Базар жырау
1. Базар жыраудың өмірі мен ақындық ортасы
1.1 Базар жырлаған дастандардың сюжеттік ерекшеліктері
1.2 Базар жырау толғаулары мен айтыстары
ІІ. Базар жырау мұраларының көркемдік, идеялық.тақырыптық сипаты
2.1. Базар жырау мұраларының көркемдік ерекшелігі
1.1 Базар жырлаған дастандардың сюжеттік ерекшеліктері
1.2 Базар жырау толғаулары мен айтыстары
ІІ. Базар жырау мұраларының көркемдік, идеялық.тақырыптық сипаты
2.1. Базар жырау мұраларының көркемдік ерекшелігі
ХІХ ғасырдың екінші жартысына дейін қанатын кең жая дамып, халық шығармашылығы мен ауыз әдебиетіне асқақ рух, тың эпикалық сарын әкелген жыраулық поэзияның соңғы өкілдерінің бірі Базар жырау болды. Оның ойлы да орамды толғаулары мен тәрбиесі мол тартымды термелері, жақұт жырлары мен қызықты хикаялары қазақ сахарасымен ғана шектелмей, көрші өзбек, қарақалпақ елдеріне де кең тараған.
Десек те ақын өмірінің соңғы жылдары шалғайдағы Тамды, Үшқұдық өңірінде өткендіктен беймәлім күй кешті. Базарға бірі ұстаз, бірі әріптес саналатын Шернияз, Өске, Орынбор, Әзілкеш, Бұдабайлар, шәкірттері: Қарасақал Ерімбет, Тұрмағамбет, Кете Жүсіп, Шораяқтың Омары, Мәнсүр тәрізді тарлан ақындардың өз тұсының маңдай алды өнерпаздары болғанына еш күмән жоқ. Алайда, осы аталған ақындар әр түрлі оқулық, басылым беттерінде тиісінше сөз болғанымен, олар туралы арнайы зерттеу еңбектер соңғы уақыттарда ғана жазыла бастады.
Десек те ақын өмірінің соңғы жылдары шалғайдағы Тамды, Үшқұдық өңірінде өткендіктен беймәлім күй кешті. Базарға бірі ұстаз, бірі әріптес саналатын Шернияз, Өске, Орынбор, Әзілкеш, Бұдабайлар, шәкірттері: Қарасақал Ерімбет, Тұрмағамбет, Кете Жүсіп, Шораяқтың Омары, Мәнсүр тәрізді тарлан ақындардың өз тұсының маңдай алды өнерпаздары болғанына еш күмән жоқ. Алайда, осы аталған ақындар әр түрлі оқулық, басылым беттерінде тиісінше сөз болғанымен, олар туралы арнайы зерттеу еңбектер соңғы уақыттарда ғана жазыла бастады.
1. Базар жырау Шығармалары (құрастырған Ш.Алдашев). – Алматы: Жазушы. 1986. – 200 б.
2. Қоңыратбаев Ә. Қазақ әдебиетінің тарихы: Оқу құралы (құрастырған Т.Қоңыратбаев). – Алматы: Санат, 1994. – 312 б.
3.Жұмабаев М.
4. Қорабай С. Базар Оңдасұлының шығармашылық мұрасы 10.01.02.-
қазақ әдебиеті. Филология ғылымдарының кандидаты ғылыми
дәрежесін алу үшін дайындаған диссертацияның авторефераты.
Алматы , 2005. -30 6.
5. Азибаева Б. Казахский дастанный эпос. – Алматы: Ғылым, 1988. – 250 с.
6. Қасқабасов С. Жаназық (зерттеулер). – Астана: Аударма, 2002. – 584 б.
7. Кор-оглы Х. Туркменская литература. – Москва: Высшая школа, 1972. – 285 с.
8. Дүйсенбаев Ы. Қазақтың лиро-эпосы. – Алматы: Ғылым, 1973. – 147 б.
9.Кәрібаева Б. Қазіргі қазақ әдебиетінің көркемдік даму арналары.Сын-зерттеу.Астана: Елорда,2001.-312 бет.
10. Тілепов Ж. Тарих және әдебиет. – Алматы: Ғылым, 2001. – 376 б.
11. Хан Кене: Тарихи толғамдар мен пьеса, дастандар. – Алматы: Жалын, 1993. – 448 б.
12. Диваев Ә. Базар жырау шығармалары //ОҒК, Ш. 1169, 8-дәп.
13.Елеукенов Ш. Мағжан Жұмабаев. – Алматы: Білім, 1990. – 56 б.
14.Тебегенов Т. Халық ақындары шығармаларындағы әдебиет пен фольклор дәстүрі. – Алматы: Білім, 2001. – 332 б.
15.Жармұхамедұлы М. Айтыс өлеңдерінің арғы тегі мен дамуы. – Алматы: Мұраттас, 2001. – 293 б.
16.Сыдиқов Қ. Сарқылмас қазына. – Алматы: Ғылым, 1996. – 192 б.
17.Әуезов М. Елу томдық шығармалар жинағы. 6-т., - Алматы: Ғылым, 2001. – 368 б.
18. Шапай Т. Шын жүрек -бір жүрек Алматы: Жазушы,1999.-256 бет.
19. Байтұрсынов А. Шығармалары. Өлеңдер, аудармалар,зерттеулер. А.,1989,287 б
20.Базарбаев М. Өлең-сөздің патшасы,сөз сарасы. «Жазушы» Алматы,-1973-256 б.
21.Тұяқбаев Ғ Қаңлы Жүсіп Қадырбергенұлының әдеби мұрасы 10.01.02.-
қазақ әдебиеті. Филология ғылымдарының кандидаты ғылыми
дәрежесін алу үшін дайындаған диссертацияның авторефераты.
Алматы , 2005. -30 6.
22. Жұмалиев Қ. Әдебиет теориясы. – Алматы: Мектеп, 1964. – 250 б.
23.Бердібай Р Эпос мұраты Алматы: Білім ,1997-320 б.
2. Қоңыратбаев Ә. Қазақ әдебиетінің тарихы: Оқу құралы (құрастырған Т.Қоңыратбаев). – Алматы: Санат, 1994. – 312 б.
3.Жұмабаев М.
4. Қорабай С. Базар Оңдасұлының шығармашылық мұрасы 10.01.02.-
қазақ әдебиеті. Филология ғылымдарының кандидаты ғылыми
дәрежесін алу үшін дайындаған диссертацияның авторефераты.
Алматы , 2005. -30 6.
5. Азибаева Б. Казахский дастанный эпос. – Алматы: Ғылым, 1988. – 250 с.
6. Қасқабасов С. Жаназық (зерттеулер). – Астана: Аударма, 2002. – 584 б.
7. Кор-оглы Х. Туркменская литература. – Москва: Высшая школа, 1972. – 285 с.
8. Дүйсенбаев Ы. Қазақтың лиро-эпосы. – Алматы: Ғылым, 1973. – 147 б.
9.Кәрібаева Б. Қазіргі қазақ әдебиетінің көркемдік даму арналары.Сын-зерттеу.Астана: Елорда,2001.-312 бет.
10. Тілепов Ж. Тарих және әдебиет. – Алматы: Ғылым, 2001. – 376 б.
11. Хан Кене: Тарихи толғамдар мен пьеса, дастандар. – Алматы: Жалын, 1993. – 448 б.
12. Диваев Ә. Базар жырау шығармалары //ОҒК, Ш. 1169, 8-дәп.
13.Елеукенов Ш. Мағжан Жұмабаев. – Алматы: Білім, 1990. – 56 б.
14.Тебегенов Т. Халық ақындары шығармаларындағы әдебиет пен фольклор дәстүрі. – Алматы: Білім, 2001. – 332 б.
15.Жармұхамедұлы М. Айтыс өлеңдерінің арғы тегі мен дамуы. – Алматы: Мұраттас, 2001. – 293 б.
16.Сыдиқов Қ. Сарқылмас қазына. – Алматы: Ғылым, 1996. – 192 б.
17.Әуезов М. Елу томдық шығармалар жинағы. 6-т., - Алматы: Ғылым, 2001. – 368 б.
18. Шапай Т. Шын жүрек -бір жүрек Алматы: Жазушы,1999.-256 бет.
19. Байтұрсынов А. Шығармалары. Өлеңдер, аудармалар,зерттеулер. А.,1989,287 б
20.Базарбаев М. Өлең-сөздің патшасы,сөз сарасы. «Жазушы» Алматы,-1973-256 б.
21.Тұяқбаев Ғ Қаңлы Жүсіп Қадырбергенұлының әдеби мұрасы 10.01.02.-
қазақ әдебиеті. Филология ғылымдарының кандидаты ғылыми
дәрежесін алу үшін дайындаған диссертацияның авторефераты.
Алматы , 2005. -30 6.
22. Жұмалиев Қ. Әдебиет теориясы. – Алматы: Мектеп, 1964. – 250 б.
23.Бердібай Р Эпос мұраты Алматы: Білім ,1997-320 б.
КІРІСПЕ
1. Базар жыраудың өмірі мен ақындық ортасы
1. Базар жырлаған дастандардың сюжеттік ерекшеліктері
2. Базар жырау толғаулары мен айтыстары
ІІ. Базар жырау мұраларының көркемдік, идеялық-тақырыптық сипаты
2.1. Базар жырау мұраларының көркемдік ерекшелігі
Диплом жұмысының көкейтестілігі : ХІХ ғасырдың екінші жартысына дейін
қанатын кең жая дамып, халық шығармашылығы мен ауыз әдебиетіне асқақ рух,
тың эпикалық сарын әкелген жыраулық поэзияның соңғы өкілдерінің бірі Базар
жырау болды. Оның ойлы да орамды толғаулары мен тәрбиесі мол тартымды
термелері, жақұт жырлары мен қызықты хикаялары қазақ сахарасымен ғана
шектелмей, көрші өзбек, қарақалпақ елдеріне де кең тараған.
Десек те ақын өмірінің соңғы жылдары шалғайдағы Тамды, Үшқұдық
өңірінде өткендіктен беймәлім күй кешті. Базарға бірі ұстаз, бірі әріптес
саналатын Шернияз, Өске, Орынбор, Әзілкеш, Бұдабайлар, шәкірттері:
Қарасақал Ерімбет, Тұрмағамбет, Кете Жүсіп, Шораяқтың Омары, Мәнсүр тәрізді
тарлан ақындардың өз тұсының маңдай алды өнерпаздары болғанына еш күмән
жоқ. Алайда, осы аталған ақындар әр түрлі оқулық, басылым беттерінде
тиісінше сөз болғанымен, олар туралы арнайы зерттеу еңбектер соңғы
уақыттарда ғана жазыла бастады.
Қазақ әдебиеті тарихында кітаби ақындар деп аталып келген бір топ
ақын-шайырлардың еңбегі де ұзақ уақыт бойына идеология, саясат, таптық,
атеистік көзқарастардың кесірінен жаңсақ түсіндіріліп келді. Мұндай асыра
сілтеудің зиянды зардабын Базар жыраудың шығыс үлгісінде шығарған Әмина
қыз, Айна-тарақ, Жүсіп-Ахмет секілді көркем хикая- дастандарды да
тартты. Ақынның бұл тақырыптағы туындылары ара-тұра аттары аталғаны
болмаса, зерттеушілер назарынан мүлдем тыс қалды. Сондай-ақ Базардың
халықты азаттыққа шақыратын бірқатар толғаулары, әсіресе Сыздық сұлтан
Кенесарыұлы мен Елкей сұлтан Қасымұлына шығарған арнауларының тағдыры
кейінгі кезге шейін белгісіз болып келген еді. Демек, ақын мұрасын түгендей
қарастырып, шығыс тақырыбын арқау еткен асыл сөздері мен азатшыл рухтағы
толғауларын зерттеп, зерделеудің ғылыми қажеттілігі анық байқалып отыр.
Сонымен қатар Базар Оңдасұлының нәзиралық тәсіл негізінде туған хикаялары
мен Мақпал-Сегіз дастанын әдеби-фольклорлық тұрғыдан тарихи-салыстырмалық
деңгейде тағы бір талдаудың сәті енді түсті. Базар жырау мұрасын
тәуелсіздік рухына сай, қазіргі ұлттық жаңғыру үрдісіне үндес саралап,
жырларын талдау қажеттілігінен көрінеді.
Жалпы ауыз әдебиеті туындылырына тән ерекшеліктің бірі-ізгілікті аспандата
мадақталып,жамандықтың барынша таңбалана суреттелінетін болса,бұл дәстүр
толғау өлеңдерде де толық сақталады.
Өмір сәтсіздіктерін,қайшылықтарды күн мен түндей,гүл мен тікендей,жарық пен
қараңғыдай ірі сомдап, контраст түрінде көрсету толғауларға биік көркемдік
пен ішкі қуат дарытады.
Толғаудың небір көркем үлгілерін Базар жырау мұрасынан кездестіреміз.Осы
күні жыршылық дәстүр ізі неғұрлым молырақ сақталып отырған Сыр бойында,
Қарақалпақта, Бұхара өңірінде жыршылар мен термешілердің ерекше көп
айтатыны Базар жырлары болып келетіні кездейсоқ емес. Ежелгі толғаулар
үлгісімен ақын заман мен адамның өте күрделі кезеңдерін философша
талдайды, дүниенің ағысына, өмірдің қрама-қайшылықтарына тұжырымды, білгір
тоқталады, ешкім күмән келтірместей шындықты төрт аяғы тең жорға өлеңмен
асқақ айшықтайды. Базардың кез келген өлеңі болмыстың керағарлығын,
өткіншілігін, тартыстылығын тамылжыта сипаттап береді. Бірде ол былайша
толғайды.
Жақсы менен жаманның
Арасы жер мен аспандай
Байқарсың бір күн басыңа
Іс түскен кезде, сасқанда-ай.
Мырза менен сараңды
Өлшестіріп қарасаң
Ылди менен зәулім асқардай
Ғалым менен наданды
Салыстырып білерсің
Дария шіреп тасқандай.
Дүниенің пәнилігін айту, жамағатшылықты қанағатқа, шапағатқа шақыру,
құлқынның құлы болып кетуден сақтандыру, ұнамдыны әсірелей көтеріп,
кемшілікті ширыға мінеу арқылы ғибрат тарату, адам қасиетін биіктететін
мінездерді насихаттау толғаудың өзіне хас белгілері. Таптық, әлеуметтік
теңсіздік жайлаған ескі қоғамда елді тәрбиелеудің, өнеге таратып, мінезін
жұмсартудың үлкен міндетін толғау-термелер атқарған.
Ақын Мағжан аз ғана өлеңің оқып,сөзге жүйріктігін ,ойлы ақын екенін
аңғарып,мақала жазып,мақаласының соңында ,сұлу сөзі бар Базар атын
оқырманға білдіруді мақсат тұтқанын жазған. Мағжан мақаласының соңында
Базар мұрасын жинау маңыздылығын ерекше айтып өтеді. Түркістандағы
,әсіресе, Қазалыдағы хат білетін азаматтардың Базардың сөзін жинаулары
тиіс-деп жазады.Мағжан ақындығын танып,мұрасын жинауды насихат еткен Базар
жырау шығармашылығы жиналып, құнды зерттеулер де жазылуда. Зерттеушілік
мәдениетіміз өскен сайын өткендегі мұраны толығырақ,тереңірек тексеру
нышан байқалып келеді.
Зерттеудің мақсаты мен міндеттері:
Дипломдық жұмыстың басты мақсаты – ең алдымен Базар Оңдасұлының
шығармашылық өмірбаяны мен жыраудың ақындық дәстүрімен байланысты тұстарын
айқындау; олардың жанрлық ерекшеліктерін сараптап, ақын толғаулары мен
жыраулық поэзия арасындағы ұқсастықтың басты себептері мен сипаттарын
саралау; шығармаларын көркемдік тұрғыдан талдай отырып, Базар Оңдасұлы
мұрасының қазақ әдебиеті тарихындағы алар орнын айқындау.
Осы мақсатқа жету үшін төмендегідей міндеттер белгіленеді:
- Базар Оңдасұлының жырларын жанрлық ерекшелігіне қарай топтастыра
қарастыру.
- Жырау жырларының идеялық-көркемдік ерекшелігін саралау.
- Базар жырау толғауларының тәрбиелік мәнін ашу.
- Базар жырау мұрасының құндылығын өнер өкілдері арасындағы дәстүр
жалғастығын дәлелдеу және осы бағыттағы жыраудың жетістіктеріне назар
аудару.
- Базар арнауларының тарихы мен сыншылдық ерекшелігіне мән беру.
- Базар жырау айтыстарының өзіндік тақырыптары мен ой айту шеберлігі.
- Базар жырау жырларындағы бейнелеу шеберлігі.
- Базардың дастандарының оқиғалық сюжеті мен жырлау шеберлігіндегі
өзіндік ерекшеліктері.
Диплом жұмысының құрылымы: Диплом жұмысы кіріспе, негізгі екі тарау
мен қорытынды, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1. Базар жыраудың өмірі мен ақындық ортасы
ХІХ ғасырда өмір сүрген ақын-жыраулардың ішінде Базар жырау
Оңдасұлының (Өтемісов) әдебиетімізде өз орны бар. Ол өзінің жүрек
тебіренткен толғауларымен Сыр бойынан бастап Еділ, Жайық, Үстірт,
Қарақалпақ өңіріне белгілі болған.
Өткен ғасырдың екінші жартысы мен үстіміздегі ғасырдың басында Сыр
бойындағы жасаған Дүр Оңғар,Қарасақал Ерімбет, Ешнияз, Кете Жүсіп,
Шораяқтың Омары, Тұрмағамбет сияқты ақын-жыраулар Базарды ұстаз тұтқан.
Жүзден озған өрен жүйрік, жыраулардың жүйрігі деп бағалаған. Мұның өзі
жазира Жетісу ақындарының ұлы Жамбылды, көгілдір Көкше өнерпаздарының сал
Біржанды мектеп тұтуы сияқты құбылыс.Шынында да Балқы Базардың өз
төңірегіндегі басқа барша сүлейлерге сырсандық, шеберхана болғаны анық.
Базар шығармалары Кеңес дәуірінде ғана жинала бастады. Ақын мұраларына
алғаш назар аударып, баға берушілер – Ә.Диваев, С.Сейфуллин және
Ә.Марғұлан болды.
1925 жылы Ташкенттен шыққан Терме жинағында және 1931 жылы С.Сейфуллин
құрастырған Ескі әдебиет нұсқаларында Базардың бір топ өлеңдері тұңғыш
рет жарық көрді. 1965 жылы Үш ғасыр жырлайды жинағында жыраудың сегіз
жүз жолдай термелері мен толғаулары жарияланды. Ал кейінгі жылдары орыс
тілінде басылған Поэты Казахстана (Ленинград, 1978) антологиясында Базар
көрнекті ақындар қатарында аталса, 1984 жылы шыққан Бес ғасыр жырлайды
кітабында бір топ шығармалары енгізілді. 1-6.
Базар шығармаларын алғаш жариялаушының бірі, қазақтың белгілі ақыны
С.Сейфуллин жырауды Бұқардан кейінгі поэзиямыздың ірі өкілі ретінде
есептегені мәлім. Базар мұрасына Алаштың айтулы ақыны М.Жұмабаев, көрнекті
қоғам қайраткері Х.Досмұхамедов тәрізді талғамы терең тұлғалардың ерте
назар аударуы да жоғарыда айтылған ой-пікірлерімізді қуаттай түседі.
Базар Оңдасұлы бұрынғы Сырдария губерниясы, Қазалы уезі, Көшербай
болысының 6-ауылында Жаңадарияның Шірік – Рабат деген жерінде (қазіргі
Қызылорда облысы, Қармақшы ауданы, Ленин ауыл советі) 1841 жылы күз айында
дүниеге келген.
Базардың жастық шағы жетімдікте, жоқшылықта өтеді. Буыны бекіп, бұғанасы
қатпай жатып, байлардың қозысын бағады. Он алты жасында жыраулық даңқы
шығып, жалпы жұртқа таныла бастайды.
Ақынның туған жері – Сыр бойы десек те, кейінгі ат жалын тартып мініп,
атағы жайылған мекені – қазіргі Науаи облысы, Тамды ауданы болған. Бейіті
сондағы Жалпақтау деген жерде.
Базардың ескіше ата-тегі: Кіші жүздің Шөмекей тайпасы, Балқы руы.
Шөмекей төртке бөлінеді: Тоқа, Көнек, Аспан, Бозғыл. Бозғылдың бес
баласының біреуі – Қайқы, Қайқының Балқия деген әйелінен үш бала: Қыдыр,
Темір, Полат туады. Осы үшеуінен тараған ұрпақтарының бәрі Балқия
шешелерінің атымен Балқы аталып, Шөмекейдің Балқы руы қалыптасады.
Жоғарыдағы Қайқының үш баласының біреуі Полаттан – Жауқашты, Жауқаштыдан –
Отарбай, Отарбайдан – Байсейіт, Байсейіттен – Қарақұл, Қарақұлдан – Ермек,
Ермектен – Базардың әкесі Оңдас туады.
1965 жылы шыққан Үш ғасыр жырлайды жинағында, басқа да кейбір
басылымдарда Базар жыраудың Әкесі Өтеміс, нағашысы Оңдас деп жаңсақ кеткен.
Базар он жасқа жетпестен жетім қалып, ұлы нағашысы Өтемістің қолында
тәрбиеленген. Әкесінің Өтеміс болып кетуі содан. Ақын болып халыққа
танылған соң, өз руының атымен Балқы Базар аталып кеткен. Оны ақынның өзі
былай түсіндіреді:
... Сөйле, тілім, жалпыдан,
Дариядай тасып шалқыған.
Тіл жексұрын көрінер,
Тимеске тиіп шарпыған...
Елі-жұртың бұзылар,
Қиянат етсең зарпынан.
Таусылмас қайнар кен едім,
Кешегі жүйрік мен едім.
Жүлде алған байрақ алдынан,
Кіші жүздің кенжесі
Дөйт ұранды Шөмекей –
Шыққан бір Базар Балқыдан.
Бүкіл өмірі – өлеңге, өлеңі – өмірге айналған жырау жарық дүниеге жыр
болып келгендей. Ол туралы ақиқатқа қоса аңыз да көп. Соның бірі
төмендегідей: Базар жастай жетім қалып, Тәспен деген байдың қозысын бағып
жүреді. Шөмекейдің Аспан руында Айпара атты ақын қыз болады. Бір күні сол
ақын қыз қасына жеңгесін ертіп, он шақты түйемен су әкелуге қаққа барады.
Оған ғашық жігіттер аз болмайды. Өзі сұлу, өзі өнерлі қызға кім қызықпасын?
Алайда олар Айпараның ақындығынан, от ауыз, орақ тілді шешендігінен
сескеніп, маңайлай алмайды екен. Қыздың үнемі соңынан еріп, үнемі дәмелі
болып жүрген жігіттер бұл жолы да жақындауға тәуекел етпейді. Он шақты
түйеге жүк болар суды ыдыстарға құйып толтыру, арту жас қыз бен жеңгесіне
оңай соқсын ба? Екеуі де әбден шаршайды. Суды түйеге артыспаған жасық
жігіттерге ыза болып тұрған Айпараның қасына сол маңда қозы бағып жүрген
жас өспірім бала Базар келеді.
Апа, шелегіңді артысайын ба? - депті. Содан соң жасын да сұрап
білгісі келген сияқты. Оған ашуланған Айпара былай дейді:
Бастаған жұғысың ба сөздің басын,
Бұл жерде саған мені кез қылғасын.
Айтыпты бұрынғылар деген қайда,
Сұрама аттың тісін, ердің жасын.
Одан да емін неге сұрамайсың,
Күте алмай бір басыңды таз қылғансың...
Мезгілінде ас ішіп, ұйықтамайтын, жылы алақан көрмейтін жетім балада
қайбір күй болсын? Расында да Базардың басы таз болса керек. Мірдің оғындай
сөз сүйегінен өткен Базар жауап сөз қайыра алмағанына намыстанып, ызадан
жылап жіберіпті...
Осы бір оқиға Базардың есінде мәңгі қалады. Өйткені ол осы жолы
бұрынғыдан да қатты ширығады. Сөзден есесі кеткенге күйінеді. Ақындықты,
шешендікті арман етеді. Шамасы, бұл болашақ ақиық ақынның тұңғыш рет жер
тарпуы, қанат сілкуі болса керек.
Екінші аңыз мынадай. Көкірегінде сөз оты тұтанған бала Базар қозы бағып
жүріп, түнде далада ұйықтап қалса керек. Ақ киімді, ақ таяқты, ақ сақалды
бір кісі бұған келіп: Балам, маңдайыңа берейін бе, таңдайыңа берейін бе?
- дейді. Содан бала Базар орнынан өлең айтып ояныпты. Айналада сыбырлаған
жел де, шалқып жатқан көл де, әуелдеп ұшқан құс та, сыңғыр қаққан шеңгел де
өлеңдетіп тұр екен. Сөйтіп Базарға өлең бір күнде қоныпты. Міне, ақиқаттан
туған аңыз, аңыздан туған ақиқат осы. Бұл – құр қиял, орайсыз оқиға емес,
жыраулық таланттың тума құбылыс екенін, болашақ жыраудың музамен етене
туысатынын айғақтайтын жәйт.
Өлең өнерімен осылай табысқан ақын бір айтқанын екінші рет
қайталамаған. Қашан да тыңнан тербеп, соныдан сөз жібегін өріп отырған. Ол
домбыраны қолға алып төгіп кеткен кезде жұрт жыр-жалынның құшағында, жыр-
жаңбырдың астында қалғандай сезінген:
Әуелі Базар атандым,
Он алтымда, жасымда.
Байкөкшенің асында,
Содан бері келемін
Сыпайының қасында.
Жастай жетім қалған Базар оқып, білім алған емес. Табиғатынан дарынды
зерек бала бұрынғы ақын-жыраулардың жырларын, халық мақал-мәтелдерін есіне
сақтап, көңіліне түйіп, халықтың бай ауыз әдебиетінен сусындап өскен.
Өзінен бұрынғы және тұстас ақындардан да тәлім алған.
Сайраған қызыл тіл берген,
Көңіліне сонша жыр берген.
Алжаспай сөзді ағытып,
Есебін тауып үлгерген.
Ерегіскен олармен
Ажалы жетпей күнде өлген.
Қарадос, Өске, Бұдабай,
Серәлі, Сыдыр, Орынбай,
Татауы жоқ сөзінің
Шұбырған көштің жолындай.
Ақ кетенің ішінде,
Шернияз, Шыман, Өтеген...
Қандай да бір ақын шығармашылығы белгілі бір әдеби ортада туып,
қалыптасып, шыңдалу жолдарынан өтеді. Бара-бара сол дәстүрді жалғастырушы
,дамытушы болады.Сондықтан да Базар жырау шығармашылығының Сыр бойындағы
әдеби дәстүр мен бірлікте көрінуі табиғи құбылыс.
Ешнияз Сал, Балқы Базар ,Әзілкеш Шымырұлы,Қарасақал Ерімбет,Бұдабай
Қабылұлы ,Дүр Оңғар,Құлан Алдабергенұлы ,Кете Жүсіп ,Шораяқтың Омары,
Керейт Даңмұрын,Қаңлы Жүсіп пен Нұртуған,Шәді Сеңгірбайұлы ,Тұрмағамбет,
Ыспан Сүлейменұлы,Кете Аманжол Сыр бойының ақындық мектебінің негізін
қалаушылар еді.
Сыр ақындық мектебіне тән бірінші ерекшелік –оның өкілдерінің ауыз
әдебиеті мен жазба әдебиетінің тізгінін тең ұстау еді.Олардың негізгі үлгі
алып, үйренер –бастау бұлағы ауыз әдебиеті болды.
Қаңлы Жүсіп:
Қожада Палман Күдері,
Өзгеше жүйрік өреннен.
Тәліп Қожа Майлыбай,
Халқынан кеткен айбынбай,
Сөйлеген сөзі ажарлы,
Алтындаған зергердей.
Жарылқасынұлы Аяған,
Жақсы айтар нақылды
Саңлақта жүйрік Нақыптың,
Заманныңда сөзі атылды,
Атқандай оқты пареннен
дейді. Ақын өз әріптестерінің өнерін мадақтауда сөз нөсерін төгеді.Туынды
сөз қолданысы,бейнелеуіш құралдарды пайдалану жағынан ғана емес, екпін,
ырғақ, ұйқас,буын,бунақ жағынан да халық жырларымен туыстас.Сыр
сүлейлерінің ақындық арынын бейнелеудегі ақын қолданысындағы көркемдеуіш
құралдар өлең көркемдігін ажарландыра түседі.
Базар жыраудың
Алмас қылыш сыналмас,
Айқасқан жерден аршындап,
Қиялап тартып шаппаса.
Ақ берен мылтық сыналмас,
Сығалай көзден сұр мерген,
Асырымнан атпаса,
Сыналмайды ер жігіт,
Ерте тұрып кеш жатқан
Күн ара зорға нәр татып,
Қабағы әбден қатпаса
-деген өлең жолдары сыртқы түр,идеяны жеткізудегі сөз қолданысы жағынан да
жыр үлгісімен үндес.Ұйқас,буын,бунақ төкпе сипат-барлығы да жырға тән
қасиеттер.
Тіптен, кейбір тіркестер мен өлең жолдары алмас қылыш сыналмас,ерте
тұрып,кеш жатып,сығалай көздепбатырлар жырынан тікелей көшкендей сезіледі.
Бұндай жыр жолдарын Сыр сүлейлерінің кез келгенінен кездестіреміз.Ал бұл
дәстүр ауыз әдебиеті үлгілерін терең игерудің ,тәжірибе жинаудың,одан үлгі
алудың нәтижесінде екендігінде сөз жоқ.
Сөз асылы мәйегінің асылы мақал-мәтелде жатыр.Аз сөзбен көп
мағынаны,түйінді ойды көркем ұғыммен жеткізуде мақал-мәтелден сөз өрнегін
табу қиын.
Қаңлы Жүсіп:
Мылжың сөз түгесілмес түбі терең,
Қалдырдым артығыңды бейақибат.
Құл болды -жүрісінендегендейін,
Әркім өз пиғылымен сөгіс табат,-
дейді .Ақынның тілге тиек етіп отырғаны Жақсы жүрісінен пұл болады, Жаман
жүрісінен-құл боладыдеген халық даналығы.Ақын мақалды толық алмайды.
Өзінің айтайын деген ойына жымдастыра алады.Тыңдаушысына айтайын деген ойын
бір түйін арқылы жеткізеді.
Бұндай мысалдарды Сыр сүлейлері –Шораяқтың Омары,Қарасақал Ерімбет, Кете
Жүсіп,Дүр Оңғар өлең жолдарынан көптеп кездестіруге болады.Ал Тұрмағамбет
ақынның аузынан шыққан Білім-арзан,білу-қымбат, Ақылсыз адам-ауыздықсыз
ат, Қар бар жерде қаһар бар, Жақсы ер-елдің туы, Жақсы әйел-ердің туы,
Ұл –орнындағы ту, қыз-айдыннан ұшатын қу сынды ұлағатты сөздер халық
арасында кең қолданылатын нақыл сөздерге айналып кеткен.
Ендеше, Сыр бойы ақындары үшін нәр алған негізгі тамырдың бірі халықтың
осы сөз өнері-мақал-мәтелдер болады деп айтуымызға болады.
Ақындық-жыраулық дәстүрге бай Сыр, Арқа, Қызылқұм өңірлерінде өсіп, ер
жетіп, ордалы өнер мектептерінен өнеге алған Базар айтулы ақын, арқалы
жырау атанып, өзі де жас дарындарға үлгі көрсетті. Шынында да ХХ ғасырдың
бас кезінде жыраулық даңқы жағынан Сыр ақындарының еш біреуі одан аса алған
жоқ. Бұл мезгілдерде Арқа беттегі Ырғыз бойынан сонау Нұрата, Тамды,
Үшқұдық төңірегіне дейінгі байтақ өлке Базарды ұстаз тұтпаған ақын кемде-
кем. Осы орайда Ә.Қоңыратбаевтың: Базар жазған ақын емес, домбыраның
айтатын асқан композитор. Базардың сөзі қандай ойлы, көркем болса, жыраулық
мотиві де соны. Базар, Жаңаберген, Нысанбай, Молдахмет мотивтері бүкіл
Сырға жайылған. Сыр бойында Базардан үйренбеген ақындар сирек деген
пікірінің жаны бар [2,190.].
Жырау ат жалын тартып мінген ХІХ ғасырдың 60-жылдары патшалық Ресейдің
Қазақстанды отарлаудың шешуші кезеңіне көшіп, еліміздің оңтүстігін көктей
өтіп, Орта Азияға қадам басқан сәті болатын. Базар шығармаларының бірқатары
Сыздық сұлтан Кенесарыұлының Сыр өңіріне – Қызылқұмға келіп, орыс
патшасының басқыншы әскеріне қарсы жүргізген күрестеріне тілеулес боп
жүрген шағында туған. Базар жыраудың Сыздық сұлтанның ізіне еретіндей
ерлігі болғанын ел сөзі де растайды. Көз көргендердің айтуынша, ақын ерекше
тұлғалы, батыр кескінді адам болғанға ұқсайды. Домбырасына қоса қару да
асынып жүрген.
Аумалы-төкпелі кезеңде өмір сүріп, өз ортасының, әділетсіз қоғамның
белсенді өкілдерін өлтіре шенеген Базар біраз уақыт Қазалы, Ақмешіт,
Үргеніш түрмелерінде қамауда отырғаны жөнінде де деректер кездеседі.
Өмірінің соңғы жылдарын Бұқар жағында өткізген жырау бірде Ақмешіттегі
әкімдердің сұрауымен абақтыға қамалды. Бұл 1908 жылдардың шамасы болу
керек.Осы уақытта Бұқардағы Көкілташ медресесінде оқып жүрген Тұрмаханбет
шайыр мен тәжік азаматы Садриддин Айни Базарға әйел киімін киіндіріп,
түрмеден қашырып жіберіпті деген де аңыз-әңгіме ұшырайды. Базар
жыраудың Пірлібек, Нұрлыбек, Әмзебек, Нақыпбек деген төрт ұлы, Балзада,
Күлзада деген екі қызы болған. Жыраудың өнер қонған балалары Әмзебек пен
Балзадасы екен. Олар өнерімен халыққа танылмай тұрып, жастай өліп кетеді.
Әмзебектің жиырма үш жасында көз жұмар алдында мына сөзі халық аузында
сақталып қалған:
Бір ауру пайда болды жиырма жаста,
Кездесті безгек болып әуел баста.
Халайық қалар деп ед көнергенсің,
Айналды қалмақ түгіл айрылмасқа.
Барады бұл науқасқа үш жыл өтіп,
Айналдым адым жерге бара алмасқа.
Болып тұр таланыма тас түскендей,
Амал не, пешенеме тағдыр жазса.
Көп сәлем көре алмасаң бір ғаріптен,
Туысқан, туған, қатар замандасқа.
Әмзебек Базардан үш жыл бұрын қайтыс болады. Жыраудың ұрпақтары Науаи
облысының Тамды, Кенимех (Өзбекстан) аудандарында тұрады.
Базар 1911 жылы күзде Тамды ауданындағы Жалпақтау деген жерде қайтыс
болады. Қабірі басына кейінгі жылдары ескерткіш құлпытас қойылған.
Жалпақтаудағы мектепке, Ақтақырдағы кітапханаға, Тамдының бір көшесіне
Базар есімі берілген.
Базар жырау шығармашылығы жайында өткен ғасырдың 20-жылдарында белгілі
қазақ ақыны М.Жұмабаев Базар жырау атты әдеби мақаласын баспасөз бетінде
жариялап, ақын жөнінде бағалы лебіз білдіргені белгілі. Мағжан ақын
мақаласында:
Базардың дәл қанша терең ақын екендігі туралы мен бұл жерде толық пікір
айта алмаймын. Қолымда Базардың 4-5 ақ өлеңі бар. Мұндай өлеңмен ақынды
өлшеуге болмайды ғой. Бірақ осы төрт-бес өлеңінде-ақ Базардың сөзге
жүйрік,ойлы ақын екендігі сезілетін секілді [3,342.]- деп жазады.
Мағжан ақын Базарды жоқтаған Қазалылық Жомарт молданың өлеңін мысалға
келтіреді.
Кеңесі кеңінен келген кертағы еді,
Үш жүзге орман-дария ортақ еді,
Иіріліп,толықсып аққан дариядай
Шалқыған шартарапқа орқап еді.
Бұл Базардың кеңдігін,тереңдігін,сөзге жүйріктігін айтқаны ғой-деп жазды
Мағжан ақын мақаласында.
Осыдан соң ұзақ үзілістен кейін Х.Сүйіншәлиев, М.Жармұхамедов,
Ә.Қоңыратбаев, Ә.Құлақметов, сондай-ақ Ш.Алдашевтің зерттеулері мен
энциклопедиялық еңбектерде (1973) және Айтыс жинақтарының
түсініктемелерінде (1965) ақынның өмірі мен шығармалары туралы толымды
талдаулар, мәнді мәліметтер ұсынылды. Осы орайда, жыраулық поэзия жөнінде
зерттеулер жазған Ә.Марғұлан, М.Базарбаев, Ә.Дербісәлин, З.Ахметов,
М.Байділдаев, Қ.Сыдиықов, Б.Абылқасымов, Т.Тебегенов, С.Негимов,
Б.Жүсіпов,С.Қорабай т.б. ғалымдардың еңбектерінде Базар толғаулары ғылыми
талаптарға сай талданып, тиісті бағасын алғанын атап айтқан жөн.
Базардың жарыққа шыққан мұрасы жөнінде ақын Ә.Тәжібаев :
Мен одан-бұдан құралып,түптеліп жиналған, оған алғысөз ,соңғы түсініктері
тәп-тәуір жазылған атақты Базар жырау өлеңдерін бірінші рет оқыдым. Бұл-осы
Базарды сүйіп құрастырған зерттеген, еңбектенген Шәрібай Алдашевтің арқасы.
Ғажайып жырлары ел аузында ғана сақталып,кейбір сынған,жамалған жерлеріне
қарамай, бүгінге дейін тыңдаушыларын таң қалдырып келе жатқан Базар бүгін
де дәл ортамызда жүргендей екен-деп жазады [1,192.].
Базар жырау -халық ауыз әдебиетінен нәр алған суырып салма өнер өкілі.
Базар дәстүрлі жыр мектебінен өткен ақын,әрі көне жыраулық поэзияның
кейінгі кезеңдегі сәтті жалғастырушыларының бірі.
1.1 Базар жырлаған дастандардың сюжеттік ерекшеліктері
ХІХ ғасырдың екінші жартысындағы қазақ әдебиеті тарихында
айрықша құбылыс болған қисса түріндегі шығармалардың төңірегінде көптеген
ғалымдар өз пікірлерін айтты. Солардың арасында Х.Досмұхамедов, М.Әуезов,
С.Мұқанов, Б.Кенжебаев, Ә.Қоңыратбаев, Х.Сүйіншәлиев, Н.Келімбетов,
Б.Әбілқасымов, Б.Шалабаев, Б.Әзібаева, Ө.Күмісбаев, А.Қыраубаева сынды
әдебиетшілердің еңбектерінде қисса-хикаялар мен оны таратушы кітаби
ақындар жөнінде тұщымды ой-тұжырымдар жетерлік. Дегенмен, белгілі
себептермен Базар жыраудың шығыстық үлгідегі шығармалары зерттеушілері
назарынан тыс қалып келді. Сірә, жыраудың бұл тақырыптағы мұрасының көлемі
қомақты болғанға ұқсайды. Әтсе де, біздің қолымызға тигені, яғни бүгінгі
күнге дейін ел аузында келген солардың бірнешеуі ғана [4,12.].
Базардың топ алдында айтылған, көбінесе табан астында туып жататын жыр-
дастандарын Молда Қисық секілді хұсни хатшылар көшіріп, сақтап отырған.
Базар жыраудың Әмина қыз дастаны да осындай жолмен дүниеге келген
эпикалық туындыларының бірі.
Базар жырау Мың бір түннің бұл оқиғаларын сол қалпында алып
жырламайды. Ол ертегілік сюжетті ел аузындағы әңгіме-хикаяларға сүйене
отырып өзгерте, өңдей баяндайды. Мәселен, жырдағы бас кейіпкердің бірі –
Әмина қыздың есімі шығыс ертегісінде ұшыраспайды, мұны Базардың өзі тыңнан
қосқаны көрініп тұр. Бұған қарағанда, қазақ ертекшілері Мың бір түн
хикаяларының жекелеген сюжеттерін бөлек-бөлек әңгімелеп, әрқайсысына өзінше
ат қойып отырған сияқты. Сол себепті жеке хикаяның композициялық құрылысына
да өзгерістер енген. Оны Әмина қыз дастанының басталуынан да анық
байқаймыз. Базар ертегідегі дию мен басқа әңгімешілер – ит және елік
жетектеген екі кісіні, тіпті Шаһаризаданың өзіне де назардан тыс қалдырады.
Бұлардың орнына экспозицияда Бағдад шаһары мен оның патшасы көрініс берген.
Егер Мың бір түн оқиғаларының біразы әдетте, осы көне қала мен оның
әміршілерінің қатысуымен әңгімеленетінін ескерсек, Базардың шығыс
әлеміндегі ертегілік кеңістік шеңберінің шындығынан онша ұзай қоймағанын
көреміз. Қайта қатал патша мотивін енгізе отырып, Базар Мың бір түн
ертегісінің өн бойына таралған негізгі персонаждарды бір әңгімеге жинақтап
баяндайды.
Әмина қыз дастаны Базардың әділдік, адалдық, қайырымдылық сияқты
адамзат құндылықтарын дәріптейтін тәрбиелік, танымдық өнегесі мол мәнді
туындыларының бірі. Шығармада басты орын алатын мотив – әйел мекерлігі
көптеген шығыс халықтарының (үнді, араб, парсы, грек, т.б.) фольклорында
кездесетін дәстүрлі сарынға саналады. Хикаялық дастандардың жанрлық
ерекшеліктерін зерттеген фольклортанушы Б.Әзібаева Ғаяр қатын, Болат –
Жанат, т.б. дастандардың сюжеттеріндегі әйел мекерлігі мотивіне назар
аударып, В казахском дастане же, при всей занимательности в качестве одной
из главных тема женского коварство и наказания его [5,173]. - деген
тұжырым жасайды. Мұның өзі Базар жыраудың Әмина қыз дастанын жырлауда
қазақ ауыз әдебиеті мен фольклорындағы шығыс сюжеттерінен ауысқан ортақ
сарындарды орынды қолданып, нәзиралық мұра қорына маңызды үлес қосқанын
көрсетеді.
Базар жыраудың шығыс тақырыбын арқау еткен тағы бір туындысы – Айна-
тарақ деп аталады. Жанрлық түрі жағынан новеллалық дастандардың қатарына
жатқызуға лайық бұл шығарманың негізгі сюжеттік желісі парсының діни-
пәлсапалық ертегісі Тотынаме әңгімелерінің бірінен алынғаны аңғарылады.
Әйткенмен, Базардың сөздеріне қарағанда парсы ертегісінің оқиғасы оған
тікелей аударма күйінде емес, құрамына тың мотивтер мен бірнеше эпизодтық
өзгерістер кіріп, әбден вариациялық сүзгіден өтіп барып жеткені көрінеді.
Десе де сауатты ертегішілердің айтуымен ауыздан-ауызға көшіп әбден
сұрыпталған көне сюжеттің негізгі оқиғасы арқауынан алыстамай барынша
тұрақтанғаны да көрініп тұр. Бұл арада фольклортанушы С.Қасқабасовтың
Тотынаменің 40-түнінде айтылатын Қытай патшасының үйленгені туралы
әңгіменің сюжетіне қатысты: Көлемі жағынан Тоты-нама әңгімесіне
қарағанда қазақ ертегісі кішірек. Кейбір шағын өзгерістер болмаса,
ертегінің сюжеті барлық жағынан да шыққан төркінімен дәл келеді, - деген
пайымдауларының Базар хикаясына байланыстырар тұстары бар [6,542].
Айна-тарақтың аяқталуында шығыстық мотивтермен қатар, қазақ
ертегілеріне көбірек тән – бақытты финал, яғни кейіпкердің мұратына жету
шарты басым көрініс тапқан. Әрине, мұның өзі бір жағынан, Базар хикаясының
ертегіден тікелей өлеңге айналдыруынан туған ұқсастық болса, екінші
жағынан, бұл дастанның басты сюжеттік желісі Тотынаменің өзінен емес,
оның кейінірек аударма күйінде өңделіп, тың эпизодтар мен сарындар
сіңірілген Орта Азиялық не Түркиялық нұсқалардан алыну мүмкіндігін де жоққа
шығара алмаймыз. Ал осы нәзиралық үлгілердің өз кезегінде парсылық сюжетке
жаңа ұлттық, яки жергілікті мотивтерді енгізу әбден мүмкін.
Базар жырына қосқан Айна-тарақ оқиғасының сюжеттік желісін ХХ ғасыр
басындағы ағартушы ақындарымыздың бірі Тайыр Жомартбаевтың Қыз көрелік
атты повесінен де көреміз. Мұнда жазушы халық арасына жайылған шығыс
сюжетінің негізінде мүлде басқа идеяға құрылған көркем шығарма жазып
шыққан.
Көркем шығармада әдеби-фольклорлық, тіпті тарихи прототиптер мен
қазіргі заманғы эпизодтық көріністер аралас-құралас жүр. Алайда соған
қарамастан, көне үнді, парсы әдебиетінен келіп, қазақ топырағына жатсынбай
сіңіп кеткен осы тектес фольклор мотивтерін Базар жырау, Тайыр Жомартбаев
секілді таланттардың дастан, роман түрінде жаңғырта жырлап, жазуы – тек
қазақ әйелінің еркіндігі, дидактикалық тәлім мен таным мәселелерін
насихаттаумен ғана емес, сонымен қатар бұл үрдіс қазақ фольклоры мен
әдебиетінің сабақтастығы мен даму процесіндегі жемісті жетістігіміздің
біріне жатпақ.
Жүсіп-Ахмет дастанының бірер нұсқасы ХІХ ғасырдың соңына қарай
Қазанда қазақ тілінде жарық көргені ғылыми жұртшылыққа белгілі. Алайда,
арада жүз жылдай уақыт өткенімен, аталған жыр қайта басылмаған, күні
бүгінге дейін зерттеушілер назарына іліне де қоймаған. Ақын шығармаларының
1986 жылы жарық көрген бірден-бір жинағына да енбеген.. Ақынның бұл
жәдігерлері белгілі фольклор жинаушысы, Қызылорда облысы, Қармақшы
ауданының азаматы марқұм Ә.Қайнарбаев жинаған ауыз әдебиеті үлгілерінің
арасынан табылды. Жинаушының өзі берген мәліметте: Жүсіп-Ахмет хикаясының
осы нұсқасы бұрынғы Қазалы уезі, Көшербай болысының қазағы Отарбай Балқы
- Қалқаш Алдажарұлынан алынған, Базар жыраудікі делінген. Базардың өзі де
жырдың соңында осы деректі айтып кеткен екен. Ондағы:
Жылында мың сегіз жүз тоқсан тоғыз –
Наурыздың жауған кезі ақша қары.
Аударттым Алдажардың Қалқашына,
Балқының халыққа мәлім – мен Базары.
дейтін жыр жолдары соның айғағы. Бұл орайда Базар жыраудың Бозұғлан,
Ахмедбек һәм Иусуфбек дастанын түзетіп, ажарлауы - қазақ тыңдаушылары
тарапынан сұраныс тапқан заңды құбылыс.
Дастан сюжетіне негіз болған оқиғалар түркі қағанаты кезеңдерінен
бастау алып, ортасы оғыз-қыпшақ ұлысы тұсындағы тайпа аралық қақтығыстардың
сұлбасын елестетеді. Сондай-ақ мұнда Орта Азияның ХҮІ-ХҮІІ ғасырлардағы
қилы тарихи да қылаң береді. Дастандағы кейбір оқиғалар Көрұғлы,
Алпамыс, Қобыланды, Орақ-Мамай жырларындағы сюжеттерді қайталайды.
Бұл эпизодтар да әр түрлі фольклорлық мотивтерде көрініс берген.
Біріншіден, Алпамыс жырында Байбөріге өкпелеп, Байсарының көшуі – ежелгі
мотивтердің бірі. Бұл сарын оғыз-қыпшақ ұлысы мен ноғай-қазақ халықтарының
айырылысу кезеңдерін бейнелейтін тарихи оқиғалардың елесін меңзейді. Мұны
Жүсіп-Ахметтегі екі бектің Бозұғланға өкпелеп, Һәудек көлге көшіп
кетуінен де аңғарамыз.
Екіншіден, Алпамыстағы қалмақтың ханы көретін түс көру мотиві
түрікпендік сюжеттегі Мысыр патшасының түсімен ауыстырылған. Алпамыста
Тайшықтың түсіне құтырынған бура кірсе, Көзел шаһтың ажалы түсіне екі
жолбарыс түрінде енеді. Қазақ эпосында қалмақтың дарбазасы шаң болып,
қақпаның алды қан болса, Жүсіп-Ахметтегі қызылбас патшасының қамалы
құлайды.
Үшіншіден, опасыздық, аярлық сарындары Алпамыс жырында мыстан
кемпірдің айлакерлігі арқылы көрінсе, бұл мотив түрікпендік сюжетте Көкше
зұлымның Ахметбек пен Жүсіпбекті алдап қолға түсіруімен жүзеге асады. Екі
эпизодта да жансыздар батырлардың сеніміне кіріп, ұйқыда жатқан жерінде
тұтқынға алады.
Төртіншіден, Алпамысқа зынданда жатқанда Кейқуат сыбызғы тартып, хан
қызы Қаракөзайымның назарын аударады және батыр қалмақ қызының көмегімен
тұтқыннан шығады. Ал Ахмет пен Жүсіп батырларға түрікпен қызы Бибінияз
дутар сатып әпереді. Бір қызығы, мұндағы жәуміт бектерін зынданнан босатуға
себепкер болған Көкше залымның қызының есімі де – Қаракөзайым.
Бесіншіден, батырдың өз әйелінің басқа адамға үйлену тойына келу
мотивін Алпамыстан да, Жүсіп-Ахметтен де жолықтырамыз. Қазақ батыры мен
түрікпен сардары әйелдерінің тұсына келіп, ау-жар айту арқылы өздерін
танытады.
Әрине, Алпамыс пен Жүсіп-Ахмет дастандарының арасындағы сюжеттік
жақындықты зерттеушілер де байқаған. Мәселен, түрікпен дастанын алғаш сөз
еткен әзербайжан ғалымы Х.Көроғлы Жүсіп-Ахмет дастанында батыс оғыздары
эпосының белгілері бар екенін айта келіп, жырдың өзбектер арасында
Алпамыспен қатар орындалатынын жазады. Ғалым сондай-ақ, екі дастанның
сюжеттік бөлшектерінің ортақтығы қатты назар аударатынын, мұның себебі
олардың негізінде бірегей ежелгі оғыздар ескерткіші – Қорқыт Ата
кітабының жатқандығын ескертіп өткен.7-542.
Көріп отырғанымыздай, Бозұғлан аталық эпостың кейіпкері болса да ол
кейінгі кезеңде өмір сүрген Көрұғлы мен Жүсіпбек, Ахметбектерге ата-ана,
нағашы, яғни ұстаз ретінде ілесіп жүреді. Мұның жарқын дәлелін Қырымның
қырық батыры эпосының желісін құрайтын кейіпкерлердің генеалогиялық
шежіресінен де байқау қиын емес.
Базардың Жүсіп-Ахметі - қазақ эпосының көркем үлгілерінің бірі. Жырау
түркімен дастаны қазақша сөйлете отырып, екі халықтың жыршылық дәстүрін
қатар ұстанған. Базар нұсқасында негізінен ғазал формасы қолданылса да,
арасында бірде қазақтың 7-8 буынды жыры, бірде түрікпен халқының өлең-
өрнектері кезектесіп, дастанды ажарландыра түседі. Жырау халық нақылдары
мен өзі шығарған қанатты сөздерді молынан пайдалана отырып, ғажайып
теңеулер, небір метафоралық тіркестерді шеберлікпен қиюластырғанына куә
боламыз. Жырау ғазалдары дидактикалық өнегесімен қоса, терең ойға суарылған
даналық иірімдеріне толы.
Базар жырау ажарлаған халық дастанының бірі – Айман-Шолпан. Аталған
жәдігерді ел арасынан жинап, өзінің редакторлық еңбегінің нәтижесінде Қазан
қаласында бастырушы (1896, 1898, 1901, 1906, 1910) – қазақтың белгілі ақын-
баспагері Жүсіпбекқожа Шайқысламұлы екендігі мәлім. Сондай-ақ кейінгі
уақытқа дейін Айман-Шолпан дастанының жалғыз нұсқасы ғана сақталғанын,
қалған бірнеше қолжазба жоғарыда айтылған Қазан баспасының көшірмелері
екендігі белгілі. Дегенмен, Базар жырау мұраларын жинау, іздестіру
барысында бұрын белгісіз шығармаларының қатарында Айман-Шолпанның тағы
бір нұсқасы табылды. Дастанның кіріспесінде өзінің көркемдеу себебін Базар
былайша түсіндірген:
Қиссасын Айман-Шолпан ажарладым,
Әлеумет аударсын деп назарларын.
Жүсіпбек деген қожа шығарды деп,
Бұрыннан естуші ек хабарларын.
Ұнамды айтылғанмен хикаясы
Оңдырмай жазған екен өлең жағын.
Өтінді Қойытбайдың Нұрымбеті
Қайтадан әрлеп айт деп маған бәрін.
Әдетте, фольклорлық шығармадағы мәтіндердің ішінара өзгеріске ұшырауын
түсіндіру – күрделі мәселе. Бірқатар орыс ғалымдары бұл бағытта дәстүр,
орындаушы, мәтін, тыңдаушы және олардың өзара байланыс қызметінің ахуалы,
т.б. қажетті шарттарды салыстыра тексеруді ұсынады. Базар мен Жүсіпбекқожа
нұсқаларындағы өз тіркестері мен жекелеген айшықты қолданыстардың
айырмашылығын К.В.Чистов қолданған синонимдік ауыстырулар, синонимдік
вариантталу немесе мәтіннің ішкі тербелісі деген фольклорлық терминдер
аясында түсіндіруге болады. Бұл орайда, жырау дастан соңын дидактикалық
әуендермен әрлендіре отырып, жиналған жұрттың көңілінен шығарлықтай әсерлі
ән, сырлы сазға да кезек бергені күмәнсіз. Шынында да, Базар секілді
шығармасын ел алдында музыкалық аспаптың және талғампаз тыңдаушылардың
қатысуымен, әрі белгілі бір мақаммен орындайтын профессионал жыраудың
репертуарындағы Айман-Шолпан дастанының нұсқасы мен Жүсіпбекқожа
жариялаған Қазан вариантының арасында мәтіндік ұқсастықтар мен
айырмашылықтардың болуы – фольклорға тән дәстүрлі құбылыс.
Айман-Шолпан дастанының Базар Оңдасұлы жырлаған мәтіндік вариациясын
оның түпнұсқасымен жан-жақты салыстыра келе, жыраудың Жүсіпбек бастырған
жырдың сюжетіне айтарлықтай өзгеріс енгізбегенімен, шығарманың тілдік,
стильдік және көркемдік келбетін ажарлап, айшықтауда үлкен үлес қосқан
демекпіз. Бұл ретте жыраудың халық мұрасын жұрт арасында кеңінен таратып,
әрі оны кейінгі ұрпаққа кестелі тілмен жеткізуде елеулі еңбек еткенін
ерекше атаған жөн.
Мақпал қыз дастаны. Көлемі мың жолға жақын дастанның бірнеше
көшірмелері ОҒК мен ӘӨИ-дің қолжазба қорларында сақтаулы тұр. Базар
жырлаған Мақпал қыз дастанының нұсқаларын өз репертуарларына енгізіп, ел
арасында айтып таратушылар – Жиенбай, Сәрсенбай, Құлбосын, Жүніс, Жалғасбай
сынды Сыр бойының белгілі жыршы-жыраулары. Базардың бұл шығармасын 1939
жылы алғаш рет ақын мұрасының жанашыры, фольклор жинаушы Ә.Қайнарбаев Тіл-
әдебиет институтының қорына өткізген.
Жалпы, Ә.Қайнарбаев Мақпал қыз дастанының Базар жырлаған бес бірдей
нұсқасын Қазалы, Қармақшы аудандарының төңірегінен жазып алған. Олардың
алғашқы төртеуі жыршы-жыраулардың жеке репертуарында орындалып жүргендіктен
болар, дастанның кіріспесіндегі Базардың өз атынан айтылатын беташар сөзі –
әлеуметке арнау түсіп қалғаны белгілі болды. Мұның өзі кейінгі әдебиет,
фольклор зерттеушілерінің асығыс қорытындылар жасауына жол бергенін
көреміз. Дастан туралы алғаш пікір айтушылардың бірі профессор
Ы.Дүйсенбаевтың Біздің қолымыздағы версиясы түгел емес, оның кіріспе
бөлімі түсіп қалған деген болжамының шындық екеніне кейінірек көзіміз
жетті [8,15.].
Мақпал-Сегіз жырының сюжетіне ХҮІІІ ғасырдың екінші жартысы мен ХІХ
ғасырдың басында Ақтөбе – Сыр аумағында өткен қазақ-қарақалпақ арасындағы
тарихи оқиғалар басты өзек болған. Кіші жүз ханы Әбілхайырдың қысымына
шыдай алмаған қарақалпақтар Арқадан Жаңадарияға ығысып, 1792-1795
жылдардағы Ерәлі сұлтан шабуылынан соң одан әрі қарай жылжи көшуге мәжбүр
болған. Қазақпен етен жақын туыс халықтың Жаңадария бойынан біржола ірге
көтеруіне олардың Сырдың төменгі сағасындағы Шекті руларымен болған барымта
кесірінен шыққан ірі қақтығысы да қатты әсер еткен. Мақпал қыз
дастанының Базар нұсқасының сюжеттік фабуласынан осы тектес тарихи
оқиғалардың іздерін аңғару онша қиын емес. Бұған жырдың ертегілік нұсқалары
мен ХХ ғасыр басындағы ел арасынан табылған айтыс, шағын сюжетті жыр,
халықтың баллада түрінде кездескен варианттарын оқығанда көзіміз жетті.
Мақпал-Сегіз жырының Базар жырлаған нұсқасы өзге үлгілерге қарағанда
көлемдік жағынан да, көркемдік тұрғыдан да анағұрлым оқшау тұратын толымды
туынды. Ең алдымен, Базар жаңғыртқан жыр жанрлық формасы жөнінен дастандар
қатарында атауға лайық, яғни белгілі бір эпостық жанрдың жүгін
көтерерліктей – басталуы, аяқталуы бар, сюжеттік композициясы әжептәуір
жетілген шығарма дәрежесінде көрінсе, қалған нұсқалар көпшілік жағдайда
әдепкі әңгіме, айтыс, шағын көлемдегі оқиғалы жыр, ән-өлең түрінде ғана
кездеседі. Өзге жыр нұсқаларында ұшыраспайтын дастанның кіріспесінен мына
үзіндіні келтіре кетелік:
... Қыз Мақпал ашығы еді сал Сегіздің
Бір-бірін қалап кеулі сүйген жастан.
Сал Сегіз – Төртқара, Әлім тайпасынан,
Қыз Мақпал – Шөмекей дейді, руы – Аспан.
Базар жырау бар-жоғы жүз тармақтай болатын шағын ғашықтық жырдың көлемін
мың жолға дейін ұзарта отырып, дастанның авторлық версиясын жасайды. Хас
дарын дастан сюжетін құрайтын әрбір оқиға көріністері мен эпизодтарды
жеріне жеткізе сипаттайды, эпос дәстүріндегі түрлі көркемдік тәсілдерді
қолдана отырып, жырды тілдік тұрғыдан тірілтіп, жеке детальдардың өзіне жан
бітіре, жаңғырта жырлайды, жұмыр да жинақы өлең шумақтарын жаңбырша төгеді.
Көне сюжетті жақұттай жыр жолдарымен жалықпай кестелеген жырау,
кейіпкерлерінің психологиялық көңіл-күйін де ұмытпаған. Базар жырау
дастанында әсіресе, халықтың этнографиялық жағдайы, салт-дәстүр
жоралғыларына да ерекше көңіл бөлінген.
Дастандағы сәтті көріністердің бірі – кейіпкерлердің өзара айтысатын
тұсы. Жырдың халықтық нұсқаларында бұл эпизод үзік-үзік күйде ұшырасса, ал
Базар жырлауында екеуара қайымдасудың көрікті үлгілері көптеп кездеседі.
Жырау Мақпал-Сегіздің соңғы бөлімінде ғашықтардың қайғылы халін суреттей
отырып, жырдың мұңды сарынын үдете түскен. Дастанның бұл тұсында Базар қыз
жүрегінің жазылмас жарасын градациялық тәсілмен ерекше әсерлеп, махаббат
трагедиясын шынайы бейнелеуге ұмтылған.
Жырдың шешіміне сәйкес Мақпал қыздың қаза болуы – бұрынғы нұсқаларда
жоқ, яғни авторлық концепция. Мұндай жағдайда Мақпал – Сегіз дастанының
кейіпкерлері нақты өмірден гөрі, бір кезде тарихта болған кісілердің
эпостағы прототипі ғана болып қала бермек.
Базарды Базар етіп оның даңқын шығарған толғаулары екені анық. Әдебиет
зерттеушілерінің бұрынғы-соңғы еңбектерінде бұл туралы айтылып та, жазылып
та жүр. Бірақ ол айшықты, нақыл сөздерге толы өлең-толғауларынан басқа кең
тынысты эпикалық жырлар да шығарған ақын. Жыраудың творчествосын айқындай
түсетін негізгі дастандары Әмина қыз, Айна-тарақ және Мақпал – Сегіз.
Әмина қыз сиқыр күшке сенетін шығыс тақырыбына арналған шығарма.
Бағдат шаһарындағы бір жігіт әкеден қалған мол байлықтың арқасында Әмина
атты бір қызға үйленген. Жігіт алған жарына қаншама ықылас, кең пейіл
көрсеткенмен кенет әйеліне тосын мінез пайда болған. Әмина дуаның күшімен
сиқырлап, ерін итке айналдырып жібереді. Жеті жыл ит болып, көп азап шегіп,
ақыры бір қыздың жәрдемімен адам қалпына келген. Жырау бұл шығармасында
әділдік жолын берік ұстаған адал адам, талай тауқымет қиыншылықтарға
кездессе де, оны жеңіп, мерейі үстем болып, ойға алған мақсатына жетеді
деген қорытынды шығарады.
Айна-тарақ сюжеті шымыр құрылған дастан. Бұл да шығыс тақырыбына
арналған. Ағайынды үш жігіт бір қызға ғашық болады. Үшеуі мал саудасымен
Бұхара шаһарына жүрмек болып, әлгі қызға әрқайсысы жеке-жеке келіп:
Көңіліңе ұнаған нәрсеңді айт, әкеп береміз, - дейді. Қыз жігіттердің
үлкеніне кілем алуды, ортаншысына айна, ең кенжесіне тарақ әкелуді
тапсырған. Бұл заттардың өзгеше қасиеті бар дүниелер болатын. Кілемді мініп
алып ұшуға, айнамен дүниенің төрт бұрышын көруге мүмкін, ал тарақты
кеудесіне қойса, үш күн бұрын өлген кісі тірілетін. Жоғарыдағы заттарды
сатып алған соң, айна арқылы өз ауылдарына көз салған жігіттер опат болған
қызды көреді. Үшеуі кілеммен ұшып келіп, тарақты кеудесіне қойған кезде
өлген қыз тіріліп түрегелген.
Айна-тарақ оқиғасы қызық, адамды тапқырлыққа баулуда тәрбиелік маңызы
зор шығарма. Жырдың тілі жатық. Кезінде оны ел жыршылары жаттап алып, көп
жиналған жерлерде айтып жүрген.
Базар дастандарының ішіндегі ең көркемі - Мақпал – Сегіз. Жырдың
негізгі тақырыбы жастардың бас бостандығы, махаббат, сүйіспеншілік.
Феодалдық қоғамда сүйгеніне қосыла алмаған жастардың өмірін жыр етеді.
Мақпал – Сегіз - негізінен халық жыры. Жырдың бірнеше нұсқасы бар,
бәрінің тақырыбы бір болғанмен, оқиға желісі, даму жолдары, шығарманың
шешілуі басқа-басқа. Бір нұсқасында Жабы мен Сегіз достасып, Мақпалды Сегіз
алып, Сегіз өзінің қарындасын Жабыға қосады. Кейбір жырларда Жабыны қалмақ
батыры етіп көрсетеді. Базар жырлаған нұсқада Жабы – қарақалпақ батыры.
Тұратын жері – Дәуқара. Ал Мақпал мен Сегіз Сыр бойын мекендеген елдердің
қыз-жігіттері.
Халық жыры Мақпал – Сегізді Базар өзінше жырлаған. Бұны жырды оқып
отырып, толғау алыбы Базардың стиль, тіл ерекшелігінен көруге болады.
Жырда халықтың тұрмыс-тіршілігі кең суреттеліп, әсем бейнеленген. Жылқы
айдап қырға кеткен Сегіз қайтып келгенше, ел аралап қыз таңдаған Қарақалпақ
Жабы батыр қалың беріп, қызды алмақшы болады. Қыз ағалары келісім берген.
Ал жас шағынан бірге өсіп, бір-бірін сүйген Мақпал мен Сегіздің байласқан
уәдесі бар.
Мақпал – жалғыз, тағдыр алдында әлсіз. Жөн тауып, жол сілтейтін
жанашыры жоқ. Махаббатқа адал. Сегізге берген сертіне берік. Қалың малға
сатылған өз тағдырына наразы. Үш күннен қалмай жет, - деп Сегізге хабар
да жіберген. Бірақ Сегіз кешігіп келіп, іздерінен қос атпен қуады. Екі аты
бірдей болдырып, жолда қалып, жаяу жүгіріп, Мақпалдың көшіне жетеді. Мақпал
көшті тоқтатып, шатыр тігіп, шымылдық құрып, Сегізді қарсы алады. Бір-
біріне ынтық екі ғашық үш күн бірге болып, сұхбаттасады. Мақпалдың қолынан
келген бар қайраты осы. Сөйтіп сүйген жігіті Сегізбен мәңгілік қоштасады.
Бұл тек Мақпалдың ғана емес, сол дәуірдегі теңіне қосыла алмаған жастардың
басындағы жағдай. Дәуір шындығын Базар шынайы суреттеген. Жырда басқа
қаһармандардың да іс-әрекеті нанымды бейнеленген. Баяндау, сипаттаумен
қатар сөйлету әдісін де кең қолданып, кейіпкерлердің ішкі жан дүниесін
ашып, қандай адам екендігін көрсете білген.
Жабыға батыр деген атақ тек келеке, мазақ үшін берілген сияқты. Сыртқы
жауды қайтармай, өз елін шапқанды халық ешқашан батыр демеген. Жырда Жабыны
– батыр деп дәріптесе де, шын мәнінде Бұлдырық Қаридың айтқанын істеп,
соның сілтеуімен жүретін дарақы, даңғой жан етіп көрсеткен. Бұған Жабының
көрген түсін Бұлдырық Қаридың жоруы дәлел. Сырдан су алып келе жатқан Жабы
батыр жолда қонған түні түс көріп оянады.
Бүгін жатып түс көрдім,
Түсімде жаман іс көрдім.
Ақ сұңқар – Мақпал болыпты,
Оң жағыма қоныпты.
Алғыр қыран бүркіттей
Қасында және құс көрдім...
Бұлдырық Қари Жабының түсін әуелі дұрыс жориды. Ақ сұңқар – Мақпал,
қасындағы қыран құс – бөтен біреу. Мақпал басқа еркекпен жүр екен, - дейді.
Бұны естіген Жабы қаһарланып: Қосақтап екеуінің де басын шабамын, - деп
жынданады. Бұл сұмдықты болдырмау мақсатымен құрдас болған соң қалжыңдап
едім, - деп түсті басқа жорып, Жабының ашуын басады.
Қорыта келгенде Мақпал – Сегіз жырында бас бостандығын аңсаған екі
жастың мөлдір махаббаты жырланған. Қызын теңге бермей, малға берген кер
заманның шындығы көркем бейнеленген. Жырдың тілі бейнелі, көркем де шешен.
Дастанның құрылысы – жеті-сегіз буынды жыр үлгісі және он екі буынды қара
өлең.
Демек, Базар жыр-толғаулар ғана емес, көлемді дастандар да жырлаған
арқалы жырау.
Базар жырау қазақтың халық эпостарын ғана емес,көптеген шығыстық сюжттерді
жетік меңгерген кең тынысты дарын.
1. Базар жырау толғаулары мен айтыстары
Жырау тұлғасы қазақ әдебиеті тарихынан лайықты орын иеленіп, жырау,
жыраулық дәстүр мәселелері де ғалымдар тарапынан жан-жақты зерттеліп,
зерделенгені мәлім. Атап айтқанда, Е.Ысмайыловтың, Ә.Дербісәлиннің,
Р.Бердібаевтың, М.Мағауиннің, С.Қасқабасовтың, Е.Тұрсыновтың, Ә.Мрғұланның,
Қ.Сыдиықовтың, М.Жармұхамедовтің, О.Нұрмағанбетованың, Ж.Тілеповтің,
Б.Жүсіповтің т.б. ғалымдардың еңбектерінде жырауға қатысты тың тұжырымдар
мен орынды ой-пікірлер бар. Бұл ретте, академик С.Қасқабасовтың Жәңгір хан
тұсындағы Байтоқ жырау мен Кенесарыны хан деп дәріптеген Нысанбай,
Досқожалар жырауды поэзияның соңғы үлгілері болды деген пікірлеріне қосыла
отырып, Исатайдың жанындағы Махамбеттің де, Жанқожаның тұсындағы Төремұрат
пен Мұсабай жыраудың да, Елкей, Сыздық бастаған беделді сұлтан-билердің
кезіндегі Базар Оңдасұлының да жырау атануының, жыраулық поэзия мен
жыраулық дәстүр секілді мәртебелі ұғымдарға ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
1. Базар жыраудың өмірі мен ақындық ортасы
1. Базар жырлаған дастандардың сюжеттік ерекшеліктері
2. Базар жырау толғаулары мен айтыстары
ІІ. Базар жырау мұраларының көркемдік, идеялық-тақырыптық сипаты
2.1. Базар жырау мұраларының көркемдік ерекшелігі
Диплом жұмысының көкейтестілігі : ХІХ ғасырдың екінші жартысына дейін
қанатын кең жая дамып, халық шығармашылығы мен ауыз әдебиетіне асқақ рух,
тың эпикалық сарын әкелген жыраулық поэзияның соңғы өкілдерінің бірі Базар
жырау болды. Оның ойлы да орамды толғаулары мен тәрбиесі мол тартымды
термелері, жақұт жырлары мен қызықты хикаялары қазақ сахарасымен ғана
шектелмей, көрші өзбек, қарақалпақ елдеріне де кең тараған.
Десек те ақын өмірінің соңғы жылдары шалғайдағы Тамды, Үшқұдық
өңірінде өткендіктен беймәлім күй кешті. Базарға бірі ұстаз, бірі әріптес
саналатын Шернияз, Өске, Орынбор, Әзілкеш, Бұдабайлар, шәкірттері:
Қарасақал Ерімбет, Тұрмағамбет, Кете Жүсіп, Шораяқтың Омары, Мәнсүр тәрізді
тарлан ақындардың өз тұсының маңдай алды өнерпаздары болғанына еш күмән
жоқ. Алайда, осы аталған ақындар әр түрлі оқулық, басылым беттерінде
тиісінше сөз болғанымен, олар туралы арнайы зерттеу еңбектер соңғы
уақыттарда ғана жазыла бастады.
Қазақ әдебиеті тарихында кітаби ақындар деп аталып келген бір топ
ақын-шайырлардың еңбегі де ұзақ уақыт бойына идеология, саясат, таптық,
атеистік көзқарастардың кесірінен жаңсақ түсіндіріліп келді. Мұндай асыра
сілтеудің зиянды зардабын Базар жыраудың шығыс үлгісінде шығарған Әмина
қыз, Айна-тарақ, Жүсіп-Ахмет секілді көркем хикая- дастандарды да
тартты. Ақынның бұл тақырыптағы туындылары ара-тұра аттары аталғаны
болмаса, зерттеушілер назарынан мүлдем тыс қалды. Сондай-ақ Базардың
халықты азаттыққа шақыратын бірқатар толғаулары, әсіресе Сыздық сұлтан
Кенесарыұлы мен Елкей сұлтан Қасымұлына шығарған арнауларының тағдыры
кейінгі кезге шейін белгісіз болып келген еді. Демек, ақын мұрасын түгендей
қарастырып, шығыс тақырыбын арқау еткен асыл сөздері мен азатшыл рухтағы
толғауларын зерттеп, зерделеудің ғылыми қажеттілігі анық байқалып отыр.
Сонымен қатар Базар Оңдасұлының нәзиралық тәсіл негізінде туған хикаялары
мен Мақпал-Сегіз дастанын әдеби-фольклорлық тұрғыдан тарихи-салыстырмалық
деңгейде тағы бір талдаудың сәті енді түсті. Базар жырау мұрасын
тәуелсіздік рухына сай, қазіргі ұлттық жаңғыру үрдісіне үндес саралап,
жырларын талдау қажеттілігінен көрінеді.
Жалпы ауыз әдебиеті туындылырына тән ерекшеліктің бірі-ізгілікті аспандата
мадақталып,жамандықтың барынша таңбалана суреттелінетін болса,бұл дәстүр
толғау өлеңдерде де толық сақталады.
Өмір сәтсіздіктерін,қайшылықтарды күн мен түндей,гүл мен тікендей,жарық пен
қараңғыдай ірі сомдап, контраст түрінде көрсету толғауларға биік көркемдік
пен ішкі қуат дарытады.
Толғаудың небір көркем үлгілерін Базар жырау мұрасынан кездестіреміз.Осы
күні жыршылық дәстүр ізі неғұрлым молырақ сақталып отырған Сыр бойында,
Қарақалпақта, Бұхара өңірінде жыршылар мен термешілердің ерекше көп
айтатыны Базар жырлары болып келетіні кездейсоқ емес. Ежелгі толғаулар
үлгісімен ақын заман мен адамның өте күрделі кезеңдерін философша
талдайды, дүниенің ағысына, өмірдің қрама-қайшылықтарына тұжырымды, білгір
тоқталады, ешкім күмән келтірместей шындықты төрт аяғы тең жорға өлеңмен
асқақ айшықтайды. Базардың кез келген өлеңі болмыстың керағарлығын,
өткіншілігін, тартыстылығын тамылжыта сипаттап береді. Бірде ол былайша
толғайды.
Жақсы менен жаманның
Арасы жер мен аспандай
Байқарсың бір күн басыңа
Іс түскен кезде, сасқанда-ай.
Мырза менен сараңды
Өлшестіріп қарасаң
Ылди менен зәулім асқардай
Ғалым менен наданды
Салыстырып білерсің
Дария шіреп тасқандай.
Дүниенің пәнилігін айту, жамағатшылықты қанағатқа, шапағатқа шақыру,
құлқынның құлы болып кетуден сақтандыру, ұнамдыны әсірелей көтеріп,
кемшілікті ширыға мінеу арқылы ғибрат тарату, адам қасиетін биіктететін
мінездерді насихаттау толғаудың өзіне хас белгілері. Таптық, әлеуметтік
теңсіздік жайлаған ескі қоғамда елді тәрбиелеудің, өнеге таратып, мінезін
жұмсартудың үлкен міндетін толғау-термелер атқарған.
Ақын Мағжан аз ғана өлеңің оқып,сөзге жүйріктігін ,ойлы ақын екенін
аңғарып,мақала жазып,мақаласының соңында ,сұлу сөзі бар Базар атын
оқырманға білдіруді мақсат тұтқанын жазған. Мағжан мақаласының соңында
Базар мұрасын жинау маңыздылығын ерекше айтып өтеді. Түркістандағы
,әсіресе, Қазалыдағы хат білетін азаматтардың Базардың сөзін жинаулары
тиіс-деп жазады.Мағжан ақындығын танып,мұрасын жинауды насихат еткен Базар
жырау шығармашылығы жиналып, құнды зерттеулер де жазылуда. Зерттеушілік
мәдениетіміз өскен сайын өткендегі мұраны толығырақ,тереңірек тексеру
нышан байқалып келеді.
Зерттеудің мақсаты мен міндеттері:
Дипломдық жұмыстың басты мақсаты – ең алдымен Базар Оңдасұлының
шығармашылық өмірбаяны мен жыраудың ақындық дәстүрімен байланысты тұстарын
айқындау; олардың жанрлық ерекшеліктерін сараптап, ақын толғаулары мен
жыраулық поэзия арасындағы ұқсастықтың басты себептері мен сипаттарын
саралау; шығармаларын көркемдік тұрғыдан талдай отырып, Базар Оңдасұлы
мұрасының қазақ әдебиеті тарихындағы алар орнын айқындау.
Осы мақсатқа жету үшін төмендегідей міндеттер белгіленеді:
- Базар Оңдасұлының жырларын жанрлық ерекшелігіне қарай топтастыра
қарастыру.
- Жырау жырларының идеялық-көркемдік ерекшелігін саралау.
- Базар жырау толғауларының тәрбиелік мәнін ашу.
- Базар жырау мұрасының құндылығын өнер өкілдері арасындағы дәстүр
жалғастығын дәлелдеу және осы бағыттағы жыраудың жетістіктеріне назар
аудару.
- Базар арнауларының тарихы мен сыншылдық ерекшелігіне мән беру.
- Базар жырау айтыстарының өзіндік тақырыптары мен ой айту шеберлігі.
- Базар жырау жырларындағы бейнелеу шеберлігі.
- Базардың дастандарының оқиғалық сюжеті мен жырлау шеберлігіндегі
өзіндік ерекшеліктері.
Диплом жұмысының құрылымы: Диплом жұмысы кіріспе, негізгі екі тарау
мен қорытынды, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1. Базар жыраудың өмірі мен ақындық ортасы
ХІХ ғасырда өмір сүрген ақын-жыраулардың ішінде Базар жырау
Оңдасұлының (Өтемісов) әдебиетімізде өз орны бар. Ол өзінің жүрек
тебіренткен толғауларымен Сыр бойынан бастап Еділ, Жайық, Үстірт,
Қарақалпақ өңіріне белгілі болған.
Өткен ғасырдың екінші жартысы мен үстіміздегі ғасырдың басында Сыр
бойындағы жасаған Дүр Оңғар,Қарасақал Ерімбет, Ешнияз, Кете Жүсіп,
Шораяқтың Омары, Тұрмағамбет сияқты ақын-жыраулар Базарды ұстаз тұтқан.
Жүзден озған өрен жүйрік, жыраулардың жүйрігі деп бағалаған. Мұның өзі
жазира Жетісу ақындарының ұлы Жамбылды, көгілдір Көкше өнерпаздарының сал
Біржанды мектеп тұтуы сияқты құбылыс.Шынында да Балқы Базардың өз
төңірегіндегі басқа барша сүлейлерге сырсандық, шеберхана болғаны анық.
Базар шығармалары Кеңес дәуірінде ғана жинала бастады. Ақын мұраларына
алғаш назар аударып, баға берушілер – Ә.Диваев, С.Сейфуллин және
Ә.Марғұлан болды.
1925 жылы Ташкенттен шыққан Терме жинағында және 1931 жылы С.Сейфуллин
құрастырған Ескі әдебиет нұсқаларында Базардың бір топ өлеңдері тұңғыш
рет жарық көрді. 1965 жылы Үш ғасыр жырлайды жинағында жыраудың сегіз
жүз жолдай термелері мен толғаулары жарияланды. Ал кейінгі жылдары орыс
тілінде басылған Поэты Казахстана (Ленинград, 1978) антологиясында Базар
көрнекті ақындар қатарында аталса, 1984 жылы шыққан Бес ғасыр жырлайды
кітабында бір топ шығармалары енгізілді. 1-6.
Базар шығармаларын алғаш жариялаушының бірі, қазақтың белгілі ақыны
С.Сейфуллин жырауды Бұқардан кейінгі поэзиямыздың ірі өкілі ретінде
есептегені мәлім. Базар мұрасына Алаштың айтулы ақыны М.Жұмабаев, көрнекті
қоғам қайраткері Х.Досмұхамедов тәрізді талғамы терең тұлғалардың ерте
назар аударуы да жоғарыда айтылған ой-пікірлерімізді қуаттай түседі.
Базар Оңдасұлы бұрынғы Сырдария губерниясы, Қазалы уезі, Көшербай
болысының 6-ауылында Жаңадарияның Шірік – Рабат деген жерінде (қазіргі
Қызылорда облысы, Қармақшы ауданы, Ленин ауыл советі) 1841 жылы күз айында
дүниеге келген.
Базардың жастық шағы жетімдікте, жоқшылықта өтеді. Буыны бекіп, бұғанасы
қатпай жатып, байлардың қозысын бағады. Он алты жасында жыраулық даңқы
шығып, жалпы жұртқа таныла бастайды.
Ақынның туған жері – Сыр бойы десек те, кейінгі ат жалын тартып мініп,
атағы жайылған мекені – қазіргі Науаи облысы, Тамды ауданы болған. Бейіті
сондағы Жалпақтау деген жерде.
Базардың ескіше ата-тегі: Кіші жүздің Шөмекей тайпасы, Балқы руы.
Шөмекей төртке бөлінеді: Тоқа, Көнек, Аспан, Бозғыл. Бозғылдың бес
баласының біреуі – Қайқы, Қайқының Балқия деген әйелінен үш бала: Қыдыр,
Темір, Полат туады. Осы үшеуінен тараған ұрпақтарының бәрі Балқия
шешелерінің атымен Балқы аталып, Шөмекейдің Балқы руы қалыптасады.
Жоғарыдағы Қайқының үш баласының біреуі Полаттан – Жауқашты, Жауқаштыдан –
Отарбай, Отарбайдан – Байсейіт, Байсейіттен – Қарақұл, Қарақұлдан – Ермек,
Ермектен – Базардың әкесі Оңдас туады.
1965 жылы шыққан Үш ғасыр жырлайды жинағында, басқа да кейбір
басылымдарда Базар жыраудың Әкесі Өтеміс, нағашысы Оңдас деп жаңсақ кеткен.
Базар он жасқа жетпестен жетім қалып, ұлы нағашысы Өтемістің қолында
тәрбиеленген. Әкесінің Өтеміс болып кетуі содан. Ақын болып халыққа
танылған соң, өз руының атымен Балқы Базар аталып кеткен. Оны ақынның өзі
былай түсіндіреді:
... Сөйле, тілім, жалпыдан,
Дариядай тасып шалқыған.
Тіл жексұрын көрінер,
Тимеске тиіп шарпыған...
Елі-жұртың бұзылар,
Қиянат етсең зарпынан.
Таусылмас қайнар кен едім,
Кешегі жүйрік мен едім.
Жүлде алған байрақ алдынан,
Кіші жүздің кенжесі
Дөйт ұранды Шөмекей –
Шыққан бір Базар Балқыдан.
Бүкіл өмірі – өлеңге, өлеңі – өмірге айналған жырау жарық дүниеге жыр
болып келгендей. Ол туралы ақиқатқа қоса аңыз да көп. Соның бірі
төмендегідей: Базар жастай жетім қалып, Тәспен деген байдың қозысын бағып
жүреді. Шөмекейдің Аспан руында Айпара атты ақын қыз болады. Бір күні сол
ақын қыз қасына жеңгесін ертіп, он шақты түйемен су әкелуге қаққа барады.
Оған ғашық жігіттер аз болмайды. Өзі сұлу, өзі өнерлі қызға кім қызықпасын?
Алайда олар Айпараның ақындығынан, от ауыз, орақ тілді шешендігінен
сескеніп, маңайлай алмайды екен. Қыздың үнемі соңынан еріп, үнемі дәмелі
болып жүрген жігіттер бұл жолы да жақындауға тәуекел етпейді. Он шақты
түйеге жүк болар суды ыдыстарға құйып толтыру, арту жас қыз бен жеңгесіне
оңай соқсын ба? Екеуі де әбден шаршайды. Суды түйеге артыспаған жасық
жігіттерге ыза болып тұрған Айпараның қасына сол маңда қозы бағып жүрген
жас өспірім бала Базар келеді.
Апа, шелегіңді артысайын ба? - депті. Содан соң жасын да сұрап
білгісі келген сияқты. Оған ашуланған Айпара былай дейді:
Бастаған жұғысың ба сөздің басын,
Бұл жерде саған мені кез қылғасын.
Айтыпты бұрынғылар деген қайда,
Сұрама аттың тісін, ердің жасын.
Одан да емін неге сұрамайсың,
Күте алмай бір басыңды таз қылғансың...
Мезгілінде ас ішіп, ұйықтамайтын, жылы алақан көрмейтін жетім балада
қайбір күй болсын? Расында да Базардың басы таз болса керек. Мірдің оғындай
сөз сүйегінен өткен Базар жауап сөз қайыра алмағанына намыстанып, ызадан
жылап жіберіпті...
Осы бір оқиға Базардың есінде мәңгі қалады. Өйткені ол осы жолы
бұрынғыдан да қатты ширығады. Сөзден есесі кеткенге күйінеді. Ақындықты,
шешендікті арман етеді. Шамасы, бұл болашақ ақиық ақынның тұңғыш рет жер
тарпуы, қанат сілкуі болса керек.
Екінші аңыз мынадай. Көкірегінде сөз оты тұтанған бала Базар қозы бағып
жүріп, түнде далада ұйықтап қалса керек. Ақ киімді, ақ таяқты, ақ сақалды
бір кісі бұған келіп: Балам, маңдайыңа берейін бе, таңдайыңа берейін бе?
- дейді. Содан бала Базар орнынан өлең айтып ояныпты. Айналада сыбырлаған
жел де, шалқып жатқан көл де, әуелдеп ұшқан құс та, сыңғыр қаққан шеңгел де
өлеңдетіп тұр екен. Сөйтіп Базарға өлең бір күнде қоныпты. Міне, ақиқаттан
туған аңыз, аңыздан туған ақиқат осы. Бұл – құр қиял, орайсыз оқиға емес,
жыраулық таланттың тума құбылыс екенін, болашақ жыраудың музамен етене
туысатынын айғақтайтын жәйт.
Өлең өнерімен осылай табысқан ақын бір айтқанын екінші рет
қайталамаған. Қашан да тыңнан тербеп, соныдан сөз жібегін өріп отырған. Ол
домбыраны қолға алып төгіп кеткен кезде жұрт жыр-жалынның құшағында, жыр-
жаңбырдың астында қалғандай сезінген:
Әуелі Базар атандым,
Он алтымда, жасымда.
Байкөкшенің асында,
Содан бері келемін
Сыпайының қасында.
Жастай жетім қалған Базар оқып, білім алған емес. Табиғатынан дарынды
зерек бала бұрынғы ақын-жыраулардың жырларын, халық мақал-мәтелдерін есіне
сақтап, көңіліне түйіп, халықтың бай ауыз әдебиетінен сусындап өскен.
Өзінен бұрынғы және тұстас ақындардан да тәлім алған.
Сайраған қызыл тіл берген,
Көңіліне сонша жыр берген.
Алжаспай сөзді ағытып,
Есебін тауып үлгерген.
Ерегіскен олармен
Ажалы жетпей күнде өлген.
Қарадос, Өске, Бұдабай,
Серәлі, Сыдыр, Орынбай,
Татауы жоқ сөзінің
Шұбырған көштің жолындай.
Ақ кетенің ішінде,
Шернияз, Шыман, Өтеген...
Қандай да бір ақын шығармашылығы белгілі бір әдеби ортада туып,
қалыптасып, шыңдалу жолдарынан өтеді. Бара-бара сол дәстүрді жалғастырушы
,дамытушы болады.Сондықтан да Базар жырау шығармашылығының Сыр бойындағы
әдеби дәстүр мен бірлікте көрінуі табиғи құбылыс.
Ешнияз Сал, Балқы Базар ,Әзілкеш Шымырұлы,Қарасақал Ерімбет,Бұдабай
Қабылұлы ,Дүр Оңғар,Құлан Алдабергенұлы ,Кете Жүсіп ,Шораяқтың Омары,
Керейт Даңмұрын,Қаңлы Жүсіп пен Нұртуған,Шәді Сеңгірбайұлы ,Тұрмағамбет,
Ыспан Сүлейменұлы,Кете Аманжол Сыр бойының ақындық мектебінің негізін
қалаушылар еді.
Сыр ақындық мектебіне тән бірінші ерекшелік –оның өкілдерінің ауыз
әдебиеті мен жазба әдебиетінің тізгінін тең ұстау еді.Олардың негізгі үлгі
алып, үйренер –бастау бұлағы ауыз әдебиеті болды.
Қаңлы Жүсіп:
Қожада Палман Күдері,
Өзгеше жүйрік өреннен.
Тәліп Қожа Майлыбай,
Халқынан кеткен айбынбай,
Сөйлеген сөзі ажарлы,
Алтындаған зергердей.
Жарылқасынұлы Аяған,
Жақсы айтар нақылды
Саңлақта жүйрік Нақыптың,
Заманныңда сөзі атылды,
Атқандай оқты пареннен
дейді. Ақын өз әріптестерінің өнерін мадақтауда сөз нөсерін төгеді.Туынды
сөз қолданысы,бейнелеуіш құралдарды пайдалану жағынан ғана емес, екпін,
ырғақ, ұйқас,буын,бунақ жағынан да халық жырларымен туыстас.Сыр
сүлейлерінің ақындық арынын бейнелеудегі ақын қолданысындағы көркемдеуіш
құралдар өлең көркемдігін ажарландыра түседі.
Базар жыраудың
Алмас қылыш сыналмас,
Айқасқан жерден аршындап,
Қиялап тартып шаппаса.
Ақ берен мылтық сыналмас,
Сығалай көзден сұр мерген,
Асырымнан атпаса,
Сыналмайды ер жігіт,
Ерте тұрып кеш жатқан
Күн ара зорға нәр татып,
Қабағы әбден қатпаса
-деген өлең жолдары сыртқы түр,идеяны жеткізудегі сөз қолданысы жағынан да
жыр үлгісімен үндес.Ұйқас,буын,бунақ төкпе сипат-барлығы да жырға тән
қасиеттер.
Тіптен, кейбір тіркестер мен өлең жолдары алмас қылыш сыналмас,ерте
тұрып,кеш жатып,сығалай көздепбатырлар жырынан тікелей көшкендей сезіледі.
Бұндай жыр жолдарын Сыр сүлейлерінің кез келгенінен кездестіреміз.Ал бұл
дәстүр ауыз әдебиеті үлгілерін терең игерудің ,тәжірибе жинаудың,одан үлгі
алудың нәтижесінде екендігінде сөз жоқ.
Сөз асылы мәйегінің асылы мақал-мәтелде жатыр.Аз сөзбен көп
мағынаны,түйінді ойды көркем ұғыммен жеткізуде мақал-мәтелден сөз өрнегін
табу қиын.
Қаңлы Жүсіп:
Мылжың сөз түгесілмес түбі терең,
Қалдырдым артығыңды бейақибат.
Құл болды -жүрісінендегендейін,
Әркім өз пиғылымен сөгіс табат,-
дейді .Ақынның тілге тиек етіп отырғаны Жақсы жүрісінен пұл болады, Жаман
жүрісінен-құл боладыдеген халық даналығы.Ақын мақалды толық алмайды.
Өзінің айтайын деген ойына жымдастыра алады.Тыңдаушысына айтайын деген ойын
бір түйін арқылы жеткізеді.
Бұндай мысалдарды Сыр сүлейлері –Шораяқтың Омары,Қарасақал Ерімбет, Кете
Жүсіп,Дүр Оңғар өлең жолдарынан көптеп кездестіруге болады.Ал Тұрмағамбет
ақынның аузынан шыққан Білім-арзан,білу-қымбат, Ақылсыз адам-ауыздықсыз
ат, Қар бар жерде қаһар бар, Жақсы ер-елдің туы, Жақсы әйел-ердің туы,
Ұл –орнындағы ту, қыз-айдыннан ұшатын қу сынды ұлағатты сөздер халық
арасында кең қолданылатын нақыл сөздерге айналып кеткен.
Ендеше, Сыр бойы ақындары үшін нәр алған негізгі тамырдың бірі халықтың
осы сөз өнері-мақал-мәтелдер болады деп айтуымызға болады.
Ақындық-жыраулық дәстүрге бай Сыр, Арқа, Қызылқұм өңірлерінде өсіп, ер
жетіп, ордалы өнер мектептерінен өнеге алған Базар айтулы ақын, арқалы
жырау атанып, өзі де жас дарындарға үлгі көрсетті. Шынында да ХХ ғасырдың
бас кезінде жыраулық даңқы жағынан Сыр ақындарының еш біреуі одан аса алған
жоқ. Бұл мезгілдерде Арқа беттегі Ырғыз бойынан сонау Нұрата, Тамды,
Үшқұдық төңірегіне дейінгі байтақ өлке Базарды ұстаз тұтпаған ақын кемде-
кем. Осы орайда Ә.Қоңыратбаевтың: Базар жазған ақын емес, домбыраның
айтатын асқан композитор. Базардың сөзі қандай ойлы, көркем болса, жыраулық
мотиві де соны. Базар, Жаңаберген, Нысанбай, Молдахмет мотивтері бүкіл
Сырға жайылған. Сыр бойында Базардан үйренбеген ақындар сирек деген
пікірінің жаны бар [2,190.].
Жырау ат жалын тартып мінген ХІХ ғасырдың 60-жылдары патшалық Ресейдің
Қазақстанды отарлаудың шешуші кезеңіне көшіп, еліміздің оңтүстігін көктей
өтіп, Орта Азияға қадам басқан сәті болатын. Базар шығармаларының бірқатары
Сыздық сұлтан Кенесарыұлының Сыр өңіріне – Қызылқұмға келіп, орыс
патшасының басқыншы әскеріне қарсы жүргізген күрестеріне тілеулес боп
жүрген шағында туған. Базар жыраудың Сыздық сұлтанның ізіне еретіндей
ерлігі болғанын ел сөзі де растайды. Көз көргендердің айтуынша, ақын ерекше
тұлғалы, батыр кескінді адам болғанға ұқсайды. Домбырасына қоса қару да
асынып жүрген.
Аумалы-төкпелі кезеңде өмір сүріп, өз ортасының, әділетсіз қоғамның
белсенді өкілдерін өлтіре шенеген Базар біраз уақыт Қазалы, Ақмешіт,
Үргеніш түрмелерінде қамауда отырғаны жөнінде де деректер кездеседі.
Өмірінің соңғы жылдарын Бұқар жағында өткізген жырау бірде Ақмешіттегі
әкімдердің сұрауымен абақтыға қамалды. Бұл 1908 жылдардың шамасы болу
керек.Осы уақытта Бұқардағы Көкілташ медресесінде оқып жүрген Тұрмаханбет
шайыр мен тәжік азаматы Садриддин Айни Базарға әйел киімін киіндіріп,
түрмеден қашырып жіберіпті деген де аңыз-әңгіме ұшырайды. Базар
жыраудың Пірлібек, Нұрлыбек, Әмзебек, Нақыпбек деген төрт ұлы, Балзада,
Күлзада деген екі қызы болған. Жыраудың өнер қонған балалары Әмзебек пен
Балзадасы екен. Олар өнерімен халыққа танылмай тұрып, жастай өліп кетеді.
Әмзебектің жиырма үш жасында көз жұмар алдында мына сөзі халық аузында
сақталып қалған:
Бір ауру пайда болды жиырма жаста,
Кездесті безгек болып әуел баста.
Халайық қалар деп ед көнергенсің,
Айналды қалмақ түгіл айрылмасқа.
Барады бұл науқасқа үш жыл өтіп,
Айналдым адым жерге бара алмасқа.
Болып тұр таланыма тас түскендей,
Амал не, пешенеме тағдыр жазса.
Көп сәлем көре алмасаң бір ғаріптен,
Туысқан, туған, қатар замандасқа.
Әмзебек Базардан үш жыл бұрын қайтыс болады. Жыраудың ұрпақтары Науаи
облысының Тамды, Кенимех (Өзбекстан) аудандарында тұрады.
Базар 1911 жылы күзде Тамды ауданындағы Жалпақтау деген жерде қайтыс
болады. Қабірі басына кейінгі жылдары ескерткіш құлпытас қойылған.
Жалпақтаудағы мектепке, Ақтақырдағы кітапханаға, Тамдының бір көшесіне
Базар есімі берілген.
Базар жырау шығармашылығы жайында өткен ғасырдың 20-жылдарында белгілі
қазақ ақыны М.Жұмабаев Базар жырау атты әдеби мақаласын баспасөз бетінде
жариялап, ақын жөнінде бағалы лебіз білдіргені белгілі. Мағжан ақын
мақаласында:
Базардың дәл қанша терең ақын екендігі туралы мен бұл жерде толық пікір
айта алмаймын. Қолымда Базардың 4-5 ақ өлеңі бар. Мұндай өлеңмен ақынды
өлшеуге болмайды ғой. Бірақ осы төрт-бес өлеңінде-ақ Базардың сөзге
жүйрік,ойлы ақын екендігі сезілетін секілді [3,342.]- деп жазады.
Мағжан ақын Базарды жоқтаған Қазалылық Жомарт молданың өлеңін мысалға
келтіреді.
Кеңесі кеңінен келген кертағы еді,
Үш жүзге орман-дария ортақ еді,
Иіріліп,толықсып аққан дариядай
Шалқыған шартарапқа орқап еді.
Бұл Базардың кеңдігін,тереңдігін,сөзге жүйріктігін айтқаны ғой-деп жазды
Мағжан ақын мақаласында.
Осыдан соң ұзақ үзілістен кейін Х.Сүйіншәлиев, М.Жармұхамедов,
Ә.Қоңыратбаев, Ә.Құлақметов, сондай-ақ Ш.Алдашевтің зерттеулері мен
энциклопедиялық еңбектерде (1973) және Айтыс жинақтарының
түсініктемелерінде (1965) ақынның өмірі мен шығармалары туралы толымды
талдаулар, мәнді мәліметтер ұсынылды. Осы орайда, жыраулық поэзия жөнінде
зерттеулер жазған Ә.Марғұлан, М.Базарбаев, Ә.Дербісәлин, З.Ахметов,
М.Байділдаев, Қ.Сыдиықов, Б.Абылқасымов, Т.Тебегенов, С.Негимов,
Б.Жүсіпов,С.Қорабай т.б. ғалымдардың еңбектерінде Базар толғаулары ғылыми
талаптарға сай талданып, тиісті бағасын алғанын атап айтқан жөн.
Базардың жарыққа шыққан мұрасы жөнінде ақын Ә.Тәжібаев :
Мен одан-бұдан құралып,түптеліп жиналған, оған алғысөз ,соңғы түсініктері
тәп-тәуір жазылған атақты Базар жырау өлеңдерін бірінші рет оқыдым. Бұл-осы
Базарды сүйіп құрастырған зерттеген, еңбектенген Шәрібай Алдашевтің арқасы.
Ғажайып жырлары ел аузында ғана сақталып,кейбір сынған,жамалған жерлеріне
қарамай, бүгінге дейін тыңдаушыларын таң қалдырып келе жатқан Базар бүгін
де дәл ортамызда жүргендей екен-деп жазады [1,192.].
Базар жырау -халық ауыз әдебиетінен нәр алған суырып салма өнер өкілі.
Базар дәстүрлі жыр мектебінен өткен ақын,әрі көне жыраулық поэзияның
кейінгі кезеңдегі сәтті жалғастырушыларының бірі.
1.1 Базар жырлаған дастандардың сюжеттік ерекшеліктері
ХІХ ғасырдың екінші жартысындағы қазақ әдебиеті тарихында
айрықша құбылыс болған қисса түріндегі шығармалардың төңірегінде көптеген
ғалымдар өз пікірлерін айтты. Солардың арасында Х.Досмұхамедов, М.Әуезов,
С.Мұқанов, Б.Кенжебаев, Ә.Қоңыратбаев, Х.Сүйіншәлиев, Н.Келімбетов,
Б.Әбілқасымов, Б.Шалабаев, Б.Әзібаева, Ө.Күмісбаев, А.Қыраубаева сынды
әдебиетшілердің еңбектерінде қисса-хикаялар мен оны таратушы кітаби
ақындар жөнінде тұщымды ой-тұжырымдар жетерлік. Дегенмен, белгілі
себептермен Базар жыраудың шығыстық үлгідегі шығармалары зерттеушілері
назарынан тыс қалып келді. Сірә, жыраудың бұл тақырыптағы мұрасының көлемі
қомақты болғанға ұқсайды. Әтсе де, біздің қолымызға тигені, яғни бүгінгі
күнге дейін ел аузында келген солардың бірнешеуі ғана [4,12.].
Базардың топ алдында айтылған, көбінесе табан астында туып жататын жыр-
дастандарын Молда Қисық секілді хұсни хатшылар көшіріп, сақтап отырған.
Базар жыраудың Әмина қыз дастаны да осындай жолмен дүниеге келген
эпикалық туындыларының бірі.
Базар жырау Мың бір түннің бұл оқиғаларын сол қалпында алып
жырламайды. Ол ертегілік сюжетті ел аузындағы әңгіме-хикаяларға сүйене
отырып өзгерте, өңдей баяндайды. Мәселен, жырдағы бас кейіпкердің бірі –
Әмина қыздың есімі шығыс ертегісінде ұшыраспайды, мұны Базардың өзі тыңнан
қосқаны көрініп тұр. Бұған қарағанда, қазақ ертекшілері Мың бір түн
хикаяларының жекелеген сюжеттерін бөлек-бөлек әңгімелеп, әрқайсысына өзінше
ат қойып отырған сияқты. Сол себепті жеке хикаяның композициялық құрылысына
да өзгерістер енген. Оны Әмина қыз дастанының басталуынан да анық
байқаймыз. Базар ертегідегі дию мен басқа әңгімешілер – ит және елік
жетектеген екі кісіні, тіпті Шаһаризаданың өзіне де назардан тыс қалдырады.
Бұлардың орнына экспозицияда Бағдад шаһары мен оның патшасы көрініс берген.
Егер Мың бір түн оқиғаларының біразы әдетте, осы көне қала мен оның
әміршілерінің қатысуымен әңгімеленетінін ескерсек, Базардың шығыс
әлеміндегі ертегілік кеңістік шеңберінің шындығынан онша ұзай қоймағанын
көреміз. Қайта қатал патша мотивін енгізе отырып, Базар Мың бір түн
ертегісінің өн бойына таралған негізгі персонаждарды бір әңгімеге жинақтап
баяндайды.
Әмина қыз дастаны Базардың әділдік, адалдық, қайырымдылық сияқты
адамзат құндылықтарын дәріптейтін тәрбиелік, танымдық өнегесі мол мәнді
туындыларының бірі. Шығармада басты орын алатын мотив – әйел мекерлігі
көптеген шығыс халықтарының (үнді, араб, парсы, грек, т.б.) фольклорында
кездесетін дәстүрлі сарынға саналады. Хикаялық дастандардың жанрлық
ерекшеліктерін зерттеген фольклортанушы Б.Әзібаева Ғаяр қатын, Болат –
Жанат, т.б. дастандардың сюжеттеріндегі әйел мекерлігі мотивіне назар
аударып, В казахском дастане же, при всей занимательности в качестве одной
из главных тема женского коварство и наказания его [5,173]. - деген
тұжырым жасайды. Мұның өзі Базар жыраудың Әмина қыз дастанын жырлауда
қазақ ауыз әдебиеті мен фольклорындағы шығыс сюжеттерінен ауысқан ортақ
сарындарды орынды қолданып, нәзиралық мұра қорына маңызды үлес қосқанын
көрсетеді.
Базар жыраудың шығыс тақырыбын арқау еткен тағы бір туындысы – Айна-
тарақ деп аталады. Жанрлық түрі жағынан новеллалық дастандардың қатарына
жатқызуға лайық бұл шығарманың негізгі сюжеттік желісі парсының діни-
пәлсапалық ертегісі Тотынаме әңгімелерінің бірінен алынғаны аңғарылады.
Әйткенмен, Базардың сөздеріне қарағанда парсы ертегісінің оқиғасы оған
тікелей аударма күйінде емес, құрамына тың мотивтер мен бірнеше эпизодтық
өзгерістер кіріп, әбден вариациялық сүзгіден өтіп барып жеткені көрінеді.
Десе де сауатты ертегішілердің айтуымен ауыздан-ауызға көшіп әбден
сұрыпталған көне сюжеттің негізгі оқиғасы арқауынан алыстамай барынша
тұрақтанғаны да көрініп тұр. Бұл арада фольклортанушы С.Қасқабасовтың
Тотынаменің 40-түнінде айтылатын Қытай патшасының үйленгені туралы
әңгіменің сюжетіне қатысты: Көлемі жағынан Тоты-нама әңгімесіне
қарағанда қазақ ертегісі кішірек. Кейбір шағын өзгерістер болмаса,
ертегінің сюжеті барлық жағынан да шыққан төркінімен дәл келеді, - деген
пайымдауларының Базар хикаясына байланыстырар тұстары бар [6,542].
Айна-тарақтың аяқталуында шығыстық мотивтермен қатар, қазақ
ертегілеріне көбірек тән – бақытты финал, яғни кейіпкердің мұратына жету
шарты басым көрініс тапқан. Әрине, мұның өзі бір жағынан, Базар хикаясының
ертегіден тікелей өлеңге айналдыруынан туған ұқсастық болса, екінші
жағынан, бұл дастанның басты сюжеттік желісі Тотынаменің өзінен емес,
оның кейінірек аударма күйінде өңделіп, тың эпизодтар мен сарындар
сіңірілген Орта Азиялық не Түркиялық нұсқалардан алыну мүмкіндігін де жоққа
шығара алмаймыз. Ал осы нәзиралық үлгілердің өз кезегінде парсылық сюжетке
жаңа ұлттық, яки жергілікті мотивтерді енгізу әбден мүмкін.
Базар жырына қосқан Айна-тарақ оқиғасының сюжеттік желісін ХХ ғасыр
басындағы ағартушы ақындарымыздың бірі Тайыр Жомартбаевтың Қыз көрелік
атты повесінен де көреміз. Мұнда жазушы халық арасына жайылған шығыс
сюжетінің негізінде мүлде басқа идеяға құрылған көркем шығарма жазып
шыққан.
Көркем шығармада әдеби-фольклорлық, тіпті тарихи прототиптер мен
қазіргі заманғы эпизодтық көріністер аралас-құралас жүр. Алайда соған
қарамастан, көне үнді, парсы әдебиетінен келіп, қазақ топырағына жатсынбай
сіңіп кеткен осы тектес фольклор мотивтерін Базар жырау, Тайыр Жомартбаев
секілді таланттардың дастан, роман түрінде жаңғырта жырлап, жазуы – тек
қазақ әйелінің еркіндігі, дидактикалық тәлім мен таным мәселелерін
насихаттаумен ғана емес, сонымен қатар бұл үрдіс қазақ фольклоры мен
әдебиетінің сабақтастығы мен даму процесіндегі жемісті жетістігіміздің
біріне жатпақ.
Жүсіп-Ахмет дастанының бірер нұсқасы ХІХ ғасырдың соңына қарай
Қазанда қазақ тілінде жарық көргені ғылыми жұртшылыққа белгілі. Алайда,
арада жүз жылдай уақыт өткенімен, аталған жыр қайта басылмаған, күні
бүгінге дейін зерттеушілер назарына іліне де қоймаған. Ақын шығармаларының
1986 жылы жарық көрген бірден-бір жинағына да енбеген.. Ақынның бұл
жәдігерлері белгілі фольклор жинаушысы, Қызылорда облысы, Қармақшы
ауданының азаматы марқұм Ә.Қайнарбаев жинаған ауыз әдебиеті үлгілерінің
арасынан табылды. Жинаушының өзі берген мәліметте: Жүсіп-Ахмет хикаясының
осы нұсқасы бұрынғы Қазалы уезі, Көшербай болысының қазағы Отарбай Балқы
- Қалқаш Алдажарұлынан алынған, Базар жыраудікі делінген. Базардың өзі де
жырдың соңында осы деректі айтып кеткен екен. Ондағы:
Жылында мың сегіз жүз тоқсан тоғыз –
Наурыздың жауған кезі ақша қары.
Аударттым Алдажардың Қалқашына,
Балқының халыққа мәлім – мен Базары.
дейтін жыр жолдары соның айғағы. Бұл орайда Базар жыраудың Бозұғлан,
Ахмедбек һәм Иусуфбек дастанын түзетіп, ажарлауы - қазақ тыңдаушылары
тарапынан сұраныс тапқан заңды құбылыс.
Дастан сюжетіне негіз болған оқиғалар түркі қағанаты кезеңдерінен
бастау алып, ортасы оғыз-қыпшақ ұлысы тұсындағы тайпа аралық қақтығыстардың
сұлбасын елестетеді. Сондай-ақ мұнда Орта Азияның ХҮІ-ХҮІІ ғасырлардағы
қилы тарихи да қылаң береді. Дастандағы кейбір оқиғалар Көрұғлы,
Алпамыс, Қобыланды, Орақ-Мамай жырларындағы сюжеттерді қайталайды.
Бұл эпизодтар да әр түрлі фольклорлық мотивтерде көрініс берген.
Біріншіден, Алпамыс жырында Байбөріге өкпелеп, Байсарының көшуі – ежелгі
мотивтердің бірі. Бұл сарын оғыз-қыпшақ ұлысы мен ноғай-қазақ халықтарының
айырылысу кезеңдерін бейнелейтін тарихи оқиғалардың елесін меңзейді. Мұны
Жүсіп-Ахметтегі екі бектің Бозұғланға өкпелеп, Һәудек көлге көшіп
кетуінен де аңғарамыз.
Екіншіден, Алпамыстағы қалмақтың ханы көретін түс көру мотиві
түрікпендік сюжеттегі Мысыр патшасының түсімен ауыстырылған. Алпамыста
Тайшықтың түсіне құтырынған бура кірсе, Көзел шаһтың ажалы түсіне екі
жолбарыс түрінде енеді. Қазақ эпосында қалмақтың дарбазасы шаң болып,
қақпаның алды қан болса, Жүсіп-Ахметтегі қызылбас патшасының қамалы
құлайды.
Үшіншіден, опасыздық, аярлық сарындары Алпамыс жырында мыстан
кемпірдің айлакерлігі арқылы көрінсе, бұл мотив түрікпендік сюжетте Көкше
зұлымның Ахметбек пен Жүсіпбекті алдап қолға түсіруімен жүзеге асады. Екі
эпизодта да жансыздар батырлардың сеніміне кіріп, ұйқыда жатқан жерінде
тұтқынға алады.
Төртіншіден, Алпамысқа зынданда жатқанда Кейқуат сыбызғы тартып, хан
қызы Қаракөзайымның назарын аударады және батыр қалмақ қызының көмегімен
тұтқыннан шығады. Ал Ахмет пен Жүсіп батырларға түрікпен қызы Бибінияз
дутар сатып әпереді. Бір қызығы, мұндағы жәуміт бектерін зынданнан босатуға
себепкер болған Көкше залымның қызының есімі де – Қаракөзайым.
Бесіншіден, батырдың өз әйелінің басқа адамға үйлену тойына келу
мотивін Алпамыстан да, Жүсіп-Ахметтен де жолықтырамыз. Қазақ батыры мен
түрікпен сардары әйелдерінің тұсына келіп, ау-жар айту арқылы өздерін
танытады.
Әрине, Алпамыс пен Жүсіп-Ахмет дастандарының арасындағы сюжеттік
жақындықты зерттеушілер де байқаған. Мәселен, түрікпен дастанын алғаш сөз
еткен әзербайжан ғалымы Х.Көроғлы Жүсіп-Ахмет дастанында батыс оғыздары
эпосының белгілері бар екенін айта келіп, жырдың өзбектер арасында
Алпамыспен қатар орындалатынын жазады. Ғалым сондай-ақ, екі дастанның
сюжеттік бөлшектерінің ортақтығы қатты назар аударатынын, мұның себебі
олардың негізінде бірегей ежелгі оғыздар ескерткіші – Қорқыт Ата
кітабының жатқандығын ескертіп өткен.7-542.
Көріп отырғанымыздай, Бозұғлан аталық эпостың кейіпкері болса да ол
кейінгі кезеңде өмір сүрген Көрұғлы мен Жүсіпбек, Ахметбектерге ата-ана,
нағашы, яғни ұстаз ретінде ілесіп жүреді. Мұның жарқын дәлелін Қырымның
қырық батыры эпосының желісін құрайтын кейіпкерлердің генеалогиялық
шежіресінен де байқау қиын емес.
Базардың Жүсіп-Ахметі - қазақ эпосының көркем үлгілерінің бірі. Жырау
түркімен дастаны қазақша сөйлете отырып, екі халықтың жыршылық дәстүрін
қатар ұстанған. Базар нұсқасында негізінен ғазал формасы қолданылса да,
арасында бірде қазақтың 7-8 буынды жыры, бірде түрікпен халқының өлең-
өрнектері кезектесіп, дастанды ажарландыра түседі. Жырау халық нақылдары
мен өзі шығарған қанатты сөздерді молынан пайдалана отырып, ғажайып
теңеулер, небір метафоралық тіркестерді шеберлікпен қиюластырғанына куә
боламыз. Жырау ғазалдары дидактикалық өнегесімен қоса, терең ойға суарылған
даналық иірімдеріне толы.
Базар жырау ажарлаған халық дастанының бірі – Айман-Шолпан. Аталған
жәдігерді ел арасынан жинап, өзінің редакторлық еңбегінің нәтижесінде Қазан
қаласында бастырушы (1896, 1898, 1901, 1906, 1910) – қазақтың белгілі ақын-
баспагері Жүсіпбекқожа Шайқысламұлы екендігі мәлім. Сондай-ақ кейінгі
уақытқа дейін Айман-Шолпан дастанының жалғыз нұсқасы ғана сақталғанын,
қалған бірнеше қолжазба жоғарыда айтылған Қазан баспасының көшірмелері
екендігі белгілі. Дегенмен, Базар жырау мұраларын жинау, іздестіру
барысында бұрын белгісіз шығармаларының қатарында Айман-Шолпанның тағы
бір нұсқасы табылды. Дастанның кіріспесінде өзінің көркемдеу себебін Базар
былайша түсіндірген:
Қиссасын Айман-Шолпан ажарладым,
Әлеумет аударсын деп назарларын.
Жүсіпбек деген қожа шығарды деп,
Бұрыннан естуші ек хабарларын.
Ұнамды айтылғанмен хикаясы
Оңдырмай жазған екен өлең жағын.
Өтінді Қойытбайдың Нұрымбеті
Қайтадан әрлеп айт деп маған бәрін.
Әдетте, фольклорлық шығармадағы мәтіндердің ішінара өзгеріске ұшырауын
түсіндіру – күрделі мәселе. Бірқатар орыс ғалымдары бұл бағытта дәстүр,
орындаушы, мәтін, тыңдаушы және олардың өзара байланыс қызметінің ахуалы,
т.б. қажетті шарттарды салыстыра тексеруді ұсынады. Базар мен Жүсіпбекқожа
нұсқаларындағы өз тіркестері мен жекелеген айшықты қолданыстардың
айырмашылығын К.В.Чистов қолданған синонимдік ауыстырулар, синонимдік
вариантталу немесе мәтіннің ішкі тербелісі деген фольклорлық терминдер
аясында түсіндіруге болады. Бұл орайда, жырау дастан соңын дидактикалық
әуендермен әрлендіре отырып, жиналған жұрттың көңілінен шығарлықтай әсерлі
ән, сырлы сазға да кезек бергені күмәнсіз. Шынында да, Базар секілді
шығармасын ел алдында музыкалық аспаптың және талғампаз тыңдаушылардың
қатысуымен, әрі белгілі бір мақаммен орындайтын профессионал жыраудың
репертуарындағы Айман-Шолпан дастанының нұсқасы мен Жүсіпбекқожа
жариялаған Қазан вариантының арасында мәтіндік ұқсастықтар мен
айырмашылықтардың болуы – фольклорға тән дәстүрлі құбылыс.
Айман-Шолпан дастанының Базар Оңдасұлы жырлаған мәтіндік вариациясын
оның түпнұсқасымен жан-жақты салыстыра келе, жыраудың Жүсіпбек бастырған
жырдың сюжетіне айтарлықтай өзгеріс енгізбегенімен, шығарманың тілдік,
стильдік және көркемдік келбетін ажарлап, айшықтауда үлкен үлес қосқан
демекпіз. Бұл ретте жыраудың халық мұрасын жұрт арасында кеңінен таратып,
әрі оны кейінгі ұрпаққа кестелі тілмен жеткізуде елеулі еңбек еткенін
ерекше атаған жөн.
Мақпал қыз дастаны. Көлемі мың жолға жақын дастанның бірнеше
көшірмелері ОҒК мен ӘӨИ-дің қолжазба қорларында сақтаулы тұр. Базар
жырлаған Мақпал қыз дастанының нұсқаларын өз репертуарларына енгізіп, ел
арасында айтып таратушылар – Жиенбай, Сәрсенбай, Құлбосын, Жүніс, Жалғасбай
сынды Сыр бойының белгілі жыршы-жыраулары. Базардың бұл шығармасын 1939
жылы алғаш рет ақын мұрасының жанашыры, фольклор жинаушы Ә.Қайнарбаев Тіл-
әдебиет институтының қорына өткізген.
Жалпы, Ә.Қайнарбаев Мақпал қыз дастанының Базар жырлаған бес бірдей
нұсқасын Қазалы, Қармақшы аудандарының төңірегінен жазып алған. Олардың
алғашқы төртеуі жыршы-жыраулардың жеке репертуарында орындалып жүргендіктен
болар, дастанның кіріспесіндегі Базардың өз атынан айтылатын беташар сөзі –
әлеуметке арнау түсіп қалғаны белгілі болды. Мұның өзі кейінгі әдебиет,
фольклор зерттеушілерінің асығыс қорытындылар жасауына жол бергенін
көреміз. Дастан туралы алғаш пікір айтушылардың бірі профессор
Ы.Дүйсенбаевтың Біздің қолымыздағы версиясы түгел емес, оның кіріспе
бөлімі түсіп қалған деген болжамының шындық екеніне кейінірек көзіміз
жетті [8,15.].
Мақпал-Сегіз жырының сюжетіне ХҮІІІ ғасырдың екінші жартысы мен ХІХ
ғасырдың басында Ақтөбе – Сыр аумағында өткен қазақ-қарақалпақ арасындағы
тарихи оқиғалар басты өзек болған. Кіші жүз ханы Әбілхайырдың қысымына
шыдай алмаған қарақалпақтар Арқадан Жаңадарияға ығысып, 1792-1795
жылдардағы Ерәлі сұлтан шабуылынан соң одан әрі қарай жылжи көшуге мәжбүр
болған. Қазақпен етен жақын туыс халықтың Жаңадария бойынан біржола ірге
көтеруіне олардың Сырдың төменгі сағасындағы Шекті руларымен болған барымта
кесірінен шыққан ірі қақтығысы да қатты әсер еткен. Мақпал қыз
дастанының Базар нұсқасының сюжеттік фабуласынан осы тектес тарихи
оқиғалардың іздерін аңғару онша қиын емес. Бұған жырдың ертегілік нұсқалары
мен ХХ ғасыр басындағы ел арасынан табылған айтыс, шағын сюжетті жыр,
халықтың баллада түрінде кездескен варианттарын оқығанда көзіміз жетті.
Мақпал-Сегіз жырының Базар жырлаған нұсқасы өзге үлгілерге қарағанда
көлемдік жағынан да, көркемдік тұрғыдан да анағұрлым оқшау тұратын толымды
туынды. Ең алдымен, Базар жаңғыртқан жыр жанрлық формасы жөнінен дастандар
қатарында атауға лайық, яғни белгілі бір эпостық жанрдың жүгін
көтерерліктей – басталуы, аяқталуы бар, сюжеттік композициясы әжептәуір
жетілген шығарма дәрежесінде көрінсе, қалған нұсқалар көпшілік жағдайда
әдепкі әңгіме, айтыс, шағын көлемдегі оқиғалы жыр, ән-өлең түрінде ғана
кездеседі. Өзге жыр нұсқаларында ұшыраспайтын дастанның кіріспесінен мына
үзіндіні келтіре кетелік:
... Қыз Мақпал ашығы еді сал Сегіздің
Бір-бірін қалап кеулі сүйген жастан.
Сал Сегіз – Төртқара, Әлім тайпасынан,
Қыз Мақпал – Шөмекей дейді, руы – Аспан.
Базар жырау бар-жоғы жүз тармақтай болатын шағын ғашықтық жырдың көлемін
мың жолға дейін ұзарта отырып, дастанның авторлық версиясын жасайды. Хас
дарын дастан сюжетін құрайтын әрбір оқиға көріністері мен эпизодтарды
жеріне жеткізе сипаттайды, эпос дәстүріндегі түрлі көркемдік тәсілдерді
қолдана отырып, жырды тілдік тұрғыдан тірілтіп, жеке детальдардың өзіне жан
бітіре, жаңғырта жырлайды, жұмыр да жинақы өлең шумақтарын жаңбырша төгеді.
Көне сюжетті жақұттай жыр жолдарымен жалықпай кестелеген жырау,
кейіпкерлерінің психологиялық көңіл-күйін де ұмытпаған. Базар жырау
дастанында әсіресе, халықтың этнографиялық жағдайы, салт-дәстүр
жоралғыларына да ерекше көңіл бөлінген.
Дастандағы сәтті көріністердің бірі – кейіпкерлердің өзара айтысатын
тұсы. Жырдың халықтық нұсқаларында бұл эпизод үзік-үзік күйде ұшырасса, ал
Базар жырлауында екеуара қайымдасудың көрікті үлгілері көптеп кездеседі.
Жырау Мақпал-Сегіздің соңғы бөлімінде ғашықтардың қайғылы халін суреттей
отырып, жырдың мұңды сарынын үдете түскен. Дастанның бұл тұсында Базар қыз
жүрегінің жазылмас жарасын градациялық тәсілмен ерекше әсерлеп, махаббат
трагедиясын шынайы бейнелеуге ұмтылған.
Жырдың шешіміне сәйкес Мақпал қыздың қаза болуы – бұрынғы нұсқаларда
жоқ, яғни авторлық концепция. Мұндай жағдайда Мақпал – Сегіз дастанының
кейіпкерлері нақты өмірден гөрі, бір кезде тарихта болған кісілердің
эпостағы прототипі ғана болып қала бермек.
Базарды Базар етіп оның даңқын шығарған толғаулары екені анық. Әдебиет
зерттеушілерінің бұрынғы-соңғы еңбектерінде бұл туралы айтылып та, жазылып
та жүр. Бірақ ол айшықты, нақыл сөздерге толы өлең-толғауларынан басқа кең
тынысты эпикалық жырлар да шығарған ақын. Жыраудың творчествосын айқындай
түсетін негізгі дастандары Әмина қыз, Айна-тарақ және Мақпал – Сегіз.
Әмина қыз сиқыр күшке сенетін шығыс тақырыбына арналған шығарма.
Бағдат шаһарындағы бір жігіт әкеден қалған мол байлықтың арқасында Әмина
атты бір қызға үйленген. Жігіт алған жарына қаншама ықылас, кең пейіл
көрсеткенмен кенет әйеліне тосын мінез пайда болған. Әмина дуаның күшімен
сиқырлап, ерін итке айналдырып жібереді. Жеті жыл ит болып, көп азап шегіп,
ақыры бір қыздың жәрдемімен адам қалпына келген. Жырау бұл шығармасында
әділдік жолын берік ұстаған адал адам, талай тауқымет қиыншылықтарға
кездессе де, оны жеңіп, мерейі үстем болып, ойға алған мақсатына жетеді
деген қорытынды шығарады.
Айна-тарақ сюжеті шымыр құрылған дастан. Бұл да шығыс тақырыбына
арналған. Ағайынды үш жігіт бір қызға ғашық болады. Үшеуі мал саудасымен
Бұхара шаһарына жүрмек болып, әлгі қызға әрқайсысы жеке-жеке келіп:
Көңіліңе ұнаған нәрсеңді айт, әкеп береміз, - дейді. Қыз жігіттердің
үлкеніне кілем алуды, ортаншысына айна, ең кенжесіне тарақ әкелуді
тапсырған. Бұл заттардың өзгеше қасиеті бар дүниелер болатын. Кілемді мініп
алып ұшуға, айнамен дүниенің төрт бұрышын көруге мүмкін, ал тарақты
кеудесіне қойса, үш күн бұрын өлген кісі тірілетін. Жоғарыдағы заттарды
сатып алған соң, айна арқылы өз ауылдарына көз салған жігіттер опат болған
қызды көреді. Үшеуі кілеммен ұшып келіп, тарақты кеудесіне қойған кезде
өлген қыз тіріліп түрегелген.
Айна-тарақ оқиғасы қызық, адамды тапқырлыққа баулуда тәрбиелік маңызы
зор шығарма. Жырдың тілі жатық. Кезінде оны ел жыршылары жаттап алып, көп
жиналған жерлерде айтып жүрген.
Базар дастандарының ішіндегі ең көркемі - Мақпал – Сегіз. Жырдың
негізгі тақырыбы жастардың бас бостандығы, махаббат, сүйіспеншілік.
Феодалдық қоғамда сүйгеніне қосыла алмаған жастардың өмірін жыр етеді.
Мақпал – Сегіз - негізінен халық жыры. Жырдың бірнеше нұсқасы бар,
бәрінің тақырыбы бір болғанмен, оқиға желісі, даму жолдары, шығарманың
шешілуі басқа-басқа. Бір нұсқасында Жабы мен Сегіз достасып, Мақпалды Сегіз
алып, Сегіз өзінің қарындасын Жабыға қосады. Кейбір жырларда Жабыны қалмақ
батыры етіп көрсетеді. Базар жырлаған нұсқада Жабы – қарақалпақ батыры.
Тұратын жері – Дәуқара. Ал Мақпал мен Сегіз Сыр бойын мекендеген елдердің
қыз-жігіттері.
Халық жыры Мақпал – Сегізді Базар өзінше жырлаған. Бұны жырды оқып
отырып, толғау алыбы Базардың стиль, тіл ерекшелігінен көруге болады.
Жырда халықтың тұрмыс-тіршілігі кең суреттеліп, әсем бейнеленген. Жылқы
айдап қырға кеткен Сегіз қайтып келгенше, ел аралап қыз таңдаған Қарақалпақ
Жабы батыр қалың беріп, қызды алмақшы болады. Қыз ағалары келісім берген.
Ал жас шағынан бірге өсіп, бір-бірін сүйген Мақпал мен Сегіздің байласқан
уәдесі бар.
Мақпал – жалғыз, тағдыр алдында әлсіз. Жөн тауып, жол сілтейтін
жанашыры жоқ. Махаббатқа адал. Сегізге берген сертіне берік. Қалың малға
сатылған өз тағдырына наразы. Үш күннен қалмай жет, - деп Сегізге хабар
да жіберген. Бірақ Сегіз кешігіп келіп, іздерінен қос атпен қуады. Екі аты
бірдей болдырып, жолда қалып, жаяу жүгіріп, Мақпалдың көшіне жетеді. Мақпал
көшті тоқтатып, шатыр тігіп, шымылдық құрып, Сегізді қарсы алады. Бір-
біріне ынтық екі ғашық үш күн бірге болып, сұхбаттасады. Мақпалдың қолынан
келген бар қайраты осы. Сөйтіп сүйген жігіті Сегізбен мәңгілік қоштасады.
Бұл тек Мақпалдың ғана емес, сол дәуірдегі теңіне қосыла алмаған жастардың
басындағы жағдай. Дәуір шындығын Базар шынайы суреттеген. Жырда басқа
қаһармандардың да іс-әрекеті нанымды бейнеленген. Баяндау, сипаттаумен
қатар сөйлету әдісін де кең қолданып, кейіпкерлердің ішкі жан дүниесін
ашып, қандай адам екендігін көрсете білген.
Жабыға батыр деген атақ тек келеке, мазақ үшін берілген сияқты. Сыртқы
жауды қайтармай, өз елін шапқанды халық ешқашан батыр демеген. Жырда Жабыны
– батыр деп дәріптесе де, шын мәнінде Бұлдырық Қаридың айтқанын істеп,
соның сілтеуімен жүретін дарақы, даңғой жан етіп көрсеткен. Бұған Жабының
көрген түсін Бұлдырық Қаридың жоруы дәлел. Сырдан су алып келе жатқан Жабы
батыр жолда қонған түні түс көріп оянады.
Бүгін жатып түс көрдім,
Түсімде жаман іс көрдім.
Ақ сұңқар – Мақпал болыпты,
Оң жағыма қоныпты.
Алғыр қыран бүркіттей
Қасында және құс көрдім...
Бұлдырық Қари Жабының түсін әуелі дұрыс жориды. Ақ сұңқар – Мақпал,
қасындағы қыран құс – бөтен біреу. Мақпал басқа еркекпен жүр екен, - дейді.
Бұны естіген Жабы қаһарланып: Қосақтап екеуінің де басын шабамын, - деп
жынданады. Бұл сұмдықты болдырмау мақсатымен құрдас болған соң қалжыңдап
едім, - деп түсті басқа жорып, Жабының ашуын басады.
Қорыта келгенде Мақпал – Сегіз жырында бас бостандығын аңсаған екі
жастың мөлдір махаббаты жырланған. Қызын теңге бермей, малға берген кер
заманның шындығы көркем бейнеленген. Жырдың тілі бейнелі, көркем де шешен.
Дастанның құрылысы – жеті-сегіз буынды жыр үлгісі және он екі буынды қара
өлең.
Демек, Базар жыр-толғаулар ғана емес, көлемді дастандар да жырлаған
арқалы жырау.
Базар жырау қазақтың халық эпостарын ғана емес,көптеген шығыстық сюжттерді
жетік меңгерген кең тынысты дарын.
1. Базар жырау толғаулары мен айтыстары
Жырау тұлғасы қазақ әдебиеті тарихынан лайықты орын иеленіп, жырау,
жыраулық дәстүр мәселелері де ғалымдар тарапынан жан-жақты зерттеліп,
зерделенгені мәлім. Атап айтқанда, Е.Ысмайыловтың, Ә.Дербісәлиннің,
Р.Бердібаевтың, М.Мағауиннің, С.Қасқабасовтың, Е.Тұрсыновтың, Ә.Мрғұланның,
Қ.Сыдиықовтың, М.Жармұхамедовтің, О.Нұрмағанбетованың, Ж.Тілеповтің,
Б.Жүсіповтің т.б. ғалымдардың еңбектерінде жырауға қатысты тың тұжырымдар
мен орынды ой-пікірлер бар. Бұл ретте, академик С.Қасқабасовтың Жәңгір хан
тұсындағы Байтоқ жырау мен Кенесарыны хан деп дәріптеген Нысанбай,
Досқожалар жырауды поэзияның соңғы үлгілері болды деген пікірлеріне қосыла
отырып, Исатайдың жанындағы Махамбеттің де, Жанқожаның тұсындағы Төремұрат
пен Мұсабай жыраудың да, Елкей, Сыздық бастаған беделді сұлтан-билердің
кезіндегі Базар Оңдасұлының да жырау атануының, жыраулық поэзия мен
жыраулық дәстүр секілді мәртебелі ұғымдарға ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz