Жергілікті өзін-өзі басқару органдарының қызметтерін дамыту мәселелері және бағыттары
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 3
1 ӨЗІН.ӨЗІ БАСҚАРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ.ӘДІСТЕМЕЛІК АСТАРЛАРЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
7
1.1 Қазақстандағы жергілікті өзін.өзі басқарудың саяси.құқықтық
негіздері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
7
1.2 Қазақстандағы жергілікті өзін.өзі басқарудың қалыптасуы ... ... . 20
1.3 Жергілікті өзін.өзі басқаруды дамытудың шетелдік тәжірибесі
және оны елімізде қолдану мәселелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
37
2 ЖЕРГІЛІКТІ ӨЗІН.ӨЗІ БАСҚАРУ ОРГАНДАРЫНЫҢ ҚЫЗМЕТТЕРІН СИПАТТАУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
44
2.1 Алматы облысы жергілікті өзін.өзі басқару органдарының қызметін талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
44
2.2 Ақсу ауданының жергілікті өзін.өзі басқару органдарының қызметін бағыттары ... ... ... ... ... ... ... ...
50
2.3 Жергілікті өзін.өзі басқару органдары қызметінің мәселелері ... ... . 56
3 ЖЕРГІЛІКТІ ӨЗІН.ӨЗІ БАСҚАРУ ОРГАНДАРЫНЫҢ ТИІМДІЛІГІНЕ ҚОЛ ЖЕТКІЗУ ЖОЛДАРЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
63
3.1 Жергілікті өзін.өзі басқару жүйесін және олардың мемлекеттік басқару органдарының өзара байланысын жетілдіру жолдары ... ... ... ... ..
63
3.2 Жергілікті өзін.өзі басқару органдары мәселесінің мемлекеттік маңыздылығы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
70
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 75
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 80
1 ӨЗІН.ӨЗІ БАСҚАРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ.ӘДІСТЕМЕЛІК АСТАРЛАРЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
7
1.1 Қазақстандағы жергілікті өзін.өзі басқарудың саяси.құқықтық
негіздері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
7
1.2 Қазақстандағы жергілікті өзін.өзі басқарудың қалыптасуы ... ... . 20
1.3 Жергілікті өзін.өзі басқаруды дамытудың шетелдік тәжірибесі
және оны елімізде қолдану мәселелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
37
2 ЖЕРГІЛІКТІ ӨЗІН.ӨЗІ БАСҚАРУ ОРГАНДАРЫНЫҢ ҚЫЗМЕТТЕРІН СИПАТТАУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
44
2.1 Алматы облысы жергілікті өзін.өзі басқару органдарының қызметін талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
44
2.2 Ақсу ауданының жергілікті өзін.өзі басқару органдарының қызметін бағыттары ... ... ... ... ... ... ... ...
50
2.3 Жергілікті өзін.өзі басқару органдары қызметінің мәселелері ... ... . 56
3 ЖЕРГІЛІКТІ ӨЗІН.ӨЗІ БАСҚАРУ ОРГАНДАРЫНЫҢ ТИІМДІЛІГІНЕ ҚОЛ ЖЕТКІЗУ ЖОЛДАРЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
63
3.1 Жергілікті өзін.өзі басқару жүйесін және олардың мемлекеттік басқару органдарының өзара байланысын жетілдіру жолдары ... ... ... ... ..
63
3.2 Жергілікті өзін.өзі басқару органдары мәселесінің мемлекеттік маңыздылығы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
70
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 75
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 80
Нұр Отан» партиясының XVI съезінде (11.03.2015)ҚР Президенті«Баршаға бірдей осы заманғы мемлекет: Бес институттық реформа»атты сөйлеген сөзінде институционалдық реформаның бірінші бағыты ретінде:экономикалық бағдарламаларды сапалы жүзеге асыруды және мемлекеттік қызметтерді ұсынуды қамтамасыз ететін қазіргі заманғы, кәсіби және автономиялы мемлекеттік аппаратты қалыптастыруды тапсырды [1].
Мемлекеттік басқарудың маңызы да әсерлі механизімі ретінде жергілікті өзін-өзін өзі басқаруда осы реформалық бағытқа жатады.
Тақырыптың өзектілігі.Қазақстан Республикасында тәуелсіздік алған жылдары ішінде экономиканы дамыту және қоғамды демократиялауды нарықтық жолға қою бойынша реформалар жүргізілді. Тәуелсіз мемлекет ретінде Қазақстанның алғашқы жылдарында басымдылықты көңіл мемлекеттілікті бекіту, күшейтуге, халықаралық аренада орын алуға, әлеуметтік экономикалық сферада реформалар жүргізуге аударылды. Дамудың қазіргі кезеңінде, яғни тәуелсіздіктің жалпы ұлттық негізі құрылған шақта басымдылықты тапсырмалардың бірі жергілікті мемлекеттік және өзін-өзі басқару жүйесін реформалау, бір сөзбен айтқанда мемлекетік басқаруды орталықсыздандыру болып табылады. Сондықтан жергілікті өзін-өзі басқару органдарының қызметтерін дамыту мәселелерін анықтау және даму бағыттарын ұсыну дипломдық жұмыстың тақырыбының өзектілігін көрсетеді.
«Қазақстан-2050» Стратегиясында қазіргі заманғы мемлекеттік басқарудың құрылымы мен кәсіби деңгейін жақсарту мемлекеттің ең шешуші міндеттерінің бірі ретінде белгіленген. Осы құжатта атап көрсетілгеніндей, үкімет неғұрлым маңызды және жалпымемлекеттік міндеттерді шешумен айналысып, әрбір министрлік пен басқарушы орган өздеріне тән емес функцияларды орталықтан аймақтарға және мемлекеттен жеке секторға бере отырып, олардан арылу арқылы өз жұмысын жетілдіре беруге міндетті болды.
Міне, осы құжатта көрсетілген міндеттер Елбасы Н.Назарбаевтың2014 жылғы «Нұрлы жол – болашаққа бастар жол» атты елдің ішкі және сыртқы саясаттарының негізгі бағыттарын айқындайтын Жолдауында тағы да нақтыланды. «Қазақстанды демократияландырудың жаңа кезеңі – еркін демократиялық қоғамды жедел дамыту» деп аталатын баяндамасында жергілікті өзін-өзі басқару жөнінде мыналай нақты ойлар айтты: «Конституцияның жергілікті өзін-өзі басқару мәселелері жөніндегі бөлімінде іргелі өзгерістер болады. Біздің елімізде мәслихаттар жергілікті халық жергілікті міндеттерді шешу үшін сайлайтын өкілетті органдар ретіндегі жергілікті өзін-өзі басқарудың негізі болады» [2, 1 б.].
Бұл ой бір күнде дүниеге келіп, Парламенттің алдында жария етіле салынған жоқ, ол көптеген жылдар бойғы тәжірибенің нәтижесі. Ол жөнінде Президент өзінің жыл сайынғы Қазақстан халқы алдындағы Жолдауларында, елдегі әкімшілік реформаларды дұрыс жүргізу жөніндегі ұсыныстарында елге барынша түсіндіруге тырысып келеді.
Мемлекеттік басқарудың маңызы да әсерлі механизімі ретінде жергілікті өзін-өзін өзі басқаруда осы реформалық бағытқа жатады.
Тақырыптың өзектілігі.Қазақстан Республикасында тәуелсіздік алған жылдары ішінде экономиканы дамыту және қоғамды демократиялауды нарықтық жолға қою бойынша реформалар жүргізілді. Тәуелсіз мемлекет ретінде Қазақстанның алғашқы жылдарында басымдылықты көңіл мемлекеттілікті бекіту, күшейтуге, халықаралық аренада орын алуға, әлеуметтік экономикалық сферада реформалар жүргізуге аударылды. Дамудың қазіргі кезеңінде, яғни тәуелсіздіктің жалпы ұлттық негізі құрылған шақта басымдылықты тапсырмалардың бірі жергілікті мемлекеттік және өзін-өзі басқару жүйесін реформалау, бір сөзбен айтқанда мемлекетік басқаруды орталықсыздандыру болып табылады. Сондықтан жергілікті өзін-өзі басқару органдарының қызметтерін дамыту мәселелерін анықтау және даму бағыттарын ұсыну дипломдық жұмыстың тақырыбының өзектілігін көрсетеді.
«Қазақстан-2050» Стратегиясында қазіргі заманғы мемлекеттік басқарудың құрылымы мен кәсіби деңгейін жақсарту мемлекеттің ең шешуші міндеттерінің бірі ретінде белгіленген. Осы құжатта атап көрсетілгеніндей, үкімет неғұрлым маңызды және жалпымемлекеттік міндеттерді шешумен айналысып, әрбір министрлік пен басқарушы орган өздеріне тән емес функцияларды орталықтан аймақтарға және мемлекеттен жеке секторға бере отырып, олардан арылу арқылы өз жұмысын жетілдіре беруге міндетті болды.
Міне, осы құжатта көрсетілген міндеттер Елбасы Н.Назарбаевтың2014 жылғы «Нұрлы жол – болашаққа бастар жол» атты елдің ішкі және сыртқы саясаттарының негізгі бағыттарын айқындайтын Жолдауында тағы да нақтыланды. «Қазақстанды демократияландырудың жаңа кезеңі – еркін демократиялық қоғамды жедел дамыту» деп аталатын баяндамасында жергілікті өзін-өзі басқару жөнінде мыналай нақты ойлар айтты: «Конституцияның жергілікті өзін-өзі басқару мәселелері жөніндегі бөлімінде іргелі өзгерістер болады. Біздің елімізде мәслихаттар жергілікті халық жергілікті міндеттерді шешу үшін сайлайтын өкілетті органдар ретіндегі жергілікті өзін-өзі басқарудың негізі болады» [2, 1 б.].
Бұл ой бір күнде дүниеге келіп, Парламенттің алдында жария етіле салынған жоқ, ол көптеген жылдар бойғы тәжірибенің нәтижесі. Ол жөнінде Президент өзінің жыл сайынғы Қазақстан халқы алдындағы Жолдауларында, елдегі әкімшілік реформаларды дұрыс жүргізу жөніндегі ұсыныстарында елге барынша түсіндіруге тырысып келеді.
1 «Қазақстанды демократияландырудың жаңа кезеңі – еркін демократиялық қоғамды жедел дамыту» Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаев Қазақстан Республикасы Парламенті палаталарының бірлескен отырысындағы сөйлеген сөзі //Егемен Қазақстан, 2009 жыл 18 мамыр.
2 Қазақстан Республикасының Президенті Н.Назарбаевтың Қазақстан халқына Жолдауы. 2014 жылғы.// Егемен Қазақстан – 2014 - 11 қараша
3 Кубеев Е. В интересах личности, общества, государства // Казахстанская правда. - 2023. – № 271.- 18 ноября – 2 б.
4 «Қазақстан Республикасы Конституциясына өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» Заң // Егемен Қазақстан, 22.05. 2010. – 2 б.
5 Қазақстан Республикасының Парламент ақпарат тізімі. – Алматы, 2001. - № 3 – 20б.
6 Проблемы местного самауправления// http://ru.government.kz/.
7 Қазақстан Республикасы Президенті Н.Ә.Назарбаевтың халыққа Жолдауы «Қазақстанның әлемнің бәсеке қабілетті 50 елінің қатарына ену Стратегиясы»// Казправда, 02.03.2006ж. – 3 б.
8 Халықаралық сарапшылардың пікірі // Государственная власть и местное самоуправление – 2013 – 1 – С.77-82
9 Жусипов Б.С. Проблемы государственной политики социального управления в РК // Мир человека. - 2007. - №1. – С.61-65.
10 Местное самоуправление в Республике Казахстан: круглый стол //http://dp-adilet.kz/ru/55.html].
11 Жергілікті өзін-өзі басқару болашағы туралы заң //http://www.gazeta.kz.
12 Сейлханов Е.Т. Политическая система Республики Казахстан: опыт развития и перспективы: монография. – Алматы: КИСИ при Президенте РК, 2011 –161 с.
13 Жергілікті өзін-өзі басқару //www.ksilon.kz/analitika/index.
14 Орталықсыздандыру және жергілікті өзін-өзі басқару: болашақ және үрдіс //Аль-Пари– 2012 – 3 – С.112-118.
15 Сейлханов Е.Т. Политическая система Республики Казахстан: опыт развития и перспективы: монография. – Алматы: КИСИ при Президенте РК, 2009 –С.161.
16 Қазақстандағы жергілікті өзін-өзі басқару: жай-күйі мен болашағы. // Егемен Қазақстан – 2008 - 2714 – 3 б.
17 Мамираимов Т. Комментарии к законопроекту о местном самоуправлении в РК // Заң – 2011 – 10 – Б.26-31
18 Шпаков В. Самоуправление без самоуправства // Экспресс-К. –Астана - 2011. - № 222. – С.78.
19 Жергілікті өзін-өзі басқару // http://www.vecherka.bk.kz
20 Жергілікті өзін-өзі басқару жүйесінің моделі халықаралық тәжірибеге сай келеді //BNews.kz –2011 - № 321 – 6 б.
21 Местное самоуправления: вопросы организации //Егемен Қазақстан.- 2003.- 4 сәуір.- Б.2
22 Абишева М.А. Қазақстандағы өзін-өзі басқару мәселесі // Ақиқат .- 2001 .- 3.- Б.42-46
23 Кусмангалиева Ж. Основа успеха – гражданин. О Концепции местногосамоуправления. // Саясас.- 2002.- N 7.- Б.26- 31
24 Мамираимов Т. Комментарии к законопроекту о местном самоуправлении в РК // http://www.sarap.kz
25 Зотова З.М. Власть и общество: проблемы взаимодействия / Под общ.ред. Попова С.А. - М., 2001.–144с.
26 Қазақстан Республикасының атқарушы билігін жетілдіру –заман талабы// Егемен Қазақстан.- 2006.- 25 қыркүйек.- 2 б.
27 Атаманчук Г.В Реформирования бюджетных систем: опыт Восточной Европы // Финансы. – 2010. №9. – С.67-72
28 Қазақстан Республикасындағы «Жергілікті мемлекеттік басқару және өзін-өзі басқару туралы» Заңы 23.01.2001ж., өзгерістермен және толықтырулармен 08.04.2010ж.
29 Тултабаев С.Ч.,Модель местного самоуправления Казахстана(или как повысить эффективность местного управления, пополнить бюджет и снизить безработицу) // ВЕСТНИК ДМВА МАБ - 2013 - № 1 – С.86-92
30 Ingram G. Municipal revenues and land policies - Cambridge, Mass.: Lincoln Institute of Land Policy, 2010y. Электрондық ресурс. - // http: //apps.webofknowledge.com
31 Dawson A. The MunicipalDepartment of the Rule of Law- WORLD DEVELOPMENT, 2012 - //http://apps.webofknowledge.com
32 MasseyA. Globalization and marketization of government services : comparing contemporary public sector developments - Basingstoke, Hampshire, England : Macmillan Press, 2007 // http://apps.webofknowledge.com
33 Ingraham P., Joyce P., Donahue A. Government performance : why management matters - Baltimore: Johns Hopkins University Press, 2008. // http://apps.webofknowledge.com
34 КелимхановТ.Самоуправление в Казахстане у демократических институтов - хорошее будущее //Ақиқат .- 2001ж.- 3.- С.42-46
35 Кутафин О. Е., Фадеев В. И. Муниципальное право Российской Федерации. - М.: Юристъ, 1997.
36 Ступин О. Казахстанская модель местного самоуправления //www.izvestia.kz/
37 Өзін-өзі басқарудың Қазақстандағы болашағы // Егемен Қазақстан.- 2003 ж.- 4 сәуір.- Б.2
38 Жергілікті өзін-өзі басқару жүйе үлгісі халықаралық тәжірибеде талапқа сай болып жатыр // Қоғам және саясат. - 2010. - №2 – 3 желтоқсан.- 3б.
39 Понятие и система органов местного самоуправления // Аль-Пари. – 2008 г. – №6. – С. 83-86
40 Қазақстандағы саяси реформа: болу немесе болмау? //www.iimp.kz/
41 Сыроежкин К. Неразрешимый вопрос. В Казахстане пора менять политическую систему? // www.centrasia.
42 Третнер К.Х. Реформирование межбюджетных отношений в Германии // Финансы. – 2011. №1.
43 Бурлаков Л.Н. Мәселе – жергілікті басқару // Егемен Қазақстан – 2010 - 16 ақпан – 3 б.
44 Бурлаков Л.Н. Басқарудың тиімділігі мен мөлдірлігін арттыру - өмір талабы // Егемен Қазақстан –2011 – 9.06 – 3 б.
45 Филиппов Ю.В., Авдеева Т.Т. Основы развития местного хозяйства. – М. «Дело», 2011 – 312 с.
46 Бурлаков И.Н. Модернизация системы регионального и местного самоуправления в Казахстане. Институт экономики МОН РК – Астана, 2009 – 256 с.
47 Мацупа Л. Жергілікті өзін-өзі басқару. Оған қоғам пісіп – жетілген кезде табиғи жолмен келген тиімді // Егемен Қазақстан – 2011 - 26.05. – 3б.
48 Жұмағұлов Б. Басқаруды жетілдіру бастаулары // Егемен Қазақстан, 2010 - 7.06. – 2 б.
49 Пірназар С. Жергілікті биліктің жауапкершілігі// Егемен Қазақстан - 2009 - 19.04. – 3 б.
50 Сәдірқызы Г. Жергілікті өзін-өзі басқару... // Егемен Қазақстан -2010 - 21.10. – 2 б.
51 Дәулетбаева Б. Жергілікті өзін-өзі басқару // Дала мен қала – 2011 - 2.06. – 3 б.
2 Қазақстан Республикасының Президенті Н.Назарбаевтың Қазақстан халқына Жолдауы. 2014 жылғы.// Егемен Қазақстан – 2014 - 11 қараша
3 Кубеев Е. В интересах личности, общества, государства // Казахстанская правда. - 2023. – № 271.- 18 ноября – 2 б.
4 «Қазақстан Республикасы Конституциясына өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» Заң // Егемен Қазақстан, 22.05. 2010. – 2 б.
5 Қазақстан Республикасының Парламент ақпарат тізімі. – Алматы, 2001. - № 3 – 20б.
6 Проблемы местного самауправления// http://ru.government.kz/.
7 Қазақстан Республикасы Президенті Н.Ә.Назарбаевтың халыққа Жолдауы «Қазақстанның әлемнің бәсеке қабілетті 50 елінің қатарына ену Стратегиясы»// Казправда, 02.03.2006ж. – 3 б.
8 Халықаралық сарапшылардың пікірі // Государственная власть и местное самоуправление – 2013 – 1 – С.77-82
9 Жусипов Б.С. Проблемы государственной политики социального управления в РК // Мир человека. - 2007. - №1. – С.61-65.
10 Местное самоуправление в Республике Казахстан: круглый стол //http://dp-adilet.kz/ru/55.html].
11 Жергілікті өзін-өзі басқару болашағы туралы заң //http://www.gazeta.kz.
12 Сейлханов Е.Т. Политическая система Республики Казахстан: опыт развития и перспективы: монография. – Алматы: КИСИ при Президенте РК, 2011 –161 с.
13 Жергілікті өзін-өзі басқару //www.ksilon.kz/analitika/index.
14 Орталықсыздандыру және жергілікті өзін-өзі басқару: болашақ және үрдіс //Аль-Пари– 2012 – 3 – С.112-118.
15 Сейлханов Е.Т. Политическая система Республики Казахстан: опыт развития и перспективы: монография. – Алматы: КИСИ при Президенте РК, 2009 –С.161.
16 Қазақстандағы жергілікті өзін-өзі басқару: жай-күйі мен болашағы. // Егемен Қазақстан – 2008 - 2714 – 3 б.
17 Мамираимов Т. Комментарии к законопроекту о местном самоуправлении в РК // Заң – 2011 – 10 – Б.26-31
18 Шпаков В. Самоуправление без самоуправства // Экспресс-К. –Астана - 2011. - № 222. – С.78.
19 Жергілікті өзін-өзі басқару // http://www.vecherka.bk.kz
20 Жергілікті өзін-өзі басқару жүйесінің моделі халықаралық тәжірибеге сай келеді //BNews.kz –2011 - № 321 – 6 б.
21 Местное самоуправления: вопросы организации //Егемен Қазақстан.- 2003.- 4 сәуір.- Б.2
22 Абишева М.А. Қазақстандағы өзін-өзі басқару мәселесі // Ақиқат .- 2001 .- 3.- Б.42-46
23 Кусмангалиева Ж. Основа успеха – гражданин. О Концепции местногосамоуправления. // Саясас.- 2002.- N 7.- Б.26- 31
24 Мамираимов Т. Комментарии к законопроекту о местном самоуправлении в РК // http://www.sarap.kz
25 Зотова З.М. Власть и общество: проблемы взаимодействия / Под общ.ред. Попова С.А. - М., 2001.–144с.
26 Қазақстан Республикасының атқарушы билігін жетілдіру –заман талабы// Егемен Қазақстан.- 2006.- 25 қыркүйек.- 2 б.
27 Атаманчук Г.В Реформирования бюджетных систем: опыт Восточной Европы // Финансы. – 2010. №9. – С.67-72
28 Қазақстан Республикасындағы «Жергілікті мемлекеттік басқару және өзін-өзі басқару туралы» Заңы 23.01.2001ж., өзгерістермен және толықтырулармен 08.04.2010ж.
29 Тултабаев С.Ч.,Модель местного самоуправления Казахстана(или как повысить эффективность местного управления, пополнить бюджет и снизить безработицу) // ВЕСТНИК ДМВА МАБ - 2013 - № 1 – С.86-92
30 Ingram G. Municipal revenues and land policies - Cambridge, Mass.: Lincoln Institute of Land Policy, 2010y. Электрондық ресурс. - // http: //apps.webofknowledge.com
31 Dawson A. The MunicipalDepartment of the Rule of Law- WORLD DEVELOPMENT, 2012 - //http://apps.webofknowledge.com
32 MasseyA. Globalization and marketization of government services : comparing contemporary public sector developments - Basingstoke, Hampshire, England : Macmillan Press, 2007 // http://apps.webofknowledge.com
33 Ingraham P., Joyce P., Donahue A. Government performance : why management matters - Baltimore: Johns Hopkins University Press, 2008. // http://apps.webofknowledge.com
34 КелимхановТ.Самоуправление в Казахстане у демократических институтов - хорошее будущее //Ақиқат .- 2001ж.- 3.- С.42-46
35 Кутафин О. Е., Фадеев В. И. Муниципальное право Российской Федерации. - М.: Юристъ, 1997.
36 Ступин О. Казахстанская модель местного самоуправления //www.izvestia.kz/
37 Өзін-өзі басқарудың Қазақстандағы болашағы // Егемен Қазақстан.- 2003 ж.- 4 сәуір.- Б.2
38 Жергілікті өзін-өзі басқару жүйе үлгісі халықаралық тәжірибеде талапқа сай болып жатыр // Қоғам және саясат. - 2010. - №2 – 3 желтоқсан.- 3б.
39 Понятие и система органов местного самоуправления // Аль-Пари. – 2008 г. – №6. – С. 83-86
40 Қазақстандағы саяси реформа: болу немесе болмау? //www.iimp.kz/
41 Сыроежкин К. Неразрешимый вопрос. В Казахстане пора менять политическую систему? // www.centrasia.
42 Третнер К.Х. Реформирование межбюджетных отношений в Германии // Финансы. – 2011. №1.
43 Бурлаков Л.Н. Мәселе – жергілікті басқару // Егемен Қазақстан – 2010 - 16 ақпан – 3 б.
44 Бурлаков Л.Н. Басқарудың тиімділігі мен мөлдірлігін арттыру - өмір талабы // Егемен Қазақстан –2011 – 9.06 – 3 б.
45 Филиппов Ю.В., Авдеева Т.Т. Основы развития местного хозяйства. – М. «Дело», 2011 – 312 с.
46 Бурлаков И.Н. Модернизация системы регионального и местного самоуправления в Казахстане. Институт экономики МОН РК – Астана, 2009 – 256 с.
47 Мацупа Л. Жергілікті өзін-өзі басқару. Оған қоғам пісіп – жетілген кезде табиғи жолмен келген тиімді // Егемен Қазақстан – 2011 - 26.05. – 3б.
48 Жұмағұлов Б. Басқаруды жетілдіру бастаулары // Егемен Қазақстан, 2010 - 7.06. – 2 б.
49 Пірназар С. Жергілікті биліктің жауапкершілігі// Егемен Қазақстан - 2009 - 19.04. – 3 б.
50 Сәдірқызы Г. Жергілікті өзін-өзі басқару... // Егемен Қазақстан -2010 - 21.10. – 2 б.
51 Дәулетбаева Б. Жергілікті өзін-өзі басқару // Дала мен қала – 2011 - 2.06. – 3 б.
Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі
І. Жансүгіров атындағы Жетісу мемлекеттік университеті
Сексенбаев О.
Жергілікті өзін-өзі басқару органдарының қызметтерін дамыту мәселелері және бағыттары
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
5В051000- мамандығы - Мемлекеттік және жергілікті басқару
Талдықорған 2015
Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі
І. Жансүгіров атындағы Жетісу мемлекеттік университеті
Қорғауға жіберілді
Мемлекеттік басқару және менеджмент кафедрасы
Аға оқытушы_________Бекметова А.К.
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Жергілікті өзін-өзі басқару органдарының қызметтерін дамыту мәселелері және бағыттары
5В051000- мамандығы бойынша - Мемлекеттік және жергілікті басқару
Орындаған Сексенбаев О.
Ғылыми жетекшісі
аға оқытушы Бекметова А.К.
Талдықорған 2015
Мазмұны
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
3
1 ӨЗІН-ӨЗІ БАСҚАРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ-ӘДІСТЕМЕЛІК АСТАРЛАРЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
7
1.1 Қазақстандағы жергілікті өзін-өзі басқарудың саяси-құқықтық
негіздері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
7
1.2 Қазақстандағы жергілікті өзін-өзі басқарудың қалыптасуы ... ... .
20
1.3 Жергілікті өзін-өзі басқаруды дамытудың шетелдік тәжірибесі
және оны елімізде қолдану мәселелері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ...
37
2 ЖЕРГІЛІКТІ ӨЗІН-ӨЗІ БАСҚАРУ ОРГАНДАРЫНЫҢ ҚЫЗМЕТТЕРІН СИПАТТАУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
44
2.1 Алматы облысы жергілікті өзін-өзі басқару органдарының қызметін талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... .
44
2.2 Ақсу ауданының жергілікті өзін-өзі басқару органдарының қызметін бағыттары ... ... ... ... ... ... .. ... .
50
2.3 Жергілікті өзін-өзі басқару органдары қызметінің мәселелері ... ... .
56
3 ЖЕРГІЛІКТІ ӨЗІН-ӨЗІ БАСҚАРУ ОРГАНДАРЫНЫҢ ТИІМДІЛІГІНЕ ҚОЛ ЖЕТКІЗУ ЖОЛДАРЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
63
3.1 Жергілікті өзін-өзі басқару жүйесін және олардың мемлекеттік басқару органдарының өзара байланысын жетілдіру жолдары ... ... ... ... ..
63
3.2 Жергілікті өзін-өзі басқару органдары мәселесінің мемлекеттік маңыздылығы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
70
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
75
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ...
80
КІРІСПЕ
Нұр Отан партиясының XVI съезінде (11.03.2015) ҚР Президенті Баршаға бірдей осы заманғы мемлекет: Бес институттық реформа атты сөйлеген сөзінде институционалдық реформаның бірінші бағыты ретінде: экономикалық бағдарламаларды сапалы жүзеге асыруды және мемлекеттік қызметтерді ұсынуды қамтамасыз ететін қазіргі заманғы, кәсіби және автономиялы мемлекеттік аппаратты қалыптастыруды тапсырды [1].
Мемлекеттік басқарудың маңызы да әсерлі механизімі ретінде жергілікті өзін-өзін өзі басқаруда осы реформалық бағытқа жатады.
Тақырыптың өзектілігі. Қазақстан Республикасында тәуелсіздік алған жылдары ішінде экономиканы дамыту және қоғамды демократиялауды нарықтық жолға қою бойынша реформалар жүргізілді. Тәуелсіз мемлекет ретінде Қазақстанның алғашқы жылдарында басымдылықты көңіл мемлекеттілікті бекіту, күшейтуге, халықаралық аренада орын алуға, әлеуметтік экономикалық сферада реформалар жүргізуге аударылды. Дамудың қазіргі кезеңінде, яғни тәуелсіздіктің жалпы ұлттық негізі құрылған шақта басымдылықты тапсырмалардың бірі жергілікті мемлекеттік және өзін-өзі басқару жүйесін реформалау, бір сөзбен айтқанда мемлекетік басқаруды орталықсыздандыру болып табылады. Сондықтан жергілікті өзін-өзі басқару органдарының қызметтерін дамыту мәселелерін анықтау және даму бағыттарын ұсыну дипломдық жұмыстың тақырыбының өзектілігін көрсетеді.
Қазақстан-2050 Стратегиясында қазіргі заманғы мемлекеттік басқарудың құрылымы мен кәсіби деңгейін жақсарту мемлекеттің ең шешуші міндеттерінің бірі ретінде белгіленген. Осы құжатта атап көрсетілгеніндей, үкімет неғұрлым маңызды және жалпымемлекеттік міндеттерді шешумен айналысып, әрбір министрлік пен басқарушы орган өздеріне тән емес функцияларды орталықтан аймақтарға және мемлекеттен жеке секторға бере отырып, олардан арылу арқылы өз жұмысын жетілдіре беруге міндетті болды.
Міне, осы құжатта көрсетілген міндеттер Елбасы Н.Назарбаевтың 2014 жылғы Нұрлы жол - болашаққа бастар жол атты елдің ішкі және сыртқы саясаттарының негізгі бағыттарын айқындайтын Жолдауында тағы да нақтыланды. Қазақстанды демократияландырудың жаңа кезеңі - еркін демократиялық қоғамды жедел дамыту деп аталатын баяндамасында жергілікті өзін-өзі басқару жөнінде мыналай нақты ойлар айтты: Конституцияның жергілікті өзін-өзі басқару мәселелері жөніндегі бөлімінде іргелі өзгерістер болады. Біздің елімізде мәслихаттар жергілікті халық жергілікті міндеттерді шешу үшін сайлайтын өкілетті органдар ретіндегі жергілікті өзін-өзі басқарудың негізі болады [2, 1 б.].
Бұл ой бір күнде дүниеге келіп, Парламенттің алдында жария етіле салынған жоқ, ол көптеген жылдар бойғы тәжірибенің нәтижесі. Ол жөнінде Президент өзінің жыл сайынғы Қазақстан халқы алдындағы Жолдауларында, елдегі әкімшілік реформаларды дұрыс жүргізу жөніндегі ұсыныстарында елге барынша түсіндіруге тырысып келеді.
Демократияландырудың бүгінгі жағдайындағы барысын ескерсек, жергілікті басқарудың барлық механизмдерін бірден сайланған әкімдердің қолына беру үлкен саяси-экономикалық келеңсіздіктерге соқтыруы мүмкін. Өйткені, қазіргі сайлау-басқару мәдениетінің әртүрлі деңгейде болуы, саяси-әлеуметтік ахуалдың күрделілігі, халықтың өмір сүру деңгейінің сапалық көрсеткіштерінің де бірдей еместігі және шаруашылық мәселелердің екінші деңгейге ысырылып тасталуы, ұлттық-рулық айтыс-тартыстардың тууына себепкер болуы сияқты мәселелердің бар екендігі рас.
Оған дәлел ретінде дамудың жаңа сатысының логикасына саяси жүйені модернизациялаудың сәйкес келу жөнінде міндет қойылып, оны шешу мен жетілдіру жолдары да айқын көрсетілгендігін айта аламыз.
Осы алға қойылған мақсатқа жету үшін мемлекеттің басқару орындары толықтай қамтылып, бір тізбекпен жұмыс жасауы қажет. Ол жергілікті басқару органдары қызметінің тиімділігін арттыруды да білдіреді. Жергілікті орындардағы мемлекеттік басқару жүйесі сапалық жақсартуды талап етеді. Реформалар салмағының өңірлерге көшірілуін және бірқатар функциялар мен өкілеттіктердің жергілікті деңгейге берілуін ескере отырып, Үкімет әкімдермен бірлесіп жергілікті мемлекеттік басқаруды жетілдіру және жергілікті орындардағы әкімшілік реформаларды белсенді ету жөнінде шаралар кешенін қабылдап келеді. Мұның бары осы тақырыптың өзекті екенін дәлелдейді.
Зерттеудің ғылыми жаңалылығы - Алматы облысы жергілікті өзін-өзі басқару органдарының және Ақсу аудандық мәслихатының қызметтері талданып дамыту мәселелері анықталды және жетілдіру бағыттары ұсынылды.
Зерттеу мәселесінің қазіргі жағдайы - Елімізде экономикалық реформалардың басым бағыттары мемлекеттік басқаруды орталықсыздандыру мен жергілікті өзін-өзі басқару жүйесін қалыптастыруға негізделіп отыр. Осы аталмыш процесті дамыту экономикалық жүйеге, елдің тұрақты әлеуметтік - экономикалық жағдайына байланысты.
Осы мәселе төңірегінде Елбасы Н.Ә.Назарбаев Қазақстан халқына Қазақстан - 2020: өркендеу, қауіпсіздік және барлық қазақстандықтардың әл-ауқатын жақсарту атты жолдауында басқару тетіктерін министрліктерден аймақтарға және мемлекеттен жеке секторға беру арқылы орталықсыздандырудың қажеттігі туралы айтты [3, 2 б.]. Содан бері жергілікті және өзін - өзі басқаруды жетілдіру жөнінде бірқатар жұмыстар атқарылуда.
Елімізде жергілікті өзін - өзі басқаруды енгізу, оның қазіргі жағдайына талдау жасау, шетелдік тәжірибенінің оңтайлы тұстарын қолдану және тағы да басқа мәселелерді жүзеге асыруға байланысты қызу қарқынды жұмыстар жүріп жатыр.
Бүгінгі күні қоғамда жергілікті өзін - өзі басқару туралы заң жобасының тұжырымдамасы төңірегінде аз әңгіме қозғалып жүрген жоқ. Бірақ уақыт, заман талабы аталған мәселенің көп ұзамай өмірге енгізілетінін де айғақтап беріп отыр. Бұл туралы Демократиялық реформалар бағдарламасын әзірлеу және нақтылау жөніндегі мемлекеттік комиссияның бесінші отырысында да жан-жақты сөз болып, қоғам дамуы еліміздегі саяси үдерістерге де қуатты серпін мен жеделдік беріп отырғаны атап көрсетілген болатын.
Қазақстан аумағы кең, сондықтан еліміздің табиғи байлықтарының қалыптасуы, климаттық жағдайлары және тағы басқаларының әлеуеті де әркелкі. Сонымен қатар олар демографиялық, этникалық және тарихи ерекшеліктері бойынша да бір біріне ұқсамайды. Мемлекет барлық аймақтардың қажеттіліктерін бірдей деңгейде қанағаттандыра алмайтындықтан, мемлекеттік басқару деңгейлері арасында өкілеттіліктерді бөлу қажеттігі туындайтыны заңдылық.
Дәл қазіргі кезде жергілікті мемлекеттік басқару органдары - ауыл, ауылдық округтер, аудандық маңызы бар қалалар деңгейіндегі әкімдер институттарының жұмыстары тиімді емес, олай дейтініміз жоғарыда тұрған әкімдер үкіметке тәуелді. Жергілікті басқару органдары жеке бюджетке ие еместігі салдарынан, олардың экономикалық жеке қызмет етуге мүмкіндіктерін болғызбайды. Олардың басшыларын тағайындау жүйесі әкімдерде уақытша ғана жұмыс істеу туралы ойлау психологиясын туғызады. Сондықтан олардың қызметі негізінен халықтың мүддесін қанағаттандыру мен аумақты экономикалық өсіруге емес, жоғары тұрған органдардың бұйрығын орындауға бағытталады. Міне, осындай жағдайларды біртіндеп жою және оларды болдырмаудың бір жолы - жергілікті өзін-өзі басқару жүйесін енгізу болып табылады.
Зерттеудің пәні - жергілікті өзін-өзі басқару органдарының қызметтерінің мәселелері және даму бағыттары.
Зерттеудің объектісі - Алматы облыстық және Ақсу аудандық мәслихаттарының қызметтері.
Дипломдық жұмысының мақсаты - Жергілікті өзін-өзі басқару органдарының қызметтерін талдау негізінде дамыту мәселелерін анықтау және жетілдіру бағыттарын ұсыну.
Бұл мақсатқа жету үшін келесі міндеттер анықталды:
oo өзін-өзі басқаруің теориялық-әдістемелік астарларын ашу;
oo жергілікті өзін-өзі басқаруды дамытудың шетелдік тәжірибесін сипаттау;
oo Алматы облысы жергілікті өзін-өзі басқару органдарының қызметіне талдау жүргізу;
oo Ақсу ауданының жергілікті өзін-өзі басқару органдарының қызметін сипаттау;
oo жергілікті өзін-өзі басқару органдары қызметінің мәселелерін анықтау;
oo жергілікті өзін-өзі басқару органдарының тиімділігіне қол жеткізу жолдарын анықтау.
Жұмыстың практикалық маңызы - Зерттеу нәтижелерін мемлекеттік және жергілікті басқару бағытындағы курстарда және жергілікті өзін-өзі басқару жүйесін ұйымдастыру процесте пайдалануға болады.
Зерттеу жұмысының теориялық негіздемесі - Жергілікті мемлекеттік басқару органдары жөніндегі ой-пікірді дамытуға шетелдік ғалымдар Хаузер Х.Г., Третнер К.Х., Высоцкий М.А. , Черник Д.Г., Бутаков Д.Д., Рудебек К. және басқалары жарқын із қалдырды.
Экономикалық әдебиеттерде Қазақстандағы жергілікті мемлекеттік басқару органдары мәселесіне арналған бірқатар еңбектер бар. Отандық ғалымдар Бурлаков И.Н., Воронин А.Г., Лапин В.А., Широков А.Н., Елубаева Ж., Филиппов Ю.В., Авдеева Т.Т., Бурлаков Л.Н., Мацупа Л., Шаекин Р.М. және т.б. жарияланымдарында қарастырылған.
Жергілікті өзін-өзі басқару органдары және даму басымдылықтары мәселелері отандық ғалымдар Жаманқұлов Б., Пірназар С., Сәдірқызы Г., Дәулетбаева Б., Есали А., Ихданов Ж.О., Нүкенов А., К. Мырзагелді және басқалардың еңбектерінде көрініс тапқан.
Зерттеудің әдістемелік негізі - Диплом жұмысының тақырыбын ашуда салыстырмалы, жүйелі, кешенді, обьективті-аналитикалық талдау әдістері басшылыққа алынды.
Дипломдық жұмыстың практикалық базасы - Алматы облыстық және Ақсу аудандық мәслихаттары.
Диплом жұмысы кіріспеден, үш бөлімнен, қорытындыдан және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Жұмыстың бірінші бөлімінде мемлекетті басқару мәселелерінің теориялық-әдістемелік астарлары қарастырылды. Осы бөлімде жергілікті өзін-өзі басқарудың маңызы, заңдық қалыптасуы негіздері мен дамуы, даму барысы мен болашағы, жергілікті өзін-өзі басқаруды дамытудың шетелдік тәжірибесі және оны елімізде қолдану мәселелері қарастырылған.
Екінші бөлім Алматы облыстық және Ақсу аудандық мәслихаттарының қызметтерінің қазіргі жағдайы және құрамы, жергілікті өзін-өзі басқару органдарының қызметіне талдау жүргізілген.
Дипломдық жұмыстың үшінші бөлімінде жергілікті өзін-өзі басқару органдарының тиімділігіне қол жеткізу жолдары ұсынылды.
1 ӨЗІН-ӨЗІ БАСҚАРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ-ӘДІСТЕМЕЛІК АСТАРЛАРЫ
0.1 Қазақстандағы жергілікті өзін-өзі басқарудың саяси-құқықтық негіздері
Жалпы, республикадағы конституциялық реформа жеке адам мен қоғам мүддесіне сай жүргізілуде және демократиялық үдерістердің әрі қарай жылжуына, халықтық билік институттарының қалыптасуына бағытталған, бұның саяси жүйе мен отандық парламентаризмді жетілдіруге жағдай туғызатыны сөзсіз [4, 2 б.].
Қазақстан Республикасының 2001 ж. 23-ші қаңтарында қабылданған Қазақстан Республикасындағы жергілікті мемлекеттік басқару туралы Заңына, 2009 ж. 13-ші ақпанында № 35-37 (25779-25781) Аталмыш заңда қолданылатын негізгі ұғымдар 1-ші бабының 9-шы тармағына өзгертулер енгізілді жергілікті өзін-өзі басқару - тікелей халық, сондай-ақ, мәслихаттар және басқа да жергілікті өзін-өзі басқару органдары арқылы іске асырылатын, жергілікті деңгейдегі мәселелерді өз жауапкершілігімен, аталмыш заң және басқа да нормативті құқықтық актілермен айқындалған тәртіпке сай шешетін қызмет түрі; 10-шы тармақ жергілікті өзін-өзі басқару органдары - аталмыш Заңға сәйкес, жергілікті деңгейдегі мәселелерді шешу міндеттері жүктелген органдар; 11-шы тармақ жергілікті өкілетті орган (мәслихат) - облыс (республикалық мәндегі қалалар мен астаналар) немесе аудан (облыстық мәндегі қалалар) халқымен сайланатын, халықтың еркін білдіретін және оның іске асырылуына қажетті Қазақстан Республикасының заңымен айқындалатын өлшемдерге сәйкес олардың жүзеге асырылуын бақылайтын сайланушы орган [5, 7 б.].
Қазақстан Республикасының заңына сәйкес, жергілікті өзін-өзі басқару органдары халық алдында жауапты болып табылады [6].
Үкіметтің аталмыш түзетулері жергілікті өзін-өзі басқару жүйесін жоғарыдан төмен орталықсыздандыруға, аудандар мен тұрғын аймақтарға көбірек дербестік беруге, жергілікті билік органдарының жергілікті деңгейдегі мәселелерді шешудегі құзыреттерін күшейтуге, республиканың елді-мекендерін шынайы муниципализациялауға бағытталған. Осыған байланысты, аумақтық бөліністің төменгі деңгейдегі (муниципалды) жергілікті өзін-өзі басқару мен жоғары деңгейдегі (аудандық) жергілікті мемлекеттік басқарудың сәйкестенуіне негізделген басқару жүйесі қалыптасады. Дәл осыған ұқсас үлгі Франция, Польша және басқа да мемлекеттерде тиімді қызмет етуде және ол тоталитарлық жағдайлардан кейінгі Қазақстанның дамуына әбден сәйкес келеді.
Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтың 2009 ж. 18-ші ақпанындағы Жеделдетілген экономикалық, әлеуметтік және саяси жаңғыру жолындағы Қазақстан деп аталатын жолдауында былай деп айтылды: Атқарушы биліктің билікті әрі қарай орталықсыздандыруға, мемлекеттік басқару жүйесінің тиімділігін арттыруға және реттеуге бағытталған реформаларды әрі қарай жалғастыру керек. Сонымен бірге Президент жергілікті өзін-өзі басқаруға қатысты нақты тапсырмалар берді: Үкімет Парламент қарауына мемлекеттік басқару деңгейлері арасындағы өкілетіктерді шектеу үрдісін аяқтайтын және Қазақстан Республикасындағы жергілікті өзін-өзі басқаруды айқындайтын заң жобасын жасап, енгізуі тиіс. Үкімет Қазақстандағы жергілікті өзін-өзі басқарудың дамуын қолдайтын Мемлекеттік бағдарламаны жасау керек. Атқарушы билік қызметінің жариялылығы қалыпты жағдайға айналу тиіс. Орталық билік деңгейіндегі мемлекеттік қызметтердің артық санын, өкілеттіктердің бір бөлігін жергілікті билік органдарына беру арқылы қысқарту қажет [7, 3 б.].
Мемлекеттік басқару жүйесін реформалаудың негізгі қағидалары ретінде мыналар анықталды: кезеңдердің жүйелілігі мен біртіндеп жүзеге асуы; реформалаудың кешенділігі мен ұсынылған шешімдердің жүйелі болуы; айқындылық; қабылданған шешімдердің іске асырылуын тұрақты бақылау; тартылған барлық мемлекеттік органдардың өзара қатынастарының тиімділігі.
Конституциялық реформалар аясында, мәслихаттардың жалпы мемлекеттік билік жүйесіндегі рөлі мен орны жаңаша айқындалды. Елдің Конституциясына Қазақстан Республикасының 2007 ж. 21-ші мамырынан қабылданған Қазақстан Республикасы Конституциясына өзгертулер мен толықтырулар енгізу туралы Заңымен енгізілген толықтырулар мен өзгертулерге сәйкес Қазақстандағы жергілікті өзін-өзі басқаруға байланысты мәселелер тұжырымды түрде шешілді. Біріншіден, қоғамдық және мемлекеттік институттардың қосылуына жол берілмейді деген норма алынып тасталды. Екіншіден, жергілікті өзін-өзі басқару тікелей халықтың қатысуымен, сондай-ақ, мәслихаттар және басқа да жергілікті қауымдастықтардағы халық тығыз мекен ететін аймақтарды қамтамасыз ететін жергілікті өзін-өзі басқару органдарымен іске асырылады деп айқындалды. Заңға сәйкес жергілікті өзін-өзі басқару органдарына кейбір жеке мемлекеттік қызметтер берілуі мүмкін. Сонымен, Қазақстанда азаматтарға басқа да жергілікті өзін-өзі басқару органдарын қалыптастыру құқығын беретін және қажетті өкілеттігі бар мәслихаттар негізінде жергілікті өзін-өзі басқару органдарын қалыптастыру үшін негіз жасалды.
Бүгінде біз жергілікті басқаруды реттейтін бір ғана заңды білеміз, ол - ҚР 2001 ж. 23-ші қаңтарында қабылданған Қазақстан Республикасындағы жергілікті өзін-өзі басқару туралы Заң. Ал Жергілікті өзін-өзі басқару туралы арнайы Заң Қазақстанда жоқ. Конституцияның 92 бабының 2-ші тармағына сәйкес, жергілікті өзін-өзі басқару туралы заң Конституция өз күшіне енгеннен кейінгі екі жыл аралығында қабылдануы керек болатын. Мұндай заңды қабылдауға бірнеше талпыныс жасалған болатын. Ол екі рет Парламентке кіргізілді, бірақ екеуінде де, қайта қарау үшін қайтарылып берілді. Қазір де, Жергілікті өзін-өзі басқару туралы заң жобасы Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2010 ж. 13-ші наурыздағы № 188 Үкімімен қайта шақырылды. Өйткені, Үкіметпен ұсынылған жергілікті өзін-өзі басқару туралы заң жоба, бюджетпен қамтамасыз ету бөлімінде, сондай-ақ, азаматтардың басқаруға қатысу құқығын іске асыру бөлімінде де халықаралық стандарттарға сәйкес келмеді. Жергілікті өзін-өзі басқару тетігі іс жүзінде жұмыс жасауы үшін заң жобасының идеологиясын, елдің бюджеттік және салықтық жүйесін өзгерту керек.
Қазіргі уақытта Қазақстан Республикасының Үкіметінде Қазақстан Республикасы Конституциясына өзгертулер мен толықтырулар енгізу туралы Заңының жекелеген қағидаларын іске асыру мақсатында жасалған Қазақстан Республикасының Қазақстан Республикасындағы мемлекеттік басқару мен өзін-өзі басқару туралы Заң жобасы қарастырылуда. Заң жобасы Конституциямен бекітілген мәслихаттардың мәртебесін ескеріп, жергілікті өзін-өзі басқаруды тиісті әкімшілік-аумақтық бірліктер, кеңестер, қоғамдық ұйымдар және басқа да қазіргі заңға қайшы келмейтін формалар арқылы жүзеге асыруды ұсынады. Сондай-ақ, заң жобасында мәслихаттардың рөлін күшейту, Парламент Сенаты депутаттары өкілеттіктерін мерзімнен бұрын тоқтатуға қатысты мәслихаттардың өкілеттіктерін жүзеге асыру тәртібін қарастырады. Заң жобасы жергілікті өзін-өзі басқару органдарын қалыптастыру тәртібін, жергілікті өзін-өзі басқару органдарының құқықтық мәртебесін, жергілікті қауымдастық мүшелерінің құқықтары мен міндеттерін, меншік мәселесін, жергілікті өзін-өзі басқару органдарының кірістері мен шығындарын реттейді. Жоғарыда айтылғандардың бәрін Қазақстан Республикасында жергілікті мемлекеттік басқару мен өзін-өзі басқару туралы Заңды қабылдау арқылы жүзеге асыру ұсынылады.
Сонымен, Қазақстан Республикасындағы жергілікті өзін-өзі басқаруды қабылданған заң актілеріне сәйкес қалыптастыру үдерісі белсенді түрде жалғасуда. Құқықтық, ұйымдастырушылық және қаржылық-экономикалық сипаттағы мәселелердің көп болуына қарамастан, жергілікті өзін-өзі басқару өз жұмысын жалғастыруда.
ҚР Парламенті Мәжілісінің депутаты Ш. Өтемісов: Халықаралық сарапшылардың пікірінше, қазақстандық үлгі халықаралық тәжірибеге сай келеді, өйткені, көптеген мемлекеттерге жергілікті мемлекеттік басқару мен өзін-өзі басқаруды біріктіретін аралас үлгі тән, - деп көрсетеді [8, Б.77-82 ].
Жаңа Жергілікті өзін-өзі басқару туралы Заңды қабылдау кезінде кадрлық мәселеге де назар аударған жөн. Аймақтардағы мемлекеттік басқару жүйесі сапалық жақсартуды қажет етеді. Бұл жұмысты кадрлық қорларды басқару сапасын көтеруден бастау керек. Әрбір ауданда кадрлық қор болу керек деген тұжырым өте орынды айтылған [9, 64 б.]. Басқару, ғылым ғана емес, сонымен қатар өнер де болғандықтан, - деп көрсетеді әрі қарай Б.Жүсіпов, - басқару шешімдерін қабылдаудағы түйсіктің рөлі өте жоғары және өте жауапты болады. Қазір, біздің ел саяси және экономикалық шешімдерді іздеу кезеңінде тұрған кезде кез-келген деңгейдегі басшының мынаны түсінуі өте маңызды: фирманы, кәсіпорынды не мемлекетті сәтті басқару тек басқарудың ғылыми негіздерін және осы білімдерді шығармашылық түрде қолдана білгенде ғана, яғни басқару өнерін иеленеген жағдайда ғана жемісті болуы мүмкін
Сонымен, біздің елдің алдында жергілікті өзін-өзі басқарудың қажетті экономикалық, саяси, құқықтық және ұйымдастырушылық негіздерін қалыптастыру міндеті тұр. Бәрінен бұрын, жергілікті өзін-өзі басқаруды енгізу үшін қажет болатын бюджеттік қаражаттың экономикалық-қаржылық есебі керек. Мемлекеттік деңгейде жергілікті өзін-өзі басқару негіздерін түсіндіру, қоғамдық пікірді, бірінші кезекте, ғалымдардың пікірін, сондай-ақ, аталмыш мәселе бойынша үкіметтік емес ұйымдардың пікірін айқындау және талдау саясатын жүргізу керек.
Жергілікті өзін-өзі басқаруды енгізудің әлеуметтік-құқықтық қырлары жөнінде тәуелсіз ғылыми-құқықтық сараптама жүргізу керек. Жергілікті өзін-өзі басқаруды енгізудің кезеңдерін айқындау қажет: алдымен, төменгі деңгейде - селолық (кенттік) аумақ, аудан, содан кейін облыстық деңгейде. Осы шаралардың негізінде ҚР жергілікті өзін-өзі басқаруды енгізу жөніндегі Мемлекеттік бағдарламаны жасау және қабылдау қажет.
Мемлекет басшысының 2010 ж.11-ші қыркүйегіндегі № 66 нұсқауымен мемлекеттік басқару жүйесін жетілдіру жөніндегі кешенді шаралардың негізгі бағытын айқындайтын іс-шаралардың Жоспары бекітілді:
- мемлекеттік органдар құрылымын жетілдіру;
- мемлекеттік аппараттың тұрақтылығы мен басқарылуын арттыру;
- мемлекеттік қызметтердің жоғары сапасына қол жеткізу;
- мемлекеттік органдар қызметін бағалау көрсеткішін және бюджеттік үдеріске жаңа тұрғыдан келуді енгізу;
- мемлекеттік қызметкерлер жалақысын қазақстандық ірі жекеменшік компаниялардындағы жалақыға барабар келетіндей етіп, еңбектің нақты нәтижелеріне қарай көтеру;
- коррупцияны азайту;
- мемлекеттік қызметтің жағымды имиджін қалыптастырып, нығайту.
Қазақстан Республикасындағы жергілікті өзін-өзі басқару дөңгелек үстелінің қатысушыларымен Қазақстан Республикасындағы жергілікті өзін-өзі басқару туралы Заң жобасын талқылау барысында төмендегі ұсыныстар жасалды:
- коррупциялық нормаларды, яғни, белгілі бір мөлшерде коррупциялық құқық бұзушылыққа итермелейтін (соған мүмкіндік беретін) нормаларды азайту немесе толық алып тастау. Мысалы, 18 баптың 2-ші тармағында заң актілеріне сәйкес жергілікті өзін-өзі басқару органдарына жергілікті қауымдастық меншігі нысандарын жеке немесе заңды тұлғаға уақытша қолдану, жалға беру, сондай-ақ, басқа келісімдерді жүргізу құқығы беріледі;
- ҚР Парламентімен жергілікті өзін-өзі басқарудың Еуропалық Хартиясын бекіту қажет және соның негізінде Қазақстан Республикасындағы жергілікті өзін-өзі басқару туралы Мемлекеттік тұжырымдаманы жасаған жөн, сондай-ақ, ол бүкіл халықтық талқылауға салынуы керек. Мұндай талқылаудың қорытындысы бойынша Қазақстан Республикасындағы жергілікті өзін-өзі басқару туралы жаңа заң жобасын жасауға болады;
- болашақта Жергілікті өзін-өзі басқару туралы заңда көптеген еуропалық елдердің (Венгрия, Чехия, Словакия, Эстония және т.б.) үлгісі бойынша аймақтардағы азаматтардың тікелей ерік білдіруінің келесі түрлерін бекіту өте маңызды, олар: жергілікті референдум, жергілікті қоғамдық бастама (жергілікті халықпен жергілікті деңгейдегі мәселелерді жергілікті өзін-өзі басқару органдарының құзыреті шеңберінде қарастыруы үшін ұсыну) және жергілікті қоғамдық тыңдаулар. [10]. 2000 ж. үкіметке жергілікті мемлекеттік басқару мен өзін-өзі басқару органдарының қызметін реттейтін бірден екі заң жобасы ұсынылды - Қазақстан Республикасындағы жергілікті мемлекеттік басқару және Қазақстан Республикасындағы жергілікті өзін-өзі басқару туралы. 2001 жылы Заң жобасы екі құжаттан Жергілікті мемлекеттік басқару туралы заңға айналды. Ол бойынша, жергілікті басқару жүйесіне атқарушы органдар - әкімшіліктер және өкілетті органдар - мәслихаттар кірді. Ал жергілікті өзін-өзі басқару үлкен сұрақ белгісінің астында қалды. Ғ.Қасымовтың пікірінше, бұдан он жыл бұрын екі заңды қабылдау, яғни жергілікті мемлекеттік басқару туралы және мемлекеттік өзін-өзі басқару туралы заңдарды қабылдауды талап ететін Конституцияның баптары бұзылды [11].
Қазақстандағы жергілікті өзін-өзі басқару қандай болу керек деген сұраққа жауап беруге тырысайық, өйткені дайындалып жатқан заң жобасы, осымен бесінші болып отыр. Осыған байланысты, бұған дейін қабылданған жергілікті өзін-өзі басқару туралы заң жобаларының кемшіліктерін Е.Т.Сейілханов: Жергілікті өзін-өзі басқару органдары мүлде дамымаған. Бұл жағдай жергілікті өзін-өзі басқару жүйесінің кезінде қабылданған және ұсынылған нормативті-құқықтық актілерінің жетілмегендігінен әлі күнге дейін заңмен бекітілмей отырғандығынан туындап отыр. Осы уақытқа дейін жергілікті өзін-өзі басқару қызметтерін реттеуге арналған заң шығарушылық бастамалардың жетімсіз болуының негізгі себебі олардың институционалдық мәртебесінің дұрыс ұғынылмауына, демек олардың өкілеттілігінің айқындалмауына байланысты [12, 161 б.].
Қазақстан Республикасының саяси жүйесінің қызмет етуіндегі осал тұсы жергілікті өзін-өзі басқару мәселесі болып отыр, - деп жазады Е.Т.Сейілханов. Бұл жердегі негізгі мәселе атқарушы билік пен сайланатын жергілікті билік органдары арасындағы қызметтер мен өкілеттерді нақты бөлу тетігінің жоқтығы болып табылады. Әлі күнге дейін жергілікті бюджетті қаржыландыру қоры және оның кімге бағынышты болатындығы айқындалмаған. Жергілікті өзін-өзі басқару туралы заңды қабылдауды кешіктіргендіктен, жергілікті өзін-өзі басқарудың қызмет етуінің құқықтық қоры да жоқ болып отыр [12, 103 б.].
"Ksilon Astana CG" зерттеу консалтингтік компанияның аға кеңесшісі Р.Аюпова 2010 ж. ақпанында әкімдерді сайлау және жергілікті өзін-өзі басқару тақырыбына кешенді әлеуметтік зерттеу жүргізді. Бұл зерттеу әкімдерді сайлауды енгізу және жергілікті өзін-өзі басқару жүйесін қалыптастыру мәселелеріне арналды. Сауалнамаға қатысушылар республиканың қалалық аймақтарында, сондай-ақ, ауылдық аймақтарында тұратын 18-ден жоғары тұрғындары болды. Біздің зерттеудің қорытындысы көрсеткендей, сұралған қазақстандықтардың 54% жергілікті өзін-өзі басқару жүйесін қалыптастыру қажет деп санайды. Оған қоса, біз дәл осы уақытта, дәл осы тақырыпта қазақстандық талдау құрылымдарының жұмысшылары, бірқатар саяси партиялар, зерттеу және ғылыми ұйымдардың жетекші мамандары, саясаткерлер мен әлеуметтанушылар қатысқан сараптық сауалнама жүргіздік. Олардың пікірінше, жергілікті өзін-өзі басқару жүйесін қалыптастыру өте қажет. Анығын айтсақ, олардың 70% жуығы Қазақстанда жергілікті өзін-өзі басқару жүйесін қалыптастыру идеясын қолдайды және ол елдің демократиялық даму жағдайының негізгі факторының бірі деп санайды [13].
Қандай үлгі біздің мемлекет үшін тиімді болады?, - деген сұраққа сарапшылар өздерінің белгілі бір тұжырымдарын қалыптастырған. Нақты айтқанда, сұрақ алынған мамандардың 53,3 % жергілікті өзін-өзі басқарудың Ел Президенті ұсынған үлгісін қолдайды. Яғни, олар біздің республика үшін ең оңтайлы түр халық сайлайтын, кейін олар өздері арасынан төрағаны сайлайтын кеңестер болып табылады деп есептейді. Әрі қарай Р.Аюпова, қазақстандықтардың көпшілігі жергілікті әкімдердің сайлануын енгізуді қолдайтынын көрсетеді. Нақты айтқанда, сауалнама барысында мұны 57,8% адам құптаған. Қатысушылардың тек 16,5% ғана жергілікті әкімдер осы уақытқа дейін жүргізіліп келген ескі жүйе бойынша тағайындалуы керек деп санаған. Жалпы, зерттеу қорытындылары, мәслихаттар арқылы сайланған әкімдердің белсенді әрі жақсы қызмет атқаратынын көрсетеді [14, Б.112-118].
Бюджетті төменнен жоғары қарай қалыптастыру тәжірибесін, жергілікті мемлекеттік басқару мен өзін-өзі басқару органдары арасындағы қызметтер мен өкілеттіктерді нақты межелеу негізінде бюджеттер мен оларды толықтыру көздерін межелеу, аумақтарды қолдаудың аймақтық қорларын қалыптастыруды, бекітілген жергілікті бюджеттер деңгейін қамтамасыз етудің зәрулігі байқалады.
Жергілікті өзін-өзі басқарудың тиімділігі көбінесе елдегі жүргізіліп отырған салық саясатымен тікелей байланысты деуге болмайды.
Салық саясатын реформалау жергілікті қауымдастық пен жергілікті өзін-өзі басқарудың дамуымен байланысты келесі міндеттерді шешуді ұсынады:
- қалалық және селолық аймақтарға дербес жекеменшік қаржы мен меншікті бекіту, сондай-ақ, оларды халық еркіне қарай өз бетінше қолдану құқын беру;
- кредиттік-қаржылық, бюджеттік және салықтық заңнамалардың түбегейлі өзгерту;
- конституциялық құқықтарды жүзеге асыру үшін шынайы кепілдіктерді жасау.
Биліктің бөлінісіне деген қажеттілік бір шағын аумақта бірге өмір сүретін тұрғындар тобы мен ірі әлеуметтік құрылымдардың жеке және әлеуметтік мүдделерінің бөлінісі мен қарсы тұруының тікелей салдары болып табылады. Екі іргетастың болуы және оларға теңдей сүйену, яғни қоғамдық еркіндік (көбінесе қоғамдық міндеттер деп атайды) пен жеке бастың еркіндігінің тепе-теңдігі мен бөлінісі, заңдардың тепе-теңдігі мен бөлінісі, билік тармақтары мен қызметтердің тепе-теңдігі - қоғамдық өмір ғимаратының құрылуы тиіс негізі қағидасы. Осындай жағдайда ғана мұндай ғимарат барлық сілкіністерге шыдап, кез-келген әлеуметтік құрылымды жоятын технологиялық жаңалықтардың қатаң екпініне, өмір сүру ортасының өзгерісіне, жекелеген саяси және зиялы элитаның ойларына, этникалық және аймақтық топтардың бәсекелестігіне тойтарыс бере алады.
Жергілікті өзін-өзі басқарудың кез келген анықтамалары - оның кеңестік, муниципалдық немесе кез-келген басқа нұсқасында қоғамдық өмірдің екі негізгі ғимаратының болатындығын ескеруі тиіс. Бұл біріншіден, өзінің жергілікті мүддесін ескеру. Нақ осы жергілікті өзін-өзі басқару жүзеге асырылуы тиіс. Бұл органдар тұрғындармен бірге билікті атқарып, тікелей демократияның барлық түрлерін қолдана отырып, еркіндік пен материалдық қаржыны иеленуі тиіс. Бұл органдардың ауқымды әрі мұқият қорғалатын құзыреттік саласы болу қажет. Екіншіден, жергілікті өзін-өзі басқару ортақ мүддені жүзеге асыру тиіс. Жергілікті өзін-өзі басқарудың бір мәнді болмауы оның мұраттарының екі ұдайылығын тудырады. Енді жергілікті өзін-өзі басқару органдарының өз аппаратын, бюджетін, жалақысын, қаржыларын қалыптастыруда толық дербес болатын кезі жетті.
Біздің елде жергілікті өзін-өзі басқаруды қалыптастырудың қиыншылықтары бірқатар ерекшеліктерге байланысты, олар:
- Жергілікті өзін-өзі басқару туралы қажетті құқықтық база мен заңнаманың жоқтығынан мемлекеттің субъектілері негізгі заң құжаттарды өздері жасауға мәжбүр болды және бұл көп қиындық тудырады;
- Жергілікті өзін-өзі басқарудың аумақтық ұйымдастырылу түрлерінің көптігі: біздің елде ондай түрге қалалар, аудандар, селолық аудандар (ауылдар), басқа да елді мекендер мен аумақтар жатады;
- Жергілікті өзін-өзі басқару орындары мен қызметкерлерді сайлау тәсілдерінің көп болуы. Жергілікті өзін-өзі басқару органдарының құрылымын тұрғындардың өздері анықтайды, ал олардың атаулары ұлттық, тарихи және басқа да дәстүрлерді көрсетеді: қалада бұл әкімшілік; аудан, село және басқа да муниципалды құрылымдарда - өкілдер мен депутаттар жиналысы, өзін-өзі басқару комитеті мен құрылтай және т.б.
Осыған байланысты бүгінгі күні біздің ойымызша, мынандай шараларды жүзеге асыру өте қажет:
- тұрғындардың жергілікті өзін-өзі басқаруға деген құқығын жүзеге асыруға ашық қарсылық көрсетілген жағдайда жекелеген саяси шешімдермен бірге қатал әкімшілік шараларды мемлекеттік деңгейде қолдану;
- жергілікті өзін-өзі басқаруды қалыптастыру үрдісінің жариялылығын кеңейту. Жергілікті өзін-өзі басқару жөніндегі Мемлекеттік комиссия осы мәселені қарастыру бастамасын өз мойнына алып, халықтың жергілікті өзін-өзі басқарудың қалыптасуына қатысты үдерістердің тұрақты мәліметтердің болуына қол жеткізуі тиіс. Аталған үдерістердің әртүрлі аумақтардағы нәтижелерін салыстыру үшін ғылыми баға беру үшін және бұл үдерісті толық көлемде салыстыру үшін өте маңызды. Жүйелі статистикалық ақпараттық жинақтармен қоса, жергілікті өзін-өзі басқарудың мұндай статистикалары жалпыланатын жылнама жинағын шығарып тұру керек:
- барлық сұрақтар бойынша, бірінші кезекте заңдарды жазу мен дайындау жөнінде заңдық кеңес беруді ұйымдастыру;
- жергілікті өзін-өзі басқарудың төменнен жоғары қарай қағидасы бойынша енгізілуін қарастыру;
- мемлекеттің жергілікті өзін-өзі басқаруға берілген өкілеттіктердің шекараларын және жүзеге асырылатын халық алдындағы тікелей міндеттерді анықтау;
- органдардың билікті бөлу ұстанымына негізделген өздігінен дамитын жүйе. Ең алдымен, өкілетті және атқарушы органдар болу қажет;
- жергілікті өзін-өзі басқарудың барлық нысандарына жергілікті бюджетті енгізу. Бұл жағдайда берілген мемлекеттік қызметтердің іске асырылуы жергілікті өзін-өзі басқару органдарының белгілі бір стандарттар бойынша қаржыландырылуы арқылы кепілдендірілуі керек. Жергілікті өзін-өзі басқару органдарының меншігін тиісті өкілетті жергілікті өзін-өзі басқару органының шешімі бойынша әкім жүзеге асырады;
- елдегі жергілікті өзін-өзі басқаруды қалыптастыру бойынша қызметке жауапты орталық мемлекеттік органды құру.
Жалпы, осыған байланысты Е.Т.Сейлханов: Біздіңше, реформалардың форматы келесі іс-шаралар кешенін талап етеді:
1. Халықтың мемлекеттік басқарудағы құқықтық субъектісін мемлекеттік органдардың қалыптасуы мен қызмет етуіне әсер ету арқылы көтеру; Реформалардың мазмұны: сайлау заңнамаларының жетілдірілуі, мемлекеттік органдарды қалыптастыру, жергілікті өзін-өзі басқарудың басқармаларын, әкімдерді сайлаудағы партиялардың рөлін арттыру (аудандық және жергілікті деңгейде), азаматтық қоғам институттары мен БАҚ-тың дамуы, азаматтардың мемлекеттік басқарудағы құқықтары мен оған қатысу мүмкіндіктерін кеңейту. Нәтижесі - қоғамдық тұрақтылық, қоғам - мемлекет өзара байланысының қалыптасуы, биліктің әлеуметтік қорының кеңеюі, әлеуметтік белсенділік.
2. Билікте халықтың жоғарылық ететін үрдісіне жауап беретін теңдестірілген мемлекеттік басқаруды жасау. Реформа мазмұны: биліктің өкілеттік орындарының рөлін арттыру, атқарушы биліктің қоғам мен өкілдік билік алдындағы жауапкершілігін күшейту, сот орындарының басқа билік тармақтарына тәуелсіз болуын қамтамасыз ету, дербес БАҚ-пен жергілікті өзін-өзі басқару орындарының дамуы. Нәтижесі - мемлекетті, ішкі мемлекетті бақылаудың қоғамдық тетігінің қалыптасуы, мемлекеттік институттардың тұрақтылығы.
4. Азаматтық қоғамның дамуы. Мақсат - әлеуметтік белсенділіктің қалыптасуы, қоғам мен жеке адам мүдделерін қорғау. Реформалар мазмұны: азаматтық қоғам институттарының нығаюы, дербес БАҚ-тың дамуы, жергілікті өзін-өзі басқару жүйесін жасау. Нәтиже - демократиялық режимнің саяси іргетасының дамуы, билікті қоғамдық бақылаудың күшеюі.
5.Қоғамдық сананы қайта құру. Мақсат - осы заманғы қоғамдық-саяси мәдениеттің қалыптасуы, азаматтық пен отаншылдықты арттыру, халықтың иман-адамгершілік қасиеттерін нығайту. Реформалар мазмұны: идеялық және шағармашылық бәсекелестіктерге жағдай жасау. Нәтиже - қоғамдағы жалпыұлттық идеология негізіндегі, ұлттың тұтастығы мен азаматтық ұқсастылығына негізделетін дүниетанымдық пәтуа, мәдениет пен руханиеттің, әлеуметтік және шығармашылық белсенділігінің қуатты өрлеуі [15,16 б.].
Жоғарыда айтылғандарды ескеріп, біздің республика үшін келесі реформалардың аса жоғары мәнге ие екендігін атап айту керек, мысалы, Қазақстан Республикасы Парламентінің депутаты Л.Бурлаков бізге келесі мемлекеттік басқарудың төменгі деңгейлерін әкімшілік-аймақтық бірліктер аясына тасымалдау және әкімдердің орнына жергілікті өзін-өзі басқаруды қалыптастыру керек. Және бұл жерде жергілікті өзін-өзі басқарудың француздық, сипаттап айтқанда, мэр екі фуражка киіп жүреді деп айтатын түрін қолдануға болатын шығар. Өйткені бұл жерде мэр өкілетті органның да, атқарушы органның да жетекшісі болып табылады және бір мезетте жекелеген мемлекеттік қызметтерді де атқарады, - деп санайды [16, 3 б.].
Қазақстандық гуманитарлық-саяси конъюнктура орталығының сарапшысы Т.Мамыраимов: Мәслихаттарды жергілікті өзін-өзі басқарудың негізі ретінде сақтайтын Жергілікті өзін-өзі басқару туралы заң жобасының қабылдануы жергілікті өкілеттік және атқарушы билік органдары арасындағы өзара қарым-қатынастарды жариялылық жағына қарай өзгертуге қабілетті емес. Мемлекеттік органдарға кадрларды аймақтық элита өкілдерінің қатарынан тағайындау тәжірибесінен бас тарту, сондай-ақ, мәслихаттарға сайлаудың жариялылығына көшу, жоғарыда айтылған аймақтық мәселелерді жою мүмкіндігін береді [17, Б.26-31].
Шынымен де, дамыған жергілікті өзін-өзі басқару мемлекет, қоғам және жеке тұлға мүдделерін біріктіруге мүмкіндік береді. Бірақ, үкіметтің бұл саладағы бірегей тұжырымдамасының жоқтығынан, біздің елде толыққанды жергілікті өзін-өзі басқару жүйесін қалыптастыру әлі де күрделі сипатта қап отыр. Біздіңше, үкімет Қазақстанда жергілікті өзін-өзі басқаруды қалыптастыру мен дамыту жөніндегі, жағымды халықаралық тәжірибені ескеретін, біртұтас тұжырымдама жасап шығару керек. Бұл құжатта қазақстандық үлгінің біртұтастығы баяндалуы керек. Біз Қазақстанда жергілікті өзін-өзі басқаруды енгізу қажеттілігін түсіну бар болғанына қуаныштымыз, - дейді ЕҚЫҰ Орталығының басшысы А.Кельчевский. - Әр елдің өзіндік тұжырымдамасы болады, әдетте, ол оның даму деңгейіне байланысты болмайды. Жергілікті өзін-өзі басқарудың ешқандай да айқындалған немесе тұрақты түрі болмайды, сондықтан да Қазақстанға өзге елдің тәжірибесімен санасқан жөн болады [18, 78 б.].
Сонымен бірге, әртүрлі мемлекеттерде, әртүрлі тарихи даму кезеңдерінде жергілікті өзін-өзі басқарудың түрлі үлгілері болғанын, бірақ олардың барлығының да мемлекет дамуына байланысты және мемлекет бекітетін ережелерге бағынышты болатынын ұмытпаған жөн. Бұл жағдай Қазақстан үшін, жергілікті өзін-өзі басқару аймақтарының көпшілігінің дотациялық сипатын ескеріп, ерекше өзектілікке ие. Олар мемлекеттік қаражатты алатын болғандықтан, олардың шығындары мемлекетпен қадағалануы тиіс. Сондықтан, орталық пен ауданға қатысты атқарушы билік вертикалімен жергілікті өзін-өзі басқару органдарының жалпы ұлттық, аудандық бағдаламаларды орындау және бюджетке аударымдар жасау бөлімдеріндегі есеп берулерін сақтап қалу керек.
Д. Назарбаеваның айтуынша, аталмыш заңжоба аймақтардағы, аудан деңгейіндегі қалалар мен кенттердегі мемлекеттік басқарудың қисынды жалғасы болатын жергілікті өзін-өзі басқаруды енгізуді ұсынады. Жергілікті өзін-өзі басқаруда биліктің үш тармағы бірігеді: өкілетті орган және әкімшілік бірліктің тұрғындары арасындағы дауларды қарастыратын ұжымдық немесе бірыңғай жеке орган және соңғысы жергілікті референдумдарда қабылданған шешімдерді жүзеге асыратын орган. Жергілікті өзін-өзі басқарудың үш органы да сайланатын органдар болып табылады. Өзін-өзі басқару органдарын қажетті қаржылық қаражатпен қамтамасыз ету үшін келесі үш қор белгіленеді, олар: салықтар, азаматтардың жеке жарналары және ауқымы халыққа көрсетілетін қызметтерге байланысты айқындалатын мемлекеттік дотациялар.
Мәселенің шешуші тұсы жергілікті өзін-өзі басқару органдарының мемлекеттік басқару жүйесінің қайталамай, жеке әкімшілік бірліктің дербес басқару құрылымы ретінде қарастырылуына байланысты. Дариға Назарбаеваның ойынша енгізілетін жаңалықтың басты міндеті халыққа олардың өзінің өте маңызды мәселелерін шешуге тікелей араласуына мүмкіндік беру. Жергілікті өзін-өзі басқару органдары өз бюджеттерін, белгілі бір әкімшілік бірліктің қажеттіліктерін ескеріп, өздері басқару керек. Осының барлығы жергілікті өзін-өзі басқару органдарына олар қабылдайтын шешімдер үшін ауыр жауапкершілікті жүктейді. Бүгінде жергілікті өзін-өзі басқару органдары мен мемлекет арасындағы өзара әрекет пен коммуналды меншікті бөлісу мәселелері шешілмей отыр [19].
Сонымен, үкімет Қазақстандағы халықаралық тәжірибенің жағымды қырларын ғана ескермей, сонымен бірге қазіргі қазақстандық қоғамның ерекшеліктерін де ескеретін, жергілікті өзін-өзі басқару жүйесінің қалыптасуы мен дамуы туралы тұжырымдама жасау керек. Қабылдануы тиіс құжатта қазақстандық жергілікті өзін-өзі басқару үлгісінің біртұтас жүйесін бйенелеу керек. Жергілікті өзін-өзі басқарудың негізі ретінде қазіргі жергілікті өкілетті органдар - мәслихаттар алынуы мүмкін, бірақ олар атқарушы билік органдарының қызметін, жергілікті бюджеттің қалыптасуы мен атқарылуын бақылайтын барынша кең өкілеттік беріліп, өзгертілу тиіс. Заң жобасында жергілікті деңгейдегі міндеттерді шешетін халық сайлайтын өкілетті органдар ретіндегі мәслихаттар елдегі жергілікті өзін-өзі басқарудың негізі болады деп қарастырылған. Ал әкімдер бұл жағдайда жергілікті өзін-өзі басқару жүйесіне кірігіп, жергілікті мемлекеттік басқару қызметтерімен қоса жергілікті деңгейдегі мәселелерді шешетін болады [20, 6 б.].
Астанада өткен Қазақстандағы жаңа конституциялық кеңістік жағдайындағы жергілікті өзін-өзі басқару конференциясының сарапшылары азаматтардың жергілікті өзін-өзі басқаруды іске асыруға деген конституциялық құқықтарына қарама-қайшы келетін нормаларды жою мақсатында жергілікті өзін-өзі басқару мәселелері жөніндегі қазақстандық заңнамаларды жүйелеуді, сондай-ақ, жергілікті өзін-өзі басқару институттарының дамуына бірегей тұрғыдан келуге қол жеткізу үшін парламенттік тыңдауларды жүргізуге кеңес берді [21, 2 б.].
Қазақстан Республикасы Президентіне қарасты Қазақстандық стратегиялық зерттеу институты директорының орынбасары, саяси ғылымдардың кандидаты М.А. Әбішева: Жергілікті өзін-өзі басқару туралы заңды толығымен сақалды заң деп санауға болады, - деп есептейді. Республикада белгілі бір уақыт Кеңес Одағының заңдары қызмет атқарып келді. Бұл ерекше қиындық туғызған жоқ. 1993 ж. жергілікті өзін-өзі басқарудың аясын тарылтқан Қазақстан Республикасының жергілікті өкілетті және атқарушы органдар туралы жаңа заң қабылданды. Бірақ, жергілікті өзін-өзі басқару жүйесінің қызмет ету тетігін айқындайтын заңдық база болмағандықтан, аталмыш заң тек қағаз жүзінде болды және әрі қарай даму мүмкіндігіне ие болмады. Бірақ, дәл осы құжаттардың жергілікті мемлекеттік басқару мен жергілікті өзін-өзі басқару органдарын бірінші болып межелеп бергенін де атап өту керек. Сонымен, Қазақстанда оны көптеген бақытсыздықтардан, бірінші кезекте, қатал экономикалық дағдарыс жағдайында сепаратизмнен сақтап қалған қатал билік вертикалі құрылды [22, Б.42-46].
Өзін-өзі басқару, бұл - тікелей демократияның өзі, халық билігі. Қазіргі әлемде мемлекеттің табысты болуын азаматтардың қабілетін тиімді пайдалану анықтайды. Дәл осы себептен дамыған мемлекеттердің көбісі жергілікті өзін-өзі басқару үлгілерін жетілдіруге тырысады. Биліктің аталмыш деңгейі халыққа анағұрлым жақын болады, оны халық сайлайды, оған бағынышты және ол тұрғындардыңнегізгі қажеттіліктерін өтеу мәселелерін шешеді. Жергілікті өзін-өзі басқарудың ұтымды құрылуында жергілікті қорлар оңтайлы жұмсалып қана қоймай, сонымен бірге, халықтың билікке деген сенімі арта түседі. Қазіргі даму кезеңінде мұндай міндет Қазақстанның да алдында тұр. Оның ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
І. Жансүгіров атындағы Жетісу мемлекеттік университеті
Сексенбаев О.
Жергілікті өзін-өзі басқару органдарының қызметтерін дамыту мәселелері және бағыттары
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
5В051000- мамандығы - Мемлекеттік және жергілікті басқару
Талдықорған 2015
Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі
І. Жансүгіров атындағы Жетісу мемлекеттік университеті
Қорғауға жіберілді
Мемлекеттік басқару және менеджмент кафедрасы
Аға оқытушы_________Бекметова А.К.
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Жергілікті өзін-өзі басқару органдарының қызметтерін дамыту мәселелері және бағыттары
5В051000- мамандығы бойынша - Мемлекеттік және жергілікті басқару
Орындаған Сексенбаев О.
Ғылыми жетекшісі
аға оқытушы Бекметова А.К.
Талдықорған 2015
Мазмұны
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
3
1 ӨЗІН-ӨЗІ БАСҚАРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ-ӘДІСТЕМЕЛІК АСТАРЛАРЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
7
1.1 Қазақстандағы жергілікті өзін-өзі басқарудың саяси-құқықтық
негіздері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
7
1.2 Қазақстандағы жергілікті өзін-өзі басқарудың қалыптасуы ... ... .
20
1.3 Жергілікті өзін-өзі басқаруды дамытудың шетелдік тәжірибесі
және оны елімізде қолдану мәселелері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ...
37
2 ЖЕРГІЛІКТІ ӨЗІН-ӨЗІ БАСҚАРУ ОРГАНДАРЫНЫҢ ҚЫЗМЕТТЕРІН СИПАТТАУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
44
2.1 Алматы облысы жергілікті өзін-өзі басқару органдарының қызметін талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... .
44
2.2 Ақсу ауданының жергілікті өзін-өзі басқару органдарының қызметін бағыттары ... ... ... ... ... ... .. ... .
50
2.3 Жергілікті өзін-өзі басқару органдары қызметінің мәселелері ... ... .
56
3 ЖЕРГІЛІКТІ ӨЗІН-ӨЗІ БАСҚАРУ ОРГАНДАРЫНЫҢ ТИІМДІЛІГІНЕ ҚОЛ ЖЕТКІЗУ ЖОЛДАРЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
63
3.1 Жергілікті өзін-өзі басқару жүйесін және олардың мемлекеттік басқару органдарының өзара байланысын жетілдіру жолдары ... ... ... ... ..
63
3.2 Жергілікті өзін-өзі басқару органдары мәселесінің мемлекеттік маңыздылығы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
70
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
75
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ...
80
КІРІСПЕ
Нұр Отан партиясының XVI съезінде (11.03.2015) ҚР Президенті Баршаға бірдей осы заманғы мемлекет: Бес институттық реформа атты сөйлеген сөзінде институционалдық реформаның бірінші бағыты ретінде: экономикалық бағдарламаларды сапалы жүзеге асыруды және мемлекеттік қызметтерді ұсынуды қамтамасыз ететін қазіргі заманғы, кәсіби және автономиялы мемлекеттік аппаратты қалыптастыруды тапсырды [1].
Мемлекеттік басқарудың маңызы да әсерлі механизімі ретінде жергілікті өзін-өзін өзі басқаруда осы реформалық бағытқа жатады.
Тақырыптың өзектілігі. Қазақстан Республикасында тәуелсіздік алған жылдары ішінде экономиканы дамыту және қоғамды демократиялауды нарықтық жолға қою бойынша реформалар жүргізілді. Тәуелсіз мемлекет ретінде Қазақстанның алғашқы жылдарында басымдылықты көңіл мемлекеттілікті бекіту, күшейтуге, халықаралық аренада орын алуға, әлеуметтік экономикалық сферада реформалар жүргізуге аударылды. Дамудың қазіргі кезеңінде, яғни тәуелсіздіктің жалпы ұлттық негізі құрылған шақта басымдылықты тапсырмалардың бірі жергілікті мемлекеттік және өзін-өзі басқару жүйесін реформалау, бір сөзбен айтқанда мемлекетік басқаруды орталықсыздандыру болып табылады. Сондықтан жергілікті өзін-өзі басқару органдарының қызметтерін дамыту мәселелерін анықтау және даму бағыттарын ұсыну дипломдық жұмыстың тақырыбының өзектілігін көрсетеді.
Қазақстан-2050 Стратегиясында қазіргі заманғы мемлекеттік басқарудың құрылымы мен кәсіби деңгейін жақсарту мемлекеттің ең шешуші міндеттерінің бірі ретінде белгіленген. Осы құжатта атап көрсетілгеніндей, үкімет неғұрлым маңызды және жалпымемлекеттік міндеттерді шешумен айналысып, әрбір министрлік пен басқарушы орган өздеріне тән емес функцияларды орталықтан аймақтарға және мемлекеттен жеке секторға бере отырып, олардан арылу арқылы өз жұмысын жетілдіре беруге міндетті болды.
Міне, осы құжатта көрсетілген міндеттер Елбасы Н.Назарбаевтың 2014 жылғы Нұрлы жол - болашаққа бастар жол атты елдің ішкі және сыртқы саясаттарының негізгі бағыттарын айқындайтын Жолдауында тағы да нақтыланды. Қазақстанды демократияландырудың жаңа кезеңі - еркін демократиялық қоғамды жедел дамыту деп аталатын баяндамасында жергілікті өзін-өзі басқару жөнінде мыналай нақты ойлар айтты: Конституцияның жергілікті өзін-өзі басқару мәселелері жөніндегі бөлімінде іргелі өзгерістер болады. Біздің елімізде мәслихаттар жергілікті халық жергілікті міндеттерді шешу үшін сайлайтын өкілетті органдар ретіндегі жергілікті өзін-өзі басқарудың негізі болады [2, 1 б.].
Бұл ой бір күнде дүниеге келіп, Парламенттің алдында жария етіле салынған жоқ, ол көптеген жылдар бойғы тәжірибенің нәтижесі. Ол жөнінде Президент өзінің жыл сайынғы Қазақстан халқы алдындағы Жолдауларында, елдегі әкімшілік реформаларды дұрыс жүргізу жөніндегі ұсыныстарында елге барынша түсіндіруге тырысып келеді.
Демократияландырудың бүгінгі жағдайындағы барысын ескерсек, жергілікті басқарудың барлық механизмдерін бірден сайланған әкімдердің қолына беру үлкен саяси-экономикалық келеңсіздіктерге соқтыруы мүмкін. Өйткені, қазіргі сайлау-басқару мәдениетінің әртүрлі деңгейде болуы, саяси-әлеуметтік ахуалдың күрделілігі, халықтың өмір сүру деңгейінің сапалық көрсеткіштерінің де бірдей еместігі және шаруашылық мәселелердің екінші деңгейге ысырылып тасталуы, ұлттық-рулық айтыс-тартыстардың тууына себепкер болуы сияқты мәселелердің бар екендігі рас.
Оған дәлел ретінде дамудың жаңа сатысының логикасына саяси жүйені модернизациялаудың сәйкес келу жөнінде міндет қойылып, оны шешу мен жетілдіру жолдары да айқын көрсетілгендігін айта аламыз.
Осы алға қойылған мақсатқа жету үшін мемлекеттің басқару орындары толықтай қамтылып, бір тізбекпен жұмыс жасауы қажет. Ол жергілікті басқару органдары қызметінің тиімділігін арттыруды да білдіреді. Жергілікті орындардағы мемлекеттік басқару жүйесі сапалық жақсартуды талап етеді. Реформалар салмағының өңірлерге көшірілуін және бірқатар функциялар мен өкілеттіктердің жергілікті деңгейге берілуін ескере отырып, Үкімет әкімдермен бірлесіп жергілікті мемлекеттік басқаруды жетілдіру және жергілікті орындардағы әкімшілік реформаларды белсенді ету жөнінде шаралар кешенін қабылдап келеді. Мұның бары осы тақырыптың өзекті екенін дәлелдейді.
Зерттеудің ғылыми жаңалылығы - Алматы облысы жергілікті өзін-өзі басқару органдарының және Ақсу аудандық мәслихатының қызметтері талданып дамыту мәселелері анықталды және жетілдіру бағыттары ұсынылды.
Зерттеу мәселесінің қазіргі жағдайы - Елімізде экономикалық реформалардың басым бағыттары мемлекеттік басқаруды орталықсыздандыру мен жергілікті өзін-өзі басқару жүйесін қалыптастыруға негізделіп отыр. Осы аталмыш процесті дамыту экономикалық жүйеге, елдің тұрақты әлеуметтік - экономикалық жағдайына байланысты.
Осы мәселе төңірегінде Елбасы Н.Ә.Назарбаев Қазақстан халқына Қазақстан - 2020: өркендеу, қауіпсіздік және барлық қазақстандықтардың әл-ауқатын жақсарту атты жолдауында басқару тетіктерін министрліктерден аймақтарға және мемлекеттен жеке секторға беру арқылы орталықсыздандырудың қажеттігі туралы айтты [3, 2 б.]. Содан бері жергілікті және өзін - өзі басқаруды жетілдіру жөнінде бірқатар жұмыстар атқарылуда.
Елімізде жергілікті өзін - өзі басқаруды енгізу, оның қазіргі жағдайына талдау жасау, шетелдік тәжірибенінің оңтайлы тұстарын қолдану және тағы да басқа мәселелерді жүзеге асыруға байланысты қызу қарқынды жұмыстар жүріп жатыр.
Бүгінгі күні қоғамда жергілікті өзін - өзі басқару туралы заң жобасының тұжырымдамасы төңірегінде аз әңгіме қозғалып жүрген жоқ. Бірақ уақыт, заман талабы аталған мәселенің көп ұзамай өмірге енгізілетінін де айғақтап беріп отыр. Бұл туралы Демократиялық реформалар бағдарламасын әзірлеу және нақтылау жөніндегі мемлекеттік комиссияның бесінші отырысында да жан-жақты сөз болып, қоғам дамуы еліміздегі саяси үдерістерге де қуатты серпін мен жеделдік беріп отырғаны атап көрсетілген болатын.
Қазақстан аумағы кең, сондықтан еліміздің табиғи байлықтарының қалыптасуы, климаттық жағдайлары және тағы басқаларының әлеуеті де әркелкі. Сонымен қатар олар демографиялық, этникалық және тарихи ерекшеліктері бойынша да бір біріне ұқсамайды. Мемлекет барлық аймақтардың қажеттіліктерін бірдей деңгейде қанағаттандыра алмайтындықтан, мемлекеттік басқару деңгейлері арасында өкілеттіліктерді бөлу қажеттігі туындайтыны заңдылық.
Дәл қазіргі кезде жергілікті мемлекеттік басқару органдары - ауыл, ауылдық округтер, аудандық маңызы бар қалалар деңгейіндегі әкімдер институттарының жұмыстары тиімді емес, олай дейтініміз жоғарыда тұрған әкімдер үкіметке тәуелді. Жергілікті басқару органдары жеке бюджетке ие еместігі салдарынан, олардың экономикалық жеке қызмет етуге мүмкіндіктерін болғызбайды. Олардың басшыларын тағайындау жүйесі әкімдерде уақытша ғана жұмыс істеу туралы ойлау психологиясын туғызады. Сондықтан олардың қызметі негізінен халықтың мүддесін қанағаттандыру мен аумақты экономикалық өсіруге емес, жоғары тұрған органдардың бұйрығын орындауға бағытталады. Міне, осындай жағдайларды біртіндеп жою және оларды болдырмаудың бір жолы - жергілікті өзін-өзі басқару жүйесін енгізу болып табылады.
Зерттеудің пәні - жергілікті өзін-өзі басқару органдарының қызметтерінің мәселелері және даму бағыттары.
Зерттеудің объектісі - Алматы облыстық және Ақсу аудандық мәслихаттарының қызметтері.
Дипломдық жұмысының мақсаты - Жергілікті өзін-өзі басқару органдарының қызметтерін талдау негізінде дамыту мәселелерін анықтау және жетілдіру бағыттарын ұсыну.
Бұл мақсатқа жету үшін келесі міндеттер анықталды:
oo өзін-өзі басқаруің теориялық-әдістемелік астарларын ашу;
oo жергілікті өзін-өзі басқаруды дамытудың шетелдік тәжірибесін сипаттау;
oo Алматы облысы жергілікті өзін-өзі басқару органдарының қызметіне талдау жүргізу;
oo Ақсу ауданының жергілікті өзін-өзі басқару органдарының қызметін сипаттау;
oo жергілікті өзін-өзі басқару органдары қызметінің мәселелерін анықтау;
oo жергілікті өзін-өзі басқару органдарының тиімділігіне қол жеткізу жолдарын анықтау.
Жұмыстың практикалық маңызы - Зерттеу нәтижелерін мемлекеттік және жергілікті басқару бағытындағы курстарда және жергілікті өзін-өзі басқару жүйесін ұйымдастыру процесте пайдалануға болады.
Зерттеу жұмысының теориялық негіздемесі - Жергілікті мемлекеттік басқару органдары жөніндегі ой-пікірді дамытуға шетелдік ғалымдар Хаузер Х.Г., Третнер К.Х., Высоцкий М.А. , Черник Д.Г., Бутаков Д.Д., Рудебек К. және басқалары жарқын із қалдырды.
Экономикалық әдебиеттерде Қазақстандағы жергілікті мемлекеттік басқару органдары мәселесіне арналған бірқатар еңбектер бар. Отандық ғалымдар Бурлаков И.Н., Воронин А.Г., Лапин В.А., Широков А.Н., Елубаева Ж., Филиппов Ю.В., Авдеева Т.Т., Бурлаков Л.Н., Мацупа Л., Шаекин Р.М. және т.б. жарияланымдарында қарастырылған.
Жергілікті өзін-өзі басқару органдары және даму басымдылықтары мәселелері отандық ғалымдар Жаманқұлов Б., Пірназар С., Сәдірқызы Г., Дәулетбаева Б., Есали А., Ихданов Ж.О., Нүкенов А., К. Мырзагелді және басқалардың еңбектерінде көрініс тапқан.
Зерттеудің әдістемелік негізі - Диплом жұмысының тақырыбын ашуда салыстырмалы, жүйелі, кешенді, обьективті-аналитикалық талдау әдістері басшылыққа алынды.
Дипломдық жұмыстың практикалық базасы - Алматы облыстық және Ақсу аудандық мәслихаттары.
Диплом жұмысы кіріспеден, үш бөлімнен, қорытындыдан және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Жұмыстың бірінші бөлімінде мемлекетті басқару мәселелерінің теориялық-әдістемелік астарлары қарастырылды. Осы бөлімде жергілікті өзін-өзі басқарудың маңызы, заңдық қалыптасуы негіздері мен дамуы, даму барысы мен болашағы, жергілікті өзін-өзі басқаруды дамытудың шетелдік тәжірибесі және оны елімізде қолдану мәселелері қарастырылған.
Екінші бөлім Алматы облыстық және Ақсу аудандық мәслихаттарының қызметтерінің қазіргі жағдайы және құрамы, жергілікті өзін-өзі басқару органдарының қызметіне талдау жүргізілген.
Дипломдық жұмыстың үшінші бөлімінде жергілікті өзін-өзі басқару органдарының тиімділігіне қол жеткізу жолдары ұсынылды.
1 ӨЗІН-ӨЗІ БАСҚАРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ-ӘДІСТЕМЕЛІК АСТАРЛАРЫ
0.1 Қазақстандағы жергілікті өзін-өзі басқарудың саяси-құқықтық негіздері
Жалпы, республикадағы конституциялық реформа жеке адам мен қоғам мүддесіне сай жүргізілуде және демократиялық үдерістердің әрі қарай жылжуына, халықтық билік институттарының қалыптасуына бағытталған, бұның саяси жүйе мен отандық парламентаризмді жетілдіруге жағдай туғызатыны сөзсіз [4, 2 б.].
Қазақстан Республикасының 2001 ж. 23-ші қаңтарында қабылданған Қазақстан Республикасындағы жергілікті мемлекеттік басқару туралы Заңына, 2009 ж. 13-ші ақпанында № 35-37 (25779-25781) Аталмыш заңда қолданылатын негізгі ұғымдар 1-ші бабының 9-шы тармағына өзгертулер енгізілді жергілікті өзін-өзі басқару - тікелей халық, сондай-ақ, мәслихаттар және басқа да жергілікті өзін-өзі басқару органдары арқылы іске асырылатын, жергілікті деңгейдегі мәселелерді өз жауапкершілігімен, аталмыш заң және басқа да нормативті құқықтық актілермен айқындалған тәртіпке сай шешетін қызмет түрі; 10-шы тармақ жергілікті өзін-өзі басқару органдары - аталмыш Заңға сәйкес, жергілікті деңгейдегі мәселелерді шешу міндеттері жүктелген органдар; 11-шы тармақ жергілікті өкілетті орган (мәслихат) - облыс (республикалық мәндегі қалалар мен астаналар) немесе аудан (облыстық мәндегі қалалар) халқымен сайланатын, халықтың еркін білдіретін және оның іске асырылуына қажетті Қазақстан Республикасының заңымен айқындалатын өлшемдерге сәйкес олардың жүзеге асырылуын бақылайтын сайланушы орган [5, 7 б.].
Қазақстан Республикасының заңына сәйкес, жергілікті өзін-өзі басқару органдары халық алдында жауапты болып табылады [6].
Үкіметтің аталмыш түзетулері жергілікті өзін-өзі басқару жүйесін жоғарыдан төмен орталықсыздандыруға, аудандар мен тұрғын аймақтарға көбірек дербестік беруге, жергілікті билік органдарының жергілікті деңгейдегі мәселелерді шешудегі құзыреттерін күшейтуге, республиканың елді-мекендерін шынайы муниципализациялауға бағытталған. Осыған байланысты, аумақтық бөліністің төменгі деңгейдегі (муниципалды) жергілікті өзін-өзі басқару мен жоғары деңгейдегі (аудандық) жергілікті мемлекеттік басқарудың сәйкестенуіне негізделген басқару жүйесі қалыптасады. Дәл осыған ұқсас үлгі Франция, Польша және басқа да мемлекеттерде тиімді қызмет етуде және ол тоталитарлық жағдайлардан кейінгі Қазақстанның дамуына әбден сәйкес келеді.
Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтың 2009 ж. 18-ші ақпанындағы Жеделдетілген экономикалық, әлеуметтік және саяси жаңғыру жолындағы Қазақстан деп аталатын жолдауында былай деп айтылды: Атқарушы биліктің билікті әрі қарай орталықсыздандыруға, мемлекеттік басқару жүйесінің тиімділігін арттыруға және реттеуге бағытталған реформаларды әрі қарай жалғастыру керек. Сонымен бірге Президент жергілікті өзін-өзі басқаруға қатысты нақты тапсырмалар берді: Үкімет Парламент қарауына мемлекеттік басқару деңгейлері арасындағы өкілетіктерді шектеу үрдісін аяқтайтын және Қазақстан Республикасындағы жергілікті өзін-өзі басқаруды айқындайтын заң жобасын жасап, енгізуі тиіс. Үкімет Қазақстандағы жергілікті өзін-өзі басқарудың дамуын қолдайтын Мемлекеттік бағдарламаны жасау керек. Атқарушы билік қызметінің жариялылығы қалыпты жағдайға айналу тиіс. Орталық билік деңгейіндегі мемлекеттік қызметтердің артық санын, өкілеттіктердің бір бөлігін жергілікті билік органдарына беру арқылы қысқарту қажет [7, 3 б.].
Мемлекеттік басқару жүйесін реформалаудың негізгі қағидалары ретінде мыналар анықталды: кезеңдердің жүйелілігі мен біртіндеп жүзеге асуы; реформалаудың кешенділігі мен ұсынылған шешімдердің жүйелі болуы; айқындылық; қабылданған шешімдердің іске асырылуын тұрақты бақылау; тартылған барлық мемлекеттік органдардың өзара қатынастарының тиімділігі.
Конституциялық реформалар аясында, мәслихаттардың жалпы мемлекеттік билік жүйесіндегі рөлі мен орны жаңаша айқындалды. Елдің Конституциясына Қазақстан Республикасының 2007 ж. 21-ші мамырынан қабылданған Қазақстан Республикасы Конституциясына өзгертулер мен толықтырулар енгізу туралы Заңымен енгізілген толықтырулар мен өзгертулерге сәйкес Қазақстандағы жергілікті өзін-өзі басқаруға байланысты мәселелер тұжырымды түрде шешілді. Біріншіден, қоғамдық және мемлекеттік институттардың қосылуына жол берілмейді деген норма алынып тасталды. Екіншіден, жергілікті өзін-өзі басқару тікелей халықтың қатысуымен, сондай-ақ, мәслихаттар және басқа да жергілікті қауымдастықтардағы халық тығыз мекен ететін аймақтарды қамтамасыз ететін жергілікті өзін-өзі басқару органдарымен іске асырылады деп айқындалды. Заңға сәйкес жергілікті өзін-өзі басқару органдарына кейбір жеке мемлекеттік қызметтер берілуі мүмкін. Сонымен, Қазақстанда азаматтарға басқа да жергілікті өзін-өзі басқару органдарын қалыптастыру құқығын беретін және қажетті өкілеттігі бар мәслихаттар негізінде жергілікті өзін-өзі басқару органдарын қалыптастыру үшін негіз жасалды.
Бүгінде біз жергілікті басқаруды реттейтін бір ғана заңды білеміз, ол - ҚР 2001 ж. 23-ші қаңтарында қабылданған Қазақстан Республикасындағы жергілікті өзін-өзі басқару туралы Заң. Ал Жергілікті өзін-өзі басқару туралы арнайы Заң Қазақстанда жоқ. Конституцияның 92 бабының 2-ші тармағына сәйкес, жергілікті өзін-өзі басқару туралы заң Конституция өз күшіне енгеннен кейінгі екі жыл аралығында қабылдануы керек болатын. Мұндай заңды қабылдауға бірнеше талпыныс жасалған болатын. Ол екі рет Парламентке кіргізілді, бірақ екеуінде де, қайта қарау үшін қайтарылып берілді. Қазір де, Жергілікті өзін-өзі басқару туралы заң жобасы Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2010 ж. 13-ші наурыздағы № 188 Үкімімен қайта шақырылды. Өйткені, Үкіметпен ұсынылған жергілікті өзін-өзі басқару туралы заң жоба, бюджетпен қамтамасыз ету бөлімінде, сондай-ақ, азаматтардың басқаруға қатысу құқығын іске асыру бөлімінде де халықаралық стандарттарға сәйкес келмеді. Жергілікті өзін-өзі басқару тетігі іс жүзінде жұмыс жасауы үшін заң жобасының идеологиясын, елдің бюджеттік және салықтық жүйесін өзгерту керек.
Қазіргі уақытта Қазақстан Республикасының Үкіметінде Қазақстан Республикасы Конституциясына өзгертулер мен толықтырулар енгізу туралы Заңының жекелеген қағидаларын іске асыру мақсатында жасалған Қазақстан Республикасының Қазақстан Республикасындағы мемлекеттік басқару мен өзін-өзі басқару туралы Заң жобасы қарастырылуда. Заң жобасы Конституциямен бекітілген мәслихаттардың мәртебесін ескеріп, жергілікті өзін-өзі басқаруды тиісті әкімшілік-аумақтық бірліктер, кеңестер, қоғамдық ұйымдар және басқа да қазіргі заңға қайшы келмейтін формалар арқылы жүзеге асыруды ұсынады. Сондай-ақ, заң жобасында мәслихаттардың рөлін күшейту, Парламент Сенаты депутаттары өкілеттіктерін мерзімнен бұрын тоқтатуға қатысты мәслихаттардың өкілеттіктерін жүзеге асыру тәртібін қарастырады. Заң жобасы жергілікті өзін-өзі басқару органдарын қалыптастыру тәртібін, жергілікті өзін-өзі басқару органдарының құқықтық мәртебесін, жергілікті қауымдастық мүшелерінің құқықтары мен міндеттерін, меншік мәселесін, жергілікті өзін-өзі басқару органдарының кірістері мен шығындарын реттейді. Жоғарыда айтылғандардың бәрін Қазақстан Республикасында жергілікті мемлекеттік басқару мен өзін-өзі басқару туралы Заңды қабылдау арқылы жүзеге асыру ұсынылады.
Сонымен, Қазақстан Республикасындағы жергілікті өзін-өзі басқаруды қабылданған заң актілеріне сәйкес қалыптастыру үдерісі белсенді түрде жалғасуда. Құқықтық, ұйымдастырушылық және қаржылық-экономикалық сипаттағы мәселелердің көп болуына қарамастан, жергілікті өзін-өзі басқару өз жұмысын жалғастыруда.
ҚР Парламенті Мәжілісінің депутаты Ш. Өтемісов: Халықаралық сарапшылардың пікірінше, қазақстандық үлгі халықаралық тәжірибеге сай келеді, өйткені, көптеген мемлекеттерге жергілікті мемлекеттік басқару мен өзін-өзі басқаруды біріктіретін аралас үлгі тән, - деп көрсетеді [8, Б.77-82 ].
Жаңа Жергілікті өзін-өзі басқару туралы Заңды қабылдау кезінде кадрлық мәселеге де назар аударған жөн. Аймақтардағы мемлекеттік басқару жүйесі сапалық жақсартуды қажет етеді. Бұл жұмысты кадрлық қорларды басқару сапасын көтеруден бастау керек. Әрбір ауданда кадрлық қор болу керек деген тұжырым өте орынды айтылған [9, 64 б.]. Басқару, ғылым ғана емес, сонымен қатар өнер де болғандықтан, - деп көрсетеді әрі қарай Б.Жүсіпов, - басқару шешімдерін қабылдаудағы түйсіктің рөлі өте жоғары және өте жауапты болады. Қазір, біздің ел саяси және экономикалық шешімдерді іздеу кезеңінде тұрған кезде кез-келген деңгейдегі басшының мынаны түсінуі өте маңызды: фирманы, кәсіпорынды не мемлекетті сәтті басқару тек басқарудың ғылыми негіздерін және осы білімдерді шығармашылық түрде қолдана білгенде ғана, яғни басқару өнерін иеленеген жағдайда ғана жемісті болуы мүмкін
Сонымен, біздің елдің алдында жергілікті өзін-өзі басқарудың қажетті экономикалық, саяси, құқықтық және ұйымдастырушылық негіздерін қалыптастыру міндеті тұр. Бәрінен бұрын, жергілікті өзін-өзі басқаруды енгізу үшін қажет болатын бюджеттік қаражаттың экономикалық-қаржылық есебі керек. Мемлекеттік деңгейде жергілікті өзін-өзі басқару негіздерін түсіндіру, қоғамдық пікірді, бірінші кезекте, ғалымдардың пікірін, сондай-ақ, аталмыш мәселе бойынша үкіметтік емес ұйымдардың пікірін айқындау және талдау саясатын жүргізу керек.
Жергілікті өзін-өзі басқаруды енгізудің әлеуметтік-құқықтық қырлары жөнінде тәуелсіз ғылыми-құқықтық сараптама жүргізу керек. Жергілікті өзін-өзі басқаруды енгізудің кезеңдерін айқындау қажет: алдымен, төменгі деңгейде - селолық (кенттік) аумақ, аудан, содан кейін облыстық деңгейде. Осы шаралардың негізінде ҚР жергілікті өзін-өзі басқаруды енгізу жөніндегі Мемлекеттік бағдарламаны жасау және қабылдау қажет.
Мемлекет басшысының 2010 ж.11-ші қыркүйегіндегі № 66 нұсқауымен мемлекеттік басқару жүйесін жетілдіру жөніндегі кешенді шаралардың негізгі бағытын айқындайтын іс-шаралардың Жоспары бекітілді:
- мемлекеттік органдар құрылымын жетілдіру;
- мемлекеттік аппараттың тұрақтылығы мен басқарылуын арттыру;
- мемлекеттік қызметтердің жоғары сапасына қол жеткізу;
- мемлекеттік органдар қызметін бағалау көрсеткішін және бюджеттік үдеріске жаңа тұрғыдан келуді енгізу;
- мемлекеттік қызметкерлер жалақысын қазақстандық ірі жекеменшік компаниялардындағы жалақыға барабар келетіндей етіп, еңбектің нақты нәтижелеріне қарай көтеру;
- коррупцияны азайту;
- мемлекеттік қызметтің жағымды имиджін қалыптастырып, нығайту.
Қазақстан Республикасындағы жергілікті өзін-өзі басқару дөңгелек үстелінің қатысушыларымен Қазақстан Республикасындағы жергілікті өзін-өзі басқару туралы Заң жобасын талқылау барысында төмендегі ұсыныстар жасалды:
- коррупциялық нормаларды, яғни, белгілі бір мөлшерде коррупциялық құқық бұзушылыққа итермелейтін (соған мүмкіндік беретін) нормаларды азайту немесе толық алып тастау. Мысалы, 18 баптың 2-ші тармағында заң актілеріне сәйкес жергілікті өзін-өзі басқару органдарына жергілікті қауымдастық меншігі нысандарын жеке немесе заңды тұлғаға уақытша қолдану, жалға беру, сондай-ақ, басқа келісімдерді жүргізу құқығы беріледі;
- ҚР Парламентімен жергілікті өзін-өзі басқарудың Еуропалық Хартиясын бекіту қажет және соның негізінде Қазақстан Республикасындағы жергілікті өзін-өзі басқару туралы Мемлекеттік тұжырымдаманы жасаған жөн, сондай-ақ, ол бүкіл халықтық талқылауға салынуы керек. Мұндай талқылаудың қорытындысы бойынша Қазақстан Республикасындағы жергілікті өзін-өзі басқару туралы жаңа заң жобасын жасауға болады;
- болашақта Жергілікті өзін-өзі басқару туралы заңда көптеген еуропалық елдердің (Венгрия, Чехия, Словакия, Эстония және т.б.) үлгісі бойынша аймақтардағы азаматтардың тікелей ерік білдіруінің келесі түрлерін бекіту өте маңызды, олар: жергілікті референдум, жергілікті қоғамдық бастама (жергілікті халықпен жергілікті деңгейдегі мәселелерді жергілікті өзін-өзі басқару органдарының құзыреті шеңберінде қарастыруы үшін ұсыну) және жергілікті қоғамдық тыңдаулар. [10]. 2000 ж. үкіметке жергілікті мемлекеттік басқару мен өзін-өзі басқару органдарының қызметін реттейтін бірден екі заң жобасы ұсынылды - Қазақстан Республикасындағы жергілікті мемлекеттік басқару және Қазақстан Республикасындағы жергілікті өзін-өзі басқару туралы. 2001 жылы Заң жобасы екі құжаттан Жергілікті мемлекеттік басқару туралы заңға айналды. Ол бойынша, жергілікті басқару жүйесіне атқарушы органдар - әкімшіліктер және өкілетті органдар - мәслихаттар кірді. Ал жергілікті өзін-өзі басқару үлкен сұрақ белгісінің астында қалды. Ғ.Қасымовтың пікірінше, бұдан он жыл бұрын екі заңды қабылдау, яғни жергілікті мемлекеттік басқару туралы және мемлекеттік өзін-өзі басқару туралы заңдарды қабылдауды талап ететін Конституцияның баптары бұзылды [11].
Қазақстандағы жергілікті өзін-өзі басқару қандай болу керек деген сұраққа жауап беруге тырысайық, өйткені дайындалып жатқан заң жобасы, осымен бесінші болып отыр. Осыған байланысты, бұған дейін қабылданған жергілікті өзін-өзі басқару туралы заң жобаларының кемшіліктерін Е.Т.Сейілханов: Жергілікті өзін-өзі басқару органдары мүлде дамымаған. Бұл жағдай жергілікті өзін-өзі басқару жүйесінің кезінде қабылданған және ұсынылған нормативті-құқықтық актілерінің жетілмегендігінен әлі күнге дейін заңмен бекітілмей отырғандығынан туындап отыр. Осы уақытқа дейін жергілікті өзін-өзі басқару қызметтерін реттеуге арналған заң шығарушылық бастамалардың жетімсіз болуының негізгі себебі олардың институционалдық мәртебесінің дұрыс ұғынылмауына, демек олардың өкілеттілігінің айқындалмауына байланысты [12, 161 б.].
Қазақстан Республикасының саяси жүйесінің қызмет етуіндегі осал тұсы жергілікті өзін-өзі басқару мәселесі болып отыр, - деп жазады Е.Т.Сейілханов. Бұл жердегі негізгі мәселе атқарушы билік пен сайланатын жергілікті билік органдары арасындағы қызметтер мен өкілеттерді нақты бөлу тетігінің жоқтығы болып табылады. Әлі күнге дейін жергілікті бюджетті қаржыландыру қоры және оның кімге бағынышты болатындығы айқындалмаған. Жергілікті өзін-өзі басқару туралы заңды қабылдауды кешіктіргендіктен, жергілікті өзін-өзі басқарудың қызмет етуінің құқықтық қоры да жоқ болып отыр [12, 103 б.].
"Ksilon Astana CG" зерттеу консалтингтік компанияның аға кеңесшісі Р.Аюпова 2010 ж. ақпанында әкімдерді сайлау және жергілікті өзін-өзі басқару тақырыбына кешенді әлеуметтік зерттеу жүргізді. Бұл зерттеу әкімдерді сайлауды енгізу және жергілікті өзін-өзі басқару жүйесін қалыптастыру мәселелеріне арналды. Сауалнамаға қатысушылар республиканың қалалық аймақтарында, сондай-ақ, ауылдық аймақтарында тұратын 18-ден жоғары тұрғындары болды. Біздің зерттеудің қорытындысы көрсеткендей, сұралған қазақстандықтардың 54% жергілікті өзін-өзі басқару жүйесін қалыптастыру қажет деп санайды. Оған қоса, біз дәл осы уақытта, дәл осы тақырыпта қазақстандық талдау құрылымдарының жұмысшылары, бірқатар саяси партиялар, зерттеу және ғылыми ұйымдардың жетекші мамандары, саясаткерлер мен әлеуметтанушылар қатысқан сараптық сауалнама жүргіздік. Олардың пікірінше, жергілікті өзін-өзі басқару жүйесін қалыптастыру өте қажет. Анығын айтсақ, олардың 70% жуығы Қазақстанда жергілікті өзін-өзі басқару жүйесін қалыптастыру идеясын қолдайды және ол елдің демократиялық даму жағдайының негізгі факторының бірі деп санайды [13].
Қандай үлгі біздің мемлекет үшін тиімді болады?, - деген сұраққа сарапшылар өздерінің белгілі бір тұжырымдарын қалыптастырған. Нақты айтқанда, сұрақ алынған мамандардың 53,3 % жергілікті өзін-өзі басқарудың Ел Президенті ұсынған үлгісін қолдайды. Яғни, олар біздің республика үшін ең оңтайлы түр халық сайлайтын, кейін олар өздері арасынан төрағаны сайлайтын кеңестер болып табылады деп есептейді. Әрі қарай Р.Аюпова, қазақстандықтардың көпшілігі жергілікті әкімдердің сайлануын енгізуді қолдайтынын көрсетеді. Нақты айтқанда, сауалнама барысында мұны 57,8% адам құптаған. Қатысушылардың тек 16,5% ғана жергілікті әкімдер осы уақытқа дейін жүргізіліп келген ескі жүйе бойынша тағайындалуы керек деп санаған. Жалпы, зерттеу қорытындылары, мәслихаттар арқылы сайланған әкімдердің белсенді әрі жақсы қызмет атқаратынын көрсетеді [14, Б.112-118].
Бюджетті төменнен жоғары қарай қалыптастыру тәжірибесін, жергілікті мемлекеттік басқару мен өзін-өзі басқару органдары арасындағы қызметтер мен өкілеттіктерді нақты межелеу негізінде бюджеттер мен оларды толықтыру көздерін межелеу, аумақтарды қолдаудың аймақтық қорларын қалыптастыруды, бекітілген жергілікті бюджеттер деңгейін қамтамасыз етудің зәрулігі байқалады.
Жергілікті өзін-өзі басқарудың тиімділігі көбінесе елдегі жүргізіліп отырған салық саясатымен тікелей байланысты деуге болмайды.
Салық саясатын реформалау жергілікті қауымдастық пен жергілікті өзін-өзі басқарудың дамуымен байланысты келесі міндеттерді шешуді ұсынады:
- қалалық және селолық аймақтарға дербес жекеменшік қаржы мен меншікті бекіту, сондай-ақ, оларды халық еркіне қарай өз бетінше қолдану құқын беру;
- кредиттік-қаржылық, бюджеттік және салықтық заңнамалардың түбегейлі өзгерту;
- конституциялық құқықтарды жүзеге асыру үшін шынайы кепілдіктерді жасау.
Биліктің бөлінісіне деген қажеттілік бір шағын аумақта бірге өмір сүретін тұрғындар тобы мен ірі әлеуметтік құрылымдардың жеке және әлеуметтік мүдделерінің бөлінісі мен қарсы тұруының тікелей салдары болып табылады. Екі іргетастың болуы және оларға теңдей сүйену, яғни қоғамдық еркіндік (көбінесе қоғамдық міндеттер деп атайды) пен жеке бастың еркіндігінің тепе-теңдігі мен бөлінісі, заңдардың тепе-теңдігі мен бөлінісі, билік тармақтары мен қызметтердің тепе-теңдігі - қоғамдық өмір ғимаратының құрылуы тиіс негізі қағидасы. Осындай жағдайда ғана мұндай ғимарат барлық сілкіністерге шыдап, кез-келген әлеуметтік құрылымды жоятын технологиялық жаңалықтардың қатаң екпініне, өмір сүру ортасының өзгерісіне, жекелеген саяси және зиялы элитаның ойларына, этникалық және аймақтық топтардың бәсекелестігіне тойтарыс бере алады.
Жергілікті өзін-өзі басқарудың кез келген анықтамалары - оның кеңестік, муниципалдық немесе кез-келген басқа нұсқасында қоғамдық өмірдің екі негізгі ғимаратының болатындығын ескеруі тиіс. Бұл біріншіден, өзінің жергілікті мүддесін ескеру. Нақ осы жергілікті өзін-өзі басқару жүзеге асырылуы тиіс. Бұл органдар тұрғындармен бірге билікті атқарып, тікелей демократияның барлық түрлерін қолдана отырып, еркіндік пен материалдық қаржыны иеленуі тиіс. Бұл органдардың ауқымды әрі мұқият қорғалатын құзыреттік саласы болу қажет. Екіншіден, жергілікті өзін-өзі басқару ортақ мүддені жүзеге асыру тиіс. Жергілікті өзін-өзі басқарудың бір мәнді болмауы оның мұраттарының екі ұдайылығын тудырады. Енді жергілікті өзін-өзі басқару органдарының өз аппаратын, бюджетін, жалақысын, қаржыларын қалыптастыруда толық дербес болатын кезі жетті.
Біздің елде жергілікті өзін-өзі басқаруды қалыптастырудың қиыншылықтары бірқатар ерекшеліктерге байланысты, олар:
- Жергілікті өзін-өзі басқару туралы қажетті құқықтық база мен заңнаманың жоқтығынан мемлекеттің субъектілері негізгі заң құжаттарды өздері жасауға мәжбүр болды және бұл көп қиындық тудырады;
- Жергілікті өзін-өзі басқарудың аумақтық ұйымдастырылу түрлерінің көптігі: біздің елде ондай түрге қалалар, аудандар, селолық аудандар (ауылдар), басқа да елді мекендер мен аумақтар жатады;
- Жергілікті өзін-өзі басқару орындары мен қызметкерлерді сайлау тәсілдерінің көп болуы. Жергілікті өзін-өзі басқару органдарының құрылымын тұрғындардың өздері анықтайды, ал олардың атаулары ұлттық, тарихи және басқа да дәстүрлерді көрсетеді: қалада бұл әкімшілік; аудан, село және басқа да муниципалды құрылымдарда - өкілдер мен депутаттар жиналысы, өзін-өзі басқару комитеті мен құрылтай және т.б.
Осыған байланысты бүгінгі күні біздің ойымызша, мынандай шараларды жүзеге асыру өте қажет:
- тұрғындардың жергілікті өзін-өзі басқаруға деген құқығын жүзеге асыруға ашық қарсылық көрсетілген жағдайда жекелеген саяси шешімдермен бірге қатал әкімшілік шараларды мемлекеттік деңгейде қолдану;
- жергілікті өзін-өзі басқаруды қалыптастыру үрдісінің жариялылығын кеңейту. Жергілікті өзін-өзі басқару жөніндегі Мемлекеттік комиссия осы мәселені қарастыру бастамасын өз мойнына алып, халықтың жергілікті өзін-өзі басқарудың қалыптасуына қатысты үдерістердің тұрақты мәліметтердің болуына қол жеткізуі тиіс. Аталған үдерістердің әртүрлі аумақтардағы нәтижелерін салыстыру үшін ғылыми баға беру үшін және бұл үдерісті толық көлемде салыстыру үшін өте маңызды. Жүйелі статистикалық ақпараттық жинақтармен қоса, жергілікті өзін-өзі басқарудың мұндай статистикалары жалпыланатын жылнама жинағын шығарып тұру керек:
- барлық сұрақтар бойынша, бірінші кезекте заңдарды жазу мен дайындау жөнінде заңдық кеңес беруді ұйымдастыру;
- жергілікті өзін-өзі басқарудың төменнен жоғары қарай қағидасы бойынша енгізілуін қарастыру;
- мемлекеттің жергілікті өзін-өзі басқаруға берілген өкілеттіктердің шекараларын және жүзеге асырылатын халық алдындағы тікелей міндеттерді анықтау;
- органдардың билікті бөлу ұстанымына негізделген өздігінен дамитын жүйе. Ең алдымен, өкілетті және атқарушы органдар болу қажет;
- жергілікті өзін-өзі басқарудың барлық нысандарына жергілікті бюджетті енгізу. Бұл жағдайда берілген мемлекеттік қызметтердің іске асырылуы жергілікті өзін-өзі басқару органдарының белгілі бір стандарттар бойынша қаржыландырылуы арқылы кепілдендірілуі керек. Жергілікті өзін-өзі басқару органдарының меншігін тиісті өкілетті жергілікті өзін-өзі басқару органының шешімі бойынша әкім жүзеге асырады;
- елдегі жергілікті өзін-өзі басқаруды қалыптастыру бойынша қызметке жауапты орталық мемлекеттік органды құру.
Жалпы, осыған байланысты Е.Т.Сейлханов: Біздіңше, реформалардың форматы келесі іс-шаралар кешенін талап етеді:
1. Халықтың мемлекеттік басқарудағы құқықтық субъектісін мемлекеттік органдардың қалыптасуы мен қызмет етуіне әсер ету арқылы көтеру; Реформалардың мазмұны: сайлау заңнамаларының жетілдірілуі, мемлекеттік органдарды қалыптастыру, жергілікті өзін-өзі басқарудың басқармаларын, әкімдерді сайлаудағы партиялардың рөлін арттыру (аудандық және жергілікті деңгейде), азаматтық қоғам институттары мен БАҚ-тың дамуы, азаматтардың мемлекеттік басқарудағы құқықтары мен оған қатысу мүмкіндіктерін кеңейту. Нәтижесі - қоғамдық тұрақтылық, қоғам - мемлекет өзара байланысының қалыптасуы, биліктің әлеуметтік қорының кеңеюі, әлеуметтік белсенділік.
2. Билікте халықтың жоғарылық ететін үрдісіне жауап беретін теңдестірілген мемлекеттік басқаруды жасау. Реформа мазмұны: биліктің өкілеттік орындарының рөлін арттыру, атқарушы биліктің қоғам мен өкілдік билік алдындағы жауапкершілігін күшейту, сот орындарының басқа билік тармақтарына тәуелсіз болуын қамтамасыз ету, дербес БАҚ-пен жергілікті өзін-өзі басқару орындарының дамуы. Нәтижесі - мемлекетті, ішкі мемлекетті бақылаудың қоғамдық тетігінің қалыптасуы, мемлекеттік институттардың тұрақтылығы.
4. Азаматтық қоғамның дамуы. Мақсат - әлеуметтік белсенділіктің қалыптасуы, қоғам мен жеке адам мүдделерін қорғау. Реформалар мазмұны: азаматтық қоғам институттарының нығаюы, дербес БАҚ-тың дамуы, жергілікті өзін-өзі басқару жүйесін жасау. Нәтиже - демократиялық режимнің саяси іргетасының дамуы, билікті қоғамдық бақылаудың күшеюі.
5.Қоғамдық сананы қайта құру. Мақсат - осы заманғы қоғамдық-саяси мәдениеттің қалыптасуы, азаматтық пен отаншылдықты арттыру, халықтың иман-адамгершілік қасиеттерін нығайту. Реформалар мазмұны: идеялық және шағармашылық бәсекелестіктерге жағдай жасау. Нәтиже - қоғамдағы жалпыұлттық идеология негізіндегі, ұлттың тұтастығы мен азаматтық ұқсастылығына негізделетін дүниетанымдық пәтуа, мәдениет пен руханиеттің, әлеуметтік және шығармашылық белсенділігінің қуатты өрлеуі [15,16 б.].
Жоғарыда айтылғандарды ескеріп, біздің республика үшін келесі реформалардың аса жоғары мәнге ие екендігін атап айту керек, мысалы, Қазақстан Республикасы Парламентінің депутаты Л.Бурлаков бізге келесі мемлекеттік басқарудың төменгі деңгейлерін әкімшілік-аймақтық бірліктер аясына тасымалдау және әкімдердің орнына жергілікті өзін-өзі басқаруды қалыптастыру керек. Және бұл жерде жергілікті өзін-өзі басқарудың француздық, сипаттап айтқанда, мэр екі фуражка киіп жүреді деп айтатын түрін қолдануға болатын шығар. Өйткені бұл жерде мэр өкілетті органның да, атқарушы органның да жетекшісі болып табылады және бір мезетте жекелеген мемлекеттік қызметтерді де атқарады, - деп санайды [16, 3 б.].
Қазақстандық гуманитарлық-саяси конъюнктура орталығының сарапшысы Т.Мамыраимов: Мәслихаттарды жергілікті өзін-өзі басқарудың негізі ретінде сақтайтын Жергілікті өзін-өзі басқару туралы заң жобасының қабылдануы жергілікті өкілеттік және атқарушы билік органдары арасындағы өзара қарым-қатынастарды жариялылық жағына қарай өзгертуге қабілетті емес. Мемлекеттік органдарға кадрларды аймақтық элита өкілдерінің қатарынан тағайындау тәжірибесінен бас тарту, сондай-ақ, мәслихаттарға сайлаудың жариялылығына көшу, жоғарыда айтылған аймақтық мәселелерді жою мүмкіндігін береді [17, Б.26-31].
Шынымен де, дамыған жергілікті өзін-өзі басқару мемлекет, қоғам және жеке тұлға мүдделерін біріктіруге мүмкіндік береді. Бірақ, үкіметтің бұл саладағы бірегей тұжырымдамасының жоқтығынан, біздің елде толыққанды жергілікті өзін-өзі басқару жүйесін қалыптастыру әлі де күрделі сипатта қап отыр. Біздіңше, үкімет Қазақстанда жергілікті өзін-өзі басқаруды қалыптастыру мен дамыту жөніндегі, жағымды халықаралық тәжірибені ескеретін, біртұтас тұжырымдама жасап шығару керек. Бұл құжатта қазақстандық үлгінің біртұтастығы баяндалуы керек. Біз Қазақстанда жергілікті өзін-өзі басқаруды енгізу қажеттілігін түсіну бар болғанына қуаныштымыз, - дейді ЕҚЫҰ Орталығының басшысы А.Кельчевский. - Әр елдің өзіндік тұжырымдамасы болады, әдетте, ол оның даму деңгейіне байланысты болмайды. Жергілікті өзін-өзі басқарудың ешқандай да айқындалған немесе тұрақты түрі болмайды, сондықтан да Қазақстанға өзге елдің тәжірибесімен санасқан жөн болады [18, 78 б.].
Сонымен бірге, әртүрлі мемлекеттерде, әртүрлі тарихи даму кезеңдерінде жергілікті өзін-өзі басқарудың түрлі үлгілері болғанын, бірақ олардың барлығының да мемлекет дамуына байланысты және мемлекет бекітетін ережелерге бағынышты болатынын ұмытпаған жөн. Бұл жағдай Қазақстан үшін, жергілікті өзін-өзі басқару аймақтарының көпшілігінің дотациялық сипатын ескеріп, ерекше өзектілікке ие. Олар мемлекеттік қаражатты алатын болғандықтан, олардың шығындары мемлекетпен қадағалануы тиіс. Сондықтан, орталық пен ауданға қатысты атқарушы билік вертикалімен жергілікті өзін-өзі басқару органдарының жалпы ұлттық, аудандық бағдаламаларды орындау және бюджетке аударымдар жасау бөлімдеріндегі есеп берулерін сақтап қалу керек.
Д. Назарбаеваның айтуынша, аталмыш заңжоба аймақтардағы, аудан деңгейіндегі қалалар мен кенттердегі мемлекеттік басқарудың қисынды жалғасы болатын жергілікті өзін-өзі басқаруды енгізуді ұсынады. Жергілікті өзін-өзі басқаруда биліктің үш тармағы бірігеді: өкілетті орган және әкімшілік бірліктің тұрғындары арасындағы дауларды қарастыратын ұжымдық немесе бірыңғай жеке орган және соңғысы жергілікті референдумдарда қабылданған шешімдерді жүзеге асыратын орган. Жергілікті өзін-өзі басқарудың үш органы да сайланатын органдар болып табылады. Өзін-өзі басқару органдарын қажетті қаржылық қаражатпен қамтамасыз ету үшін келесі үш қор белгіленеді, олар: салықтар, азаматтардың жеке жарналары және ауқымы халыққа көрсетілетін қызметтерге байланысты айқындалатын мемлекеттік дотациялар.
Мәселенің шешуші тұсы жергілікті өзін-өзі басқару органдарының мемлекеттік басқару жүйесінің қайталамай, жеке әкімшілік бірліктің дербес басқару құрылымы ретінде қарастырылуына байланысты. Дариға Назарбаеваның ойынша енгізілетін жаңалықтың басты міндеті халыққа олардың өзінің өте маңызды мәселелерін шешуге тікелей араласуына мүмкіндік беру. Жергілікті өзін-өзі басқару органдары өз бюджеттерін, белгілі бір әкімшілік бірліктің қажеттіліктерін ескеріп, өздері басқару керек. Осының барлығы жергілікті өзін-өзі басқару органдарына олар қабылдайтын шешімдер үшін ауыр жауапкершілікті жүктейді. Бүгінде жергілікті өзін-өзі басқару органдары мен мемлекет арасындағы өзара әрекет пен коммуналды меншікті бөлісу мәселелері шешілмей отыр [19].
Сонымен, үкімет Қазақстандағы халықаралық тәжірибенің жағымды қырларын ғана ескермей, сонымен бірге қазіргі қазақстандық қоғамның ерекшеліктерін де ескеретін, жергілікті өзін-өзі басқару жүйесінің қалыптасуы мен дамуы туралы тұжырымдама жасау керек. Қабылдануы тиіс құжатта қазақстандық жергілікті өзін-өзі басқару үлгісінің біртұтас жүйесін бйенелеу керек. Жергілікті өзін-өзі басқарудың негізі ретінде қазіргі жергілікті өкілетті органдар - мәслихаттар алынуы мүмкін, бірақ олар атқарушы билік органдарының қызметін, жергілікті бюджеттің қалыптасуы мен атқарылуын бақылайтын барынша кең өкілеттік беріліп, өзгертілу тиіс. Заң жобасында жергілікті деңгейдегі міндеттерді шешетін халық сайлайтын өкілетті органдар ретіндегі мәслихаттар елдегі жергілікті өзін-өзі басқарудың негізі болады деп қарастырылған. Ал әкімдер бұл жағдайда жергілікті өзін-өзі басқару жүйесіне кірігіп, жергілікті мемлекеттік басқару қызметтерімен қоса жергілікті деңгейдегі мәселелерді шешетін болады [20, 6 б.].
Астанада өткен Қазақстандағы жаңа конституциялық кеңістік жағдайындағы жергілікті өзін-өзі басқару конференциясының сарапшылары азаматтардың жергілікті өзін-өзі басқаруды іске асыруға деген конституциялық құқықтарына қарама-қайшы келетін нормаларды жою мақсатында жергілікті өзін-өзі басқару мәселелері жөніндегі қазақстандық заңнамаларды жүйелеуді, сондай-ақ, жергілікті өзін-өзі басқару институттарының дамуына бірегей тұрғыдан келуге қол жеткізу үшін парламенттік тыңдауларды жүргізуге кеңес берді [21, 2 б.].
Қазақстан Республикасы Президентіне қарасты Қазақстандық стратегиялық зерттеу институты директорының орынбасары, саяси ғылымдардың кандидаты М.А. Әбішева: Жергілікті өзін-өзі басқару туралы заңды толығымен сақалды заң деп санауға болады, - деп есептейді. Республикада белгілі бір уақыт Кеңес Одағының заңдары қызмет атқарып келді. Бұл ерекше қиындық туғызған жоқ. 1993 ж. жергілікті өзін-өзі басқарудың аясын тарылтқан Қазақстан Республикасының жергілікті өкілетті және атқарушы органдар туралы жаңа заң қабылданды. Бірақ, жергілікті өзін-өзі басқару жүйесінің қызмет ету тетігін айқындайтын заңдық база болмағандықтан, аталмыш заң тек қағаз жүзінде болды және әрі қарай даму мүмкіндігіне ие болмады. Бірақ, дәл осы құжаттардың жергілікті мемлекеттік басқару мен жергілікті өзін-өзі басқару органдарын бірінші болып межелеп бергенін де атап өту керек. Сонымен, Қазақстанда оны көптеген бақытсыздықтардан, бірінші кезекте, қатал экономикалық дағдарыс жағдайында сепаратизмнен сақтап қалған қатал билік вертикалі құрылды [22, Б.42-46].
Өзін-өзі басқару, бұл - тікелей демократияның өзі, халық билігі. Қазіргі әлемде мемлекеттің табысты болуын азаматтардың қабілетін тиімді пайдалану анықтайды. Дәл осы себептен дамыған мемлекеттердің көбісі жергілікті өзін-өзі басқару үлгілерін жетілдіруге тырысады. Биліктің аталмыш деңгейі халыққа анағұрлым жақын болады, оны халық сайлайды, оған бағынышты және ол тұрғындардыңнегізгі қажеттіліктерін өтеу мәселелерін шешеді. Жергілікті өзін-өзі басқарудың ұтымды құрылуында жергілікті қорлар оңтайлы жұмсалып қана қоймай, сонымен бірге, халықтың билікке деген сенімі арта түседі. Қазіргі даму кезеңінде мұндай міндет Қазақстанның да алдында тұр. Оның ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz