясы экономикалық ойлардың әртүрлі бағыттарының бір уақытта дамуымен жүрді. Салық жүйесінің тұжырымдамалық моделдері мемлекеттің экономикалық саясатына тәуелді дамыды.
Ұзақ уақыт ағымында экономикадағы салықтар рөлі туралы классикалық ұсынылу болды. 200 жыл бұрын А. Смит мемлекеттік қаржылар эволюциясы туралы ғылымды ең бірінші құрды. Салық жүйесінің қалыптасуы мемлекеттің дамуының жоғары деңгейінде жүреді. Классик-ғалымдар У.Петти, Ж.Б. Сей және ағылшын экономисттері Д. Рикардо, Дж. Милль экономиканы тұрақты және өзі реттелетін жүйе ретінде қарастырады, мұнда сұраныс ұсынысты туғызады, ал оның біреуінің артықшылығы өндірушілердің шаруашылықтың тапшылықты салаларына қозғалысымен өзі теңесуі болады деп санады [7].
Салықтардың мазмұнын жүйелі зерттеген Д. Рикардо былай деп жазды: Салық салу келесідей зұлымдықтардың бірін таңдау болып табылады: егер ол пайдаға немесе кірістердің басқа көздеріне әсер етпесе, онда ол шығындарға әсер етуі керек, немесе егер оның ауыртпалығы біркелкі бөлінеді және ұдайы өндірісті тоқтатпайды десек, онда салық қайда түсетіні бәрібір. Оның еңбектері салықтан мүлдем бас тартуға шақырмайды, өйткені салықтар мемлекеттің өмір сүруінің материалдық базасын қамтамасыз етеді. Д. Рикардо өз еңбектерінде салықтардың тек бір жағын ғана қарастырған - салықтардың реттеуші әсерін көрмей, үкіметтің қажеттіліктерін қамтамасыз етуге көңіл бөлген. Д. Рикардоның пікірлесі А. Смит салықтардың қызметін басқаша қарастырған. Ол салықтар тек зұлымдық әкелмейді, салық салудың белгілі қағидаттарын сақтау кезінде олар қоғамдық дамудың маңызды жағымды факторы болады деп санаған. Ондай қағидаттарға А. Смит мыналарды жатқызған: мемлекеттің қол астындағылар үкімет шығындарын жабуға қатысуы мүмкіндігіне, өзінің салыстырмалы төлем қабілеттілігіне қарай; тек салық төлеушіге емес, кез келген адамға салық төлеу мерзімінің, тәсілдерінің және мөлшерінің белгілі болуы.
Салықтар тек мемлекеттік бюджет кірістерінің көздері рөлін атқарады, ал зерттеу пікірталастары олардың алыну әділеттілігі қағидаты төңірегінде жүргізіледі. Бірақ қоғамдағы экономикалық қатынастардың күрделенуімен, объективті циклдық үдерістердің әсерімен, классикалық ғылымды түзету, мемлекеттің рөлін, оның экономикалық үдерістерге әсерін бөлу, сондай-ақ салық салудың әлеуметтік, экономикалық шекараларын реттеу қажеттілігі туды. Жаңа ғылыми теориялар пайда болды. Қазіргі кезде экономикалық ойлардың екі негізгі бағытын бөліп алуға болады - кейнсшілдік және неоклассикалық.
А.Смит өте көп салықтар салғанға қарағанда салық ауыртпалығын төмендетуден мемлекет көп мөлшерде ұтатынын атап көрсеткен. Бұл кезде салық төлеушілер осы төлемдерді жеңілдікпен төлейді, ал бұл өз тарапынан мемлекетті жазалау және өндіріп алумен байланысты салықтар жинауға қосымша шығындардан босатады. А. Смиттің теориялық ой толғаулары оның ізбасарларына ғана емес, сондай-ақ барлық экономист-ғалымдар үшін аксиома болды.
Сонымен, 80-ші жылдардың басында АҚШ-та М. Уэйденбауммен, М. Бернспен, А. Лаффермен дамыған, ұсыныс экономикасының теориясы, салық салу үдемелілігін төмендете отырып, салықтың шекті мөлшерлемелерін қысқартуға негізделген идеяға сүйенді.
Неоклассикалық теорияның негізгі идеясы инфляцияны төмендету әдістерін іздеуге және корпорацияларға салықтық жеңілдіктердің басым мөлшерін ұсынуға негізделеді. Неоклассикалық бағыттың әдістерінің кең қолданылуымен, экономиканы реттеудің кейнсшілдік әдісі толығымен жойылмады. Кейнсшілдік теорияның дамуында да жаңа ағындар пайда бола бастады. Неокейнсшілдік теорияда салықтық проблемаларға маңызды орын берілген. Ағылшын экономистері И. Фишер және Н. Колбер тұтынуға қатысты салық салу объектілерін бөлу қажеттігін анықтаған. Осыдан жинақтауды қолдау әдісі және инфляциямен күресу құралы болып табылатын, тұтынуға салық идеясы пайда болды.
А. Вагнер 1980 жылы салықтардың әлеуметтік-саяси теориясын ұсынды, оған сәйкес салықтық саясат тек фискалдық емес, сонымен қатар әлеуметтік-саяси мақсаттарды шешуі қажет. Ол былай деп жазды: Салықтардың таза қаржылық мақсатымен қатар басқа реттеуші мақсат бөлінуі мүмкін. Реттеушілікпен жеке кірісті және мүлікті пайдалануға араласуға болады. Вагнер мемлекеттің шаруашылық өмірге араласуын кеңейтуді жақтаушы болды. Вагнердің ойынша, салықтар кез келген қоғамдағы ұлттық байлықты тарату теңсіздігін түзете алады.
Француз экономисті Ф. Кенэ осы көзқарасты ұстанды. Өзінің экономикалық кестесінде ол салықтардың қажеттігін көрсеткен, сондай-ақ салықтар капитал өндіру үдерісіне әсер ететін факторлардың бірі болып табылатындығын атап өтті.
Ф. Кенэнің ойынша дұрыс ұйымдастырылған салық таза өнім есебінен алынуы қажет және өндіріс шығындарына жатқызылмауы қажет, өйткені мұндай жағдайда ол жер иеленушіде, меншік иесінде, мемлекетте ештеңе қалдырмайды, яғни тонау құралын айқындайды.
Ф. Кенэ және А. Вагнер тұжырымдамасы бойынша, олардың салықтарды шаруашылық өмірге белсенді араласу құралы ретінде қарастырғанын, салық ауыртпалығын неғұрлым дұрыс бөлу жолымен шаруашылық өмірдің барысына кері әсерді жою немесе төмендету мүмкіндігін көрсеткенін атап өткен жөн.
Дамыған рыноктық мемлекеттерде экономиканы реттеудің ең маңызды қаржылық құралдарының бірі ретінде салықтарды пайдалану тәжірибесі, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz