Кеңселік іс қағаздары тілінің даму, қалыптасу үдерісі
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...4
I Іс қағаздарының зерттелуі және дамуы
1.1 Іс қағаздары тілінің зерттелуі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .8
1.2 Ресми стильдің табиғаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 16
1.3 Алғашқы қазақ газеттеріндегі іс қағаздарының тілі ... ... ... ... ... ... ... .23
1.4 Кеңестік дәуірдегі іс қағаздарының тілі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .32
1.5 Егемендік дәуірдегі іс қағаздарының сипаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 36
II Іс қағаздарының түрлері, үлгілері
2.1 Іс қағаздарын мағыналық мазмұндық . тілдік белгілері бойынша топтастырылудың ұстанымдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...43
2.2 Іс қағаздары түрлерінің мағыналық.құрылымдық сипаты ... ... ... ... ... 46
2.3 Жеке адамға қатысты іс қағаздарының түрлері ... ... ... ... ... ... ... ...53
2.4Типтік іс қағаздарының жазылу тәсілі мен нормасы ... ... ... ... ... ... ... .54
2.5 Трафареттік іс қағаздарының құрылымы, берілу тәсілі ... ... ... ... ... 71
2.6 Еркін мәтінді іс қағаздары, үлгілері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..80
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...83
Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .86
I Іс қағаздарының зерттелуі және дамуы
1.1 Іс қағаздары тілінің зерттелуі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .8
1.2 Ресми стильдің табиғаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 16
1.3 Алғашқы қазақ газеттеріндегі іс қағаздарының тілі ... ... ... ... ... ... ... .23
1.4 Кеңестік дәуірдегі іс қағаздарының тілі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .32
1.5 Егемендік дәуірдегі іс қағаздарының сипаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 36
II Іс қағаздарының түрлері, үлгілері
2.1 Іс қағаздарын мағыналық мазмұндық . тілдік белгілері бойынша топтастырылудың ұстанымдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...43
2.2 Іс қағаздары түрлерінің мағыналық.құрылымдық сипаты ... ... ... ... ... 46
2.3 Жеке адамға қатысты іс қағаздарының түрлері ... ... ... ... ... ... ... ...53
2.4Типтік іс қағаздарының жазылу тәсілі мен нормасы ... ... ... ... ... ... ... .54
2.5 Трафареттік іс қағаздарының құрылымы, берілу тәсілі ... ... ... ... ... 71
2.6 Еркін мәтінді іс қағаздары, үлгілері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..80
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...83
Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .86
Қазақстан Республикасы тәуелсіз мемлекет. Осы тәуелсіздікті иеленгеннен кейін біршама оңтайлы өзгерістер болды. Атап айтар болсақ мемлекеттік тіл мәртебесі бекіп, өзіндік статусқа ие болды. Елбасының тарапынан мемлекеттік тілді дамыту бағдарламалары да енгізіліп өзіндік шешімін де тапты.Тіл – қоғамдық құбылыс ретінде адам әрекетінің барлық жағын қамтитын тарихи категория. Адам әрекеттері кең көлемді, әр тарапты болғандықтан, тіл қарым-қатынастың, пікір алысудың және қоғам мүшелерінің бір-бірімен түсінісуінің, ойымыздың тәжірибелік көрінісінің құралы ретінде де, өзінің құрылымы жағынан да аса күрделі құбылыс болып табылады.
Ресми іс қағаздары қазақ әдеби тілінің нормалану жүйесін байытатын бір стильдік сала болып саналады. Қазақ әдеби тілінің қалыптасу тарихын, даму кезеңдерін зерттеумен көптеген ғалымдарымыз айналысты. Олар: С.Аманжолов, Н.Сауранбаев, І.Кеңесбаев, М.Балақаев, Р.Сыздықова, Ш.Сарыбаев, Ғ.Айдаров, А.Ибатов, Е.Жанпейісов, М.Томанов, Б.Әбілқасымов, С.Исаев, Б.Момынова т.б.
Тілді сан қырлы қоғамдық қатынастардың хатталған жазбалық нұсқасы болып табылатын іс қағаздарында қолдану оның ресмилік және бүкіл халықтық сипат алуына кең жол ашады. Ғылым-білім, көркем әдебиет және ақпарат стильдерінде, негізінен, тілдің танымдық табиғаты көрініс берсе, көпжақты сипатқа ие іс қағаздарында тіл әлеуметтік өмірге тән қажеттіліктердің бәрін қанағаттандыра аларлық, мүмкіндігі шексіз қолданыстық кеңістікке шығады. Өзінің қатынастық қызметін жүзеге асыруға кең тарапты мүмкіндік алып, тілдік айналыстың шеңберін кеңейтеді және тіл мен ой, тіл мен қоғам бірлігі орнығады.
Сөйлеу, жазу тілдерінің өзіндік ерекшеліктеріне және өзінің құрылымдық күрделілігіне байланысты іс қағаздар тілінің жетіліп, қолданыстық қалыптарының тұрақтауы және үлгілерінің іріктеліп, орнығуы – белгілі бір кезеңді, тәжірибені талап етеді. Тіл – жанды құбылыс. Ол халықпен бірге дамып, елдің күнделікті тыныс-тіршілігінде, қарым-қатынас ісінде қызметтік қажеттілігіне орай жаңа сапаға ие болып, толығып, байып отырады.
Ресми іс қағаздары қазақ әдеби тілінің нормалану жүйесін байытатын бір стильдік сала болып саналады. Қазақ әдеби тілінің қалыптасу тарихын, даму кезеңдерін зерттеумен көптеген ғалымдарымыз айналысты. Олар: С.Аманжолов, Н.Сауранбаев, І.Кеңесбаев, М.Балақаев, Р.Сыздықова, Ш.Сарыбаев, Ғ.Айдаров, А.Ибатов, Е.Жанпейісов, М.Томанов, Б.Әбілқасымов, С.Исаев, Б.Момынова т.б.
Тілді сан қырлы қоғамдық қатынастардың хатталған жазбалық нұсқасы болып табылатын іс қағаздарында қолдану оның ресмилік және бүкіл халықтық сипат алуына кең жол ашады. Ғылым-білім, көркем әдебиет және ақпарат стильдерінде, негізінен, тілдің танымдық табиғаты көрініс берсе, көпжақты сипатқа ие іс қағаздарында тіл әлеуметтік өмірге тән қажеттіліктердің бәрін қанағаттандыра аларлық, мүмкіндігі шексіз қолданыстық кеңістікке шығады. Өзінің қатынастық қызметін жүзеге асыруға кең тарапты мүмкіндік алып, тілдік айналыстың шеңберін кеңейтеді және тіл мен ой, тіл мен қоғам бірлігі орнығады.
Сөйлеу, жазу тілдерінің өзіндік ерекшеліктеріне және өзінің құрылымдық күрделілігіне байланысты іс қағаздар тілінің жетіліп, қолданыстық қалыптарының тұрақтауы және үлгілерінің іріктеліп, орнығуы – белгілі бір кезеңді, тәжірибені талап етеді. Тіл – жанды құбылыс. Ол халықпен бірге дамып, елдің күнделікті тыныс-тіршілігінде, қарым-қатынас ісінде қызметтік қажеттілігіне орай жаңа сапаға ие болып, толығып, байып отырады.
1.Қазақстан Республикасы Ұлттық Ғылым академиясы М.Әуезов атындағы Әдебиет және өнер институты. Ыбырай Алтынсарин. Таңдамалы шығармалар.– Алматы: Ғылым, 1994.-295 б.
2.Әбілқасымов Б. XVIII-XIX ғасырлардағы қазақ әдеби тілінің жазба нұсқалары. Алматы : Ғылым, 1988.122 б.
3. Байтұрсынұлы А. Шаһзаман мырзаға. Қазақ тілі жөніндегі революциядан бұрынғы зерттеулер. – Aлматы: Ғылым, 1988. 122 б.
4.Ұлттық рухтың ұлы тілі. Ғылыми мақалалар жинағы.– Алматы: Ғылым, 1982. -224 б.
5. Ибатов А. XIV ғасырдағы хандар жарлықтарының тілі. – Алматы: Ғылым, 1990.-151 б.
6. Сыздықова Р. Қазақ әдеби тілінің тарихы. (XY-XIX ғасырлар)– Алматы: Ана тілі, 1993.-320 б.
7. Исаев С. Қазақ әдеби тілінің тарихы. – Алматы: Ана тілі, 1996. -302 б.
8. Әбілқасымов Б. XIXғасырдың екінші жартысындағы қазақ әдеби тілі. – Алматы, 1982. -223 б.
9. Ергазиева Н. Формирование и развитие официально-деловой речи в казахском языке. Автореферат дисс.канд.филолог.наук.– Алма Ата, 1972 (на правах рукописи).
10. Айдаров Г. Тоныкөк ескерткіштеріндегі қазақ тіліне қатысты материалдар.// Қазақ тілі тарихы мен диалектологиясының мәселелері – Алматы: Ғылым, 1963.-272 б.
11. // Зерде. 2002 ж.тамыз, №8.
12. Мыңжан Н. Қазақ халқының тарихы. – Алматы: Жалын 1994.-235 б.
13. Қайдаров Ә., Оразов М. Түркітануға кіріспе. – Алматы: Қазақ университеті, 1992.-24 б.
14. Ақселеу Т. Далалық ауызша тарихнама немесе қазақ шежіресі туралы бірер сөз / Ана тілі, №22.4.06.1992.
15. Әуезов М. Әдебиет тарихы. – Алматы, 1991.-140 б.
16. Уәлихан Ш. Абылай / Ана тілі, №24.1991.13.06.
17. Қайдар Ә. // Қазақ әдебиеті №28.4.06.1997.
18. Томанов М. Қазақ тілінің тарихи грамматикасы. – Алматы, 1981. -122 б.
19. Шоқанның жаңадан табылған хаттары// Жұлдыз. 1960, №2.
20. Өтениязов С. Шоқанмен қайта кездесу. – Алматы: Қазақстан, 1990.-240 б.
21. Бәйішев Ж. Қазақстан: мемлекеттік кезеңдері. Конституциялық актілер. –Алматы: Жеті жарғы, 1997.-496 б.
22. Момынова Б. Газет лексикасы (жүйесі мен құрылымы). – Алматы, 1999.-228 б.
23. //Қазақ. –Алматы: “Қазақ энциклопедиясы”, 1998.-560 б.
24. “Дала уалаяты” газеті. –Алматы: Ғылым, 1994.-816 б.
25. Мұстафа Шоқай. Түркістанның қилы тағдыры. –Алматы., 1992. -268 б.
26. Қойкелдиев М. Алаш қозғалысы (көмекші оқу құралы). –Алматы: Санат, 1995. -368 б.
27. Елеуов Т. Қазақ ауылында совет үкіметінің орнауы және нығаюы/1917-1920 жылдары/. –Алматы: Қазақстан, 1967.-202 б.
28. Кәкішев Т. Комитет құрылмай күй түзелмейді /Ана тілі, 7.03.1990. №10.
29. Жанақова Н.Т. Қазақстанда қазақ халқы және өзге ұлт өкілдері тілдерінің дамуы (1980-1985 жж).
30. Бондарева Т.Н. Секретарьное дело. –Москва: Высшая школа, 1989.-260 c.
31. Тіл тағдыры – ел тағдыры. Ашық хат. // Қазақ әдебиеті,26.05.1989.
32. Мұсабаев Ғ., Сүлейменова Б. Орысша-қазақша терминологиялық сөздігі (іс жүргізу терминдері). –Алматы, 1961.
33. Ерғазиева Н., Сүлейменова Э. Іс қағаздарының орысша-қазақша сөздігі. –Алматы, 1992. -140 б.
34. Қоғамдық-саяси терминдер мен атаулардың қазақ тілінде іс жүргізу және құжаттарды дұрыс толтыру анықтама сөздігі. –Алматы, 1992. -248 б.
35. Қазақстан Республикасындағы тіл саясаты – языковая политика в Республике Казахстан. Құжаттар жинағы (сборник документов)–Астана: Елорда, 1999.-216 б.
36. Дүйсембекова Л. Екі тілде іс жүргізу. –Алматы, 2000. -205 б.
37. Алдашева А., Ахметжанова З., Сүлейменова Э. Қазақ тілі. Ресми қарым- қатынас іс қағаздар тілі. –Алматы: Рауан, 2000. -176 б.
38. Салагаев В., Шалабай Б. Іс қағаздарын жүргізу. –Алматы: Раритет, 2002. -208 б.
39. Гвоздев А.Н. Очерки по стилистике русского языка. М., 1953. -180 с.
40. Ефимов А.И. История русского литературного языка. Изд-во Московского университета. 1954. -240 с.
41. Мурат В.Т. Об основных проблемах стилистики. М., -17 с.
42. Розенталь Э.Д. Практическая стилистика русского языка. Изд-во “Высшая школа”, 1965. -355 с.
43. Балақаев М. Қазіргі қазақ тілі. –Алматы, 1992.
44. Исаев С. Қазақ әдеби тілінің совет дәуірінде дамуы. –Алматы, 1979.-186.
45. Қайдаров Ә.Т. Қазақ тілі терминологиясына жаңаша көзқарас. –Алматы, Рауан, 1993.-43 б.
46. Қазақстан Республикасы Ұлттық Ғылым Академиясының хабарлары. Тіл, әдебиет сериясы. 1993.№1, -74 б.
47. Оразов С. Қазақ тілінің семантикасы. –Алматы: Рауан, 1991. -216 б.
48. Дипломатия жаршысы. ҚР. СМ басылымы. IY тоқсан 2000 ж. ҚР Астана. -69 б.
49. Қазақстан Республикасының Конституциясы. –Алматы Қазақстан, 1995.
50. Делопроизводство в Республике Казахстан./ Составители: Скала В.И., Скала Б.В., Скала Н.В. –Алматы: LEM, 2001. –c. 216
51. Азамат ақын. І.Жансүгіров туралы естеліктер. –Алматы: Жазушы, 1994.-165 б.
52. ҚР қаржы Министрлігі. Статистикалық бюллетень. №2. 1999 желтоқсан.
53. Қайдаров Ә. Терминдер және олардың аудармалары. -Алматы: Ғылым,1990.-216 б.
54. Дүйсембекова Л. Іс қағаздарын қазақша жүргізу. – Алматы: Ана тілі,2001. - 205б.
55. Алдашева А.,Ахметжанова З.,Қадашева Қ.,Сүлейменова Э.Ресми іс қағаздары. – Алматы: Сөздік-словарь,2001- 214б.
56. Саурықова К.Д.,Қарымсақова Р.Д.,Омарова Б.А.Қазақ тілі:Ресми іс қағаздар тілін оқыту. – Алматы: Қазақ университеті,2000.- 99б.
57. Ақанова Д.Х.,Алдашева А.М.,Ахметжанова З.Қ.,Қадашева Қ.Қ.,Сүлейменова Э.Д.Ресми-іскери қазақ тілі. – Алматы: Арман-ПВ,2002.- 403б.
58. Құрманова А.Қ.,Жахина Б.Б.,Қайырбекова И.С. Мемлекеттік тілде іс қағаздарын жүргізу. – Көкшетау: Келешек-2030,2007. - 203
59. Қаржы саласы құжаттарының үлгілері. –Алматы: Тіл,2009.-362б.
60. Мемлекеттік тілде іс жүргізу. –Алматы: КИЕ,2007.-362 б.
61. Ақанова Д.Х.,Алдашева А.М.,Ахметжанова З.Қ.,Қадашева Қ.Қ.,Сүлейменова Э.Д.Ресми-іскери қазақ тілі (Грамматикалық түсініктеме). – Алматы: Арман-ПВ, 2002 -183б.
62. Қазақстанда іс қағаздарын жүргізу. – Алматы,№10,2008. -197б.
63. Дүйсембекова Л.Қазақ ресми іс қағаздары. – Алматы: Ана тілі,2005. - 255б.
2.Әбілқасымов Б. XVIII-XIX ғасырлардағы қазақ әдеби тілінің жазба нұсқалары. Алматы : Ғылым, 1988.122 б.
3. Байтұрсынұлы А. Шаһзаман мырзаға. Қазақ тілі жөніндегі революциядан бұрынғы зерттеулер. – Aлматы: Ғылым, 1988. 122 б.
4.Ұлттық рухтың ұлы тілі. Ғылыми мақалалар жинағы.– Алматы: Ғылым, 1982. -224 б.
5. Ибатов А. XIV ғасырдағы хандар жарлықтарының тілі. – Алматы: Ғылым, 1990.-151 б.
6. Сыздықова Р. Қазақ әдеби тілінің тарихы. (XY-XIX ғасырлар)– Алматы: Ана тілі, 1993.-320 б.
7. Исаев С. Қазақ әдеби тілінің тарихы. – Алматы: Ана тілі, 1996. -302 б.
8. Әбілқасымов Б. XIXғасырдың екінші жартысындағы қазақ әдеби тілі. – Алматы, 1982. -223 б.
9. Ергазиева Н. Формирование и развитие официально-деловой речи в казахском языке. Автореферат дисс.канд.филолог.наук.– Алма Ата, 1972 (на правах рукописи).
10. Айдаров Г. Тоныкөк ескерткіштеріндегі қазақ тіліне қатысты материалдар.// Қазақ тілі тарихы мен диалектологиясының мәселелері – Алматы: Ғылым, 1963.-272 б.
11. // Зерде. 2002 ж.тамыз, №8.
12. Мыңжан Н. Қазақ халқының тарихы. – Алматы: Жалын 1994.-235 б.
13. Қайдаров Ә., Оразов М. Түркітануға кіріспе. – Алматы: Қазақ университеті, 1992.-24 б.
14. Ақселеу Т. Далалық ауызша тарихнама немесе қазақ шежіресі туралы бірер сөз / Ана тілі, №22.4.06.1992.
15. Әуезов М. Әдебиет тарихы. – Алматы, 1991.-140 б.
16. Уәлихан Ш. Абылай / Ана тілі, №24.1991.13.06.
17. Қайдар Ә. // Қазақ әдебиеті №28.4.06.1997.
18. Томанов М. Қазақ тілінің тарихи грамматикасы. – Алматы, 1981. -122 б.
19. Шоқанның жаңадан табылған хаттары// Жұлдыз. 1960, №2.
20. Өтениязов С. Шоқанмен қайта кездесу. – Алматы: Қазақстан, 1990.-240 б.
21. Бәйішев Ж. Қазақстан: мемлекеттік кезеңдері. Конституциялық актілер. –Алматы: Жеті жарғы, 1997.-496 б.
22. Момынова Б. Газет лексикасы (жүйесі мен құрылымы). – Алматы, 1999.-228 б.
23. //Қазақ. –Алматы: “Қазақ энциклопедиясы”, 1998.-560 б.
24. “Дала уалаяты” газеті. –Алматы: Ғылым, 1994.-816 б.
25. Мұстафа Шоқай. Түркістанның қилы тағдыры. –Алматы., 1992. -268 б.
26. Қойкелдиев М. Алаш қозғалысы (көмекші оқу құралы). –Алматы: Санат, 1995. -368 б.
27. Елеуов Т. Қазақ ауылында совет үкіметінің орнауы және нығаюы/1917-1920 жылдары/. –Алматы: Қазақстан, 1967.-202 б.
28. Кәкішев Т. Комитет құрылмай күй түзелмейді /Ана тілі, 7.03.1990. №10.
29. Жанақова Н.Т. Қазақстанда қазақ халқы және өзге ұлт өкілдері тілдерінің дамуы (1980-1985 жж).
30. Бондарева Т.Н. Секретарьное дело. –Москва: Высшая школа, 1989.-260 c.
31. Тіл тағдыры – ел тағдыры. Ашық хат. // Қазақ әдебиеті,26.05.1989.
32. Мұсабаев Ғ., Сүлейменова Б. Орысша-қазақша терминологиялық сөздігі (іс жүргізу терминдері). –Алматы, 1961.
33. Ерғазиева Н., Сүлейменова Э. Іс қағаздарының орысша-қазақша сөздігі. –Алматы, 1992. -140 б.
34. Қоғамдық-саяси терминдер мен атаулардың қазақ тілінде іс жүргізу және құжаттарды дұрыс толтыру анықтама сөздігі. –Алматы, 1992. -248 б.
35. Қазақстан Республикасындағы тіл саясаты – языковая политика в Республике Казахстан. Құжаттар жинағы (сборник документов)–Астана: Елорда, 1999.-216 б.
36. Дүйсембекова Л. Екі тілде іс жүргізу. –Алматы, 2000. -205 б.
37. Алдашева А., Ахметжанова З., Сүлейменова Э. Қазақ тілі. Ресми қарым- қатынас іс қағаздар тілі. –Алматы: Рауан, 2000. -176 б.
38. Салагаев В., Шалабай Б. Іс қағаздарын жүргізу. –Алматы: Раритет, 2002. -208 б.
39. Гвоздев А.Н. Очерки по стилистике русского языка. М., 1953. -180 с.
40. Ефимов А.И. История русского литературного языка. Изд-во Московского университета. 1954. -240 с.
41. Мурат В.Т. Об основных проблемах стилистики. М., -17 с.
42. Розенталь Э.Д. Практическая стилистика русского языка. Изд-во “Высшая школа”, 1965. -355 с.
43. Балақаев М. Қазіргі қазақ тілі. –Алматы, 1992.
44. Исаев С. Қазақ әдеби тілінің совет дәуірінде дамуы. –Алматы, 1979.-186.
45. Қайдаров Ә.Т. Қазақ тілі терминологиясына жаңаша көзқарас. –Алматы, Рауан, 1993.-43 б.
46. Қазақстан Республикасы Ұлттық Ғылым Академиясының хабарлары. Тіл, әдебиет сериясы. 1993.№1, -74 б.
47. Оразов С. Қазақ тілінің семантикасы. –Алматы: Рауан, 1991. -216 б.
48. Дипломатия жаршысы. ҚР. СМ басылымы. IY тоқсан 2000 ж. ҚР Астана. -69 б.
49. Қазақстан Республикасының Конституциясы. –Алматы Қазақстан, 1995.
50. Делопроизводство в Республике Казахстан./ Составители: Скала В.И., Скала Б.В., Скала Н.В. –Алматы: LEM, 2001. –c. 216
51. Азамат ақын. І.Жансүгіров туралы естеліктер. –Алматы: Жазушы, 1994.-165 б.
52. ҚР қаржы Министрлігі. Статистикалық бюллетень. №2. 1999 желтоқсан.
53. Қайдаров Ә. Терминдер және олардың аудармалары. -Алматы: Ғылым,1990.-216 б.
54. Дүйсембекова Л. Іс қағаздарын қазақша жүргізу. – Алматы: Ана тілі,2001. - 205б.
55. Алдашева А.,Ахметжанова З.,Қадашева Қ.,Сүлейменова Э.Ресми іс қағаздары. – Алматы: Сөздік-словарь,2001- 214б.
56. Саурықова К.Д.,Қарымсақова Р.Д.,Омарова Б.А.Қазақ тілі:Ресми іс қағаздар тілін оқыту. – Алматы: Қазақ университеті,2000.- 99б.
57. Ақанова Д.Х.,Алдашева А.М.,Ахметжанова З.Қ.,Қадашева Қ.Қ.,Сүлейменова Э.Д.Ресми-іскери қазақ тілі. – Алматы: Арман-ПВ,2002.- 403б.
58. Құрманова А.Қ.,Жахина Б.Б.,Қайырбекова И.С. Мемлекеттік тілде іс қағаздарын жүргізу. – Көкшетау: Келешек-2030,2007. - 203
59. Қаржы саласы құжаттарының үлгілері. –Алматы: Тіл,2009.-362б.
60. Мемлекеттік тілде іс жүргізу. –Алматы: КИЕ,2007.-362 б.
61. Ақанова Д.Х.,Алдашева А.М.,Ахметжанова З.Қ.,Қадашева Қ.Қ.,Сүлейменова Э.Д.Ресми-іскери қазақ тілі (Грамматикалық түсініктеме). – Алматы: Арман-ПВ, 2002 -183б.
62. Қазақстанда іс қағаздарын жүргізу. – Алматы,№10,2008. -197б.
63. Дүйсембекова Л.Қазақ ресми іс қағаздары. – Алматы: Ана тілі,2005. - 255б.
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .4
I Іс қағаздарының зерттелуі және дамуы
0.1 Іс қағаздары тілінің зерттелуі ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 8
0.2 Ресми стильдің табиғаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..16
1.3 Алғашқы қазақ газеттеріндегі іс қағаздарының тілі ... ... ... ... ... ... ... .23
1.4 Кеңестік дәуірдегі іс қағаздарының тілі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..32
1.5 Егемендік дәуірдегі іс қағаздарының сипаты ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ...36
II Іс қағаздарының түрлері, үлгілері
2.1 Іс қағаздарын мағыналық мазмұндық - тілдік белгілері бойынша топтастырылудың ұстанымдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 43
2.2 Іс қағаздары түрлерінің мағыналық-құрылымдық сипаты ... ... ... ... ... 46
2.3 Жеке адамға қатысты іс қағаздарының түрлері ... ... ... ... ... ... ... ...53
2.4Типтік іс қағаздарының жазылу тәсілі мен нормасы ... ... ... ... ... ... ... .54
2.5 Трафареттік іс қағаздарының құрылымы, берілу тәсілі ... ... ... ... ... 71
2.6 Еркін мәтінді іс қағаздары, үлгілері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...80
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...83
Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .86
РЕФЕРАТ
Жұмыстың тақырыбы: Кеңселік іс қағаздары тілінің даму, қалыптасу үдерісі.
Жұмыстың көлемі: 88
Жұмыста пайдаланылған әдебиеттер саны: 63
Жұмыстың мазмұнын сипаттайтын тірек сөздер: іс қағаздары, кеңселік іс қағаздары, жеке адамға қатысты іс қағаздары, типтік іс қағаздары, трафареттік іс қағаздары, жанр, норма, стандарт т.б.
Жұмыстың құрылымы: Магистрлік жұмыстың құрылымы зерттеліп отырған тақырыптың мазмұнына сай кіріспеден, негізгі бөлімнен, бірнеше тараушалар мен қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Жұмыстың мақсаты мен міндеттері: Жұмыстың мақсаты - кеңселік іс қағаздарының дұрыс, жүйелі жазылуының ғылыми тұрғыда қарастыру.
Іс қағаздарының бір түрі - кеңселік іс қағаздары,оның түрлерін айқындап, жеке адамға қатысты іс қағаздарының жазылу нормасын бірізге келтіру.
Жұмыстың жалпы сипаттамасы: Зерттеу жұмысында кеңселік іс қағаздарына қатысты көптеген еңбектер қарастырылып, олар теориялық жағынан салыстырылды. Осы салыстыруларды негізге ала отырып, өз тұжырымым ұсынылды.
Зерттеудің дереккөздері: Жұмысты жазу барысында Р.Сыздық Қазақ тілінің анықтағышы, Л. Дүйсембекова Іс қағаздарын қазақша жүргізу, К. Д. Саурықова, Р.Д. Қарымсақова, Б. А. Омарова Қазақ тілі: Ресми іс қағаздар тілін оқыту, А.Алдашева, З.Ахметжанова, Қ.Қадашева, Э. Сүлейменова Ресми іс қағаздары, Д. Х. Ақанова, А. М. Алдашева, З. Қ. Ахметжанова, Қ. Қ. Қадашева, Э. Д. Сүлейменова Ресми - іскери қазақ тілі, Мемлекеттік тілде іс жүргізу, А. Қ. Құрманова, Б. Б. Жахина, И. С. Қайырбекова Мемлекеттік тілде іс қағаздарын жүргізу курсынан практикалық тапсырмалар атты еңбектеріне сүйендім.
ГЛОССАРИЙ
Іс қағаздары - қолданылатын құжат айналымы.
Кеңселік іс қағаздары - жеке тұлғаның өз қызметімен, ұйымның атқаратын қызметімен шеше алатын мәселелер өрісімен тікелей байланыста болатын құжат.
Жеке адамға қатысты іс қағаздары - жеке адамға қатысты іс қағаздары жеке азаматтар атынан жазылатын құжат.
Типтік іс қағаздары - қалыптасқан үлгі бойынша жазылатын іс қағаздар түрі.
Трафареттік іс қағаздары - мәтіннің белгілі бір бөлігі алдын-ала типографиялық әдіспен басылып дайындалған құжат түрі.
Еркін мәтінді іс қағаздары - қалыптасқан үлгі бойынша емес, оны жазушы адамның еркінше жазылатын құжат түрі.
Іс қағаздарының жанры - мәтін мазмұнының шындыққа қатысы болып табылатын типологиялық құбылыс.
Норма - тілдегі белгілі бір қалыптасқан жүйе.
Стандарт бірліктер - заңдық күші бар мәтін.
КІРІСПЕ
Қазақстан Республикасы тәуелсіз мемлекет. Осы тәуелсіздікті иеленгеннен кейін біршама оңтайлы өзгерістер болды. Атап айтар болсақ мемлекеттік тіл мәртебесі бекіп, өзіндік статусқа ие болды. Елбасының тарапынан мемлекеттік тілді дамыту бағдарламалары да енгізіліп өзіндік шешімін де тапты.Тіл - қоғамдық құбылыс ретінде адам әрекетінің барлық жағын қамтитын тарихи категория. Адам әрекеттері кең көлемді, әр тарапты болғандықтан, тіл қарым-қатынастың, пікір алысудың және қоғам мүшелерінің бір-бірімен түсінісуінің, ойымыздың тәжірибелік көрінісінің құралы ретінде де, өзінің құрылымы жағынан да аса күрделі құбылыс болып табылады.
Ресми іс қағаздары қазақ әдеби тілінің нормалану жүйесін байытатын бір стильдік сала болып саналады. Қазақ әдеби тілінің қалыптасу тарихын, даму кезеңдерін зерттеумен көптеген ғалымдарымыз айналысты. Олар: С.Аманжолов, Н.Сауранбаев, І.Кеңесбаев, М.Балақаев, Р.Сыздықова, Ш.Сарыбаев, Ғ.Айдаров, А.Ибатов, Е.Жанпейісов, М.Томанов, Б.Әбілқасымов, С.Исаев, Б.Момынова т.б.
Тілді сан қырлы қоғамдық қатынастардың хатталған жазбалық нұсқасы болып табылатын іс қағаздарында қолдану оның ресмилік және бүкіл халықтық сипат алуына кең жол ашады. Ғылым-білім, көркем әдебиет және ақпарат стильдерінде, негізінен, тілдің танымдық табиғаты көрініс берсе, көпжақты сипатқа ие іс қағаздарында тіл әлеуметтік өмірге тән қажеттіліктердің бәрін қанағаттандыра аларлық, мүмкіндігі шексіз қолданыстық кеңістікке шығады. Өзінің қатынастық қызметін жүзеге асыруға кең тарапты мүмкіндік алып, тілдік айналыстың шеңберін кеңейтеді және тіл мен ой, тіл мен қоғам бірлігі орнығады.
Сөйлеу, жазу тілдерінің өзіндік ерекшеліктеріне және өзінің құрылымдық күрделілігіне байланысты іс қағаздар тілінің жетіліп, қолданыстық қалыптарының тұрақтауы және үлгілерінің іріктеліп, орнығуы - белгілі бір кезеңді, тәжірибені талап етеді. Тіл - жанды құбылыс. Ол халықпен бірге дамып, елдің күнделікті тыныс-тіршілігінде, қарым-қатынас ісінде қызметтік қажеттілігіне орай жаңа сапаға ие болып, толығып, байып отырады.
Ана тіліміз мемлекеттік тіл мәртебесіне ие болғандықтан, қоғамдық қызметке араласып, ресми стильдің аясы кеңейіп, көркейе түсуде. Соның бір айғағы - мекемелер мен ұйымдарда ресми іс қағаздары ана тілімізде жазылып толтырылуы. Елдігіміз бен егемендігімізді паш ететін мемлекетіміздің ерекше бір белгісі ресми құжаттардың алуан түрінің жиынтығы, олардың топталуы, сақталуы, реттелуі, қоғамдық қозғалысқа түсуі, пайдалануы нәтижесінде тілдің мәртебесі, атқаратын рөлі, шынайы қоғамдық қызметі өз дәрежесінде толық танылады.
Ресми іс қағаздары стилі - тілдің ең көлемді функционалды стильдерінің бірі. Оның лексикалық құрамы тек кеңсе сөздерімен және дипломатиялық тұрақты сөз тіркестерімен шектелмейді, сонымен қатар қоғамның экономикалық, ғылыми-техникалық, жеке азаматтық т.б. салалары бар. Сол салалардың бәрінде де іс жүргізіліп, құжаттар толтырылатындықтан олардың әрқайсысының лингвистикалық белгілері де өзіндік сипатқа ие болады.
Мемлекеттік тілдің қоғамдық өмірдің ең өзекті саласы - іс жүргізу ісінде белсенділігін арттыру үшін оған қажетті алғы шарттарды жасап алуымыз керек. Қоғамдағы өндірісті басқару ұйымдарының құрылымы мен атауының өзгеруі, іс қағаздарында терминдердің күрделенуі, мекемелер мен ұйымдардың коммерциялық түрлерінің көбеюі т.б. өзекті мәселелердің туындауы қазіргі кездегі іс қағаздарының мағыналық-құрылымдық ерекшеліктерін жан-жақты қарастыруды талап етеді.
Сонымен қатар қазіргі кездегі іс қағаздарының лексикалық құрамын, морфологиялық, синтаксистік ерекшеліктерін айқындау да айрықша мәселе болып табылады.
Зерттеудің өзектілігі: Қазақ тілінің мемлекеттік тіл мәртебесіне ие болу дәрежесінің негізгі көрсеткіші іс қағаздарына байланысты. Іс қағаздары Елбасының өкім-жарлықтарынан бастап қоғамның әр алуан саласын реттейтін құжаттар мен адамның жеке басын куәландыратын құжаттардың қоғамдық қызметінен көрінеді. Іс қағаздарын сауатты толтыру қоғам үшін де, мемлекеттік тіл үшін де маңызды мәселе екені бүгінгі таңда баршаға мәлім. Шетелдерде іс қағаздарына, іс жүргізу жүйесіне байланысты миллиондаған қаражат бөлініп, құжаттардың әр саласына арналған кітаптар басылып шығады.
Қазақ тілі мемлекеттік статус алды, ол негізгі заңымызда (конституциямызда) баяндалды, тіл туралы заңдар (1989, 97 ж.), 2001 жылдың ақпанында "Тілдерді қолдану мен дамытудың 2001-2010 жылдарға арналған бағдарламасы" бекітілді. Үкімет тарапынан іске асырылуды талап ететін заңдар мен бағдарламалар іс қағаздарының әлі де бір жүйеге түспей жатқанын, оны жаңаша үлгіде қалыптастыру мен дамытудың қажеттігін көрсетеді.
Іс қағаздарының уәзипалық қызметі қандай? Оған қойылатын лингвистикалық талап пен талғам қандай? Іс қағаздарының тілдік ерекшеліктері, сөз қолданысы, терминдену жүйесі, сөйлем оралымдары, жаңаша үлгідегі сөз тіркестері құжаттың мазмұны мен мақсатына лайықты ма деген заңды сұрақ туады.
Қазақ тілінде іс жүргізу - ұзақ даму тарихы бар күрделі процесс. Жалпы түркілік дәуірге қатысты жазба ескерткіштер тілінің өзінде қатынас қағаздарының ізі сайрап жатыр. Оның бер жағында орта ғасыр, хандық дәуір ескерткіштері мен ауыз әдебиеті үлгілерінде іс қағаздары стилінің қалыптасып дами бастағаны байқалады. Ресейге бағынып, өз дәуірінің тағы бір "соқтықпалы, соқпақсыз" кезеңдерін басынан өткізген осы тұстағы қазақ тіліндегі іс қағаздары жүйесінің қалыптасу, даму барысын ғылыми сараптаудан өткізіп, егемендік алған қазіргі кезеңдегі қалыптасу, даму тенденциясын анықтау - тіл біліміндегі бүгінгі күнгі өзекті мәселелердің бірі болып табылады. Бұл - әсіресе, бүгін күн талабы қойып отырған ресми іс қағаздарын мемлекеттік тілде жүргізуді жүзеге асыру шараларына тікелей қатысты жұмыстардың бірі. Соңғы он шақты жыл ішінде іс жүргізу ісіне қатысты сөздік қорымыз толығып, іс қағаздарының жүйеленген үлгілері молая түсті. Бүгінгі күні құжаттар ұйым-мекемелердің атқару қызметі процесінде жасалынатын түрлеріне қарай бөлінгенімен, тілдік ерекшеліктері жағынан топтастырылып, олардың өзіндік лингвистикалық белгілері толық ашылған жоқ. Міне, осы айтылған жағдайларға байланысты қазақ тілінде іс жүргізу жүйесін саралап, іс қағаздары тілінің өзіндік ерекшеліктерін зерттеу, олардың мағыналық-құрылымдық сипатын анықтау талабы жұмыстың өзектілігін көрсетеді.
Зерттеудің мақсаты: Жұмыстың негізгі мақсаты - қазақ іс жүргізу жүйесі мен іс қағаздары тілінің қалыптасуы мен дамуына қатысты тарихти материалдарға талдау жасап, қазіргі кезде қалыптасқан іс қағаздары тілінің мағыналық-құрылымдық сипатын анықтау, қазақ тілінде іс жүргізу жүйесін дамытуға, іс қағаздары тілін орнықтыруға бағытталған тәжірибелік ұсыныстар жасау.
Бұл мақсатқа жету үшін мынадай мәселелерді ғылыми тұрғыдан айқындап, сарапқа салу қажет.
-Қазақ іс қағаздары тілінің қалыптасуына, дамуына қатысты пікір айтушы ғалымдардың көзқарастарын талдау;
-Қазақ іс қағаздары тілінің дамуы немесе дағдарысқа түсу факторларын анықтап, оның тарихи себептерін пайымдау;
-Егеменді жылдардағы іс қағаздарының даму сипатын айқындап, қазақ әдеби тілінің терминжасам, сөзжасамдық қабілетінің зор мүмкіндіктерін саралау;
-Іс қағаздарын мазмұндық-тілдік белгілері бойынша топтастырудың ұстанымдарын анықтау;
-Қазіргі ғылым жетістіктері тұрғысынан қазақ тілінде іс жүргізу жүйесін дамытудың алғы шарттарын белгілеп, оның мемлекеттік мәні мен сипатын ашу.
Зерттеудің міндеті:
кеңселік іс қағаздарымен таныстыру, олардың стандартқа қаншалықты сай екенін саралау;
кеңселік іс қағаздарының түрлерін нақтылау;
кеңселік іс қағаздарының жеке адамға қатысты түрлерін анықтау;
іс қағаздарын жазу ана тілінің заңдылықтарына қаншалықты сай келетінін анықтау;
іс қағаздарын қазақша жүргізудің мемлекеттік құндылығын,әлеуметтік маңыздылығын,оның қазақ тілінің мемлекеттік тіл ретінде қызмет етуінің алғы шарттарының бірі екендігін ұғындыру;
мемлекетіміздің арқа сүйер болашақ мамандық иелерін іс қағаздарын толтырудың мемлекеттік стандарттары мен толтыру әдістері,жазылу стилі, қызметі,мақсаты сияқты білім негіздерімен қаруландырып,қазақ тілінің қоғам дамуындағы рөлінің күшеюіне олардың өз септігін тигізуін қамтамасыз ету.
Зерттеудің нысаны: Қазақ тілінде іс жүргізу жүйесінің қалыптасып дамуы, қазіргі жағдайы және іс қағаздары тілінің мағыналық-құрылымдық сипаты.
Зерттеу жұмысты жазу әдісі:
Зерттеу жұмысы барысында сипаттама әдісі, тарихи-салыстырмалы, аналитикалық, сондай-ақ статистикалық әдістер қолданылды. Негізгі зерттеу іс қағаздарының тілі болғандықтан, көне дәуірдегі тарихи деректемелері пайдаланылды.
Зерттеудің дереккөзі:
Қажетті теориялық мәліметтер үшін А.Байтұрсынов, М.Әуезов, Ә.Марғұлан, Ә.Қайдар, Б.Әбілқасымов, Р.Сыздықова, М.Томанов, Б.Хасанов, С.Исаев, А.Ибатов т.б. қазақ және орыс ғалымдарының еңбектері қарастырылды.
Ғылыми жаңалығы:
Іс қағаздарының қоғам өміріндегі қызметі, әр дәуір үлгілеріндегі тілдік сипаты, қазіргі іс қағаздарының түрлері, үлгілері арнайы зерттеліп отыр.
Зерттеу еңбегімізде іс қағаздарының жалпы лингвистикалық табиғаты, басқа стильдерден айырым тілдік белгілері ашылады, әсіресе, қазіргі қоғам өміріндегі қызметінің сан алуан сипаты, оның мағыналық-құрылымдық ерекшеліктері талданады. Атап айтқанда:
-қазақ іс қағаздары тілінің қалыптасу, даму тарихы кезең-кезеңге бөлініп анықталды;
-алғашқы қазақ басылымдарындағы іс қағаздарының мәтіндері лексика-грамматикалық тұрғыдан талданды;
-қазіргі кезеңдегі іс қағаздары жазылу мақсаты мен мазмұнына, тіліне қарай топтастырылып, олардың тілдік ерекшеліктеріне талдау жасалынды;
-іс қағаздары тілінің мағыналық-құрылымдық, лексика-грамматикалық ерекшеліктері мәтіндегі жаңаша үлгідегі сөз тіркестерін, мәндес сөйлем оралымдарының қызметін талдау арқылы ашылды;
-іс қағаздарын қазақ тілінде жүргізуді орнықтыруға бағытталған ғылыми-практикалық ұсыныстар жасалды.
Зерттеудің теориялық және практикалық маңызы. Зерттеу жұмысы қазақ іс қағаздары тілінің даму кезеңдері мен жолдарын, қазіргі іс қағаздарының мағыналық-құрылымдық және тілдік сипатын ғылыми зерделеуге мүмкіндік береді.
Ғылыми жұмыстың жекелеген деректері мен тұжырымдарын "Іс қағаздарын оқыту" пәнінде, жоғары оқу орындарының филология факультетінде, сондай-ақ қоғамдық ғылымдар саласында "Ресми стиль", "Мемлекеттік тілде іс жүргізу", "Компьютерде іс жүргізу" арнаулы курстарында, орта мектептердің іс жүргізу және іс қағаздарын толтыру саласынан өтілетін факультатив сабақтары мен іс қағаздары жүйесіне бағытталған сыныптан тыс жұмыстарында пайдалануға болады.
Зерттеу жұмысының құрылымы: Магистрлік жұмыс кіріспе, екі тараудан, қорытынды мен пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
I Іс қағаздарының зерттелуі және дамуы
1.1 Іс қағаздары тілінің зерттелуі
Қазақ тілі ғылымында ресми қарым-қатынас тілі - іс қағаздары тілін жан-жақты, арнайы зерттеу әлі де толық түрде жүргізілгенімен, қазақ әдеби тілінің тарихын әр түрлі дәрежедегі зерттеулердің бұл тақырыпқа да қатысы бар екендігінде ешқандай күмән жоқ. Сондықтан осылардың ішінде іс қағаздары тілін зерттеуге азды-көп үлес қосқан ғылымдардың еңбектеріне тоқталамыз.
Ыбырай Алтынсарин - қазақтың жазба әдеби тілінің дамуына зор үлес қосқан ағартушы. Ол қазақтың тарихын, тілін, әдебиетін, этнография мәселелерін шамасы келгенінше зерттеді. Соның ішінде сол кездегі іс жүргізу жүйесінің дамуына, іс қағаздаының стильдік жағынан саралана түсуіне септігін тигізді.
Ы.Алтынсаринді біз жаңашыл-педагог, этнограф-ғалым, қазақтың жазба әдебиеті мен әдеби тілінің негізін салушылардың бірі ретінде танимыз. Оның "Торғай облысының әскери губернаторына су тасқыны салдарынан Торғай уезінде 11 адамның өлуі туралы рапорт", "1882 жылы Торғай облысындағы оқу жұмысының жайы туралы есеп", "Торғай облысы соғыс губернаторының қызметін атқарушы Ильинге баяндама" 1,50, т.б. толып жатқан хат-құжаттарының, 1857 жылы Орынбор өлкесінің облыстық басқармасының төрағасы В.В.Григорьевке тілмәш болып жүргенде, 1879 жылы Торғай облысы мектептерінің инспекторы қызметін атқарып жүргенде жазған қызметтік құжаттарының, 1868 жылы Торғай уездік басқармасында атқарған іс жүргізушілік қызметінің, 1879 жылы жарық көрген "Қазақ хрестоматиясының" бірінші бөлімінде берілген оқушылардың туысқандарына хат жазу үлгілерінің т.б. еңбектерінің қазақ тілінде іс-қағаздары және іс жүргізу жүйесінің қалыптасуындағы орны зор. Ал Ы.Алтынсаринді іс жүргізуші ұғымында тану үшін әлі де зерттеу жұмыстарын жүргізу қажет сияқты. Ыбырайдың мына хатынан өз тұсындағы жеке адамдар арасындағы хат үлгісін көреміз: "Қадырмен ағамыз Байекеге көп салем. Бағдұнде алхамдиллә саламат бармыз. Бұл жақтың қары жұқа, малы семіз, бірақ малда да, адамда да сырхау бар. Адам ауруы қорасан, малда сығыр бірлү тұйе өліп жатыр.
Мұның бағдүнде жаңа арада үчитіл Мазохинден хат жолықтым. Моллалар Бақтөбайның төрған үйінден қуамын деб машақатланұбдүр..." 2,57.
1879 жылы Ы.Алтынсарин қазақ тілінде газет шығару жөнінде жергілікті патша әкімшілік орындары алдына ұсыныс жасаған, болашақ газеттің үлгісі ретінде оның бірінші нөмерін өз қолымен жазып құрастырған. Бірақ Ыбырайдың бұл талабын патша үкіметі қабылдамай тастаған. Б.Әбілқасымов Ыбырай жасаған бұл газеттің үлгісін ұлттық жазба әдеби тіліміздің XIX ғасырдың екінші жартысындағы жай-күйін танытатын бағалы құжатқа жатқызады 2,57.
А.Байтұрсынұлы - қазақ тілі мен әдебиетінің теориясын, халықтың көркем сөз мұрасын зерттеуші ғалым. Жазу мәдениетіміздің негізі болған ұлттық графиканы ғалымдарымыз "А.Байтұрсынов жазуы" деп атап келеді. Ғалымның 1912 жылы Орынбор қаласында басылып шыққан "Оқу құралы", "Тіл құрал" еңбектері бастауыш мектептерге арналған оқулық болуымен қатар, бұл қазақ тілінің фонетикалық құрылымын талдап, жүйелеп, танытып берген ғылыми еңбектердің алғашқы қарлығашы деп айта аламыз. Сонымен бірге оның 1912 жылы Шаһзаман мырзаға жазған хатын іс қағаздарының сол кездегі озық үлгісіне жатқызуға болады: "Мырза! Көзіңіз шатынап, шеке тамырыңыз шығып, аузыңыз көпіріп, таласқа кетіп барасыз. Таластан қазақ баласы пайда тауып жүрген жоқ. Сабырмен отырып, ойласып іс істелік. Қазақ тіліндегі дыбыстарды көп я аз деп көрсетіп, борышыма берейін деп отырғаным жоқ қой. Мақсат - сіз болып, біз болып, ақылдасып отырып, дыбыс басына үріп белгілеп, жазуымызды бір жөнге салалық деген. Осы күнде әркім әр түрлі жазып жүр..." 3,84.
Ал іс жүргізу, кеңсе іс қағаздарын дамыту барысында ғалымның қосқан үлестері;
oo қазақ алфавитін, емлесін жеңілдету үшін, реттеу үшін жасаған реформасы тілдің басқа тармақтары сияқты іс қағаздарының сауатты толтырылуына жол ашты;
oo қазақ тілінің дыбыстық жүйесін, морфологиясы мен синтаксисін өз тілімізде тұңғыш рет топтастырып, аса құнды пікірлер айтуы арқылы іс қағаздар құрылымын грамматикалық талдау жолына бағыттады;
oo ғалымның басшылығымен шығып тұрған "Қазақ" газеті іс жүргізу, іс қағаздарын сауатты толтырылуына жол ашты;
oo ғалымның сауатты жазу, терминдерді дұрыс қолдануда бастаған жолдарының бір соқпағы іс жүргізу, іс қағаздарын дұрыс толтыру ісіне жетелейді.
"Қазақ я құрып жоқ болар, я өз тілімен де өзгелердей тіршілік етер, тіл турасындағы абырой мен алғыс қазаққа тиісті. Атаның аздырмай берген мүлкін, қолымызға алып быт-шытын шығарсақ, ол ұнамды іс болмас" деген ғалымның 1913 жылғы сөзі мен Елбасы Н.Ә.Назарбаевтың 1998 жылғы "қазақ қазақпен қазақша сөйлессін" деген сөзімен үндесіп жатыр" - дейді Б.Хасенов 4,304-305. Бұл пікірден А.Байтұрсынов армандағандай қазақ тілі қоғамның барлық саласында қызмет етуге тиіс екені, оның бір тармағы іс қағаздар тіліне байланысты екені көрініп тұр.
А.Ибатов Алтын Орда дәуірінде жазылған түркі тілді жарлықтар, соның ішінде қазақ тілінің тарихы үшін өте құнды деректердің бірі - XIV ғасырда жазылған жарлықтар тілін, атап айтқанда: "Тоқтамыстың Яғайлаға жарлығы", "Темір-Құтлығтың жарлығы" және "Тоқтамыстың екінші жарлығы" атты құжаттарды талдап зерттеген. Ғалым жарлық мәтіндерін зерттеу және оны қайта бастыру, өңдеу, сондай-ақ араб әрпімен транскрипциялау, қате жерлерін түзету, оған түсінік беру сияқты істерді өз қолдарымен жасап, көптеген еңбек сіңірген ғалымдар И.Гаммер, Г.Башберн, Г.Ярцев, В.В.Григорьев, В.Смирнов, В.В.Бартольд, В.В.Радлов және И.И.Березиндерді атап көрсетеді 5,32.
Ғалым жарлықтардың транскрипциясы, әр жарлықтың мәтіні жайында ескертпелер айтып, жарлық мәтіндерінің тілдік-лексикалық, морфологиялық сипаттарына тоқталады. Жарлық мәтіндерінің лұғаттық құрылысына толық талдау жасайды.
А.Ибатов жарлықтардың тілі орта түркі жазба әдеби тіліне жататындығын, ал отра түркі жазба әдеби тілі қазіргі халықтар мен ұлттардың әдеби тілі сияқты жалпыхалықтық тіл болмаған, ол тіл сол замандағы хат танитын сауатты адамдар үшін жазылған жазба әдебиеттердің тілі, сауатты адамдар ғана оқып қолдана алатын жазба әдеби тіл болғандығын айтады. Бұл жарлықтар жазба түрінде берілгендіктен, олардың өзіндік жазу ережелері, қалыптасқан үлгілері болған. Бұл іс қағаздарын тек сауатты адамдар ғана оқи алған және олардың тілі қалыптасқан белгілі бір жүйеден ауытқымаған.
Ғалым жарлықтарды жазылу мерзімі мен мекеніне байланысты төрт топқа бөледі. Бірінші топқа Алтын орда дәуіріндегі Тоқтамыс пен Темір Құтлығтың жарлықтарын, екінші топқа қазан хандығы дәуіріндегі Ибраһим мен Сахиб-Герейдің жарлықтарын, үшінші топқа Қырым хандығы тұсындағы Хажы-Герей, Меңкі-Герей т.б. хандардың жарлықтарын, төртіншісіне қазақ хандығы тұсындағы жарлықтар мен хаттарды, әр түрлі іс қағаздарын жатқызады. Олардың ішінде басқаларына қарағанда ертерек жазылған және мекені жағынан қазіргі Қазақстан аймағында пайда болған Тоқтамыстың екі жарлығы мен Темір-Құтлығтың жарлығына толық тілдік талдау жасайды. Жарлық мәтіндерінің лексикасы көбіне түркі тілдеріне ортақ сөздер болып келеді, бірақ сол дәуірде қолданылған мағынасы түсініксіз сөздер де кездеседі. Сондай-ақ, ғалым жарлықтар мәтіндеріндегі сөздерге фонетикалық, морфологиялық талдаулар жасайды. Қысқасы, А.Ибатовтың "XIV ғасырдағы хандар жарлықтарының тілі" атты зерттеу кітабы қазақ кеңсе іс қағаздары тілінің зерттелу тарихындағы құнды еңбекке жатады.
Р.Сыздықова - қазақтың әдеби тілінің пайда болуын, қалыптасуын, дамуын, соның ішінде кеңсе іс қағаздары тілін зерттеп, келелі пікір айтқан ғалымдардың бірі.
Ғалым алдымен қазақ әдеби тілінің түрлі тармақтарының пайда болуы, тілдік ерекшеліктері, көркем әдебиеттің қисса жанры мен оның тілі, т.б. мәселелерге тоқтала келе, 1785 жылдан 1828 жылға дейінгі ресми іс қағаздарының тілін талдайды. Талдауға негіз болған материалдарды атап көрсетеді: 1785 жылы Екатерина II-ге Кіші жүз старшиналарының Әбілқайыр ханның балаларын хандықтан аластатуды сұрап жазған "ғарызнамасы" прощение, 1785 жылы Кіші жүздің ханы Нұралының генерал-поручик О.А. Шеньстромға жазған хаты; 1787 жылы Қара Кібек би және Шұбар билердің Россия Сыртқы Істер коллегиясының мүшесі граф А.А.Безбородкоға жазған хаты; 1790 жылы Сырым Датовтың Екатерина II-ге жазған "ғарызнамасы" донесение; 1793 жылы Жетісудың бас старшинасы Тіленшінің Шерғазы сұлтанға жазған "азлам намасы" донесение; 1794 жылы қазақ сұлтандары, старшиналарының Екатерина II-ге жаңа хан тағайындауды өтініп жазған "ғарыз намасы" прощение; 1803 жылы Айшуақ ханның Россия Сырқты істер министрі В.П.Кочубейге жазған хаты; 1821 жылы Шерғазы ханның граф. К.В.Нессильродқа жазған "ғаріз халі" прощение; 1825 жылы Қаратай сұлтанның Орынбор әскери губернаторы П.К.Эссенге жазған донесениесі. Ғалым осы құжаттардың стильдік белгілеріне, лексика-грамматикалық сипаттарына толық тоқталады.
XIX ғасырдың өн бойындағы қазақ әдеби тілінің, қоғамдық тілді пайдалану әрекетінің даму барысын екі топқа бөліп қарастырды. Бірі-осы ғасырдың 60-70 жылдарына дейінгі, екіншісі-соңғы үш-төрт онжылдықтар ішіндегі кезеңдер.
XIX ғасырдың II жартысында қазақша ресми іс қағаздарының өз алдына стилі болғанын, ресми құжаттар мен ресми хат-хабарлар тілінің жалғасы ретінде танылғанын, бірақ біршама өзгерістер бар екенін, орталық үкімет тарапынан жазылған бұйрық-жарлық, циркуляр, указ, үндеу сияқтылар көбейе түскенін және олардың барлығы дерлік аударма материал болып келгендігін айтады. Ресми қағаздардың мазмұнындағы өзгерістерге тоқтала келе, оларды мазмұны және деректемелеріне қарай бірнеше топқа бөледі және бұл іс қағаздарының орфографиялық, морфологиялық, лексикалық, функционалдық ерекшеліктеріне тоқталып, бұл құжаттар аударма құжаттар болғандықтан орыс тіліндегі ресми іс қағаздардың стилін ұстады деп тұжырымдайды.
Р.Сыздықова "Ресми іс-қатынас, кеңсе қағаздарының барлығына тән стильдік, тілдік ерекшеліктері болды. Олардың бірі - қазақ қолданысындағы осы стильдің бұрыннан келе жатқан дәстүрін сақтау, яғни ортаазиялық жазба тіл элементтерін молырақ пайдалану болды. Бұл осы стильдің өзге стильдерден ерекшеленетін басты белгісі. Мұнда стандарттық күштірек сақталады. Әсіресе "түркі" тілінде сипат алған стиль текстерінің орфографиясында, сөз таңдауда, морфологиялық тұлға-тәсілдерді пайдалануда, тіпті синтаксистік құрылымында да көрінеді", - дейді 6,246.
Ол орфография саласында араб графикасымен жарияланған текстерде қосымшалардың қазақ тіліне тән фонетикалық варианттары кейде еленбейтіндігін, нәтижесінде көптік жалғау тек -лар түрінде, табыс септік -ны, ілік септік -ның, жатыс септік -та, шығыс -нан түрінде берілетіндігін: оқуны, қазақлар, адамлар, арызлар, мекемелерні, немесе қатаң дыбысқа аяқталатын сөздерге -дың, -дық, -дар сияқты ұяңнан басталатын қосымша жалғап жазылатындығын: хазратдар, қазақдар, халқдың, халықдық т.т.; жұрнақтардың да түбірімен үндесуі көбінесе көрсетілмейтіндігін: айыплан, сабаблы, башлатқан т.б. жазады. Бұл белгілермен қатар сөз басында қазақша ж дыбысы келетін жерлерде j (й) әрпі жазылатынын: йыл, йаш, йазұлады, йахшы, йаман; ш әрпінің орнына ч: барча, чақлы, үчүн; с әрпінің орнына ш: түйе башлатқан бір тоғүз, іш (іс), кіші (кісі), иаш т.б. жазу дәстүрі сақталатындығын көрсетеді...
Ал морфология саласында ортаазиялық тіл элементтерінен өткен шақ есімшенің -мыш жұрнақты оғұздық вариантын қолдану (қыпшақтық -ған дегеннің орнына: отырмыш, айтылмыш, шығармыш, етістіктің III жақтағы -ды қосымшасының орнына -дүр вариантын келтіру (естілқдүр, көрінедүр) және осы формантты предикаттықты білдіру қызметінде жұмсау (йазмай тұрғандүр, ықтиярлылардүр); етістіктің III жақта көпше аспектісін -лар жұрнағымен білдіру (бардылар, қойсалар), тұйық етістіктің -у жұрнағын -ғу вариантымн беру (еткучі, жазғучы, тұрғучы) сияқтылар және илан, бірлән, уа һәм, аның үчүн, лекин, һәм лекин шылауларын жиі қолдану, ауыспалы шақ есімшенің -тын -тұғын қосымшасының орнына тұрған сөзін келтіру орын алатындығын көрсетеді.
Қорыта келгенде, Р.Сыздықованың пікірінше, XIX ғасырдың екінші жартысында қазақ тілінде ресми іс қағаздар стилі едәуір дамыған.
С.Исаев өзінің "Қазақ әдеби тілінің тарихы" атты еңбегінде қазақ әдеби тілінің қалыптасу тарихын XVI ғасырдан бастаған жөн дей келе, бұл дәуірдің алғашқы кезеңдерінің ерекшелігі сол, қазақ тілі жаңа тілдік ортада одан сайын өріс ала түсіп, қазақ әдеби тілі тарихында қос тілділік құбылысы орын алғанын: бір жағынан, әр түрлі жанрлардағы жазба тілде (ресми құжаттар, хат, қағаздар, жарлықтар, шежірелер, т.б.) кітаби тіл дәстүрінің мықтап сақталуы байқалатынын, екінші жағынан, көркем поэзияда (ақын-жыраулардың шығармаларында) сөйлеу тілінің элементтері, нормалары берік орын алып, тұрақтала бастағанын дәлелдейді.
Сонымен қатар, С.Исаев кеңсе іс қағаздары тіліне қатысты мынандай пікір айтады: "XVI-XVII ғасырлардағы қазақ әдеби тілінің танытатын үлгілерге, бір жағынан, ақын-жыраулар туындылары, екінші жағынан, билер мен шешендердің сөздері, үшінші жағынан, ауыз әдебиетінің лиро-эпостық батырлар жырлары сияқты түрлерінен басқа үлкен екі топтағы дүниелер жатады. Оның бірі - алғашқы қазақ хандарының жарлықтары, бір-бірімен және өзге елмен әсіресе, орыс елімен арадағы қарым-қатынас қағаздары, өйткені әрбір қазақ ханы, сұлтан мен ру басы қатынас, іс-қағаздарын, үкім-жарлықтарын жүргізіп, оны іс жүзіне асырып отыратын, кеңсе хатшылығы қызметін атқаратын абыз ұстап отырған", - дейді. 7,110.
Ғалым 1598-1600 жылдары жазылған Қадырғали Қошымұлы Жалаиридің "Жамиғ-ат тауарих" шығармасындағы тілдік ерекшеліктерді 1640 жылдары жазылған Әбілғазы Баһадүрханның "Шежіре-и түрік" шығармасы және 1784 жылдың 4 тамызында жазылған Ералы сұлтанның полковник Д.А. Гранкинге Нұралы мен Айшуақ сұлтанды босату туралы хатының мәтінімен салыстыра отырып, тіпті бір стильде, бір тілдік дәстүрде жазылған, бір-бірінің жалғасы іспеттес, бәріне де және кейінгі кезеңдегі жазбаларға, ресми іс қағаздар тіліне де ортақ тілдік ерекшеліктер көп екенін айтады. Сондай-ақ, бұл кезеңдегі жазба нұсқалар әр түрлі қатынас қағаздары тіліндегі жазба кітаби тіл дәстүрінің әсері дыбыс үндестігінің сақталмауынан ғана емес, сонымен бірге жекелеген сөздердің көне тұлғаларының, әдеби тілден орын ала қоймаған араб, иран тілдерінен келген сөздердің көбірек қолданылатыны туралы айтады. Ғалым осы күнге дейін XVIII ғасырдың аяғы мен XIX ғасырдың басында қазақ хандарының, сұлтандарының, старшындарының орыс мемлекеті әкімдерінің бір-бірімен жазысқан әр түрлі сипаттағы іс қағаздары мен хаттарының тілі жайында әр түрлі сипаттағы іс қағаздары мен хаттарының тілі жайында әр түрлі пікірлер айтылып келгендігі, олар шағатай, татар тілінде жазылған деген пікірлердің басымдығын, бірақ бұл пікірлерде сол кезде Орта Азиялық әдеби тіл дәстүрінің негізінде және соның қазақ топырағындағы жалғасы ретінде жазба әдеби тіл болғаны, ол тілдің Октябрь революциясына дейін өмір сүріп келгенін, әр түрлі ресми іс қағаздары, хаттар, шежірелер сол тілде жазылып келгенін ескермейтінін еске салады. Бұл кезеңдегі тілдік материалдарға: 1785 ж. II Екатеринаға Әбілқайыр ханның балаларын хандықтан аластатуды сұрап жазған старшындардың ғарызнамесі; 1785 ж. барон О.А.Игельстремге әскер сұрап жазған Нұралы хан мен Айшуақ сұлтанды босату жөнінд жазған Ералы сұлтанның мағлұм хатын, 1790 ж. Екатеринаға жазған Сырым Датовтың ғарызнамесін , сондай-ақ қара Көбек би мен Шұбар билердің, Тіленшінің, Айшуақ ханның, Шерғазы ханның, Қаратай сұлтанның жазған хаттарын жатқызады. Бұл материалдардың бұл кезеңнен бұрынғы мерзімге жататын жазба нұсқалар, шежірелер тілімен, екінші жағынан кейінгі шақтарда жазылған іс қағаздары, ресми құжаттар тілімен ұқсас, сәйкес екендігін, яғни хаттар әрдайым шаукатлы, құдіретли, ғизатлу, құрматлу, мархабатлу, ғинайтлу сөздермен басталып отыратындығын көрсетеді. Сондай-ақ дыбыс үндестігі заңы мүлде сақталмайтынын, сөз басында ж дыбысының орнына жалпытүркілік й дыбысы, с дыбысының орнына ш, ал ш дыбысының орнына ч дыбысы қолданылғанын, бір хатта орта ғасырлық түркі тіліндегідей шығыс септік -дын,-дин болып келсе, мен шылауы бірде бірлан, бірде илэ, илан болып кететіндігін айтады. Бір заттың ішінде кейде көмекші етістіктің екі тұлғасы да жарыса қолданылатынын Сырым Датовтың хатындағы рағитликке мусалим болып еди... рағитликларинде тузалиб ерди үзінділерімен көрсетеді. Сонымен бірге ғалым өзінің зерттеулерінде Кеңес дәуіріндегі қазақ әдеби тілінің жан-жақты тез қарқындап дамуына тоқтала келе, қазақ елінде бұрын болмаған жаңа техника ғылымдарының әр саласы (физика, химия, биология, медицина, математика, геология, астрономия, кибернетика, астрофизика, қолданбалы математика, механика, гидрогеология, т.б.) өзімен бірге талай-талай жаңа сөздер, тіркестер әкелгенін, бұрынғы қазақ елінде бірді-екілі заң, право мәселелеріне байланысты сөздер бар болса, енді арнаулы мекемелердің құрылуымен олардың қызметі артқанын, іс жүргізумен байланысты көптеген жаңа ұйымдар, жаңа сөздер пайда болғанын көрсетіп, олардың пайда болу жолдарына тоқталады.
Б.Әбілқасымов қазақ халқын құраған ру-тайпалар өздерінің мәдени өмірінде бірсыпыра уақыт бойы жазба әдеби тіл ретінде түркі тектес халықтардың сауатты ұрпағына жақсы таныс және ортақ болған, белгілі дәрежеде нормаланған шағатай тілі аталған түркі әдеби тілін пайдаланғандығын, шамамен XY ғасырлардан бастап тайпалардың өз алдына жеке халық болып бірігуіне, территориялық жіктелулеріне байланысты түркі әдеби тілін пайдалана жүріп, өз шығармаларына қазақтың ауызша әдеби тілінің, сөйлеу тілінің элементтерін молынан кіргізіп отырғандығын айтады.
Ғалымның "XYIII-XIX ғасырлардағы қазақ әдеби тілінің жазба нұсқалары" атты еңбегінде осы дәуірдегі іс қағаздары үлгілеріне тоқталып, оларға лексикалық, морфлогиялық сипаттама береді. Ал "XIX ғасырдың екінші жартысындағы қазақ әдеби тілі" атты еңбегінде бұрын сөз болмаған баспа нұсқалардың тіл ерекшеліктерін талдай отырып, XIX ғасырдың екінші жартысындағы қазақ жазба әдеби тілінің жай-күйін танытады, оның қалыптасу тарихын сөз етеді.
Б.Әбілқасымов та ресми құжаттарда жоғары лауазым иелерін мадақтайтын тұрақты эпитеттердің қолданылуы шарт болғандығын және ол тек сол дәуірдегі түркі халықтары тілінде ғана емес, орыс тіліндегі іс қағаздарында да кездесетінін айтады.
Қазақ жерінің патшалы Ресейге қосылуына байланысты іс қағаздары тілінде жаңа ұғымдар пайда болып, олар араб-парсы тіліндегі немесе орыс тіліндегі баламалы сөздермен беріліп отырған (құрметлу, мархабатлу, шафағатлу, йанарал, ғаспатдин, императиста т.б.).
Бұл іс қағаздарында кездесетін орыс тілінен енген сөздер көбінесе лауазым атауларын және адам есімдері мен фамилияларын көрсетеді.
Б.Әбілқасымов: "Өткен ғасырлардағы кеңсе-қатынас қағаздары тілінің лексикалық құрамындағы тағы бір ерекшелік, жоғарыда көрсетілгендей, тек зат, құбылыс атаулары ғана емес, түрліше көңіл-күйді, амал-әрекетті білдіретін сын есім, үстеу, етістіктердің бірқатары өзге тілдік (араб, парсы) сөздерімен берілгендігі: инғаш-сыйлық, атғақ-бірауыздан, ғалендүр-аян, бәңе асыл болынды-менің қолыма тиді, махзүн қылдыңыз-мені ренжіттіңіз, ғадаулік қылу- жаулық қылу, офат алынды- өлді. Мұндай етістіктер көбінесе аналитикалық жолмен: негізгісі араб-иран сөзі, көмекшісі түркі етістігі болып жасалған дей келе: "Сөз жоқ, бұлардың лексикасының негізі-түркі элементтері, бірақ бұл жерде де олардың осы стильге тән ерекшелігі бар. Мысалы, қазақша ер етістігі, "е", "бол", етістігі "ол" түрінде оғыз тілдеріндегімен берілген: хайран алдым (болдым), кіріфтар олынмыш, йазған ердім (едім), йаз ерді, ада қылғушы, үшбү, йүзендіру (отвернуться), ұғланларым (ұлдарым), хат келіб йетісті, офкә (өкпе), дост кібік (сияқты), кеңеске кірішмейінше"8,101.
Ғалым: "Бұл стильдегі өзге түркі тілдік элементтер лексика саласынан гөрі грамматика (әсіресе морфология) саласында көбірек орын алады. Есімдіктердің септелген түрлері бен, бенім, бенден түрінде, ал "деп" көсемшесі дайу түрінде, есімшенің -ған жұрнағының орнына "мыш" жұрнақты түрі (бенім есіміме түзілміш, кіріфтар олынмыш), III жақ жіктік тұлға дүр формантымен келеді (мағлұм олынадүр, оңайдүр офкеміз бар дүр, хан деп білмес дүр, ғаян дүр), етістіктің III жақ көпше жіктік тұлғасында -лар жалғауы келеді (хан ясадылар, шықтылар дүр, алғанладүр, айталар, кеттілер, т.б.). У жұрнағының орнынан -ғу формасы келеді: қылғушы (сонымен қатар қылушы түрі дe бар), йүргүші; етістіктің тілек, қалау, өтініш мағынасы қай тұлғасымен берілген (егер бұ уағда сөзлерімізні қабыл көрсеңіз сөздің қолыңыздағы жамиғ тұтқындарны уа аманатларны йібәргәй едіңіз, инанысқай ерді); көп жерлерде есім мен етістік арасындағы дәнекер деп түсіріліп айтылған (дұсман білгенлігімізден, ұлығ білеміз, мархабатлы білеміз); есімшенің -тұғын, -тын тұлғалы түрінің орнына тұрған сөзі келеді (шабуыл қылатұрған).
Шылаулардың қолданылуында біркелкілік жоқ, арабша уа, һәм шылаулары өте жиі қолданылған, осы күнгі мен шылауының орнына бірде бірлән, бірде иә, бірде илән тлғалары келеді, шейін (дейін) шылауының орнына ше (бұ уақытқа ше) қолданылады, парсының би, на префикстері жиірек кездеседі: бинисаб, бииаһаят, нәмакул, т.б. - деп тұжырымдайды.
Б.Әбілқасымов, сонымен қатар, XVIII ғасырмен салыстырғанда XIX ғасырдың бірінші жартысында іс қағаздары стилінің жетілуімен бірге олардың түрлерінің көбейгендігін атап көрсетеді.
Сондай-ақ ғалым XIX ғасырдың екінші жартысындағы ресми іс қағаз үлгілеріне тоқталады.
Ол 1860 жылдардан бастап қазақша іс қағаздарының баспа нұсқалары жарық көре бастағанын, олардың көпшілігі дерлік орыс әкімшілігі орындарының халық арасына тарату мақсатында шығарған құжаттары екендігін, олар көп жағдайда орыс тілінен қазақ тіліне аударылған аударма материалдар болып келетіндігін айтады. Бұл құжаттардың мәтінін бере отырып, әрқайсысына қысқаша лексика-грамматикалық талдау жүргізеді.
Б.Әбілқасымов қазақша ресми іс қағаздары стилі екі арнадан сусындағанын, оның бірі - сонау көне дәуірлерден бермен қарай үзілмей келе жатқан хан жарлықтары, ресми құжаттар үлгілері де, екіншісі - Ресей мемлекеті қол астына кірумен байланысты орыс әкімшілік орындарының бұйрық-жарлықтарының қазақшаға аударылып берілуі екенін айта келіп, іс қағаздарына тән ерекшелік - олардың негізгі баяндау формасы мен стилінде тұрақтылық, дәстүр жалғасы сақталатындықтан XIX ғасырдың екінші жартысындағы, тіпті XX ғасырдың бас кезіндегі қазақша іс қағаздарының тілінде көне түркі әдеби тілдік дәстүрлі грамматикалық формалар мен сөз өрнектері көп уақыт сақталып келді",-дейді. 8,115.
Ғалымның бұл зерттеулері қазақ кеңсе іс қағаздары тілінің даму тарихын дұрыс пайымдауға көмектесер құнды еңбектер.
Н.И. Ерғазиеваның "Қазақ тіліндегі ресми іс қағаздары тілінің қалыптасуы және дамуы" атты диссертациясы ресми іс қағаздары тілін арнайы зерттеген еңбек болып табылады.
Онда кеңестік дәуірдегі ресми кеңсе тілінің лексика-семантикалық, құрылымдық-грамматикалық ерекшеліктері сөз болады. Ол қазақ әдеби тілінің бір тармағы ретінде ресми кеңсе тілі кеңестік дәуірде дамып, лексикалық құрамының байығанын, семантикалық, грамматикалық жүйелерінің жетілгенін дәлелдеуге ұмтылады.
Н.И.Ерғазиева қазақ ресми кеңсе іс қағаздарының дамуын үш кезеңге бөліп қарайды. Оның пікірінше, ресми кеңсе тілінің алғашқы пайда болу кезеңі XYIII ғасырдың екінші жартысы мен XIX ғасырдың бірінші жартысы, екінші кезеңі XIX ғасырдың екінші жартысы мен XX ғасырдың бас кезі, үшінші кезең, кеңестік дәуірді құрайтынын айтады. Зерттеуші, әсіресе, ресми құжаттарға тән терминдердің қалыптасып, дамуына көбірек бөледі.
Қазақ тіліндегі дипломатиялық құжаттардың құрамы мен лексикасы жөнінде мынадай тұжырым жасайды:
"Дипломатическая терминология в официально-деловых и государственных документах в периодической печати передается различными способами: 1) путем прямого заимствования из русского языка, т.е. с сохранением первоначальной основы нота, грамота, консул; 2) путем перевода.
Терминологические словосочетания переводятся на казахский язык. Например: разрыв дипломатических отношений - дипломатиялық қатынастың үзілуі; поверенный в делах - істе сенілген; памятная записка - естелік хат; отзывная грамота - сенім қағаз и др. Из дореволюционных дипломатических терминов казахского языка можно отметить следующие: елші, елшілік, келелі кеңес, қағаз, жаушы и т.д. деп көрсетеді 9,18.
Бұл еңбек кеңестік дәуірде жазылса да, қазақ іс қағаздарының көкейкесті мәселе екеніне көңіл аударған және оның болашағы туралы ойланатын зерттеу еңбектің қатарына жатқыздық. Кейін бұл еңбектің нәтижесінде сөздік те шығарылды.
1.2 Ресми стиль табиғаты
Қоғам дамуының белгілі бір кезеңінде тіл өзі қызмет етіп отырған қоғамның ресми тіліне - мемлекеттік тілге айналады. Оның қоғамдағы рөлі артып, мемлекет тарапынан жүргізілетін барлық істің тілдік көрінісі болады.
Қазақстан Республикасының егемендік алған он жыл ішінде, әсіресе, оның мемлекеттік тіл ретіндегі орны мен рөлі бұрынғыдан әлдеқайда артты, өмірдің сан-алуан саласында қолданылу аясы кеңіді.
Қазақ әдеби тілінің жүріп өткен жолы, даму тарихы ұзақ болса, оның әрбір стильдік тармағының даму, қалыптсау тарихы да біркелкі емес. Соның ішінде ресми іс қағаздары стилінің, жалпы қазақ тіліндегі іс жүргізу жүйесінің өзіндік даму жолы, ұзақ қалыптасу тарихы бар. Оны айқындау үшін алдымен ресми іс қағаздары стилінің өзіндік ерекшелігін білу қажет.
Әдеби тілдің стильдік тармақтары, олардың жүйелену ерекшеліктері туралы қазақ ғалымдары түрлі пікірлер білдіреді. Қазақ тіл ғылымында әдеби тілдің қоғамдық әлеуметтік қызметін, стильдердің уәзипалық қызметін қарайтын зерттеу еңбектері бар. Орыс тіл білімінде А.И.Гвоздев, А.И.Ефимов, В.П.Мурат, Э.Розенталь, "Орыс тілінің стилистикасы" оқулығында 5 түрін бөліп қарастырады 48, 49, 50, 51, бұл пікірді М.Балақаев, Р.Сыздықова қолданғанмен, С.Исаев стильдерді 3 топқа бөледі.
Бұл жөнінде қазақ әдеби тілі тарихының іргелі мамандарының пікірлеріне көз жүгіртейік. М.Балақаев: "Стиль дегеніміз - тілдің қоғамдық қызметінің әрқилы орайында тілдік тәсілдердің белгілі мақсатпен жинақталған жүйесі. Сондай тілдік жүйелерден оның стильдік топтары құралады. Олардың бәрі бір дәуірде, бір кезеңде пайда болмайды, пайда болғандары бір қалыпта қатып қалатын жүйелер емес, үнемі даму процесінде болатын тарихи категориялар" 52,24 десе, Р.Сыздықова: "Тілдің функционалдық стилі дегеніміз әдебиеттің белгілі бір жанрына, немесе әлеуметтік іс-әрекеттің белгілі бір саласына, я болмаса қоғам тіршілігіндегі белгілі бір ситуацияға сәйкестендіріліп қалыптасқан тұлға-тәсілдер жүйесі, семантикасы мен экспрессиясы жағынан біршама тұйықталған (әр стильге қарай іріктелген) тілдік құралдар тобы" 6,24 деген пікір айтады. Орыс және қазақ тіл біліміндегі осы пікірлерді жүйелей келіп С.Исаев былай қорытады: "Стильдік тармақ тілдік элементтер жүйесінің өзіндік қолданылу ерекшеліктерімен айқындалады. Ол тек белгілі текстің лексикалық құрамымен, терминдік ерекшеліктерімен ғана шектелмейді. Ой құрауға қатысатын тілдік элементтердің: сөз түрлендіргіш, сөз байланыстырғыш, сөз тудырушы, конструктивті үлгілердің, сөз мағыналарының жүйелі қолданылу ерекшеліктерімен айқындалады. Ол ерекшеліктер тілдік қабаттар жағынан да бір-бірімен үйлесіп келеді. Демек, стиль ең алдымен қолданылуда өзіндік ерекшеліктері, айырым белгілері бар тілдік элементтер жүйесі немесе әдеби тілдің өзіндік сөздік құрамы, грамматикалық тұлғалары бар сараланған бір бөлігі. Стиль әдеби тілдің даму барысында қалыптасады" 53,19-20.
Қазақ әдеби тіліндегі стильдік тармақтардың түрлері, олардың саны жөнінде де пікір алшақтықтары кездеседі. Зерттеушілердің көпшілігі қазіргі әдеби тіліміздің негізгі бес стильдік тармағын (ресми іс қағаздары, ғылыми, көркем, публицистикалық және ауызекі сөйлеу стильдері) ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .4
I Іс қағаздарының зерттелуі және дамуы
0.1 Іс қағаздары тілінің зерттелуі ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 8
0.2 Ресми стильдің табиғаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..16
1.3 Алғашқы қазақ газеттеріндегі іс қағаздарының тілі ... ... ... ... ... ... ... .23
1.4 Кеңестік дәуірдегі іс қағаздарының тілі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..32
1.5 Егемендік дәуірдегі іс қағаздарының сипаты ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ...36
II Іс қағаздарының түрлері, үлгілері
2.1 Іс қағаздарын мағыналық мазмұндық - тілдік белгілері бойынша топтастырылудың ұстанымдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 43
2.2 Іс қағаздары түрлерінің мағыналық-құрылымдық сипаты ... ... ... ... ... 46
2.3 Жеке адамға қатысты іс қағаздарының түрлері ... ... ... ... ... ... ... ...53
2.4Типтік іс қағаздарының жазылу тәсілі мен нормасы ... ... ... ... ... ... ... .54
2.5 Трафареттік іс қағаздарының құрылымы, берілу тәсілі ... ... ... ... ... 71
2.6 Еркін мәтінді іс қағаздары, үлгілері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...80
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...83
Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .86
РЕФЕРАТ
Жұмыстың тақырыбы: Кеңселік іс қағаздары тілінің даму, қалыптасу үдерісі.
Жұмыстың көлемі: 88
Жұмыста пайдаланылған әдебиеттер саны: 63
Жұмыстың мазмұнын сипаттайтын тірек сөздер: іс қағаздары, кеңселік іс қағаздары, жеке адамға қатысты іс қағаздары, типтік іс қағаздары, трафареттік іс қағаздары, жанр, норма, стандарт т.б.
Жұмыстың құрылымы: Магистрлік жұмыстың құрылымы зерттеліп отырған тақырыптың мазмұнына сай кіріспеден, негізгі бөлімнен, бірнеше тараушалар мен қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Жұмыстың мақсаты мен міндеттері: Жұмыстың мақсаты - кеңселік іс қағаздарының дұрыс, жүйелі жазылуының ғылыми тұрғыда қарастыру.
Іс қағаздарының бір түрі - кеңселік іс қағаздары,оның түрлерін айқындап, жеке адамға қатысты іс қағаздарының жазылу нормасын бірізге келтіру.
Жұмыстың жалпы сипаттамасы: Зерттеу жұмысында кеңселік іс қағаздарына қатысты көптеген еңбектер қарастырылып, олар теориялық жағынан салыстырылды. Осы салыстыруларды негізге ала отырып, өз тұжырымым ұсынылды.
Зерттеудің дереккөздері: Жұмысты жазу барысында Р.Сыздық Қазақ тілінің анықтағышы, Л. Дүйсембекова Іс қағаздарын қазақша жүргізу, К. Д. Саурықова, Р.Д. Қарымсақова, Б. А. Омарова Қазақ тілі: Ресми іс қағаздар тілін оқыту, А.Алдашева, З.Ахметжанова, Қ.Қадашева, Э. Сүлейменова Ресми іс қағаздары, Д. Х. Ақанова, А. М. Алдашева, З. Қ. Ахметжанова, Қ. Қ. Қадашева, Э. Д. Сүлейменова Ресми - іскери қазақ тілі, Мемлекеттік тілде іс жүргізу, А. Қ. Құрманова, Б. Б. Жахина, И. С. Қайырбекова Мемлекеттік тілде іс қағаздарын жүргізу курсынан практикалық тапсырмалар атты еңбектеріне сүйендім.
ГЛОССАРИЙ
Іс қағаздары - қолданылатын құжат айналымы.
Кеңселік іс қағаздары - жеке тұлғаның өз қызметімен, ұйымның атқаратын қызметімен шеше алатын мәселелер өрісімен тікелей байланыста болатын құжат.
Жеке адамға қатысты іс қағаздары - жеке адамға қатысты іс қағаздары жеке азаматтар атынан жазылатын құжат.
Типтік іс қағаздары - қалыптасқан үлгі бойынша жазылатын іс қағаздар түрі.
Трафареттік іс қағаздары - мәтіннің белгілі бір бөлігі алдын-ала типографиялық әдіспен басылып дайындалған құжат түрі.
Еркін мәтінді іс қағаздары - қалыптасқан үлгі бойынша емес, оны жазушы адамның еркінше жазылатын құжат түрі.
Іс қағаздарының жанры - мәтін мазмұнының шындыққа қатысы болып табылатын типологиялық құбылыс.
Норма - тілдегі белгілі бір қалыптасқан жүйе.
Стандарт бірліктер - заңдық күші бар мәтін.
КІРІСПЕ
Қазақстан Республикасы тәуелсіз мемлекет. Осы тәуелсіздікті иеленгеннен кейін біршама оңтайлы өзгерістер болды. Атап айтар болсақ мемлекеттік тіл мәртебесі бекіп, өзіндік статусқа ие болды. Елбасының тарапынан мемлекеттік тілді дамыту бағдарламалары да енгізіліп өзіндік шешімін де тапты.Тіл - қоғамдық құбылыс ретінде адам әрекетінің барлық жағын қамтитын тарихи категория. Адам әрекеттері кең көлемді, әр тарапты болғандықтан, тіл қарым-қатынастың, пікір алысудың және қоғам мүшелерінің бір-бірімен түсінісуінің, ойымыздың тәжірибелік көрінісінің құралы ретінде де, өзінің құрылымы жағынан да аса күрделі құбылыс болып табылады.
Ресми іс қағаздары қазақ әдеби тілінің нормалану жүйесін байытатын бір стильдік сала болып саналады. Қазақ әдеби тілінің қалыптасу тарихын, даму кезеңдерін зерттеумен көптеген ғалымдарымыз айналысты. Олар: С.Аманжолов, Н.Сауранбаев, І.Кеңесбаев, М.Балақаев, Р.Сыздықова, Ш.Сарыбаев, Ғ.Айдаров, А.Ибатов, Е.Жанпейісов, М.Томанов, Б.Әбілқасымов, С.Исаев, Б.Момынова т.б.
Тілді сан қырлы қоғамдық қатынастардың хатталған жазбалық нұсқасы болып табылатын іс қағаздарында қолдану оның ресмилік және бүкіл халықтық сипат алуына кең жол ашады. Ғылым-білім, көркем әдебиет және ақпарат стильдерінде, негізінен, тілдің танымдық табиғаты көрініс берсе, көпжақты сипатқа ие іс қағаздарында тіл әлеуметтік өмірге тән қажеттіліктердің бәрін қанағаттандыра аларлық, мүмкіндігі шексіз қолданыстық кеңістікке шығады. Өзінің қатынастық қызметін жүзеге асыруға кең тарапты мүмкіндік алып, тілдік айналыстың шеңберін кеңейтеді және тіл мен ой, тіл мен қоғам бірлігі орнығады.
Сөйлеу, жазу тілдерінің өзіндік ерекшеліктеріне және өзінің құрылымдық күрделілігіне байланысты іс қағаздар тілінің жетіліп, қолданыстық қалыптарының тұрақтауы және үлгілерінің іріктеліп, орнығуы - белгілі бір кезеңді, тәжірибені талап етеді. Тіл - жанды құбылыс. Ол халықпен бірге дамып, елдің күнделікті тыныс-тіршілігінде, қарым-қатынас ісінде қызметтік қажеттілігіне орай жаңа сапаға ие болып, толығып, байып отырады.
Ана тіліміз мемлекеттік тіл мәртебесіне ие болғандықтан, қоғамдық қызметке араласып, ресми стильдің аясы кеңейіп, көркейе түсуде. Соның бір айғағы - мекемелер мен ұйымдарда ресми іс қағаздары ана тілімізде жазылып толтырылуы. Елдігіміз бен егемендігімізді паш ететін мемлекетіміздің ерекше бір белгісі ресми құжаттардың алуан түрінің жиынтығы, олардың топталуы, сақталуы, реттелуі, қоғамдық қозғалысқа түсуі, пайдалануы нәтижесінде тілдің мәртебесі, атқаратын рөлі, шынайы қоғамдық қызметі өз дәрежесінде толық танылады.
Ресми іс қағаздары стилі - тілдің ең көлемді функционалды стильдерінің бірі. Оның лексикалық құрамы тек кеңсе сөздерімен және дипломатиялық тұрақты сөз тіркестерімен шектелмейді, сонымен қатар қоғамның экономикалық, ғылыми-техникалық, жеке азаматтық т.б. салалары бар. Сол салалардың бәрінде де іс жүргізіліп, құжаттар толтырылатындықтан олардың әрқайсысының лингвистикалық белгілері де өзіндік сипатқа ие болады.
Мемлекеттік тілдің қоғамдық өмірдің ең өзекті саласы - іс жүргізу ісінде белсенділігін арттыру үшін оған қажетті алғы шарттарды жасап алуымыз керек. Қоғамдағы өндірісті басқару ұйымдарының құрылымы мен атауының өзгеруі, іс қағаздарында терминдердің күрделенуі, мекемелер мен ұйымдардың коммерциялық түрлерінің көбеюі т.б. өзекті мәселелердің туындауы қазіргі кездегі іс қағаздарының мағыналық-құрылымдық ерекшеліктерін жан-жақты қарастыруды талап етеді.
Сонымен қатар қазіргі кездегі іс қағаздарының лексикалық құрамын, морфологиялық, синтаксистік ерекшеліктерін айқындау да айрықша мәселе болып табылады.
Зерттеудің өзектілігі: Қазақ тілінің мемлекеттік тіл мәртебесіне ие болу дәрежесінің негізгі көрсеткіші іс қағаздарына байланысты. Іс қағаздары Елбасының өкім-жарлықтарынан бастап қоғамның әр алуан саласын реттейтін құжаттар мен адамның жеке басын куәландыратын құжаттардың қоғамдық қызметінен көрінеді. Іс қағаздарын сауатты толтыру қоғам үшін де, мемлекеттік тіл үшін де маңызды мәселе екені бүгінгі таңда баршаға мәлім. Шетелдерде іс қағаздарына, іс жүргізу жүйесіне байланысты миллиондаған қаражат бөлініп, құжаттардың әр саласына арналған кітаптар басылып шығады.
Қазақ тілі мемлекеттік статус алды, ол негізгі заңымызда (конституциямызда) баяндалды, тіл туралы заңдар (1989, 97 ж.), 2001 жылдың ақпанында "Тілдерді қолдану мен дамытудың 2001-2010 жылдарға арналған бағдарламасы" бекітілді. Үкімет тарапынан іске асырылуды талап ететін заңдар мен бағдарламалар іс қағаздарының әлі де бір жүйеге түспей жатқанын, оны жаңаша үлгіде қалыптастыру мен дамытудың қажеттігін көрсетеді.
Іс қағаздарының уәзипалық қызметі қандай? Оған қойылатын лингвистикалық талап пен талғам қандай? Іс қағаздарының тілдік ерекшеліктері, сөз қолданысы, терминдену жүйесі, сөйлем оралымдары, жаңаша үлгідегі сөз тіркестері құжаттың мазмұны мен мақсатына лайықты ма деген заңды сұрақ туады.
Қазақ тілінде іс жүргізу - ұзақ даму тарихы бар күрделі процесс. Жалпы түркілік дәуірге қатысты жазба ескерткіштер тілінің өзінде қатынас қағаздарының ізі сайрап жатыр. Оның бер жағында орта ғасыр, хандық дәуір ескерткіштері мен ауыз әдебиеті үлгілерінде іс қағаздары стилінің қалыптасып дами бастағаны байқалады. Ресейге бағынып, өз дәуірінің тағы бір "соқтықпалы, соқпақсыз" кезеңдерін басынан өткізген осы тұстағы қазақ тіліндегі іс қағаздары жүйесінің қалыптасу, даму барысын ғылыми сараптаудан өткізіп, егемендік алған қазіргі кезеңдегі қалыптасу, даму тенденциясын анықтау - тіл біліміндегі бүгінгі күнгі өзекті мәселелердің бірі болып табылады. Бұл - әсіресе, бүгін күн талабы қойып отырған ресми іс қағаздарын мемлекеттік тілде жүргізуді жүзеге асыру шараларына тікелей қатысты жұмыстардың бірі. Соңғы он шақты жыл ішінде іс жүргізу ісіне қатысты сөздік қорымыз толығып, іс қағаздарының жүйеленген үлгілері молая түсті. Бүгінгі күні құжаттар ұйым-мекемелердің атқару қызметі процесінде жасалынатын түрлеріне қарай бөлінгенімен, тілдік ерекшеліктері жағынан топтастырылып, олардың өзіндік лингвистикалық белгілері толық ашылған жоқ. Міне, осы айтылған жағдайларға байланысты қазақ тілінде іс жүргізу жүйесін саралап, іс қағаздары тілінің өзіндік ерекшеліктерін зерттеу, олардың мағыналық-құрылымдық сипатын анықтау талабы жұмыстың өзектілігін көрсетеді.
Зерттеудің мақсаты: Жұмыстың негізгі мақсаты - қазақ іс жүргізу жүйесі мен іс қағаздары тілінің қалыптасуы мен дамуына қатысты тарихти материалдарға талдау жасап, қазіргі кезде қалыптасқан іс қағаздары тілінің мағыналық-құрылымдық сипатын анықтау, қазақ тілінде іс жүргізу жүйесін дамытуға, іс қағаздары тілін орнықтыруға бағытталған тәжірибелік ұсыныстар жасау.
Бұл мақсатқа жету үшін мынадай мәселелерді ғылыми тұрғыдан айқындап, сарапқа салу қажет.
-Қазақ іс қағаздары тілінің қалыптасуына, дамуына қатысты пікір айтушы ғалымдардың көзқарастарын талдау;
-Қазақ іс қағаздары тілінің дамуы немесе дағдарысқа түсу факторларын анықтап, оның тарихи себептерін пайымдау;
-Егеменді жылдардағы іс қағаздарының даму сипатын айқындап, қазақ әдеби тілінің терминжасам, сөзжасамдық қабілетінің зор мүмкіндіктерін саралау;
-Іс қағаздарын мазмұндық-тілдік белгілері бойынша топтастырудың ұстанымдарын анықтау;
-Қазіргі ғылым жетістіктері тұрғысынан қазақ тілінде іс жүргізу жүйесін дамытудың алғы шарттарын белгілеп, оның мемлекеттік мәні мен сипатын ашу.
Зерттеудің міндеті:
кеңселік іс қағаздарымен таныстыру, олардың стандартқа қаншалықты сай екенін саралау;
кеңселік іс қағаздарының түрлерін нақтылау;
кеңселік іс қағаздарының жеке адамға қатысты түрлерін анықтау;
іс қағаздарын жазу ана тілінің заңдылықтарына қаншалықты сай келетінін анықтау;
іс қағаздарын қазақша жүргізудің мемлекеттік құндылығын,әлеуметтік маңыздылығын,оның қазақ тілінің мемлекеттік тіл ретінде қызмет етуінің алғы шарттарының бірі екендігін ұғындыру;
мемлекетіміздің арқа сүйер болашақ мамандық иелерін іс қағаздарын толтырудың мемлекеттік стандарттары мен толтыру әдістері,жазылу стилі, қызметі,мақсаты сияқты білім негіздерімен қаруландырып,қазақ тілінің қоғам дамуындағы рөлінің күшеюіне олардың өз септігін тигізуін қамтамасыз ету.
Зерттеудің нысаны: Қазақ тілінде іс жүргізу жүйесінің қалыптасып дамуы, қазіргі жағдайы және іс қағаздары тілінің мағыналық-құрылымдық сипаты.
Зерттеу жұмысты жазу әдісі:
Зерттеу жұмысы барысында сипаттама әдісі, тарихи-салыстырмалы, аналитикалық, сондай-ақ статистикалық әдістер қолданылды. Негізгі зерттеу іс қағаздарының тілі болғандықтан, көне дәуірдегі тарихи деректемелері пайдаланылды.
Зерттеудің дереккөзі:
Қажетті теориялық мәліметтер үшін А.Байтұрсынов, М.Әуезов, Ә.Марғұлан, Ә.Қайдар, Б.Әбілқасымов, Р.Сыздықова, М.Томанов, Б.Хасанов, С.Исаев, А.Ибатов т.б. қазақ және орыс ғалымдарының еңбектері қарастырылды.
Ғылыми жаңалығы:
Іс қағаздарының қоғам өміріндегі қызметі, әр дәуір үлгілеріндегі тілдік сипаты, қазіргі іс қағаздарының түрлері, үлгілері арнайы зерттеліп отыр.
Зерттеу еңбегімізде іс қағаздарының жалпы лингвистикалық табиғаты, басқа стильдерден айырым тілдік белгілері ашылады, әсіресе, қазіргі қоғам өміріндегі қызметінің сан алуан сипаты, оның мағыналық-құрылымдық ерекшеліктері талданады. Атап айтқанда:
-қазақ іс қағаздары тілінің қалыптасу, даму тарихы кезең-кезеңге бөлініп анықталды;
-алғашқы қазақ басылымдарындағы іс қағаздарының мәтіндері лексика-грамматикалық тұрғыдан талданды;
-қазіргі кезеңдегі іс қағаздары жазылу мақсаты мен мазмұнына, тіліне қарай топтастырылып, олардың тілдік ерекшеліктеріне талдау жасалынды;
-іс қағаздары тілінің мағыналық-құрылымдық, лексика-грамматикалық ерекшеліктері мәтіндегі жаңаша үлгідегі сөз тіркестерін, мәндес сөйлем оралымдарының қызметін талдау арқылы ашылды;
-іс қағаздарын қазақ тілінде жүргізуді орнықтыруға бағытталған ғылыми-практикалық ұсыныстар жасалды.
Зерттеудің теориялық және практикалық маңызы. Зерттеу жұмысы қазақ іс қағаздары тілінің даму кезеңдері мен жолдарын, қазіргі іс қағаздарының мағыналық-құрылымдық және тілдік сипатын ғылыми зерделеуге мүмкіндік береді.
Ғылыми жұмыстың жекелеген деректері мен тұжырымдарын "Іс қағаздарын оқыту" пәнінде, жоғары оқу орындарының филология факультетінде, сондай-ақ қоғамдық ғылымдар саласында "Ресми стиль", "Мемлекеттік тілде іс жүргізу", "Компьютерде іс жүргізу" арнаулы курстарында, орта мектептердің іс жүргізу және іс қағаздарын толтыру саласынан өтілетін факультатив сабақтары мен іс қағаздары жүйесіне бағытталған сыныптан тыс жұмыстарында пайдалануға болады.
Зерттеу жұмысының құрылымы: Магистрлік жұмыс кіріспе, екі тараудан, қорытынды мен пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
I Іс қағаздарының зерттелуі және дамуы
1.1 Іс қағаздары тілінің зерттелуі
Қазақ тілі ғылымында ресми қарым-қатынас тілі - іс қағаздары тілін жан-жақты, арнайы зерттеу әлі де толық түрде жүргізілгенімен, қазақ әдеби тілінің тарихын әр түрлі дәрежедегі зерттеулердің бұл тақырыпқа да қатысы бар екендігінде ешқандай күмән жоқ. Сондықтан осылардың ішінде іс қағаздары тілін зерттеуге азды-көп үлес қосқан ғылымдардың еңбектеріне тоқталамыз.
Ыбырай Алтынсарин - қазақтың жазба әдеби тілінің дамуына зор үлес қосқан ағартушы. Ол қазақтың тарихын, тілін, әдебиетін, этнография мәселелерін шамасы келгенінше зерттеді. Соның ішінде сол кездегі іс жүргізу жүйесінің дамуына, іс қағаздаының стильдік жағынан саралана түсуіне септігін тигізді.
Ы.Алтынсаринді біз жаңашыл-педагог, этнограф-ғалым, қазақтың жазба әдебиеті мен әдеби тілінің негізін салушылардың бірі ретінде танимыз. Оның "Торғай облысының әскери губернаторына су тасқыны салдарынан Торғай уезінде 11 адамның өлуі туралы рапорт", "1882 жылы Торғай облысындағы оқу жұмысының жайы туралы есеп", "Торғай облысы соғыс губернаторының қызметін атқарушы Ильинге баяндама" 1,50, т.б. толып жатқан хат-құжаттарының, 1857 жылы Орынбор өлкесінің облыстық басқармасының төрағасы В.В.Григорьевке тілмәш болып жүргенде, 1879 жылы Торғай облысы мектептерінің инспекторы қызметін атқарып жүргенде жазған қызметтік құжаттарының, 1868 жылы Торғай уездік басқармасында атқарған іс жүргізушілік қызметінің, 1879 жылы жарық көрген "Қазақ хрестоматиясының" бірінші бөлімінде берілген оқушылардың туысқандарына хат жазу үлгілерінің т.б. еңбектерінің қазақ тілінде іс-қағаздары және іс жүргізу жүйесінің қалыптасуындағы орны зор. Ал Ы.Алтынсаринді іс жүргізуші ұғымында тану үшін әлі де зерттеу жұмыстарын жүргізу қажет сияқты. Ыбырайдың мына хатынан өз тұсындағы жеке адамдар арасындағы хат үлгісін көреміз: "Қадырмен ағамыз Байекеге көп салем. Бағдұнде алхамдиллә саламат бармыз. Бұл жақтың қары жұқа, малы семіз, бірақ малда да, адамда да сырхау бар. Адам ауруы қорасан, малда сығыр бірлү тұйе өліп жатыр.
Мұның бағдүнде жаңа арада үчитіл Мазохинден хат жолықтым. Моллалар Бақтөбайның төрған үйінден қуамын деб машақатланұбдүр..." 2,57.
1879 жылы Ы.Алтынсарин қазақ тілінде газет шығару жөнінде жергілікті патша әкімшілік орындары алдына ұсыныс жасаған, болашақ газеттің үлгісі ретінде оның бірінші нөмерін өз қолымен жазып құрастырған. Бірақ Ыбырайдың бұл талабын патша үкіметі қабылдамай тастаған. Б.Әбілқасымов Ыбырай жасаған бұл газеттің үлгісін ұлттық жазба әдеби тіліміздің XIX ғасырдың екінші жартысындағы жай-күйін танытатын бағалы құжатқа жатқызады 2,57.
А.Байтұрсынұлы - қазақ тілі мен әдебиетінің теориясын, халықтың көркем сөз мұрасын зерттеуші ғалым. Жазу мәдениетіміздің негізі болған ұлттық графиканы ғалымдарымыз "А.Байтұрсынов жазуы" деп атап келеді. Ғалымның 1912 жылы Орынбор қаласында басылып шыққан "Оқу құралы", "Тіл құрал" еңбектері бастауыш мектептерге арналған оқулық болуымен қатар, бұл қазақ тілінің фонетикалық құрылымын талдап, жүйелеп, танытып берген ғылыми еңбектердің алғашқы қарлығашы деп айта аламыз. Сонымен бірге оның 1912 жылы Шаһзаман мырзаға жазған хатын іс қағаздарының сол кездегі озық үлгісіне жатқызуға болады: "Мырза! Көзіңіз шатынап, шеке тамырыңыз шығып, аузыңыз көпіріп, таласқа кетіп барасыз. Таластан қазақ баласы пайда тауып жүрген жоқ. Сабырмен отырып, ойласып іс істелік. Қазақ тіліндегі дыбыстарды көп я аз деп көрсетіп, борышыма берейін деп отырғаным жоқ қой. Мақсат - сіз болып, біз болып, ақылдасып отырып, дыбыс басына үріп белгілеп, жазуымызды бір жөнге салалық деген. Осы күнде әркім әр түрлі жазып жүр..." 3,84.
Ал іс жүргізу, кеңсе іс қағаздарын дамыту барысында ғалымның қосқан үлестері;
oo қазақ алфавитін, емлесін жеңілдету үшін, реттеу үшін жасаған реформасы тілдің басқа тармақтары сияқты іс қағаздарының сауатты толтырылуына жол ашты;
oo қазақ тілінің дыбыстық жүйесін, морфологиясы мен синтаксисін өз тілімізде тұңғыш рет топтастырып, аса құнды пікірлер айтуы арқылы іс қағаздар құрылымын грамматикалық талдау жолына бағыттады;
oo ғалымның басшылығымен шығып тұрған "Қазақ" газеті іс жүргізу, іс қағаздарын сауатты толтырылуына жол ашты;
oo ғалымның сауатты жазу, терминдерді дұрыс қолдануда бастаған жолдарының бір соқпағы іс жүргізу, іс қағаздарын дұрыс толтыру ісіне жетелейді.
"Қазақ я құрып жоқ болар, я өз тілімен де өзгелердей тіршілік етер, тіл турасындағы абырой мен алғыс қазаққа тиісті. Атаның аздырмай берген мүлкін, қолымызға алып быт-шытын шығарсақ, ол ұнамды іс болмас" деген ғалымның 1913 жылғы сөзі мен Елбасы Н.Ә.Назарбаевтың 1998 жылғы "қазақ қазақпен қазақша сөйлессін" деген сөзімен үндесіп жатыр" - дейді Б.Хасенов 4,304-305. Бұл пікірден А.Байтұрсынов армандағандай қазақ тілі қоғамның барлық саласында қызмет етуге тиіс екені, оның бір тармағы іс қағаздар тіліне байланысты екені көрініп тұр.
А.Ибатов Алтын Орда дәуірінде жазылған түркі тілді жарлықтар, соның ішінде қазақ тілінің тарихы үшін өте құнды деректердің бірі - XIV ғасырда жазылған жарлықтар тілін, атап айтқанда: "Тоқтамыстың Яғайлаға жарлығы", "Темір-Құтлығтың жарлығы" және "Тоқтамыстың екінші жарлығы" атты құжаттарды талдап зерттеген. Ғалым жарлық мәтіндерін зерттеу және оны қайта бастыру, өңдеу, сондай-ақ араб әрпімен транскрипциялау, қате жерлерін түзету, оған түсінік беру сияқты істерді өз қолдарымен жасап, көптеген еңбек сіңірген ғалымдар И.Гаммер, Г.Башберн, Г.Ярцев, В.В.Григорьев, В.Смирнов, В.В.Бартольд, В.В.Радлов және И.И.Березиндерді атап көрсетеді 5,32.
Ғалым жарлықтардың транскрипциясы, әр жарлықтың мәтіні жайында ескертпелер айтып, жарлық мәтіндерінің тілдік-лексикалық, морфологиялық сипаттарына тоқталады. Жарлық мәтіндерінің лұғаттық құрылысына толық талдау жасайды.
А.Ибатов жарлықтардың тілі орта түркі жазба әдеби тіліне жататындығын, ал отра түркі жазба әдеби тілі қазіргі халықтар мен ұлттардың әдеби тілі сияқты жалпыхалықтық тіл болмаған, ол тіл сол замандағы хат танитын сауатты адамдар үшін жазылған жазба әдебиеттердің тілі, сауатты адамдар ғана оқып қолдана алатын жазба әдеби тіл болғандығын айтады. Бұл жарлықтар жазба түрінде берілгендіктен, олардың өзіндік жазу ережелері, қалыптасқан үлгілері болған. Бұл іс қағаздарын тек сауатты адамдар ғана оқи алған және олардың тілі қалыптасқан белгілі бір жүйеден ауытқымаған.
Ғалым жарлықтарды жазылу мерзімі мен мекеніне байланысты төрт топқа бөледі. Бірінші топқа Алтын орда дәуіріндегі Тоқтамыс пен Темір Құтлығтың жарлықтарын, екінші топқа қазан хандығы дәуіріндегі Ибраһим мен Сахиб-Герейдің жарлықтарын, үшінші топқа Қырым хандығы тұсындағы Хажы-Герей, Меңкі-Герей т.б. хандардың жарлықтарын, төртіншісіне қазақ хандығы тұсындағы жарлықтар мен хаттарды, әр түрлі іс қағаздарын жатқызады. Олардың ішінде басқаларына қарағанда ертерек жазылған және мекені жағынан қазіргі Қазақстан аймағында пайда болған Тоқтамыстың екі жарлығы мен Темір-Құтлығтың жарлығына толық тілдік талдау жасайды. Жарлық мәтіндерінің лексикасы көбіне түркі тілдеріне ортақ сөздер болып келеді, бірақ сол дәуірде қолданылған мағынасы түсініксіз сөздер де кездеседі. Сондай-ақ, ғалым жарлықтар мәтіндеріндегі сөздерге фонетикалық, морфологиялық талдаулар жасайды. Қысқасы, А.Ибатовтың "XIV ғасырдағы хандар жарлықтарының тілі" атты зерттеу кітабы қазақ кеңсе іс қағаздары тілінің зерттелу тарихындағы құнды еңбекке жатады.
Р.Сыздықова - қазақтың әдеби тілінің пайда болуын, қалыптасуын, дамуын, соның ішінде кеңсе іс қағаздары тілін зерттеп, келелі пікір айтқан ғалымдардың бірі.
Ғалым алдымен қазақ әдеби тілінің түрлі тармақтарының пайда болуы, тілдік ерекшеліктері, көркем әдебиеттің қисса жанры мен оның тілі, т.б. мәселелерге тоқтала келе, 1785 жылдан 1828 жылға дейінгі ресми іс қағаздарының тілін талдайды. Талдауға негіз болған материалдарды атап көрсетеді: 1785 жылы Екатерина II-ге Кіші жүз старшиналарының Әбілқайыр ханның балаларын хандықтан аластатуды сұрап жазған "ғарызнамасы" прощение, 1785 жылы Кіші жүздің ханы Нұралының генерал-поручик О.А. Шеньстромға жазған хаты; 1787 жылы Қара Кібек би және Шұбар билердің Россия Сыртқы Істер коллегиясының мүшесі граф А.А.Безбородкоға жазған хаты; 1790 жылы Сырым Датовтың Екатерина II-ге жазған "ғарызнамасы" донесение; 1793 жылы Жетісудың бас старшинасы Тіленшінің Шерғазы сұлтанға жазған "азлам намасы" донесение; 1794 жылы қазақ сұлтандары, старшиналарының Екатерина II-ге жаңа хан тағайындауды өтініп жазған "ғарыз намасы" прощение; 1803 жылы Айшуақ ханның Россия Сырқты істер министрі В.П.Кочубейге жазған хаты; 1821 жылы Шерғазы ханның граф. К.В.Нессильродқа жазған "ғаріз халі" прощение; 1825 жылы Қаратай сұлтанның Орынбор әскери губернаторы П.К.Эссенге жазған донесениесі. Ғалым осы құжаттардың стильдік белгілеріне, лексика-грамматикалық сипаттарына толық тоқталады.
XIX ғасырдың өн бойындағы қазақ әдеби тілінің, қоғамдық тілді пайдалану әрекетінің даму барысын екі топқа бөліп қарастырды. Бірі-осы ғасырдың 60-70 жылдарына дейінгі, екіншісі-соңғы үш-төрт онжылдықтар ішіндегі кезеңдер.
XIX ғасырдың II жартысында қазақша ресми іс қағаздарының өз алдына стилі болғанын, ресми құжаттар мен ресми хат-хабарлар тілінің жалғасы ретінде танылғанын, бірақ біршама өзгерістер бар екенін, орталық үкімет тарапынан жазылған бұйрық-жарлық, циркуляр, указ, үндеу сияқтылар көбейе түскенін және олардың барлығы дерлік аударма материал болып келгендігін айтады. Ресми қағаздардың мазмұнындағы өзгерістерге тоқтала келе, оларды мазмұны және деректемелеріне қарай бірнеше топқа бөледі және бұл іс қағаздарының орфографиялық, морфологиялық, лексикалық, функционалдық ерекшеліктеріне тоқталып, бұл құжаттар аударма құжаттар болғандықтан орыс тіліндегі ресми іс қағаздардың стилін ұстады деп тұжырымдайды.
Р.Сыздықова "Ресми іс-қатынас, кеңсе қағаздарының барлығына тән стильдік, тілдік ерекшеліктері болды. Олардың бірі - қазақ қолданысындағы осы стильдің бұрыннан келе жатқан дәстүрін сақтау, яғни ортаазиялық жазба тіл элементтерін молырақ пайдалану болды. Бұл осы стильдің өзге стильдерден ерекшеленетін басты белгісі. Мұнда стандарттық күштірек сақталады. Әсіресе "түркі" тілінде сипат алған стиль текстерінің орфографиясында, сөз таңдауда, морфологиялық тұлға-тәсілдерді пайдалануда, тіпті синтаксистік құрылымында да көрінеді", - дейді 6,246.
Ол орфография саласында араб графикасымен жарияланған текстерде қосымшалардың қазақ тіліне тән фонетикалық варианттары кейде еленбейтіндігін, нәтижесінде көптік жалғау тек -лар түрінде, табыс септік -ны, ілік септік -ның, жатыс септік -та, шығыс -нан түрінде берілетіндігін: оқуны, қазақлар, адамлар, арызлар, мекемелерні, немесе қатаң дыбысқа аяқталатын сөздерге -дың, -дық, -дар сияқты ұяңнан басталатын қосымша жалғап жазылатындығын: хазратдар, қазақдар, халқдың, халықдық т.т.; жұрнақтардың да түбірімен үндесуі көбінесе көрсетілмейтіндігін: айыплан, сабаблы, башлатқан т.б. жазады. Бұл белгілермен қатар сөз басында қазақша ж дыбысы келетін жерлерде j (й) әрпі жазылатынын: йыл, йаш, йазұлады, йахшы, йаман; ш әрпінің орнына ч: барча, чақлы, үчүн; с әрпінің орнына ш: түйе башлатқан бір тоғүз, іш (іс), кіші (кісі), иаш т.б. жазу дәстүрі сақталатындығын көрсетеді...
Ал морфология саласында ортаазиялық тіл элементтерінен өткен шақ есімшенің -мыш жұрнақты оғұздық вариантын қолдану (қыпшақтық -ған дегеннің орнына: отырмыш, айтылмыш, шығармыш, етістіктің III жақтағы -ды қосымшасының орнына -дүр вариантын келтіру (естілқдүр, көрінедүр) және осы формантты предикаттықты білдіру қызметінде жұмсау (йазмай тұрғандүр, ықтиярлылардүр); етістіктің III жақта көпше аспектісін -лар жұрнағымен білдіру (бардылар, қойсалар), тұйық етістіктің -у жұрнағын -ғу вариантымн беру (еткучі, жазғучы, тұрғучы) сияқтылар және илан, бірлән, уа һәм, аның үчүн, лекин, һәм лекин шылауларын жиі қолдану, ауыспалы шақ есімшенің -тын -тұғын қосымшасының орнына тұрған сөзін келтіру орын алатындығын көрсетеді.
Қорыта келгенде, Р.Сыздықованың пікірінше, XIX ғасырдың екінші жартысында қазақ тілінде ресми іс қағаздар стилі едәуір дамыған.
С.Исаев өзінің "Қазақ әдеби тілінің тарихы" атты еңбегінде қазақ әдеби тілінің қалыптасу тарихын XVI ғасырдан бастаған жөн дей келе, бұл дәуірдің алғашқы кезеңдерінің ерекшелігі сол, қазақ тілі жаңа тілдік ортада одан сайын өріс ала түсіп, қазақ әдеби тілі тарихында қос тілділік құбылысы орын алғанын: бір жағынан, әр түрлі жанрлардағы жазба тілде (ресми құжаттар, хат, қағаздар, жарлықтар, шежірелер, т.б.) кітаби тіл дәстүрінің мықтап сақталуы байқалатынын, екінші жағынан, көркем поэзияда (ақын-жыраулардың шығармаларында) сөйлеу тілінің элементтері, нормалары берік орын алып, тұрақтала бастағанын дәлелдейді.
Сонымен қатар, С.Исаев кеңсе іс қағаздары тіліне қатысты мынандай пікір айтады: "XVI-XVII ғасырлардағы қазақ әдеби тілінің танытатын үлгілерге, бір жағынан, ақын-жыраулар туындылары, екінші жағынан, билер мен шешендердің сөздері, үшінші жағынан, ауыз әдебиетінің лиро-эпостық батырлар жырлары сияқты түрлерінен басқа үлкен екі топтағы дүниелер жатады. Оның бірі - алғашқы қазақ хандарының жарлықтары, бір-бірімен және өзге елмен әсіресе, орыс елімен арадағы қарым-қатынас қағаздары, өйткені әрбір қазақ ханы, сұлтан мен ру басы қатынас, іс-қағаздарын, үкім-жарлықтарын жүргізіп, оны іс жүзіне асырып отыратын, кеңсе хатшылығы қызметін атқаратын абыз ұстап отырған", - дейді. 7,110.
Ғалым 1598-1600 жылдары жазылған Қадырғали Қошымұлы Жалаиридің "Жамиғ-ат тауарих" шығармасындағы тілдік ерекшеліктерді 1640 жылдары жазылған Әбілғазы Баһадүрханның "Шежіре-и түрік" шығармасы және 1784 жылдың 4 тамызында жазылған Ералы сұлтанның полковник Д.А. Гранкинге Нұралы мен Айшуақ сұлтанды босату туралы хатының мәтінімен салыстыра отырып, тіпті бір стильде, бір тілдік дәстүрде жазылған, бір-бірінің жалғасы іспеттес, бәріне де және кейінгі кезеңдегі жазбаларға, ресми іс қағаздар тіліне де ортақ тілдік ерекшеліктер көп екенін айтады. Сондай-ақ, бұл кезеңдегі жазба нұсқалар әр түрлі қатынас қағаздары тіліндегі жазба кітаби тіл дәстүрінің әсері дыбыс үндестігінің сақталмауынан ғана емес, сонымен бірге жекелеген сөздердің көне тұлғаларының, әдеби тілден орын ала қоймаған араб, иран тілдерінен келген сөздердің көбірек қолданылатыны туралы айтады. Ғалым осы күнге дейін XVIII ғасырдың аяғы мен XIX ғасырдың басында қазақ хандарының, сұлтандарының, старшындарының орыс мемлекеті әкімдерінің бір-бірімен жазысқан әр түрлі сипаттағы іс қағаздары мен хаттарының тілі жайында әр түрлі сипаттағы іс қағаздары мен хаттарының тілі жайында әр түрлі пікірлер айтылып келгендігі, олар шағатай, татар тілінде жазылған деген пікірлердің басымдығын, бірақ бұл пікірлерде сол кезде Орта Азиялық әдеби тіл дәстүрінің негізінде және соның қазақ топырағындағы жалғасы ретінде жазба әдеби тіл болғаны, ол тілдің Октябрь революциясына дейін өмір сүріп келгенін, әр түрлі ресми іс қағаздары, хаттар, шежірелер сол тілде жазылып келгенін ескермейтінін еске салады. Бұл кезеңдегі тілдік материалдарға: 1785 ж. II Екатеринаға Әбілқайыр ханның балаларын хандықтан аластатуды сұрап жазған старшындардың ғарызнамесі; 1785 ж. барон О.А.Игельстремге әскер сұрап жазған Нұралы хан мен Айшуақ сұлтанды босату жөнінд жазған Ералы сұлтанның мағлұм хатын, 1790 ж. Екатеринаға жазған Сырым Датовтың ғарызнамесін , сондай-ақ қара Көбек би мен Шұбар билердің, Тіленшінің, Айшуақ ханның, Шерғазы ханның, Қаратай сұлтанның жазған хаттарын жатқызады. Бұл материалдардың бұл кезеңнен бұрынғы мерзімге жататын жазба нұсқалар, шежірелер тілімен, екінші жағынан кейінгі шақтарда жазылған іс қағаздары, ресми құжаттар тілімен ұқсас, сәйкес екендігін, яғни хаттар әрдайым шаукатлы, құдіретли, ғизатлу, құрматлу, мархабатлу, ғинайтлу сөздермен басталып отыратындығын көрсетеді. Сондай-ақ дыбыс үндестігі заңы мүлде сақталмайтынын, сөз басында ж дыбысының орнына жалпытүркілік й дыбысы, с дыбысының орнына ш, ал ш дыбысының орнына ч дыбысы қолданылғанын, бір хатта орта ғасырлық түркі тіліндегідей шығыс септік -дын,-дин болып келсе, мен шылауы бірде бірлан, бірде илэ, илан болып кететіндігін айтады. Бір заттың ішінде кейде көмекші етістіктің екі тұлғасы да жарыса қолданылатынын Сырым Датовтың хатындағы рағитликке мусалим болып еди... рағитликларинде тузалиб ерди үзінділерімен көрсетеді. Сонымен бірге ғалым өзінің зерттеулерінде Кеңес дәуіріндегі қазақ әдеби тілінің жан-жақты тез қарқындап дамуына тоқтала келе, қазақ елінде бұрын болмаған жаңа техника ғылымдарының әр саласы (физика, химия, биология, медицина, математика, геология, астрономия, кибернетика, астрофизика, қолданбалы математика, механика, гидрогеология, т.б.) өзімен бірге талай-талай жаңа сөздер, тіркестер әкелгенін, бұрынғы қазақ елінде бірді-екілі заң, право мәселелеріне байланысты сөздер бар болса, енді арнаулы мекемелердің құрылуымен олардың қызметі артқанын, іс жүргізумен байланысты көптеген жаңа ұйымдар, жаңа сөздер пайда болғанын көрсетіп, олардың пайда болу жолдарына тоқталады.
Б.Әбілқасымов қазақ халқын құраған ру-тайпалар өздерінің мәдени өмірінде бірсыпыра уақыт бойы жазба әдеби тіл ретінде түркі тектес халықтардың сауатты ұрпағына жақсы таныс және ортақ болған, белгілі дәрежеде нормаланған шағатай тілі аталған түркі әдеби тілін пайдаланғандығын, шамамен XY ғасырлардан бастап тайпалардың өз алдына жеке халық болып бірігуіне, территориялық жіктелулеріне байланысты түркі әдеби тілін пайдалана жүріп, өз шығармаларына қазақтың ауызша әдеби тілінің, сөйлеу тілінің элементтерін молынан кіргізіп отырғандығын айтады.
Ғалымның "XYIII-XIX ғасырлардағы қазақ әдеби тілінің жазба нұсқалары" атты еңбегінде осы дәуірдегі іс қағаздары үлгілеріне тоқталып, оларға лексикалық, морфлогиялық сипаттама береді. Ал "XIX ғасырдың екінші жартысындағы қазақ әдеби тілі" атты еңбегінде бұрын сөз болмаған баспа нұсқалардың тіл ерекшеліктерін талдай отырып, XIX ғасырдың екінші жартысындағы қазақ жазба әдеби тілінің жай-күйін танытады, оның қалыптасу тарихын сөз етеді.
Б.Әбілқасымов та ресми құжаттарда жоғары лауазым иелерін мадақтайтын тұрақты эпитеттердің қолданылуы шарт болғандығын және ол тек сол дәуірдегі түркі халықтары тілінде ғана емес, орыс тіліндегі іс қағаздарында да кездесетінін айтады.
Қазақ жерінің патшалы Ресейге қосылуына байланысты іс қағаздары тілінде жаңа ұғымдар пайда болып, олар араб-парсы тіліндегі немесе орыс тіліндегі баламалы сөздермен беріліп отырған (құрметлу, мархабатлу, шафағатлу, йанарал, ғаспатдин, императиста т.б.).
Бұл іс қағаздарында кездесетін орыс тілінен енген сөздер көбінесе лауазым атауларын және адам есімдері мен фамилияларын көрсетеді.
Б.Әбілқасымов: "Өткен ғасырлардағы кеңсе-қатынас қағаздары тілінің лексикалық құрамындағы тағы бір ерекшелік, жоғарыда көрсетілгендей, тек зат, құбылыс атаулары ғана емес, түрліше көңіл-күйді, амал-әрекетті білдіретін сын есім, үстеу, етістіктердің бірқатары өзге тілдік (араб, парсы) сөздерімен берілгендігі: инғаш-сыйлық, атғақ-бірауыздан, ғалендүр-аян, бәңе асыл болынды-менің қолыма тиді, махзүн қылдыңыз-мені ренжіттіңіз, ғадаулік қылу- жаулық қылу, офат алынды- өлді. Мұндай етістіктер көбінесе аналитикалық жолмен: негізгісі араб-иран сөзі, көмекшісі түркі етістігі болып жасалған дей келе: "Сөз жоқ, бұлардың лексикасының негізі-түркі элементтері, бірақ бұл жерде де олардың осы стильге тән ерекшелігі бар. Мысалы, қазақша ер етістігі, "е", "бол", етістігі "ол" түрінде оғыз тілдеріндегімен берілген: хайран алдым (болдым), кіріфтар олынмыш, йазған ердім (едім), йаз ерді, ада қылғушы, үшбү, йүзендіру (отвернуться), ұғланларым (ұлдарым), хат келіб йетісті, офкә (өкпе), дост кібік (сияқты), кеңеске кірішмейінше"8,101.
Ғалым: "Бұл стильдегі өзге түркі тілдік элементтер лексика саласынан гөрі грамматика (әсіресе морфология) саласында көбірек орын алады. Есімдіктердің септелген түрлері бен, бенім, бенден түрінде, ал "деп" көсемшесі дайу түрінде, есімшенің -ған жұрнағының орнына "мыш" жұрнақты түрі (бенім есіміме түзілміш, кіріфтар олынмыш), III жақ жіктік тұлға дүр формантымен келеді (мағлұм олынадүр, оңайдүр офкеміз бар дүр, хан деп білмес дүр, ғаян дүр), етістіктің III жақ көпше жіктік тұлғасында -лар жалғауы келеді (хан ясадылар, шықтылар дүр, алғанладүр, айталар, кеттілер, т.б.). У жұрнағының орнынан -ғу формасы келеді: қылғушы (сонымен қатар қылушы түрі дe бар), йүргүші; етістіктің тілек, қалау, өтініш мағынасы қай тұлғасымен берілген (егер бұ уағда сөзлерімізні қабыл көрсеңіз сөздің қолыңыздағы жамиғ тұтқындарны уа аманатларны йібәргәй едіңіз, инанысқай ерді); көп жерлерде есім мен етістік арасындағы дәнекер деп түсіріліп айтылған (дұсман білгенлігімізден, ұлығ білеміз, мархабатлы білеміз); есімшенің -тұғын, -тын тұлғалы түрінің орнына тұрған сөзі келеді (шабуыл қылатұрған).
Шылаулардың қолданылуында біркелкілік жоқ, арабша уа, һәм шылаулары өте жиі қолданылған, осы күнгі мен шылауының орнына бірде бірлән, бірде иә, бірде илән тлғалары келеді, шейін (дейін) шылауының орнына ше (бұ уақытқа ше) қолданылады, парсының би, на префикстері жиірек кездеседі: бинисаб, бииаһаят, нәмакул, т.б. - деп тұжырымдайды.
Б.Әбілқасымов, сонымен қатар, XVIII ғасырмен салыстырғанда XIX ғасырдың бірінші жартысында іс қағаздары стилінің жетілуімен бірге олардың түрлерінің көбейгендігін атап көрсетеді.
Сондай-ақ ғалым XIX ғасырдың екінші жартысындағы ресми іс қағаз үлгілеріне тоқталады.
Ол 1860 жылдардан бастап қазақша іс қағаздарының баспа нұсқалары жарық көре бастағанын, олардың көпшілігі дерлік орыс әкімшілігі орындарының халық арасына тарату мақсатында шығарған құжаттары екендігін, олар көп жағдайда орыс тілінен қазақ тіліне аударылған аударма материалдар болып келетіндігін айтады. Бұл құжаттардың мәтінін бере отырып, әрқайсысына қысқаша лексика-грамматикалық талдау жүргізеді.
Б.Әбілқасымов қазақша ресми іс қағаздары стилі екі арнадан сусындағанын, оның бірі - сонау көне дәуірлерден бермен қарай үзілмей келе жатқан хан жарлықтары, ресми құжаттар үлгілері де, екіншісі - Ресей мемлекеті қол астына кірумен байланысты орыс әкімшілік орындарының бұйрық-жарлықтарының қазақшаға аударылып берілуі екенін айта келіп, іс қағаздарына тән ерекшелік - олардың негізгі баяндау формасы мен стилінде тұрақтылық, дәстүр жалғасы сақталатындықтан XIX ғасырдың екінші жартысындағы, тіпті XX ғасырдың бас кезіндегі қазақша іс қағаздарының тілінде көне түркі әдеби тілдік дәстүрлі грамматикалық формалар мен сөз өрнектері көп уақыт сақталып келді",-дейді. 8,115.
Ғалымның бұл зерттеулері қазақ кеңсе іс қағаздары тілінің даму тарихын дұрыс пайымдауға көмектесер құнды еңбектер.
Н.И. Ерғазиеваның "Қазақ тіліндегі ресми іс қағаздары тілінің қалыптасуы және дамуы" атты диссертациясы ресми іс қағаздары тілін арнайы зерттеген еңбек болып табылады.
Онда кеңестік дәуірдегі ресми кеңсе тілінің лексика-семантикалық, құрылымдық-грамматикалық ерекшеліктері сөз болады. Ол қазақ әдеби тілінің бір тармағы ретінде ресми кеңсе тілі кеңестік дәуірде дамып, лексикалық құрамының байығанын, семантикалық, грамматикалық жүйелерінің жетілгенін дәлелдеуге ұмтылады.
Н.И.Ерғазиева қазақ ресми кеңсе іс қағаздарының дамуын үш кезеңге бөліп қарайды. Оның пікірінше, ресми кеңсе тілінің алғашқы пайда болу кезеңі XYIII ғасырдың екінші жартысы мен XIX ғасырдың бірінші жартысы, екінші кезеңі XIX ғасырдың екінші жартысы мен XX ғасырдың бас кезі, үшінші кезең, кеңестік дәуірді құрайтынын айтады. Зерттеуші, әсіресе, ресми құжаттарға тән терминдердің қалыптасып, дамуына көбірек бөледі.
Қазақ тіліндегі дипломатиялық құжаттардың құрамы мен лексикасы жөнінде мынадай тұжырым жасайды:
"Дипломатическая терминология в официально-деловых и государственных документах в периодической печати передается различными способами: 1) путем прямого заимствования из русского языка, т.е. с сохранением первоначальной основы нота, грамота, консул; 2) путем перевода.
Терминологические словосочетания переводятся на казахский язык. Например: разрыв дипломатических отношений - дипломатиялық қатынастың үзілуі; поверенный в делах - істе сенілген; памятная записка - естелік хат; отзывная грамота - сенім қағаз и др. Из дореволюционных дипломатических терминов казахского языка можно отметить следующие: елші, елшілік, келелі кеңес, қағаз, жаушы и т.д. деп көрсетеді 9,18.
Бұл еңбек кеңестік дәуірде жазылса да, қазақ іс қағаздарының көкейкесті мәселе екеніне көңіл аударған және оның болашағы туралы ойланатын зерттеу еңбектің қатарына жатқыздық. Кейін бұл еңбектің нәтижесінде сөздік те шығарылды.
1.2 Ресми стиль табиғаты
Қоғам дамуының белгілі бір кезеңінде тіл өзі қызмет етіп отырған қоғамның ресми тіліне - мемлекеттік тілге айналады. Оның қоғамдағы рөлі артып, мемлекет тарапынан жүргізілетін барлық істің тілдік көрінісі болады.
Қазақстан Республикасының егемендік алған он жыл ішінде, әсіресе, оның мемлекеттік тіл ретіндегі орны мен рөлі бұрынғыдан әлдеқайда артты, өмірдің сан-алуан саласында қолданылу аясы кеңіді.
Қазақ әдеби тілінің жүріп өткен жолы, даму тарихы ұзақ болса, оның әрбір стильдік тармағының даму, қалыптсау тарихы да біркелкі емес. Соның ішінде ресми іс қағаздары стилінің, жалпы қазақ тіліндегі іс жүргізу жүйесінің өзіндік даму жолы, ұзақ қалыптасу тарихы бар. Оны айқындау үшін алдымен ресми іс қағаздары стилінің өзіндік ерекшелігін білу қажет.
Әдеби тілдің стильдік тармақтары, олардың жүйелену ерекшеліктері туралы қазақ ғалымдары түрлі пікірлер білдіреді. Қазақ тіл ғылымында әдеби тілдің қоғамдық әлеуметтік қызметін, стильдердің уәзипалық қызметін қарайтын зерттеу еңбектері бар. Орыс тіл білімінде А.И.Гвоздев, А.И.Ефимов, В.П.Мурат, Э.Розенталь, "Орыс тілінің стилистикасы" оқулығында 5 түрін бөліп қарастырады 48, 49, 50, 51, бұл пікірді М.Балақаев, Р.Сыздықова қолданғанмен, С.Исаев стильдерді 3 топқа бөледі.
Бұл жөнінде қазақ әдеби тілі тарихының іргелі мамандарының пікірлеріне көз жүгіртейік. М.Балақаев: "Стиль дегеніміз - тілдің қоғамдық қызметінің әрқилы орайында тілдік тәсілдердің белгілі мақсатпен жинақталған жүйесі. Сондай тілдік жүйелерден оның стильдік топтары құралады. Олардың бәрі бір дәуірде, бір кезеңде пайда болмайды, пайда болғандары бір қалыпта қатып қалатын жүйелер емес, үнемі даму процесінде болатын тарихи категориялар" 52,24 десе, Р.Сыздықова: "Тілдің функционалдық стилі дегеніміз әдебиеттің белгілі бір жанрына, немесе әлеуметтік іс-әрекеттің белгілі бір саласына, я болмаса қоғам тіршілігіндегі белгілі бір ситуацияға сәйкестендіріліп қалыптасқан тұлға-тәсілдер жүйесі, семантикасы мен экспрессиясы жағынан біршама тұйықталған (әр стильге қарай іріктелген) тілдік құралдар тобы" 6,24 деген пікір айтады. Орыс және қазақ тіл біліміндегі осы пікірлерді жүйелей келіп С.Исаев былай қорытады: "Стильдік тармақ тілдік элементтер жүйесінің өзіндік қолданылу ерекшеліктерімен айқындалады. Ол тек белгілі текстің лексикалық құрамымен, терминдік ерекшеліктерімен ғана шектелмейді. Ой құрауға қатысатын тілдік элементтердің: сөз түрлендіргіш, сөз байланыстырғыш, сөз тудырушы, конструктивті үлгілердің, сөз мағыналарының жүйелі қолданылу ерекшеліктерімен айқындалады. Ол ерекшеліктер тілдік қабаттар жағынан да бір-бірімен үйлесіп келеді. Демек, стиль ең алдымен қолданылуда өзіндік ерекшеліктері, айырым белгілері бар тілдік элементтер жүйесі немесе әдеби тілдің өзіндік сөздік құрамы, грамматикалық тұлғалары бар сараланған бір бөлігі. Стиль әдеби тілдің даму барысында қалыптасады" 53,19-20.
Қазақ әдеби тіліндегі стильдік тармақтардың түрлері, олардың саны жөнінде де пікір алшақтықтары кездеседі. Зерттеушілердің көпшілігі қазіргі әдеби тіліміздің негізгі бес стильдік тармағын (ресми іс қағаздары, ғылыми, көркем, публицистикалық және ауызекі сөйлеу стильдері) ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz