«түрік дәуірінің кезеңделуі»

Орталығы - Жетісудағы Суяб қаласы (Қазіргі Тоқымақтың маңындағы Ақбешім) . Қағанаттың құрамында үйсіндер, түркештер, қаңлылар, т. б болды. Этникалық құрамы он тайпалы елден құралды. Бес тайпасы дулу, бес тайпасы нушеби немесе он ақ будундар немесе он оқ будундар. Жазғы орталығы - Мыңбұлақ қаласы(Түркістан қаласы жанында) . Қағанат шаруашылықтың көшпелі және жартылай көшпелі әдісі басыңқы және отырықшы - егіншілік түрі қоса жүргізілетін бірегей жүйесі болып табылады. Елдің халқы бәрі бірдей сауда саттықпен, қолөнер кәсібімен, егіншілік және мал шаруашылығымен айналысып отырған. Орта Азия мен Қытай жерлерімен сауда жасасқан. Қалалар өркендеді. Қағанаттағы бірінші тұлға - бірінші тұлға, әскери қолбасшы, бәлкім күллі жердің иесі де - қаған болған. Жоғарғы лауазымдылар - жабғы, шад, елтебер деп қаған әулетіне тән адамдар аталған. Сот қызметтерін бұйрықтар мен тархандар атқарған. Халықтан салықты тудундар жинады. Қағанаттың негізгі халқы мал өсіретін ерікті ұсақ қауым мүшелері болған, оларды қара бұдұн деп атаған. Қоғамақсүйек және тәуелді тайпа деп екіге бөлінді. Тәуелді тайпа үнемі алым салық төлеп отырған. Түріктердің көрші тайпалар мен халықтарға шапқыншылық жасағандағы мақсаттарының бірі - құлдар әкету болған.

Мәдениет, әдебиет дамыды, жазу пайда болды. Көне түрік жазуы Руна деп аталды. Ол отыз бес тайпаның алғашқы таңбасынан жинақталды. Бұл жазу Орхон Енисей немесе Күлтегін ескерткіштері деп аталды. Білге қаған жаздырған Тадас өзенінің бойындағы Тоныкөк батыр ескерткіші. Руна ескерткіштері бірнеше топқа бөлінді: Монғолия аумағындағы, Тува және Минусин аумағындағы ескерткіштер, Алтай тобының ескерткіштері, Шығыс Түркістан ескерткіштері, Жетісулық ескерткіштер.

Қағанатты 610 -618ж. ж Жеғуй қаған басқарды. 618 - 630 ж. ж елді Тонжабғы қаған билеген. Осы кездерде қағанат күш қуаты арта түсті. Түрік қағанаты жылқылар патшалығы деген атаққа ие болды.

Қарауындағы халықтар мен тайпаларды ұдайы бағынышты етіп ұстап отыруға Батыс түрік қағанаты Орталық өкіметінің әскери саяси рессурсы жетпейтін болып шықты.

Қағанат ішінде өзара тартыс үздіксіз жүріп, билеушілер жиі - жиі ауысып жатты, бұл ыдыраушылықты асқындырып жіберді. Он алты жылға созылған тайпалар арасындағы соғыс пен ішкі әлеуеттік ішкі қырқыстар (640 - 657 ж. ж) Жетісуға Тан империясының баса көктеп кіруіне әкеліп соқты. Тан губернаторлары Батыс түрік тайпаларын қаған әулетінен өздері қалап сайлаған сыбайластары арқылы басқаруға тырысты. Алайда түріктердің Тан басқыншылығына және оның сыбайластарына қарсы жүргізген тынымсыз күресі түркештердің күшейіп көтерілуіне, сөйтіп 704ж. Жетісуда олардың саяси жетекші күш болып шығуына себепші болды.

Түркеш қағанаты 704ж құрылды .

Қағанаттың аумағы Орта азияның Оңтүстік - Шығысында Шаш(Ташкент) қаласынан Шығыс Түркістандағы Бесбалық, Тұрфан қалаларына дейінгі аумақты қамтыды.

Қағанаттың негізін салушы - Үшелік қаған (704 - 706ж. ж) VI ғ ТяньШань таулы аймақтарында өмір сүрген түркештерVII ғ Жетісуға қонысаударып, Батыс түрік қағанатының сол қанатының құрамына енген, халқы ең көп тайпа болған. Халқының этникалық құрамы негізінен сары және қара түргеш тайпаларынан тұрды.

Саяси орталығы

Суяб(Шу мен Талас өзеніне жақын)

Күнгіт(Жазғы ордасыІле өзені бойында орналасты. Түркештердің ең қымбат өнімі мускус болды.

Саяси әкімшілік билік қағандықтың ең жоғарғы билеушісі қағанның қолында болды.

Ел 20 ұлысқа бөлінді . Әр ұлыста 7мыңнан әскер болған.

Сауда жақсы дамыды .

705ж Арабтар шабуыл жасап Мауереннахрды басып алды. Түргештер соғдылықтарға көмектесіп арабтарға қарсы шықты. 709ж. Арабтар Бұқараны басып алады. 706 - 711ж. ж билікке ұлы Сақал қаған келеді. Елдің ішінде талас тартыс басталады. Қытайлар Шығыс түрік қағанатына маза бермейді. 712 - 713ж. ж түргештер, соғдылықтар, ферғаналықтар, шаштықтар бірігіп арабтарға қарсы шығады. Арабтар Шаш қаласын өртейді. 714ж Испиджабқа шабуыл жасайды. Түргеш қағанатында Сұлу қаған (715 - 738) билік жүргізді. Осы кезде қағанат күшейді . Астанасын Тараз қаласына көшіреді. Әрі айлакер әрі қолбасшы Сұлу екі майданда шабуыл ұйымдастырады. Батысы Арабтарға және Шығысы Тон империясына қарсы(Қытайға) . 723ж Ферғана қарлұқтарымен, Шаш тқрғындарымен бірігіп Арабтарға қарсы соғыс болады. Бұл ұзаққа созылды. 732ж Арабтар қайта күш жинапТүргештерден Бұқар қаласын ьартып алады. 737ж Сұлу қаған арабтарға қарсы жорық дейін жетті, бірақ қайтар жолда қаза табады.

• Оның орнына баласы Тұқарсан Құтшар қаған болды. Оның тұсында ел ішінде 20 жылға созылған ұзақ күрес басталып, қағанат мүлдем әлсірейді. Осы алауыздық кезінде Жетісуға Алтайдан қарлұқ тайпалары көшіп келе бастады. Түркештер қарлұқтарға лайықты қарсылық көрсете алмады. Ішкі талас тартыстардан әлсірегенТүргеш қағанатықайта қалпына келмей 756ж қарлұқ тайпаларының қысымына шыдамай, біржола құлайды.

Қарлұқ қағанаты 756ж Жетуісуда билікке келеді.

Қарлұқ тайпаларының орналасқан жері Батыс Алтай мен Тарбағатай арасындағы өлке. 7-ғ аяғында Жетісу жеріне қарай ауысқан . 8-9ғ. ғ Жоңғар Алатауынан Сырдарияның орта аймағына дейінгі жерді мекендеген.

Астанасы Қойлық қаласы

Араб географы Ибн - Хаукаль Хғ былай хазды “Қарлұқтардың жерінің батысынан

Шығысына жетуі үшін 30күн керек»Олар туралы Қытай деректерінде 581-618ж. ж Қарлұқтардың басты тайпасы бұлақ(болат) Ақтах(Алтай) жерін мекендеді. Қарлұқ бірлестігінің құрамы негізінен үш тайпалық бірлестік:Бұлақ, Шігіл, Талшық тайпаларынан тұрды. Кейбір деректерде 5ғ кездеседі. Шу аңғарын мекендеген Қарлұқтардың астанасы Баласағұн болды. Қарлұқтарда 25 қала мен қоныстар болған.

Ең ірі қалалары: Баласағұн, Тараз, Мерке, Аталық, Тұзун, Балық, Барсхан, Сикуль, Талғар, Тоң, Пенчуль, т. б

Көсемдерін жабғу деп атаған.

Ұлы жібек жолында жатқандықтан сауда дамыды.

. Олар көбінесе ұйғырлармен қырғыздармен соғысы отырды. Оларға IX ғасырдан бастап арабтар маза бермеді. 810ж Арабтар шабуыл жасап Құлан қаласын алады. 812ж Арабтар мен Қырғыздар Отырарға шабуыл жасап, басып алады. 840ж Енисей қырғыздары ұйғыр қағанатын құлатады, оның халқын Турфан, Ганчжоу ауданына көшіреді. Исмаил Ибн Ахмед Таразға жорық ұйымдастырады. Қарлұқ қағаны Таразды қорғағанымен қала құлап ислам діні қабылданады.

Сонымен қарлұқтар Жетісу жеріндегі түріктерді қолдай отырып, Жетісуға 200жылдай билік етті(170, 180)

940ж көоші отырған Қашқарлықтар мемлекет ішіндегі билік үшін қырқысты пайдаланып Баласағұн қаласын басып алды.

Қарлұқ мемлекеті құлады.

Қашқаридың айтуына қарағанда оғыздардың алғашқы отаны Жетісу болғандығына күмән жоқ.

Олар Қазақстанның батысы Сырдарияның ортаңғы ағысын мекендеген

Оғыздарды Истархидің және Қашғаридің еңбегінде ОҚ жерінде, әсіресе Ыстықкөл мен Шудың орта бойында қырғыз, қыпшақ, оғыз, шағма, чігіл, имек сияқты түркі тілдес тайпалардың өмір сүргендігі белгілі. Махмұд Қашқари оғыздар 22, кейбір деректерде 24тайпадан құралған дейді.

Деректемелердің айырмашылықтары оғыздардың екі экзогамиялық фратрифға: бұзұқтар мен ұшұқтарға бөлінуімен сипатталады. Әрбір топта 24тайпадан, бұлардың өзі тепе-тең екіге бөлінді. Тайпалық және рулық бөлімшелер “оба”, ”бой”, ”көк” деп аталды.
“Ұрұғ”деген терминмен патрономия құратын атақты тұқымдар, әулеттер аталғанОғыз даласын «оғыз сахарасы» деп атаған. Оған Хазария, Арал, Қызылқұм жері кірген. 10ғ Оғыз мамлакетінің астанасы - Янгикент немесе “Жаңа гузия” қаласы болған.

Оғыз мемлекеті билеушісінің титулы «Жабғу» деп аталған.

Жабғудың кеңесшілері «күл-еркіндер”

Жабғудың “инал” атты мұрагері және оны тәрбиелеуші “атабектер” болған.

Оғыз әскерінің бастығы “сюбашы” деп аталған.

Ақсақалдар кеңесі жұмыс жасаған

Ірі Қалалары: Жент, Фараб, Сауран, Қармақ

Сүткент, Сығанақ т. б

Оғыздар Хорезм, Жетісу, Мәуеренахрмен байланыс орнатқан. Еуразияда олар маңызды рөл атқарды.

10ғ соңында орыс деректерінде оғыздардың ұ, 965ж. Киев князді Святославпен бірігіп хазарларды, 985ж князь Владимрмен одақтасып, Еділ, Калма бұлғарларын талқандағны туралы айтылады.

Шахмәлік тұсында мемлекет кұшейіп, 1041ж. Хорезмді жаулап алады.

Алайда оғыздардың соңғы жабғуы Шахмәлік салжұқтардың қолынан қаза табады.

Селжұқтармен көп жылғы күрес нәтижесінде оғыздар әлсірейді.

Осылайша, 11ғ күшейіп келе жатқан қыпшақтар оларды Арал, Сыр бойынан ығыстырды.

Оғыз тайпалары қазақ, қырғыз, татар, башқұрт, түркімен, өзбек, қарақалпақ халықтарының қалыптастырушы түріктердің бірі болды.

Мекендеген жеолері:Қағанатқа шығыс Түркістан, Жетісу, Сырдария, Шуөңірлері кіреді.

Орталығы: Баласағұн қаласы

• Мемлекеттің негізін қалаушы:Сатұқ Боғра хан
• Негізгі халқы қарлұқтар
• Билеуші титулы “хан”
• Елді негізінен шігіл тайпаларынан шыққандар басқарды
• Ұсақ аймақтарды билеушілер “илақ” немесе “тегін” деп аталды
• Сатұқ Боғра хан (940 - 955ж. ж)
• Ел территориясын үлкейтуге күш салды
• Мұса (955 - 960ж. ж)
• 960ж басында Исламды мемлекеттік дін деп жариялайды. Қарахан мемлекетінің астанасы Қашғар болды
• Арслан хан(960 - 990ж. ж)
• Тараз бен Баласағұнның да билеушісі болды
• Насыр(990 - 1004ж. ж)
• Қарахан мемлекетінде ықпалды әрі күшті екі әулет билік етті:Әли Арслан хан ұрпақтары(Әлилер)
• Хасан Боғра хан ұрпақтары (Хасанилер)

• Хасан Боғра хан 990ж Испиджабты, 992ж Бұхараны, баласы Жүсіп Қадыр хан Қотан қаласын жаулап алады.
• Насыр Орта Азиядағы Саманилерді ойсырата жеңеді
• 1004 - 1005 ж. ж Қарахан хандығы Мәуереннахр жерін түгелдей жаулап алды
• Осыдан кейін Қарахан мемлекеті екі қанатқа бөлініп кетті

• Қарахан мемлекеті 11ғ 30жылдары Батыс және Шығыс болып екі иелікке бөлінді: Шығыс хандық
• Оңт. Шығ. Қаз, Шығ Түркістан

Астанасы:Баласағұн, Қашқар

• Батыс хандық
• Мәуереннахр жерлері

Астанасы:Самарқанд

12ғ ортасында қаптаған қарақытайлар Жетісу мен Баласағұнды, Шығыс қарахандықтың иеліктерін түгел басып алады.

Осылайша құдіретті Қарахан мемлекеті 13ғ басында өмір сүруін тоқтатады.