Қазақ романдары және қ.жұмаділов романы
І.Қазақ романдары және Қ.Жұмаділов романы.
1.1 .Қ.Жұмаділовтің өмірбаяны мен шығармашылық жолы
1. 2 Қ.Жұмаділовтің шығармашылығындағы көркемдік әлем
ІІ. «Көкейкесті» романының көркемдік ерекшелігі.
2.1 «Көкейкесті» романының жазылуы тарихы
2.2 «Көкейкесті» романындағы кейіпкерлер әлемі мен авторлық ой
Қорытынды
Пайдаланған әдебиеттер
1.1 .Қ.Жұмаділовтің өмірбаяны мен шығармашылық жолы
1. 2 Қ.Жұмаділовтің шығармашылығындағы көркемдік әлем
ІІ. «Көкейкесті» романының көркемдік ерекшелігі.
2.1 «Көкейкесті» романының жазылуы тарихы
2.2 «Көкейкесті» романындағы кейіпкерлер әлемі мен авторлық ой
Қорытынды
Пайдаланған әдебиеттер
Прозамызға өзіндік үлесін қосып, өнімді еңбек етіп келе жатқан жазушыларымыздың бірі -Қабдеш Жұмаділов. Бүгінгі таңға дейін сегіз роман, бес повесть, ондаған әңгіме жазған жазушы сөз өнеріндегі дара болмысымен танылған. Қ.Жұмаділов қаламынан өмір құбылыстарына байыпты қарайтын, сезімге ден қоятын, оны құнарлы тілмен жеткізе алатын шыншыл туындылар жарық көрген.
Алайда, ұлттық әдебиетімізде өзіндік орны бар талантты жазушының шығармашылығы әзірше арнайы зерттеу жұмысының өзегіне айналмай келе жатқаны жасырын емес. Осы бағытта, бұл жұмыстың мақсаты-Қ.Жұмаділов шығармашылығындағы «Көкейкесті» романының көркемдік ерекшелігін мазмұндап, сипатын ашу.
Қазақ прозасына «Қаздар қайтып барады» әңгімелер жинағы, «Көкейкесті» романымен келген қаламгер, көрнекті қаламгер ретінде толық қалыптасты. Оның прозасы – көтерген проблемасының ірілігі, ауқымдылығы, өмір құбылыстарын ширақ та қызықты оқиғалары бірлігімен өзіндік бағыт-бағдарын айқындаған шығармашылық.
Осы тұрғыда, жазушы шығармаларынан баспасөзде әр түрлі пікір айтылған «Көкейкесті» романын талдау арқылы жазушының идеялық-көркемдік ізденісін айқындау, жазушының қазақ прозасындағы өзіндік орны мен ерекшелігін көрсету жұмысымыздың өзектілігін танытады.
Алайда, ұлттық әдебиетімізде өзіндік орны бар талантты жазушының шығармашылығы әзірше арнайы зерттеу жұмысының өзегіне айналмай келе жатқаны жасырын емес. Осы бағытта, бұл жұмыстың мақсаты-Қ.Жұмаділов шығармашылығындағы «Көкейкесті» романының көркемдік ерекшелігін мазмұндап, сипатын ашу.
Қазақ прозасына «Қаздар қайтып барады» әңгімелер жинағы, «Көкейкесті» романымен келген қаламгер, көрнекті қаламгер ретінде толық қалыптасты. Оның прозасы – көтерген проблемасының ірілігі, ауқымдылығы, өмір құбылыстарын ширақ та қызықты оқиғалары бірлігімен өзіндік бағыт-бағдарын айқындаған шығармашылық.
Осы тұрғыда, жазушы шығармаларынан баспасөзде әр түрлі пікір айтылған «Көкейкесті» романын талдау арқылы жазушының идеялық-көркемдік ізденісін айқындау, жазушының қазақ прозасындағы өзіндік орны мен ерекшелігін көрсету жұмысымыздың өзектілігін танытады.
1.Жұмаділов Қ. Таңғажайып дүние: Ғұмырнамалық роман. – Алматы: Тамыр. 1999. – 624 бет.
2.Уахатов Б. Көркемдік ізденістер. Алматы «Жазушы», 1991. – 208 бет.
3.Елеукенов. Ш. Әдебиет және ұлт тағдыры Алматы «Жазушы» 2007-320
4.Бердібаев Р. Тарихи роман. – Алматы, «Санат». 1997. – 336 б
5.Көпбаева М. 70-80 жылдардағы қазақ прозасының өзекті мәселелері. Жинақта. Махамбеттану және қазақ әдебиетінің кейбір мәселелері.
6. Қирабаев С. Кенес дәуіріндегі қазақ әдебиеті.-Алматы:
«Білім» 1998-224
7.Қабдолов. З. Жебе. Алматы «Жазушы» 1977-420 б
8. Тарази Ә., Мұсалы Л. Көркемдік құпиясы. Алматы, Санат. 2000-230 бет.
9.Байтанаев. Ә. Шын шеберлік. Алматы «Жазушы» 11969- 217 бет
10. Майтанов Б. Қазақ романы және психологиялық талдау. – Алматы «Санат», 1996- 336бет.
11.Қабдолов З. Сөз өнері Алматы. «Жазушы»2000
12.Стиль сыры. Редакциясын басқарған академик М.Қ.Қаратаев. Алматы, Ғылым 1974.
13.Ақышев Н. Жаны күйген халқының тағдырына. //Алматы ақшамы, 1990, 31тамыз.
14. Майтанов Б. Тарих тағылымдары. //Қазақ әдебиеті 1990, 17 тамыз.
15. Асқар О. Қабдештің поэзиясы. //Қазақ әдебиеті. 1996, 23 сәуір
16.Жұмаділов Қ. Шығармалары Алматы. «Жазушы»1991-420б
16. Нұрғали Р. Кемел кезең. //Егемен Қазақстан. 1996, 23сәуір.
17. Жұртбаев Т.Тағдырлы тұлға. //Қазақ әдебиеті 1996,26көкек.
18. Нұрмағанбетов Т. Көш бастау қиын ба, сөз бастау қиын ба? //Қазақ елі. 1996, 19суір.
19. Елеукенов Ш. Тәуелсіздік жыршысы. //Қазақ тарихы. 1996,
20. Зекенұлы Т. Қабдеш Жұмаділов 60 жаста.// Ақжелкен. 1996.
21. Бердібаев Р. Замана сазы: Зерттеу.-Алматы: Жазушы, 1985.
22. Әшімбаев С: Ақиқатқа іңкәрлік. Әдебиет пен өнер жайлы толғау. Алматы, Ана тілі 1997.
2.Уахатов Б. Көркемдік ізденістер. Алматы «Жазушы», 1991. – 208 бет.
3.Елеукенов. Ш. Әдебиет және ұлт тағдыры Алматы «Жазушы» 2007-320
4.Бердібаев Р. Тарихи роман. – Алматы, «Санат». 1997. – 336 б
5.Көпбаева М. 70-80 жылдардағы қазақ прозасының өзекті мәселелері. Жинақта. Махамбеттану және қазақ әдебиетінің кейбір мәселелері.
6. Қирабаев С. Кенес дәуіріндегі қазақ әдебиеті.-Алматы:
«Білім» 1998-224
7.Қабдолов. З. Жебе. Алматы «Жазушы» 1977-420 б
8. Тарази Ә., Мұсалы Л. Көркемдік құпиясы. Алматы, Санат. 2000-230 бет.
9.Байтанаев. Ә. Шын шеберлік. Алматы «Жазушы» 11969- 217 бет
10. Майтанов Б. Қазақ романы және психологиялық талдау. – Алматы «Санат», 1996- 336бет.
11.Қабдолов З. Сөз өнері Алматы. «Жазушы»2000
12.Стиль сыры. Редакциясын басқарған академик М.Қ.Қаратаев. Алматы, Ғылым 1974.
13.Ақышев Н. Жаны күйген халқының тағдырына. //Алматы ақшамы, 1990, 31тамыз.
14. Майтанов Б. Тарих тағылымдары. //Қазақ әдебиеті 1990, 17 тамыз.
15. Асқар О. Қабдештің поэзиясы. //Қазақ әдебиеті. 1996, 23 сәуір
16.Жұмаділов Қ. Шығармалары Алматы. «Жазушы»1991-420б
16. Нұрғали Р. Кемел кезең. //Егемен Қазақстан. 1996, 23сәуір.
17. Жұртбаев Т.Тағдырлы тұлға. //Қазақ әдебиеті 1996,26көкек.
18. Нұрмағанбетов Т. Көш бастау қиын ба, сөз бастау қиын ба? //Қазақ елі. 1996, 19суір.
19. Елеукенов Ш. Тәуелсіздік жыршысы. //Қазақ тарихы. 1996,
20. Зекенұлы Т. Қабдеш Жұмаділов 60 жаста.// Ақжелкен. 1996.
21. Бердібаев Р. Замана сазы: Зерттеу.-Алматы: Жазушы, 1985.
22. Әшімбаев С: Ақиқатқа іңкәрлік. Әдебиет пен өнер жайлы толғау. Алматы, Ана тілі 1997.
КІРІСПЕ---------------------------- ------------------------------
І.Қазақ романдары және Қ.Жұмаділов романы.
1. -Қ.Жұмаділовтің өмірбаяны мен шығармашылық жолы
1. 2 Қ.Жұмаділовтің шығармашылығындағы көркемдік әлем
ІІ. Көкейкесті романының көркемдік ерекшелігі.
2.1 Көкейкесті романының жазылуы тарихы
2.2 Көкейкесті романындағы кейіпкерлер әлемі мен авторлық ой
Қорытынды
Пайдаланған әдебиеттер
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі. Прозамызға өзіндік үлесін қосып, өнімді еңбек
етіп келе жатқан жазушыларымыздың бірі -Қабдеш Жұмаділов. Бүгінгі таңға
дейін сегіз роман, бес повесть, ондаған әңгіме жазған жазушы сөз өнеріндегі
дара болмысымен танылған. Қ.Жұмаділов қаламынан өмір құбылыстарына байыпты
қарайтын, сезімге ден қоятын, оны құнарлы тілмен жеткізе алатын шыншыл
туындылар жарық көрген.
Алайда, ұлттық әдебиетімізде өзіндік орны бар талантты жазушының
шығармашылығы әзірше арнайы зерттеу жұмысының өзегіне айналмай келе жатқаны
жасырын емес. Осы бағытта, бұл жұмыстың мақсаты-Қ.Жұмаділов
шығармашылығындағы Көкейкесті романының көркемдік ерекшелігін мазмұндап,
сипатын ашу.
Қазақ прозасына Қаздар қайтып барады әңгімелер жинағы, Көкейкесті
романымен келген қаламгер, көрнекті қаламгер ретінде толық қалыптасты. Оның
прозасы – көтерген проблемасының ірілігі, ауқымдылығы, өмір құбылыстарын
ширақ та қызықты оқиғалары бірлігімен өзіндік бағыт-бағдарын айқындаған
шығармашылық.
Осы тұрғыда, жазушы шығармаларынан баспасөзде әр түрлі пікір айтылған
Көкейкесті романын талдау арқылы жазушының идеялық-көркемдік ізденісін
айқындау, жазушының қазақ прозасындағы өзіндік орны мен ерекшелігін көрсету
жұмысымыздың өзектілігін танытады.
Жұмыстың мақсаты мен міндеттері:
Зерттеу жұмысымыздың басты мақсаты-Қ.Жұмаділов шығармаларының жалпы
қазақ әдебиеті даму үрдісіндегі алатын орны мен Көкейкесті романының
көркемдік ерекшелігін айқындау. Жазылған мақалаларға сүйене отырып, жазушы
шығармашылығы хақындағы қазақ әдебиетіндегі зерттеулерге ой қосу, ғылыми
тұжырым жасау. Сол арқылы Қ.Жұмаділов шығармашылығының өсу, өркендеу жолы
мен оның шығармашылығындағы Көкейкесті романының көркемдік ерекшелігіне
баға беру. Бұл үшін мынадай мәселелерге баса назар аудардық.
-Қ.Жұмаділовтің жазушылық және шығармашылық жолы, ондағы көркемдік әдіс-
тәсілдердің қолдану аясы.
-Қ.Жұмаділовтің шығармашылығындағы тақырып пен оның көркемдеуші-
бейнелеуші құралдарды қолдану шеберлігі.
- Көкейкесті романының жазылуы мен ол туралы сынды бағымдау.
- Көкейкесті романындағы кейіпкерлер әлемін талдау.
- Көкейкесті романындағы көркемдік әдіс-тәсілдер қыр-сырына талдау
жасау.
Қ.Жұмаділовтің шығармашылығындағы Көкейкесті романының көркемдік
ерекшелігі, ол арқылы жазушының өзіндік қаламгерлік келбетін танытудағы
зерттеу объектісіне айналуы жұмыстың жаңалығы болып табылады. Сондықтан
жұмыстың ғылыми жаңалығы көтерілген мәселенің өзектілігімен айқындалады.
-Қ.Жұмаділов шығармашылығындағы идеялық-көркемдік ізденістерге баға
беріледі.
- Көкейкесті романындағы қаламгерлік шеберліктің қырлары дәйектеледі.
- Қ.Жұмаділов Көкейкесті романының көркемдік ерекшеліктері, кейіпкер
бейнесі мен өмір шындығы, көркем шындыққа айналудағы ерекшелігіне талдау
жасалынады.
Жұмыстың құрылымы. Жұмыс кіріспе, негізгі екі тараудан, қорытынды,
пайдаланған әдебиеттер көрсеткішінен тұрады.
І. Қазақ романдары және Қ.Жұмаділов романы.
1.1 -Қ.Жұмаділовтің өмірбаяны мен шығармашылық жолы
Қабдеш Жұмаділов 1936 жылы 24 сәуірде туған. Туған жері Қытайдың Шыңжаң
өлкесі, Шәуешек маңайындағы Малдыбай деген қоныс. Қабдеш өз әкесі Жұмаділ
салдырған бастауыш мектептен білім алады.
Қабдеш сегізінші класта оқып жүргенде өлең жаза бастады. Ол өлеңдері
Тарбағатай аймақтық, Шыңжаң өлкелік газеттерінде үзбей шығып тұрды. Оныншы
класты бітіретін 1956 жылы Үрімжідегі Шұғыла атты журналдың бірінші
санында Жамал деген әңгімесі жарық көрді. Прозадағы тырнақалдысы Жамал
қыз жайын мүсіркейтін дәстүрлі тақырыпты толғайды.
Кеңес Одағы мен Қытай секілді екі алыптың біресе достасып, біресе
қастасуы жазушының жеке басының тағдырына тікелей әсер етеді. 1956 жылы
гимназияны үздік бітіріп, 1956 жылы Қазақ мемлекеттік университетінің тіл-
әдебиет факультетіне оқуға түседі.Шыңжаңда ұлтшылдыққа қарсы дейтін
қызылтанау науқан өршіді. Соған орай Қабдештерді 1958 жылдың жазында
Үрімшіге қайтарып алып кетеді. Жиырмаға енді шыққан жас жігітке ұлтшыл,
оңшыл деген айып тағылды. Еңбекпен өзгерту майданында Шисаң деген таудағы
көмір кенінде бір жылдай еңбек етеді. Қалған үш жылда Үрімшіде шығатын
газетте қызмет атқарды, бірақ жазу құқынан айырды. Өлең, әңгіме, мақала
жазуға тиым салғандықтан, газетте әдеби қызметкер ретінде мақала өңдеді.
1962 жылы Қазақстанға оралып, университеттегі оқуын жалғастырды. 1965
жылы оқуды аяқтап, Қазақ әдебиеті газетіне қызметке орналасты. Қазақ
әдебиетінде үш жыл, Жазушы баспасында он жыл, баспа, полиграфия және
кітап саудасы қызметінде бес жыл. 1981 жылдан бері біржола шығармагерлік
жұмысқа ауысты.
Қ.Жұмаділовтің алғашқы кітабы өлеңдер жинағы Жас дәурен деп аталады.
Ол 1967 жылы жарық көрді. 1968 жылы Қаздар қайтып барады деген әңгімелер
жинағы шықты. Одан кейін роман деген айдынға құлаш ұрды. 1969 жылы
Көкейкесті жарияланды.
Туындыларының тақырыбы алуан-алуан. Көкейкесті студенттер өмірін
қозғаса, Соңғы көш дилогиясы (1974, 1981) Шығыс Түркістанға ой-қиял
қуатымен қайта оралады. Содан кейінгі Атамекен романы Тарбағатайдың
теріскей мен күнгейін қоса өре суреттейтін роман. Бұл 1986 жылы жарық
көрді. Осыдан екі жыл өткен соң 1988 жылы Қ.Жұмаділовке мемлекеттік сыйлық
әперген Тағдыр романы дүниеге келді.1998 жылы Қазақстанның халық
жазушысы атағы берілді.1994жылы Дарабозатты тарихи романының 1-
кітабы,1996 жылы 2-кітабы,ал 1999 жТаңғажайып дүние атты ғұмырнамалық
романы жарық көрді.
Қ.Жұмаділовтің Сәйгүліктерповесі кеңестік дәуірдегі жаңа заманға сәйкес,
шаруашылығы шалқып,өсіп-өркендеген ауыл өмірін,ондағы қарапайым еңбек
адамдарының тұрмыс-тіршілігін,арман-аңсарларын сөз етеді. Повестің негізгі
кейіпкері-қарапайым қарт жылқышы Ағыбай.Шығармадағы барлық оқиға,жағдай осы
адам айналасында өсіп, өрбиді.
Осы бір жылқымен көзін ашып, жылқышылықпен есейіп,ержеткен, бүгінгі
зейнетке шықса да сол кәсіптен ажырамай жүрген Ағыбайдың бір ойлайтыны да
осы түлік төресі жылқы қамы. Ежелден осы кірпияз да сері жануардың қасиеті
жанмен ұғып қадірлеп,қастерлеп өткен қазақтың бүгінгі жұрнағындай
көрінетін Ағыбайдың бойында халықтық, ұлттық сипат тұнып қалған десек
қателеспейміз.
Жылқы десе ішкен асын жерге қоятын Ағабайдың сонау жастық шағын еске
түсіруі,Тұрар байдың жылқышысы болған әкесі Жұмаханның қайтсек жылқыны аман
алып қаламыз деген іс-әрекетін ойлауы повестің әлеуметтік жүгін
салмақтандыра түскен.Жиырма сегізінші жылы Тұрар бай конфискаға ілініп, жер
аударылғанда, байлардың өзі түгіл, малына дейін зиянкесдеген дақпыртпен
белсендірілдің асыра сілтеумен алты жүздей жылқыны оқтың астынан алып қырып
тастауы кімнің де болса жанын шошытып, төбе құйқасын шымылдатар сұмдық
оқиға ғой.Осы ретте бір айта кететін нәрсе-бұл оқиға арқылы жылқыны фон
ретінде ала отырып сол кездегі аумалы-төкпелі заман шындығын, ел басына
түскен зобалаңды,бір сөзбен айтқанда, халық тағдырын шынайы бейнелей білген
дер едік. Енді міне, бүгін заманда да кейбір тоғышар жандардың осы бір
асыл текті жануарға деген өгей көзқарастарына жаны төзбейді
Ағыбайдың.Жылқыны көбейтіп,бағасының қымбаттағанына мәз болып жүргендеріне
қиналады.
Повестегі ферма бастығы Пернебек пен бас жылқышы Отаркүл бейнелері де
нанымды жасалған.Олар өз дегеніне көнгісі келмеген Ағыбайды жылқыдан
кетірудің амалын қарастырады. Бұдан былай техника тілін білмеген малшының
күні қараң. Мал қайырғаннан басқаны білмейтін шала сауатты шал-шауқандар
жастарға орын босатуы керек-деп Пернебек қокандаса, қымыздан гөрі арақты
тәуір көретін Отаркүл да бастығынын сөзін сөйлеп: Жылқыдан кетесің...Жылқы
бағу сен сияқты шалдарға енді қол емес.Оған тепсе темір үзетін мына мен
сияқты жігіттер керек ,-деп күш көрсетеді Ағыбайға.Повесте Пернебек пен
Отаркүлдің болмыс-бітім,ой-пиғылдары ашыла түсетін тұстар шынайылығымен
баурайды. Ағыбайдың қырғыз досы сыйға тартқан Қоянкөк жорғаға көз сұғын
қадаған Отаркүл мен Пернебек жылқышыға бар қысастығын істеп бақты.
Ағабайды жылқыдан қумақ болуы биебауды ағыттырып жіберуі де олардың еш
нәрсені қасиеттеу білмейтін парықсыздығын танытса керек.Сонымен аталмыш
повесть оқырманға ой салатын, айтары мол, әлеуметтік жүгі салмақты шығарма
деп білеміз.
Қ.Жұмаділовтің Сәйгүліктер повесі кеңестік дәуірдегі жаңа заманға
сәйкес, шаруашылығы шалқып, өсіп-өркендеген ауыл өмірін, ондағы қарапайым
еңбек адамдарының тұрмыс-тіршілігін, арман-аңсарларын сөз етеді. Повестің
негізгі кейіпкері – қарапайым қарт жылқышы Ағыбай. Шығармадағы барлық
оқиға, жағдай осы адам айналасында өсіп өрбиді.
Осы бір жылқымен көзін ашып, жылқышылықпен есейіп,ержеткен, бүгінде
зейнетке шықса да сол кәсіптен ажырамай жүрген Ағыбайдың бір ойлайтыны да
осы түлік төресі жылқы қамы. Ежелден осы кірпияз да сері жануардың қасиетін
жанмен ұғып, қадірлеп, қастерлеп өткен қазақтың бүгінгі жұрнағындай
көрінетін Ағыбайдың бойында халықтық, ұлттық сипат тұнып қалған десек
қателеспейміз.
Жылқы десе ішкен асын жерге қоятын Ағыбайдың сонау жастық шағын
еске түсіруі, Тұрар байдың жылқышысы болған әкесі Жұмаханның қайтсек
жылқыны аман алып қаламыз деген іс-әрекетін ойлауы повестің әлеуметтік
жүгін салмақтандыра түскен. Жиырма сегізінші жыл Тұрар бай конфискаға
ілініп, жер аударылғанда, байлардың өзі түгіл малына дейін зиянкес деген
дақпыртпен белсенділердің асыра сілтеумен алты жүздей жылқыны оқтың астына
алып, қырып тастауы кімнің де болса жанын шошытып, төбе құйқасын шымырлатар
сұмдық оқиға ғой. Осы ретте бір айта кететін нәрсе – бұл оқиға арқылы автор
жылқыны фон ретінде ала отырып сол кездегі аумалы-төкпелі заман шындығын,
ел басына түскен зобалаңды, бір сөзбен айтқанда, халық тағдырын шынайы
бейнелей білген дер едік. Енді міне, бүгінгі заманда да кейбір тоғышар
жандардың осы бір асыл текті жануарға деген өгей көзқарастарына жаны
төзбейді Ағыбайдың. Жылқыны көбейтіп, бағасының қымбаттығына мәз болып
жүргендеріне қиналады.
Қ.Жұмаділов өмірі мен шығармашылығына талдау жасарда жазушының
Таңғажайып дүние атты ғұмырнамалық романындағы өз сөзіне жүгінсек:
Бүгінге дейін жазғаным: сегіз роман, бес повесть, ондаған әңгіме,
көптеген мақала... . Мақала, очерктерді қоспағанда, он томдай таза проза
жазыппын. Бұл аз ба, көп пе? Біраз жылдары шығынға ұшыраған, етекбасты
қазақ қаламгері үшін аз шаруа емес. Сонан соң көңілге медеу тұтар тағы бір
жай бар. Азаттықтан кейін бұрынғы кеңес жазушыларының көбі банкротқа
ұшырап, жазған шығармалары ұрпақ кәдесіне жарамай қалды ғой. Шүкір біз
ондай апаттан аман екенбіз. Кітаптарымның ішінде мынаны неге жаздым? деп
өкінетіні, бетке шіркеу болатыны жоқ екен. Бостандық пақырларға
тілегенмін деп Пушкин айтқандай, бәрі де халықпен мұңдас, азаттықпен
сырлас дүниелер.1
Қазақ прозасындағы талантты жазушылардың бірі Қ.Жұмаділов шығармашылығы
жекелеген әдеби-сын мақалаларда сөз етіледі. Жазушының тырнақалды прозалық
кітабынан сезімге ден қою, өмір құбылыстарына байыпты қарайтын
ерекшелігіне, әлеуметтік мәні үлкен тақырыптарға қалам тербеу ерекшелігі,
өзіндік шеберлік қырлары туралы байыпты пайымдаулар жасалды. Бұл бағытта
Р.Нұрғали, С.Қирабаев, Ш.Елеукенов, Р.Бердібаев, Б.Уахатов, Ж.Ысмағұлов,
Н.Ақышев, Т.Сыдықов зерттеулерін атап өткен орынды.
Қ.Жұмаділовтің романдары жайында қамтылатындықтан біз, өмірі мен
шығармашылығының зерттелу жайында тоқталғанда жазушының әңгіме, повестері
жайындағы сын пікірлерді қамтуды мақсат еттік.
Қ.Жұмаділов әңгіме-повестерінің сюжетінде күнделікті тірлікте болып
жататын, бірақ кез келген адамның қарауылына іліге бермейтін анық тұрмыстық
оқиғаларды көреміз. Мысалы, зейнетке шыққан Әбдірасылдың ( Қоңыр күз )
үй іші тірлігін суреттеудің өзіндік ерекшелігі бар. Меніңше Қабдеш сырт
көзге шағын көрінетін өмірлік детальдардың астарын ақтарып, соның адам
психологиясына беретін әсерін іздейтін сияқты. Жазушы стилінің бұл
ерекшелігі оның Саржайлау повесіне де тән сипат. 2
Саржайлау повесі жайында біршама пікірлер айтылған. Бұл повесть
жайында тартысты пікірлер туындаған.
Повестегі басты оқиға, шығарманың негізгі сюжеттік желісі – совхоз
шаруашылығын мамандандыру мәселесі. Негізгі тартыс та осы айналада. Дәнеш
совхоздың табиғи жағдайын, ішкі мүмкіндіктерін зерттей келіп, жеткілікті
өнім бермейтіні азғантай егіншіліктен бас тартып, бірыңғай қой
шаруашылығына көшуді ұсынады.
Кезінде бұл повесть жайында өте елеулі проблема деген пікірлер болды,
сонымен қатар Қазақ әдебиеті газетінде С.Қирабаев Саржайлау повесі
бүгінгі прозамыздың елеулі табысы екенін атап көрсетті.
Бұл повесте ауыл шаруашылығы өркендеу жолындағы ескі ұғым мен жаңашыл
идея тартысы сөз болады. Жердің құнарына қарамай барлық совхозды бірдей
егін егуге зорлаған идеяға қарсы жаңа пікір бой көтеріп, жері қуаң
ауылдарды таза мал шаруашылығына мамандандыруды ұсынады. Ал, ауыл басшысы
жоғарыдан алған нұсқауды орындаудан аса алмайды. Ауылдың колхоз, совхозға
бүгінгі нұсқаумен өмір сүрген кезіндегі мұндай тартыстың бүгінгі күні
өткені де байқалады.
Саржайлаудың екінші бөлімі – Адамның кейбір кездері, Момын, Қоңыр
күз, Еменнің иір бұтағы, Шарайна деген бес әңгімеден тұрады. Бұлары да
ауыл өмірінің өзінен ойып алғандай шыншылдығымен, нақтылы сурет бойуымен
қызықты. Мысалы, Момын әңгімесіндегі ешкімге тіс жарып ештеңе
айтпағанымен мешел бала секілді, көрген-білгенін іштей тоқып жүретін
Қозыбайдың ойы мұз астындағы ағыс тәрізді болса, Қоңыр күздегі зейнеткер
Әбдірасыл аттап басқан сайын жаңалық ашады. Ол өмірдің күнделікті қам-
харекеті, жақсылық үшін, ізгілік үшін күрес пенсияға шыққаннан кейін де
тоқталмайтынына көзі жетеді. Әбдірасыл өз әмірінің шұғылалы шыңына енді
ғана көтерілгендей өзін парасатты, ақылды сезінеді. Ал Шарайна
әңгімесінде жазушылық жолдың қиын да қызықты сапары, жаныңды жегідей жеген
оның азап, ауыртпалығы сөз болады. Алайда таланттан да, ар-ұяттан да жұрдай
пысықай жас әдебиетшінің өрескел қылығы мен өлермендегі жақсы көрсетілген.
Оның сыздана отырған отырысы да, кеуде қағып сөйлеген сөзі де өз суретін
дәл тапқан. Ал талантты жазушы өз алдына бір әлем жасау үшін үнемі іздену
үстінде жүреді. Оны өз көршілерінен бастап, алтын тіс шойқара бейнесі де,
орташа мекеменің, орташа басшысы да, саудагер кейпі де қызықтырады.
Адамдардың қимыл-әрекетін, мінез-құлқын, түр-сипатын айнытпай түсіріп
алатын Жарқынның сондағы шарайнасы – көкірек көзі, жан, жүйке сезімі,
жүрегі. Жарқынға осы өмірдің өзі бір кітап сияқты да, адамдар сол кітаптың
жағымды-жағымсыз кейіпкерлері тәрізді көрінеді.
Қысқасы, Қ.Жұмаділовтің бұл әңгімелерінің оқиғасы ширақ та қызықты.
Қарауыл атты повестің жазылуы жайында жазушының жазғандарынан мысал
келтірсек. Повестің идеясын ойда жоқта өмірдің өзі тудырғаны жайында жазушы
мемуарлық романында баяндап өткен. Жамбыл ауданына қарасты Қарғалы
қалашығындағы үш кезекте жұмыс істейтін, мыңдаған жұмыскері бар шұға
фабрикасын айнала дуалмен қоршап тастаған. Сол қоршау жыл сайын биіктеп,
кейін бетон қабырға тұрғызылады. Кейін тікенекті сым тартылғанын көріп
жазушы, осы көрініс жалғыз осы фабрика ғана емес, бүкіл Кеңес Одағына тән
сияқты әсерде болған.
- Ар-ұят кеміп, адам санасы аласарған сайын, қоршау дуалдар биіктей
бермек! деген жазушының бір ауыз сөзі болашақ повеске арқау болған.
Жазуға ниет ауған соң арнайы барып, барлық цехтарын аралап шықтым.
Фабрика басшылары қайдан білсін, еңбек озаттары мен ардагерлерін көрсетіп
әуреге түсіп жүр. Бірақ, маған керегі – озаттар емес, мүлде басқа адам,
қақпаның алдында тұратын күзетші. Оқиғаның негізгі орны да сол қарауыл
үйшігі болмақ. Кімдер өтпейді күзетшінің алдынан? Жүздеген жұмысшы күн
сайын осындағы тар есіктен өтеді. Ұры да, қары да, бәрі де... . Қас қақпай
қарап тұрғанның өзінде, есік пен тесіктен, қоршаудың қағаберіс тұстарынан
халық қазынасы тоналып жатады... . Жалпы, Қарауыл деген сөздің астарлы
мәні бар. Ең сенімді қарауыл - әр адамның көкірегінде, ар-иманында. Ол
қалғып кетсе, қақпадағы жалғыз қарауыл ештеңе де бітіре алмайды. Мен
жасаған образдар галереясына күзетші Айдархан бейнесі осылай келіп қосылды.
Повесть әңгімелерінің бәрі де осы заман тақырыбына арналған.
Шығармалардан енді бұлай өмір сүруге болмайды деген жан айқайын аңғаруға
болады. Жазушы тілімен айтсақ, кейіпкерлері заманға наразы, өз ортасымен
сыйыспай жүрген кілең бұнтар адамдар.
Тағдыр романы жайында ой өрбіткен белгілі ғалым Р.Бердібаев
Қ.Жұмаділов шығармашылығы жайында: Қ.Жұмаділов өзіндік жазу кестесі мен
мәнері қалыптасқан қаламгеріміз. Ол көбінесе өмір ағынының ішкі тетіктерін
талдауға бара бермей, істердің нәтижесін болжап беруге шебер. Әрбір
суреткердің өз оңтайына келетін ырғағы мен көркемдік тәсілдері болады
десек, Қабдеш өзіндік жолын тапқан, осынысымен де қызғылықты суреткер. 3-
320
1. 2 Қ.Жұмаділовтің шығармашылығындағы көркемдік әлем
Роман жанрының туған әдебиетіміздің табалдырығын аттауының өзі бір хикая.
М.Дулатовтың Бақытсыз Жамалынан (1910) бастап, С.Көбеевтің Қалың мал
(1912), С.Торайғыровтың Қамар сұлу (1914), Т.Жомартбаевтың Қыз көрелік
романдары ауыз әдебиетінен мол сусындаған.
Роман жанрының қыр-сырлары көп. 20-30 жылдардағы қазақ романдарын
қарастырсақ, Ж.Аймауытовтың Қартқожа (1926), Ақбілек (1927, 1928),
С.Ерубаевтың Менің құрдастарым (1937), С.Мұқановтың Жұмбақ жалау (1938)
бас қаһармандардың жаратылыс бітімінде, бүкіл болмысында революцияшыл
романтикаға бөленген қайрат-жігер, өршіл рух өседі. Келе-келе әдебиет
жасандылыққа бой бере бастады. Социалистік реализм құрығы әдебиет мойнына
түсті.
Социалистік реализм әдісі. Кеңестік бұлдыр мұраттарға қызмет етті,
сондықтан көп шығарма шындықтан көз жазды.
Өмірге жаңа көзқараспен қарау талпынысы қазақ әдебиетінде де бетбұрыс
дәуірінен әлдеқайда бұрын басталды. Осы саладағы М.Әуезов бастамасын орта
буын жазушылар қостады.
Қазақтың қайта құрылыс рухына бейім романы айқайлай, мен мұндалап, төсін
соғып келген жоқ. Мұртынан ғана күліп, тоқыраудың төбе тазын жасырған
қоқырайма қалпағын оқыстан ұйытқыған жел боп ұшырып жібергенді.4-336
Алпысыншы, жетпіс, сексенінші жылдары қазақ әдебиетінде роман жанры зор
қарқынмен өсті. Оның себебін тарихтан іздесек, Кеңестік өкімет тарапынан
бақылаудың иі аз да болса жібіген еді.
1960-1970 жылдардағы әдебиеттің даму ерекшеліктеріне көз жіберген
ғалымдар, социалистік реализм әдісінің шығармашылыққа кедергі келтіргенін
дәйек етеді.
1960-1970 жылдары роман жанры зор қуатпен өсіп, сан жағынан да, сапа
жағынан да өсті. Олардың арасында оқырманның назарын аударған, қазақ
әдебиетінде роман жанрының көркемдік қуатын байытқан, бағыт-бағдарын
танытқандары да мол болды. 1976 жылы 12 роман жарық көрсе, 1979 жылы дәл
осы мөлшерде роман басылып шыққан. Осы жылдардағы романдарды тақырыптарға
бөліп қарар болсақ, тарихи және тарихи-революциялық тақырыпқа көп жазылды.
Ғалым М.Көпбаева тарихи-әдеби даму тенденцияларына шолу жасай отырып, 70-
80 жылдардағы романдардың тақырыптық жүйесін қарастырады.5
Жазушылардың дені өздері өмірбаяндарын, қайраткерлік, өнерпаздық,
күрескерлік хикаясын білетін және зерттеген, ұлт тарихында зор орны бар,
адамға өнеге алар қасиеттері мол ақын-жазушылар, өнер туралы кесек
туындылар берді. Олар: Ә.Әлімжановтың Махамбеттің жебесі, Д.Әбілевтің
Ақын арманы трилогиясы, С.Жүнісовтің Ақан сері, Ж.Молдағалиевтің
Алғашқы қоңырау, З.Ақышевтің Жаяу Мұса романдары.
Тарихи тақырыпта: Қан мен тер (3 кітап), Ақан сері диологиясы,
Аңыздың ақыры, Қилы заман, Ақын арманы, Ағайынды Жүнісовтер, Жаяу
Мұса, Алмас қылыш, Жанталас, Жаушы, Елім-ай, Жібек жолы, Қызыл
жебе романдары дүниеге келді.
Роман жанрында жетпісінші жылдары ерекше жаңа белес болып табылатын
тақырыптың бірі тарихи революция болды. Осы тақырып көлемінде танымдық
тағылымы мол, көркем эстетикалық жүк көтерген шығармалар қатарында
А.Нұрмановтың Құланның ажалы, Ш.Мұртазаның Қызыл жебе, З.Ақышевтің
Ақбел асуы, Қ.Сәрсекеевтің Қызыл жалау, Қ.Исабаевтың Айқыз романдарын
алуға болады. Бұл романдардың баршасы дерлік Қазақстандағы ұлт-азаттық
көтерілісі мен революция, Кеңес өкіметі орнауы тұсының тарихи-көркемдік
шындығын суреттеді.
Әдебиетіміздің кең құнарлы құлашты тармағы – тарихи роман. Бастауы мен
шығар биігі, қадамының бағыт-бағдары жинақталған, асуы, ұласар кеңістігі
бар.
М.Мағауиннің Көк мұнар романы (1972) шымшыма мысқылды қару етіп, нағыз
шындық жүзің көлегейлеген бет-пердені жыртты. Романның бас кейіпкері жас
аспирант Едіге бір жерден цитат келтіріп тұр ма, әлде төл сөзі ме, әйтеуір
тырнақшаға алып, мына бір тирадаға көшеді.
Коммунизмге беттеген, ғарышқа қол созған осындай ғажайып заманда
өмір сүріп отырмыз... Тың көтеріп,отанға милиардтаған пұт астық беріп
жатқан, өзгерген, өскен, жаңарған,азиялық тағылық пен жартылай тағылықтан
европалық мәдениетке аяқ басқан өлке ұлымыз...Бұрын жазу-сызуды
білмеген,токсан сегіз бүтін де бірдеңе бөлшек проценті сауатсыз болған,өнер
білімнен кенже емес, мүлде кенде қалған, енді жай сауаттылық қана емес,
жалпы бірдей он жылдық білім беруге көшкен ғылымы мен өнері аршындай өскен
елдің ұлымыз. Жыл сайын біздің республикамызда ғана қаншама көмір, қаншама
темір, қаншама мыс, қаншама қорғасын өндіріледі.
Едіге қотыр тілдердің қатарына жатады.Тоқыраудың данғаза,айқайшыл, ұран
салғыш насихаты стиліне түсіп алады да ,соны шымшылап келемеж етеді.
Едігі характері қилы-қилы.Культ және тоқырау кезеңіндегі жариялылықтың
жоқтығын Едіге: Бір шаштараз құдыққа айғайлапты дейді.
Жарылып өлетін шығармыз ,-деп шенейді.
Тоқырау кезеңінде жарық көрген Көк мұнар романы әдебиетімізде
жалғасын тапты.Әрине қайталау түрінде емес.Форманы өзгертіп,жанрлық жаңа
синтез жасаған шығармалар кездеседі.Рамазан Тоқтаров өзінің Сусамыратты
романына (1985) адамгершілік тақырыпта мазмұн бере отырып,оған детектив
киімін кигізген.Шындықты бетің бар, жүзің бар демей жайып салатын
шығармалар дүниеге келе бастады.
Тарих үлгісін өз дәстүріне сүйене отырып дамытты . Осы бір тұстағы
тарихи роман жанрынын жедел өсіп, ондағы қазақ халқы елдігін, арғы-бергі
тарихын кең жалғап, көркем талдауда
І.Есенберлин,М.Мағауин,Ә.Кекілбаев, С.Мұқанов,Ә.Әлімжанов,С.Жүнісов,Д.Ә білов,
С.Сматаев,Ш.Мұртаза,З.Ақышев,Ж.Молд ағалиев,Д.Досжанов.
Тарихи романдар бұл дәуірде үлкен прозаның белгілі бір саласын
толықтырып, халық тарихынын өзекті мәселелерін көтеру арқылы танымдық
қызмет атқарды.Қазақ халқынын көне дәуірлерден басталған тарихы, мәдениеті
мен салт-дәстүрі барын, ел қамын жеген басшылары мен өнерін, ғылымының
үлкен тұлғалары болғанын айтады.Оларды халықтық ойлармен таныстырды.Осының
бір жақсы үлгісін Қ.Жұмаділовтың Соңғы көш(1974-1981) атты романын
көреміз. Романда Шығыс Түркістан қазақтарының өміріндегі күрделі де
шытырманды дәуірдің оқиғалары суреттеледі.Оның негізіне халықтың азаттық
жолындағы күресіне қатысты материалдар алынған. Бостандық аңсаған елдің
арманы. Қытай революциясы жеңісімен жүзеге асқанын, кейінгі Қытай
басшыларынын ұлтшылдық-гегомонистік саясаты халықты қайғылы, қанды
оқиғаларға ұшыратқанын, ел басынан өткен трагедиялық күйді роман кең
суреттейді.Осы негізгі жазушы халық тарихы, оның көшпелі жағдайда бөлініп
қалған бөлігінің халі және бостандық жолындағы күресі туралы ойлануы.Ел
ыдырап, Қазақстанға-атамекеніне қарай қаша көше бастады.Қазақтың Ақтабан-
шұбырындысы осымен аяқталар ма екен?! Әй,ең соңғы көш осы-ақ болар! -дейді
романның бір кейіпкері.6-224.
Автордың көркемдік жетістігі ретінде автордың оқиғаларды баяндап
кетпей, көркем суреттеу, адамдар тағдырын ашу арқылы шынайы бөйнелеу әдісін
айтуға болады.
Көлемді дүние- Соңғы көш атты романды автордың ұзақ уақыт зерттеп,
тексеріп, сұрыптап алған материалдарының негізінде жазғандығы байқалады.
Шығармаға арқау болатын тіршілік коріністерін тарихи деректерден,архив
қазыналарының газет-журнал беттерінен,ескі көз,кәріқұлақ естеліктерінен алу
бір арна болса,өзі басынан кешкен,көрген, жақсы білетін жайларды қағазға
түсіру-екінші арна.
Автор романға өзек етіп алған өмір құбылыстарын сырттай бақылап,
жадағай суреттеуші емес, анық, жақсы білетін жағдайларды, бастан кешкен,
көзбен көріп, қолмен ұстаған дүниелерді жазған.
Шығармада қазақ әдебиетінде бұрын шетпұшпақтап қана айтылған қиын,әрі
тың тақырып көтеріліп отыр.Мұнда Шығыс Түркістан аталатын аймақты
мекендеген қазақтардың тағдыры бейнеленеді. Автор арғы,көне замандар
оқиғасын қозғамайды,шығарма өзегі-осы ғасырдың елуінші жылдарының шындығы.
Жазушы Шығыс Түркістан ежелден ұйғыр қазақ, қалмақ, дұңған секілді
халықтардың атамекені, бұлар ешқандай қашып,ауып келген жоқ, деген ойды
айтады.Оны халықтардың тілінде қойылған қала, қыстақ, тау-тас, өзен-
көл, жер-су аттары, ғасырлар бойы сақталып келе жатқан ата-баба бейіттері,
тарихи құжаттар, көне ескерткіштер-мұның бәрі қашан болса да, кім үшін
болса да бұлтартпас дәлелдер.
Роман басталғанда Қытай мемлекетіне қарайтын
Тарбағатай аймағындағы қазақтың Найман елінің бір тармағы Төртауыл
ішіндегі ру таласынан туған жұлыс-тартыстың үстінен түсеміз.Үлкен
мақсатқа, ұлттық тұғырға әлі жетпеген жандардың берекесіз, мәнсіз
тайталасы. Екі рулы елдің әңкі-тәңкісін шығарып,өртке от қойған
болымсыз,бір кішкентай оқиға. Қожанасыр мінезді,зуылдаған сөзімен ұзақ арық
суын ағызам деп жүріп, Қараменде мен Жұмықтоғас руларын атыстырып-
шабыстырып қойғанын өзі де сезбей қалады.Екі атаның жігіттерінің түкке
тұрмайтын, майда-шүйде нәрсе үшін бір-бірімен жауласуын автор мысқылдай
суреттейді.
Бұл кезде бүкіл Қытайда дүниежүзілік мәні бар тарихи
оқиғалар жүріп жатқан. Гашинданшылар жеңіліп, жер-жерде өкімет басына
басқалар келген.Осы өзгерістердің дамуы думпуі қиян шеттегі аймақтық қала
Шәуешекке де жетіпті.
Шәуешек қаласына қытай әскерінің кіруі Қарсаңда деп
аталатын бірінші бөлімнің орталық оқиғасы.
Гимназияның мұғалімдері Тұрсын, Нұрбек секілді көзі ашық
,оқыған адамдардың өзі қаладағы өзгерістерді бірден түсіне алмайды.Жаңа
басшылардың келуіне байланысты ашылған жиналыс үстінде мінездік жағынан
сәтті табылған бейне-Нұртаймен танысамыз. Бұл кешегі ұлт-азаттық төңкерісі
кезінде батырлығымен қалың жұртқа танылған ел еркесі. Сөзі мен ісінің
арасында айырмашылық жоқ, шойыннан құйылғандай тұтас тұлға. Саяси білім,
әлеуметтік тартысты ұғынуы әлі терең адам емес екені де рас.
Кітапта қазақтың шешендік өнерінің кейбір өрнектері
қолданылады. Жазушы мақал-мәтелдерді, тұрақты сөз тіркестерін қанатты
оралымдарды кең пайдаланған.
Назар салған адам екінші бөлім компазициялық жағынан басқа
бөлімдерге қарағанда өзгеше ыңғайда екенін байқайды.Ең бастысы әр түрлі
тіршілік суреттері көз алдымыздан өтеді.
Гимназия директоры Нұрбек тағдырында жаралы жылдар ізі
жатты.Азамат соғысы кезінде адасып,бекер сандалғандар да аз болмаған.
Нұрлыбектің әкесі осындай адасқандардың бірі. Автор Қытайға қашып
барғандардың трагедиясын бірер корініспен ғана бейнелемей, тереңдеп,жан-
жақты суреттегенде дұрыс болатын еді.
Тау жайлаған көшпелі қазақ ауылдарының тұрмысымен,әр түрлі
адамдармен үшінші бөлімде етене танысамыз.Автор негізінен Қанағат ауылының
төңірегін бейнелейді.
Саяси мәнді оқиғалар Шәуешек қаласына келген жаңа үкімет
ықпалымен туа бастайды.
Автор бейнелеген Қытай коммунистері Ли-хуң мен Лан-ке бір-
біріне түр-түс жағынан да, мінез-характер жағынан да ұқсамайтын адамдар.
Лан-ке шовинизм ауруына шалдыққан кесір жер жүзіне қытай
билігін орнату-оның көкейін тескен арман.Халықтың бұларға алғашқы қарсылығы
батыр Нұртай әрекеттері арқылы берілген.
Қара бастың қамын ғана ойлайтын,ел-жұрт мүддесін сатқан
офицер Ермек Лан-кенің қолтығына кіріп алған.Бұл екеуі талай жазықсыз
жандарды шырылдатарында сөз жоқ.Халық батыры Нұртайды ұстап беруші-осы
опасыз Нұғыман. Жаңадан тапқан кәсібі-тыңшылық.
Балжан,Сақыпжамал, Ғалия, Зипа, Дүрия секілді әр түрлі
жастар, Ережеп, Қожан секілді журналистер, Қанағат,Жақып,
Төлеубай секілді билер.Тұрсын Нұрбек секілді оқығандар-романда
осындай әр түрлі персонаждар бар.
Автор қысқа ықшам қайыратын тұстарда көп сөзділік
кемшілігіне ұрынған. Ақтардың босқыны, Тимофейге байланысты әнгімелер
негізгі сюжеттен болектеніп тұр.Қ.Жұмаділовтің саяси-әлеуметтік мәні үлкен
тақырыпқа реалист жазушының тұрғысынан,идеялық принциппен келгенін ашып
айту керек.7-420
Қабдеш Жұмаділов творчествосында Соңғы көш дилогиясынын
алтын орны ерекше.Соңғы көш жайында сыншылардың, ғалымдардың пікірі өте
көп.Жазушының жаны мен тәніне түскен жаралардың жаңғырығы ақ қағазға
түскенде оқырманын ойлантады. Соңғы көш жайында Әкім Тарази толғана
отырып таразылайды.
Соңғы көшті қазақ әдебиетінің мәуелі басында оқыстан бой
көтерген, бізге бейтаныс та құнарлы топырақтан нәр алған зәулім шынар деп
қабылдаймын.Бұл диалогия автор талантынын ғана өресін танытатын шығарма
елін, бүгінгі әдебиетіміздің төбелер, жоталар,таулар жүйесіндегі беделді
орентир шыңдарының бірі.8-230.
Қ.Жұмаділовтің Соңғы көш романы суреті, тілі айшықты. Шығармаға сын
кезінде жылы шырайлы қабақ танытты. Тағдырроманында да кешегі қаймағы
бұзылмаған қазақ аулының тынысы, көлеңкесі мен шуағы, қуанышы мен қайғысы
суреттеледі. Ерекшелігі-көтерген проблемасының ірілігінде, ауқымдылығында,
Қазақстан секілді талай елдің басынан өткен трагедиялық типтілігі хал-
ахуалында. Романға Тағдыр атты тақырып тегін берілмеген. Өйткені мұнда
Ресейге өз еркімен қосылып, еріктілігінен айырылған қазақ елінің аяулы
тағдыры сөз болады.
Ия, қазақ халқының түгел,бәрі өзге жұрт қай елде жүрсін өз ұлтының
азаматтарын алаламайды.Сонда біз қазақ, не себепті ала қойды бөле қырыққан
жүнге жарымайдының кебін киюміз керек? Бүгінгі бір атырап ел- Шығыс
Түркістан қазақтары біздің тілі, ділі, діні бір бауырластарымыз.
Шекарадағы сызық демесең,олардың да көрген күні Қазақстанға орайлас еді.
Қабдеш Жұмаділов империя мен отарланған халықтың ара қатынасын сөз
еткенде бұрынғы әләуләйға елікпейді.Яғни бағындырғанына бақытты болдық деп
өзеуремейді.Немесе қүлақкесті құл еттің ғой деп империяға баттастырып қара
бояу да жаға бермейді. Қытай ұлығы яки губернаторы өз ғұзырындағы
Дәмежанды, жұртының басын біріктіре алмай жүрген осы қазақ азаматы
негізінен қолдаса, жаңа тағайындалған жарты патша Матен-омбы бұратана елдің
арасына алауыздық отын жағып, Дәмежанның көзін құртып тынады.
Дәмежан-романның бас кейіпкері. Ел серкесі, арқа тірер тұлғасы
бейнесінде суреттелген.Жазушы оны нақты іс үстінде көрсеткендіктен ұлы
империя қаласына қалт-құлт өмір сүрген жұртының қамқоршысы ретінде иланымды
сомдалған.
Отаршылар қолшоқпары-халдайлармен алысып,жұлысып жүріп, кошпенді
халқын егіншілікке жұмылдырады, өзен судан тоған тартқызады.
Дәмежан характері бірте-бірте ашылады.Автор оны туа жаратылғаннан
батыр етіп көрсетпейді.Ел ісін жүргізуге әкесі Керімбай ақсақал баулыса,
ұстазы Лишан сың жарық дүниенің түкпір-түкпірін ой көзімен шарлауға
үйретеді,ақылды,нәзік жанды Бибі сұлу жары Дәмежанның дара келбетін аша
түседі,азаматының ақ жүрегіне, адал махаббатты көңіліне тәтті етеді.
Қабдеш Тағдыр романының компазициялық өрнегін шеберлікпен
құрғандығын айтуымыз керек.Мұнда басы артық, селкеу көрініс атымен
жоқ.Дәмежан характері тарихи шығарма сюжеті мен композициясы оқушыға
тартымды болатындай ретпен суреттеп отырады. Тіпті жақсы әуен де шамадан
тыс созып жіберсең, жалықтырып жібереді.Міне,осынын бәрін жазушы қатты
ескерткен. Роман көңілді басталып, жартысынан ауғанша сәулелі шапағынан
жаңылмаса, аяқтала келе, қасіретті, қапалы күйге ауысады.Соңғысы Дәмежан
басын қара бұлт торлауына байланысты. Яғни роман осындай жапа шеккен,
жабыққан сарынымен де бодандық жайынан үлкен ой-сезімдерге жетелейді.
Жазушы өз байқауларын ортаға салды.Елдің бодандық жағдайда жамап
алған күнәсі жетерлік.Оны қол армандарының ішкі сарайындағы өзгерістерін
бейнелеу арқылы баяндайды. Ерекше шұкшия айыптайтын келістігі-
бірсыпырамызға тән әрекетсіздігіміз, алды—артын ойламайтын
күншілдігіміз.Сол себепті жақсымызды жаумен бірге көрге тығысатын жауыздық
арамызда өктем жүреді.
Матен-омбы алдында шағымын өткізуге барған сондай жауыздардың
психологиясын жазушы жеріне жеткізе берген.
-Уа, ұлы мәртебелі бекзада! Алдыңызда жатқан Керей-Найманның легі
жақсылары сіздің ғұзырыңызға бір ғана тілекпен келіп отыр. Арамыздан
Дәмежан деген бүлік шықты. Ұлыққа өш, қалдайға қас, қарсы келген қалдайдың
айдарын кесіп алады, аулына барған шірікті олтіреді. Ол,ол ма, тіпті
бәріміздің әкеміз, қасиетіңнен айналайын Ененханның дәргегіне шек
келтіріп, бүкіл елді оған қарсы үгіттеп жүр. Бізді сол қарақшыдан
құтқарыңыз. Сізден мына жұрттың сұрайтыны осы ғана деп! – деп тоқтаған.
Бірін бірі көрсетіп арыздану, отаршыл ұлыққа шағыну жалғыз
Шығыс Түркістан қазағына тән емес.Мұндағы қазақтың сүйегіне де сіңісті
қасырет Маған ауыр осылардың бәрінен, өз ауылымның иттері үріп қапқаны -
деп А. Байтұрсынов тегін күрсінбеген.
Тағдыр ұлтжанды қаһарманды биік өреге көтерген алғашқы романдардың
бірі. Тіпті шығарманың жазылу мәнері де қазақы. Басқа тілдерге аударғанда
ғана бағы ашылатын қайсібір шығармалардай емес, батыс роман үлгісі бойынша
пішілмеген. Автор әсіресе Мұхтар Әуезов дәстүрлерін (дәуірді тұтас
тұлғасымен суреттеу, қазақ ішінің, көшпенді өмірдің өзіндік поэзиясын, сән-
салтанатын жырлау, сөз құдіретіне т б.) берік ұстанған.
Бұл күнге дейін елімізден сырт жерлерде өмір кешіп жатқан үш миллионнан
артық қазақтардың тарихы мен рухани мұқтаждарын зерттеген ғылыми еңбек аз
екені мәлім. Қазақстанда әр кезде орын тепкен жағдайсыздықтардың салдарынан
жер ауып кеткен бауырларымыздың қазір өз тілінде мектебі, театры, газеті,
баспасы бар ма деп те іздеу салып жатқанымыз шамалы.
Ал дәл іргемізде Шығыс Түркістанда тұрып жатқан жалпы саны миллионнан
асатын қазақтар жөнінде білетініміз де шамалы. Олардың өз тілінде ондаған
газет, журнал шығып тұратынын, Шыңжаңдағы Отандастарымыз қазақ тілінде
күрделі, көркем әдеби шығармалар жариялап жүргенін көбінесе шолу
хабарлардан ғана естиміз.
Осындай жағдайда Шығыс Түркістанды жайлаған қазақтардың бұрынғы-соңғы
өмірі туралы жазылған үлкенді-кішілі туындыларға ілтипат білдіру парыз деп
білсек керек. Бұл тақырыпқа тегеурінді түрде қалам тербеп жүрген
жазушыларымыздың бірі - Қ.Жұмаділов. Оның Тағдыр атты жаңа романы
жұртшылық назарын аударатын құбылыс деп санаймыз,- деп жазды ғалым
Р.Бердібаев.9-217.
Оқырманның әрбір жаңа туындыдан , ең алдымен екі түрлі сонылық іздейтіні
анық. Олар: шығармада белгілі бір дәуірдегі халық өмірінің нақтылы жағдайы
мен бағдарын танытатын өмірлік деректердің болуы мен солардың көркемдік
қиялмен қорытылып, типтендіріліп, қаһармандар тағдыры арқылы берілуі.
Көркем әдебиеттің танытқыштық және эстетикалық қасиеті осы шарттардың
қаншалықты іске асқанынан көрініп отырмақ. Тағдыр романы бұл биік
талаптарға толығымен жауап беретін сындарлы, татымды туынды болып шыққанын
алдымен атап өту керек.
Кейде тарихшылар бармаған тақырыптарға суреткерлер қалам тартатыны
кездесіп отыратын шындық. Бұл жолы да осылай болған. Шыңжаңдағы қазақтардың
XIX ғасырдың екінші жартысындағы тағдыр жолдарын Қ.Жұмаділов романы жан-
жақты таныстыра алады, тарихи кітаптардан таба бермейтін тың, қызғылықты
мағлұматтар мен оқырман білімін байытады. Сонымен қатар халықтың архив
құжаттарында ешқашан толық із қалдырмайтын көңіл-күйлерінен, үміт-арманынан
өкініш-наласынан бұл шығарма мол әсерлі шындықтар ұсынады.
Тағдыр романының оқиғалық сүйегі аса бір күрделі кезең шындығына
құралған. Ол Орталық Азияны тікелей өз меншігіне айналдырған Қытай мен
патшалық Ресейдің Шығыс Түркістанның қазақтар жайлаған жерлерінен екі
империяның шекарасын белгілеу жөніндегі істері және осы шешімнің бұл өлкені
ертеден қоныстанып келген көшпелі жұртты қақ бөліп жібергені, Қытайдың
қарауына түсіп қалғандардың бұдан кейінгі ахуалы. Осы оқиғадан туындаған
қасіреттердің алуан түрлері романда сенімді баяндалады. Бұдан қазақ секілді
елдің өз жерлерінде, ата қонысында жүрсе де өгейліктен құтылмағаны, бұл
халықтың көкейіндегі аңсарын ешкімнің де білгісі келмейтіні қазақ қауымының
өз ішінде ел мүддесін қорғайтын күштер мен құрылымдардың қалыптасып
үлгермегені, сол үшін оған кез келген қарулы топтасқан жасақтың зорлық
жасап үйренгені, жергілікті атқамінерлердің мансапқорлығы, бір-бірімен
алуыздығы, жұртшылық сөзін сөйлеуге қабілетті ер азаматтардың осындай қалың
қайшылықты жеңе алмай, бармағы тістеулі кетіп отыратыны тәрізді алуан
құбылыстар көрінеді.
Екі империяның арасына қағылған шекара қадалары қазақ сынды елдің бұдан
былайғы тұтастығын мүлде бөліп жіберетінін билеушілердің ешқайсысы ойлап,
бас қатырып жатпайды. Бұл ежелден көшпелі елдерді бір-бірімен қырқыстырып,
кейде көк мылтықты әскерінің күшімен жуасытып, енді бірде зұлымдықты
жергілікті сатқындардың қолымен жасап келген отаршылдардың үйреншікті әдеті
болатын. Қытай қол астына түскен қазақтардың қожасы тек маньчужур әулетінен
шыққан әкімдер ғана емес, империяның шекарасын қорғайтын әскери қауым –
халдайлардың өктемдігі де қыспақты күшейте түседі. Олар қазақтарға тек мал
жайылатын өрістерді қалдырып, сулы, нулы жерлерді тегіс өз қарауларына
алады, егін салмақ болып бірер тұма суға рұқсат сұраған қазақтарға
астамшылық көрсетеді. Саяси жағынан қолдаушысы жоқ қазақтарға қарсы
қастандық жасаушылар кейде оларға ежелгі дұшпаны қалмақтарды айдап салып,
қырғынға ұшыратып отырса, тағы бірде елдің ішінен шыққан азғын жандарды
саналы азаматтарға қарсы жұмсайды.
Романда осы кезге дейін көпшілік қауым біле бермейтін, архивтің терең
қоймаларында жасырулы жатқан бірсыпыра зұлымдықтардың да беті ашылған.
Мәселен, өткен ғасырдың алпысыншы жылдарындағы дүңген көтерілісіне қосылған
қазақтардың кейіннен көп шығынға душар болғаны, өз күшімен халық қозғалысын
баса алмайтынына көзі жеткен Шыңжаң билеушілерінің патшалық Ресейден әскери
көмек сұрағаны, Жетісудан барған Колпаковский қосындары азаттық
сұрағандарды қан жоса қылып басып тастағаны, осы әскерлердің көп уақыт сол
өлкеде тұрып, Қытай империясына болысқаны әңгімеленген. Сонымен қатар осы
кезеңде Шыңжаңның байырғы тұрғындары дүнгендер мен ұйғырлардың бірқаншасы
қазақ жеріне көшірілгені сөз болған.
Шығармада қазақ қауымының өз ішіндегі жаңалықтар мен өзгерістердің
сипатын ашу мәселесіне де кең орын берілген. Баянсыз көшпелі тіршіліктің
аумалы-төкпелілігін түсінген озық ойлы жандардың отырықшылыққа, тұрақты
қоныс – кент салуға, егін егуге, диханшылыққа бейімделуін көрсететін
суреттер де баршылық. Қазақ елінің туысқан татар, ұйғыр халықтарымен
мүдделестігін, мәдениетінің жақындығын бейнелейтін оқиғалар да өзіндік
сонылық байқатады. Ауылдарда мектеп, медресе, мешіт салу, сауда-саттық
жүргізу жайларын ойлайтын адамдардың құрамы да екшеліп шығады. Олар:
Төртауыл елінің Дәмежан, татар саудагерлері Шәнішев пен Ыбырай екінші
Диханбай, Қазақтың алғаш сауда жүргізушілерінің бірі – Бабалық, дамолда
Ешен-Сейіт т.б. Бұлардың үстем халықтар арасында жұтылып кетпей, елдің
басын құрап тұруға өздерінше әрекет жасағысы келетіндіктері Ешен-Сейіттің:
Өз тізгініңді біреуге беріп, бір патшалыққа бодан болған екенсің, ендігі
күнде әркім өзінің елдігін сақтап, азып-тозып кетпеудің қамын ойлауы керек.
Ол үшін әр халықтың ұстанған діні, ілім-білімі, сопы үйрететін мешіт-
медресесі болу шарт. Бұларсыз әрқандай қауым қараңғылық құрсауынан шыға
алмай, дінсіз жабайы тобырға айналмақ деген сөздерінен айқын танылады.
Тағдыр романында қазақтың тұрмыс-салт рәсімдерінің де көп қырлары
көрсетілген. Мұны да сөз жоқ, шығарманың ұнамды өрнектерінің қатарына қосып
айту керек.
Тек қазақ өмірімен шектеліп қалмай, Шығыс Түркістанды мекен еткен өзге
ұлттардың тарихы мен тағдырына көңіл бөлінуі шығарманың танымдық қасиетін
арттырады. Соның бірі – бұл кезге дейін қазақ оқырманына таныс емес сібе-
солаң халқы туралы мағлұматтар. Әрбір империяның шекаралық аймағын күзетіп,
отыратын негізгі кәсібі өмір бойы әскери борышты атқару болып табылатын
жауынгер күштері болатыны тарихтан мәлім. Мәселен, Ресейдің ұшы-қиыры жоқ
көп жерлерді өздеріне иемденіп алуына орыс казактарының сіңірген қызметі
ерекше ғой. Дон, Кубань, Жайық, Сібір, Жетісу казактары деп аталып
кеткендер патшалықтың отар халықтарға қырғидай тиетін содыр күші болатын.
Міне, осы секілді қарулы жасақта қытайлар да пайдаланған. Олар Шығыс
Түркістанды күшпен басып алғаннан кейін осы бір бай өлкені уысында ұстап
тұру үшін, арғы түбірі маньчжурларға жақын болып келетін сібе-солаң халқын
көшіріп әкеліп, қоныстандырған, өздеріне айрықша құқықтар берген, өлкенің
бірден-бір иесі өздерің боласыңдар деп дәріптеген. Бұл - жаулаушылардың бір
халықты екінші халыққа әдейі айдап салып отыратын ежелгі қанқұйлы тәсілі
болатын. Міне, халдайлар атанып кеткен осы жұрттың қазақтарға жасаған
қысымшылығы романда өте қиын суреттелген. Сібе-солаңнан шыққан Шихалдай,
Дохалдай секілді содырлардың сойқан істері, өркөкірек мінездері, шектен
тысқары астамдықтары нақтылы істер үстінде көрінген.
Жазушы мемлекет ішіндегі әлеуметтік топтардың ара жігін жақсы ажыратып
талдай біледі. Ол маньчжур билеушілерінің зіл қыспағын қалың хансу-қытай
халқының да көріп отырғанын көп мысалдармен дәлелдейді. Соншама көп
халықтың азғана маньчжурдан жеңіліп қалып, құлдыққа түсуінің тарихын білу
де оқырманды жаңа деректермен байытады. Қарапайым қытай адамдарының
бойындағы ұнамды қасиеттер: еңбекшілдік, кішіпейілділік, қанағатшылдық,
қарапайымдылық ЛИ-Шаңсын бейнесі арқылы нанымды ашылғанын атап өту керек.
Татар халқының объективті түрде Сахара елі үшін прогресшіл роль
атқарғаны да олардың мешіт, медресе ашуға бастаушы болғаны, сауда кәсібін
жүргізулері де табиғи құбылыс ретінде көрсетілген. Сондай-ақ отырықшы ұйғыр
халқы мен қазақтардың тағдырластығы сөз болып отырады. Шығарманың бас
қаһарманы Дәмежанның өміріне өлім қаупі төнгенде оны үйінде жасырып, достық
қолын созған ұйғыр Әсенашы болады. Аймақты билеп отырған маньчжур шонжары
Ши-амбының бейнесі де нанымды суреттелген.
Романның орталық қаһарманы Дәмежан әдебиетімізге қосылған жаңа
толыққанды бейне екені мәлім. Шығарманың басынан аяғына дейін қатысып
отыратын-бұл кейіпкердің тұлғасы жан-жақты ашылған. Оның келбеті өзі
қатарлас әкімдерден, ел басшыларынан оқшау дараланып көрінеді. Дәмежан
халық тағдырын өз замандастарының бәрінен де терең ойлайтын, дүниетанымы
кең, ел мүддесін жоғары қоя білетін жан. Қытай мемлекетінің боданы болып
отырған қазақ жұртының рухани есеюіне ол барлық ақыл, қайратын жұмсайды:
елді мөлшерсіз ауыр салықтардан арашалайды, егіншілік кәсіпті дамыту үшін
әкімдерден су сұрап, диханшылықты қолдайды, басымшылық көрсеткен
халдайлардан кек алып береді, әрбір ауылдан мектеп аштырады, мешіт
салдырады.
Бірақ халқына осыншама пайдалы қызметін сіңірген Дәмеженның өмірі
трагедиямен, оның дарға асылуымен бітеді. Мұның да өз заңдылығы бар нәрсе.
Қазақ сияқты шашыранды, тұрмыстық таяныштары тегеурінді емес, қауымдық
негіздері берік қалыптасып болмаған отар елден шыққан қайраткердің мұндай
күйге душар болмауы мүмкін емес еді. Еш заманда да үстемдік жүргізіп
отырған ел езілген халықтың бас көтеруін, одан ақылды, намысты, жігерлі
азаматтар шығуын қаламайды. Билеушілерге жағымпаз, мансапқор, өз пайдасы
үшін халқының мүддесін сатып кететіндер анағұрлым тиімді болмақ.
Дәмежан бейнесі революцияға дейінгі дәуірде патшаның зорлығына қрсы бас
көтеріп, мезгілінен ерте мерт болған көптеген тарихи қайраткерлердің
тағдырын еске салады. Бұл бейненің құр қиял жемісі болмай, өмір шындығына
құралғаны да анық байқалады. Шығыс Түркістан жерінен шыққан биік саналы
қазақ зиялыларының жиынтық тұлғасын Дәмежан басынан көре аламыз десек артық
емес.
Романда есте қаларлық тартымды, нанымды бейнелер қатары бар. Дәмежанның
әкесі Керімбай, анасы Ажар, сүйген жары Бибі, егінші Диханбай секілді
әрқайсысы өз орнында таныс-бейтаныс болып шыққан тұлғаларды атап өтуге
болады. Бір кезде палуан атағы шыққан кейннен баукеспе ұры болып Дәмежанның
қас дұшпанына айналған Байсерке, мансап үшін жанын сататын Ысқақ, ежелден
ел билеп келген төрелердің барлық айла-амалын жүргізіп отыратын Мамырбек,
қазақтан шыққан саудагер Бабалық, орыс патшасының консулы Балкашин тәрізді
бейнелердің дара келбеттері есте қалады.
Тағдыр романының құрылысына Абай жолының әсері болғаны да
аңғарылады. Қазақ көркемсөз мәдениетінің биік үлгісі болған шығарманың
мұндай ықпалы табиғи құбылыс болып көрінеді. Қ.Жұмаділов өзіндік жазу
кестесі мен мәнері қалыптасқан қаламгеріміз. Ол көбінесе өмір ағынының ішкі
тетіктерін талдауға бара бермей, істердің нәтижесін, баянын беруге шебер.
Әрбір суреткердің өз оңтайына келетіні ырғағы мен көркемдік тәсілдері
болады десек, Қабдеш те өзіндік жолын тапқан, осынысымен де қызғылықты
суреткер.
Дегенмен, шығармада кейде шұбалаңдық та аңғыралады. Автор қалайда өмір
өлкесінің әрбір қырын таныстырып өтуді әдейі мақсат еткен жерлерде бұл
айқынырақ сезіледі. Сондай-ақ бірен-саран қайталаулар (Әсет ақынға т.б.
байланысты) да кездеседі.
Тағдыр әдебиетімізде көтерілген, тарихтану, халықтану үшін аса қажетті
тақырыптардың да мол екенін өз тарапынан дәлелдейді. Қазақтың революцияға
дейінгі өмірінің айтылмаған сөздері, ақтарылмаған қатпарлары мол екені еске
түседі.
Қабдеш Жұмаділовтің Атамекен романы әр адамның өмірдегі
орны, кісілік қасиеті туралы толғандыратын туынды.
Қ. Жұмаділов бір адамдай өмірге берерін беріп, биология ғылымы саласында
игілікті еңбегінің қызығын көрген, бағы бойында қадірлі азаматын ой
мендеткен және өзін барша қаракетін қайта саралаған,күннің өзі басқаша
көрінген шешуші шағында таныстырады. Аурухана ауласы, зәресін ұшырып,
тәубесіне келтірген сұсты сырқат үрейі - өмір мен өлім туралы шындап
ойландырған жол айрығы, өткен жолының бұралаң- бұлтарысының бәрін
салмақтаған таразы. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
І.Қазақ романдары және Қ.Жұмаділов романы.
1. -Қ.Жұмаділовтің өмірбаяны мен шығармашылық жолы
1. 2 Қ.Жұмаділовтің шығармашылығындағы көркемдік әлем
ІІ. Көкейкесті романының көркемдік ерекшелігі.
2.1 Көкейкесті романының жазылуы тарихы
2.2 Көкейкесті романындағы кейіпкерлер әлемі мен авторлық ой
Қорытынды
Пайдаланған әдебиеттер
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі. Прозамызға өзіндік үлесін қосып, өнімді еңбек
етіп келе жатқан жазушыларымыздың бірі -Қабдеш Жұмаділов. Бүгінгі таңға
дейін сегіз роман, бес повесть, ондаған әңгіме жазған жазушы сөз өнеріндегі
дара болмысымен танылған. Қ.Жұмаділов қаламынан өмір құбылыстарына байыпты
қарайтын, сезімге ден қоятын, оны құнарлы тілмен жеткізе алатын шыншыл
туындылар жарық көрген.
Алайда, ұлттық әдебиетімізде өзіндік орны бар талантты жазушының
шығармашылығы әзірше арнайы зерттеу жұмысының өзегіне айналмай келе жатқаны
жасырын емес. Осы бағытта, бұл жұмыстың мақсаты-Қ.Жұмаділов
шығармашылығындағы Көкейкесті романының көркемдік ерекшелігін мазмұндап,
сипатын ашу.
Қазақ прозасына Қаздар қайтып барады әңгімелер жинағы, Көкейкесті
романымен келген қаламгер, көрнекті қаламгер ретінде толық қалыптасты. Оның
прозасы – көтерген проблемасының ірілігі, ауқымдылығы, өмір құбылыстарын
ширақ та қызықты оқиғалары бірлігімен өзіндік бағыт-бағдарын айқындаған
шығармашылық.
Осы тұрғыда, жазушы шығармаларынан баспасөзде әр түрлі пікір айтылған
Көкейкесті романын талдау арқылы жазушының идеялық-көркемдік ізденісін
айқындау, жазушының қазақ прозасындағы өзіндік орны мен ерекшелігін көрсету
жұмысымыздың өзектілігін танытады.
Жұмыстың мақсаты мен міндеттері:
Зерттеу жұмысымыздың басты мақсаты-Қ.Жұмаділов шығармаларының жалпы
қазақ әдебиеті даму үрдісіндегі алатын орны мен Көкейкесті романының
көркемдік ерекшелігін айқындау. Жазылған мақалаларға сүйене отырып, жазушы
шығармашылығы хақындағы қазақ әдебиетіндегі зерттеулерге ой қосу, ғылыми
тұжырым жасау. Сол арқылы Қ.Жұмаділов шығармашылығының өсу, өркендеу жолы
мен оның шығармашылығындағы Көкейкесті романының көркемдік ерекшелігіне
баға беру. Бұл үшін мынадай мәселелерге баса назар аудардық.
-Қ.Жұмаділовтің жазушылық және шығармашылық жолы, ондағы көркемдік әдіс-
тәсілдердің қолдану аясы.
-Қ.Жұмаділовтің шығармашылығындағы тақырып пен оның көркемдеуші-
бейнелеуші құралдарды қолдану шеберлігі.
- Көкейкесті романының жазылуы мен ол туралы сынды бағымдау.
- Көкейкесті романындағы кейіпкерлер әлемін талдау.
- Көкейкесті романындағы көркемдік әдіс-тәсілдер қыр-сырына талдау
жасау.
Қ.Жұмаділовтің шығармашылығындағы Көкейкесті романының көркемдік
ерекшелігі, ол арқылы жазушының өзіндік қаламгерлік келбетін танытудағы
зерттеу объектісіне айналуы жұмыстың жаңалығы болып табылады. Сондықтан
жұмыстың ғылыми жаңалығы көтерілген мәселенің өзектілігімен айқындалады.
-Қ.Жұмаділов шығармашылығындағы идеялық-көркемдік ізденістерге баға
беріледі.
- Көкейкесті романындағы қаламгерлік шеберліктің қырлары дәйектеледі.
- Қ.Жұмаділов Көкейкесті романының көркемдік ерекшеліктері, кейіпкер
бейнесі мен өмір шындығы, көркем шындыққа айналудағы ерекшелігіне талдау
жасалынады.
Жұмыстың құрылымы. Жұмыс кіріспе, негізгі екі тараудан, қорытынды,
пайдаланған әдебиеттер көрсеткішінен тұрады.
І. Қазақ романдары және Қ.Жұмаділов романы.
1.1 -Қ.Жұмаділовтің өмірбаяны мен шығармашылық жолы
Қабдеш Жұмаділов 1936 жылы 24 сәуірде туған. Туған жері Қытайдың Шыңжаң
өлкесі, Шәуешек маңайындағы Малдыбай деген қоныс. Қабдеш өз әкесі Жұмаділ
салдырған бастауыш мектептен білім алады.
Қабдеш сегізінші класта оқып жүргенде өлең жаза бастады. Ол өлеңдері
Тарбағатай аймақтық, Шыңжаң өлкелік газеттерінде үзбей шығып тұрды. Оныншы
класты бітіретін 1956 жылы Үрімжідегі Шұғыла атты журналдың бірінші
санында Жамал деген әңгімесі жарық көрді. Прозадағы тырнақалдысы Жамал
қыз жайын мүсіркейтін дәстүрлі тақырыпты толғайды.
Кеңес Одағы мен Қытай секілді екі алыптың біресе достасып, біресе
қастасуы жазушының жеке басының тағдырына тікелей әсер етеді. 1956 жылы
гимназияны үздік бітіріп, 1956 жылы Қазақ мемлекеттік университетінің тіл-
әдебиет факультетіне оқуға түседі.Шыңжаңда ұлтшылдыққа қарсы дейтін
қызылтанау науқан өршіді. Соған орай Қабдештерді 1958 жылдың жазында
Үрімшіге қайтарып алып кетеді. Жиырмаға енді шыққан жас жігітке ұлтшыл,
оңшыл деген айып тағылды. Еңбекпен өзгерту майданында Шисаң деген таудағы
көмір кенінде бір жылдай еңбек етеді. Қалған үш жылда Үрімшіде шығатын
газетте қызмет атқарды, бірақ жазу құқынан айырды. Өлең, әңгіме, мақала
жазуға тиым салғандықтан, газетте әдеби қызметкер ретінде мақала өңдеді.
1962 жылы Қазақстанға оралып, университеттегі оқуын жалғастырды. 1965
жылы оқуды аяқтап, Қазақ әдебиеті газетіне қызметке орналасты. Қазақ
әдебиетінде үш жыл, Жазушы баспасында он жыл, баспа, полиграфия және
кітап саудасы қызметінде бес жыл. 1981 жылдан бері біржола шығармагерлік
жұмысқа ауысты.
Қ.Жұмаділовтің алғашқы кітабы өлеңдер жинағы Жас дәурен деп аталады.
Ол 1967 жылы жарық көрді. 1968 жылы Қаздар қайтып барады деген әңгімелер
жинағы шықты. Одан кейін роман деген айдынға құлаш ұрды. 1969 жылы
Көкейкесті жарияланды.
Туындыларының тақырыбы алуан-алуан. Көкейкесті студенттер өмірін
қозғаса, Соңғы көш дилогиясы (1974, 1981) Шығыс Түркістанға ой-қиял
қуатымен қайта оралады. Содан кейінгі Атамекен романы Тарбағатайдың
теріскей мен күнгейін қоса өре суреттейтін роман. Бұл 1986 жылы жарық
көрді. Осыдан екі жыл өткен соң 1988 жылы Қ.Жұмаділовке мемлекеттік сыйлық
әперген Тағдыр романы дүниеге келді.1998 жылы Қазақстанның халық
жазушысы атағы берілді.1994жылы Дарабозатты тарихи романының 1-
кітабы,1996 жылы 2-кітабы,ал 1999 жТаңғажайып дүние атты ғұмырнамалық
романы жарық көрді.
Қ.Жұмаділовтің Сәйгүліктерповесі кеңестік дәуірдегі жаңа заманға сәйкес,
шаруашылығы шалқып,өсіп-өркендеген ауыл өмірін,ондағы қарапайым еңбек
адамдарының тұрмыс-тіршілігін,арман-аңсарларын сөз етеді. Повестің негізгі
кейіпкері-қарапайым қарт жылқышы Ағыбай.Шығармадағы барлық оқиға,жағдай осы
адам айналасында өсіп, өрбиді.
Осы бір жылқымен көзін ашып, жылқышылықпен есейіп,ержеткен, бүгінгі
зейнетке шықса да сол кәсіптен ажырамай жүрген Ағыбайдың бір ойлайтыны да
осы түлік төресі жылқы қамы. Ежелден осы кірпияз да сері жануардың қасиеті
жанмен ұғып қадірлеп,қастерлеп өткен қазақтың бүгінгі жұрнағындай
көрінетін Ағыбайдың бойында халықтық, ұлттық сипат тұнып қалған десек
қателеспейміз.
Жылқы десе ішкен асын жерге қоятын Ағабайдың сонау жастық шағын еске
түсіруі,Тұрар байдың жылқышысы болған әкесі Жұмаханның қайтсек жылқыны аман
алып қаламыз деген іс-әрекетін ойлауы повестің әлеуметтік жүгін
салмақтандыра түскен.Жиырма сегізінші жылы Тұрар бай конфискаға ілініп, жер
аударылғанда, байлардың өзі түгіл, малына дейін зиянкесдеген дақпыртпен
белсендірілдің асыра сілтеумен алты жүздей жылқыны оқтың астынан алып қырып
тастауы кімнің де болса жанын шошытып, төбе құйқасын шымылдатар сұмдық
оқиға ғой.Осы ретте бір айта кететін нәрсе-бұл оқиға арқылы жылқыны фон
ретінде ала отырып сол кездегі аумалы-төкпелі заман шындығын, ел басына
түскен зобалаңды,бір сөзбен айтқанда, халық тағдырын шынайы бейнелей білген
дер едік. Енді міне, бүгін заманда да кейбір тоғышар жандардың осы бір
асыл текті жануарға деген өгей көзқарастарына жаны төзбейді
Ағыбайдың.Жылқыны көбейтіп,бағасының қымбаттағанына мәз болып жүргендеріне
қиналады.
Повестегі ферма бастығы Пернебек пен бас жылқышы Отаркүл бейнелері де
нанымды жасалған.Олар өз дегеніне көнгісі келмеген Ағыбайды жылқыдан
кетірудің амалын қарастырады. Бұдан былай техника тілін білмеген малшының
күні қараң. Мал қайырғаннан басқаны білмейтін шала сауатты шал-шауқандар
жастарға орын босатуы керек-деп Пернебек қокандаса, қымыздан гөрі арақты
тәуір көретін Отаркүл да бастығынын сөзін сөйлеп: Жылқыдан кетесің...Жылқы
бағу сен сияқты шалдарға енді қол емес.Оған тепсе темір үзетін мына мен
сияқты жігіттер керек ,-деп күш көрсетеді Ағыбайға.Повесте Пернебек пен
Отаркүлдің болмыс-бітім,ой-пиғылдары ашыла түсетін тұстар шынайылығымен
баурайды. Ағыбайдың қырғыз досы сыйға тартқан Қоянкөк жорғаға көз сұғын
қадаған Отаркүл мен Пернебек жылқышыға бар қысастығын істеп бақты.
Ағабайды жылқыдан қумақ болуы биебауды ағыттырып жіберуі де олардың еш
нәрсені қасиеттеу білмейтін парықсыздығын танытса керек.Сонымен аталмыш
повесть оқырманға ой салатын, айтары мол, әлеуметтік жүгі салмақты шығарма
деп білеміз.
Қ.Жұмаділовтің Сәйгүліктер повесі кеңестік дәуірдегі жаңа заманға
сәйкес, шаруашылығы шалқып, өсіп-өркендеген ауыл өмірін, ондағы қарапайым
еңбек адамдарының тұрмыс-тіршілігін, арман-аңсарларын сөз етеді. Повестің
негізгі кейіпкері – қарапайым қарт жылқышы Ағыбай. Шығармадағы барлық
оқиға, жағдай осы адам айналасында өсіп өрбиді.
Осы бір жылқымен көзін ашып, жылқышылықпен есейіп,ержеткен, бүгінде
зейнетке шықса да сол кәсіптен ажырамай жүрген Ағыбайдың бір ойлайтыны да
осы түлік төресі жылқы қамы. Ежелден осы кірпияз да сері жануардың қасиетін
жанмен ұғып, қадірлеп, қастерлеп өткен қазақтың бүгінгі жұрнағындай
көрінетін Ағыбайдың бойында халықтық, ұлттық сипат тұнып қалған десек
қателеспейміз.
Жылқы десе ішкен асын жерге қоятын Ағыбайдың сонау жастық шағын
еске түсіруі, Тұрар байдың жылқышысы болған әкесі Жұмаханның қайтсек
жылқыны аман алып қаламыз деген іс-әрекетін ойлауы повестің әлеуметтік
жүгін салмақтандыра түскен. Жиырма сегізінші жыл Тұрар бай конфискаға
ілініп, жер аударылғанда, байлардың өзі түгіл малына дейін зиянкес деген
дақпыртпен белсенділердің асыра сілтеумен алты жүздей жылқыны оқтың астына
алып, қырып тастауы кімнің де болса жанын шошытып, төбе құйқасын шымырлатар
сұмдық оқиға ғой. Осы ретте бір айта кететін нәрсе – бұл оқиға арқылы автор
жылқыны фон ретінде ала отырып сол кездегі аумалы-төкпелі заман шындығын,
ел басына түскен зобалаңды, бір сөзбен айтқанда, халық тағдырын шынайы
бейнелей білген дер едік. Енді міне, бүгінгі заманда да кейбір тоғышар
жандардың осы бір асыл текті жануарға деген өгей көзқарастарына жаны
төзбейді Ағыбайдың. Жылқыны көбейтіп, бағасының қымбаттығына мәз болып
жүргендеріне қиналады.
Қ.Жұмаділов өмірі мен шығармашылығына талдау жасарда жазушының
Таңғажайып дүние атты ғұмырнамалық романындағы өз сөзіне жүгінсек:
Бүгінге дейін жазғаным: сегіз роман, бес повесть, ондаған әңгіме,
көптеген мақала... . Мақала, очерктерді қоспағанда, он томдай таза проза
жазыппын. Бұл аз ба, көп пе? Біраз жылдары шығынға ұшыраған, етекбасты
қазақ қаламгері үшін аз шаруа емес. Сонан соң көңілге медеу тұтар тағы бір
жай бар. Азаттықтан кейін бұрынғы кеңес жазушыларының көбі банкротқа
ұшырап, жазған шығармалары ұрпақ кәдесіне жарамай қалды ғой. Шүкір біз
ондай апаттан аман екенбіз. Кітаптарымның ішінде мынаны неге жаздым? деп
өкінетіні, бетке шіркеу болатыны жоқ екен. Бостандық пақырларға
тілегенмін деп Пушкин айтқандай, бәрі де халықпен мұңдас, азаттықпен
сырлас дүниелер.1
Қазақ прозасындағы талантты жазушылардың бірі Қ.Жұмаділов шығармашылығы
жекелеген әдеби-сын мақалаларда сөз етіледі. Жазушының тырнақалды прозалық
кітабынан сезімге ден қою, өмір құбылыстарына байыпты қарайтын
ерекшелігіне, әлеуметтік мәні үлкен тақырыптарға қалам тербеу ерекшелігі,
өзіндік шеберлік қырлары туралы байыпты пайымдаулар жасалды. Бұл бағытта
Р.Нұрғали, С.Қирабаев, Ш.Елеукенов, Р.Бердібаев, Б.Уахатов, Ж.Ысмағұлов,
Н.Ақышев, Т.Сыдықов зерттеулерін атап өткен орынды.
Қ.Жұмаділовтің романдары жайында қамтылатындықтан біз, өмірі мен
шығармашылығының зерттелу жайында тоқталғанда жазушының әңгіме, повестері
жайындағы сын пікірлерді қамтуды мақсат еттік.
Қ.Жұмаділов әңгіме-повестерінің сюжетінде күнделікті тірлікте болып
жататын, бірақ кез келген адамның қарауылына іліге бермейтін анық тұрмыстық
оқиғаларды көреміз. Мысалы, зейнетке шыққан Әбдірасылдың ( Қоңыр күз )
үй іші тірлігін суреттеудің өзіндік ерекшелігі бар. Меніңше Қабдеш сырт
көзге шағын көрінетін өмірлік детальдардың астарын ақтарып, соның адам
психологиясына беретін әсерін іздейтін сияқты. Жазушы стилінің бұл
ерекшелігі оның Саржайлау повесіне де тән сипат. 2
Саржайлау повесі жайында біршама пікірлер айтылған. Бұл повесть
жайында тартысты пікірлер туындаған.
Повестегі басты оқиға, шығарманың негізгі сюжеттік желісі – совхоз
шаруашылығын мамандандыру мәселесі. Негізгі тартыс та осы айналада. Дәнеш
совхоздың табиғи жағдайын, ішкі мүмкіндіктерін зерттей келіп, жеткілікті
өнім бермейтіні азғантай егіншіліктен бас тартып, бірыңғай қой
шаруашылығына көшуді ұсынады.
Кезінде бұл повесть жайында өте елеулі проблема деген пікірлер болды,
сонымен қатар Қазақ әдебиеті газетінде С.Қирабаев Саржайлау повесі
бүгінгі прозамыздың елеулі табысы екенін атап көрсетті.
Бұл повесте ауыл шаруашылығы өркендеу жолындағы ескі ұғым мен жаңашыл
идея тартысы сөз болады. Жердің құнарына қарамай барлық совхозды бірдей
егін егуге зорлаған идеяға қарсы жаңа пікір бой көтеріп, жері қуаң
ауылдарды таза мал шаруашылығына мамандандыруды ұсынады. Ал, ауыл басшысы
жоғарыдан алған нұсқауды орындаудан аса алмайды. Ауылдың колхоз, совхозға
бүгінгі нұсқаумен өмір сүрген кезіндегі мұндай тартыстың бүгінгі күні
өткені де байқалады.
Саржайлаудың екінші бөлімі – Адамның кейбір кездері, Момын, Қоңыр
күз, Еменнің иір бұтағы, Шарайна деген бес әңгімеден тұрады. Бұлары да
ауыл өмірінің өзінен ойып алғандай шыншылдығымен, нақтылы сурет бойуымен
қызықты. Мысалы, Момын әңгімесіндегі ешкімге тіс жарып ештеңе
айтпағанымен мешел бала секілді, көрген-білгенін іштей тоқып жүретін
Қозыбайдың ойы мұз астындағы ағыс тәрізді болса, Қоңыр күздегі зейнеткер
Әбдірасыл аттап басқан сайын жаңалық ашады. Ол өмірдің күнделікті қам-
харекеті, жақсылық үшін, ізгілік үшін күрес пенсияға шыққаннан кейін де
тоқталмайтынына көзі жетеді. Әбдірасыл өз әмірінің шұғылалы шыңына енді
ғана көтерілгендей өзін парасатты, ақылды сезінеді. Ал Шарайна
әңгімесінде жазушылық жолдың қиын да қызықты сапары, жаныңды жегідей жеген
оның азап, ауыртпалығы сөз болады. Алайда таланттан да, ар-ұяттан да жұрдай
пысықай жас әдебиетшінің өрескел қылығы мен өлермендегі жақсы көрсетілген.
Оның сыздана отырған отырысы да, кеуде қағып сөйлеген сөзі де өз суретін
дәл тапқан. Ал талантты жазушы өз алдына бір әлем жасау үшін үнемі іздену
үстінде жүреді. Оны өз көршілерінен бастап, алтын тіс шойқара бейнесі де,
орташа мекеменің, орташа басшысы да, саудагер кейпі де қызықтырады.
Адамдардың қимыл-әрекетін, мінез-құлқын, түр-сипатын айнытпай түсіріп
алатын Жарқынның сондағы шарайнасы – көкірек көзі, жан, жүйке сезімі,
жүрегі. Жарқынға осы өмірдің өзі бір кітап сияқты да, адамдар сол кітаптың
жағымды-жағымсыз кейіпкерлері тәрізді көрінеді.
Қысқасы, Қ.Жұмаділовтің бұл әңгімелерінің оқиғасы ширақ та қызықты.
Қарауыл атты повестің жазылуы жайында жазушының жазғандарынан мысал
келтірсек. Повестің идеясын ойда жоқта өмірдің өзі тудырғаны жайында жазушы
мемуарлық романында баяндап өткен. Жамбыл ауданына қарасты Қарғалы
қалашығындағы үш кезекте жұмыс істейтін, мыңдаған жұмыскері бар шұға
фабрикасын айнала дуалмен қоршап тастаған. Сол қоршау жыл сайын биіктеп,
кейін бетон қабырға тұрғызылады. Кейін тікенекті сым тартылғанын көріп
жазушы, осы көрініс жалғыз осы фабрика ғана емес, бүкіл Кеңес Одағына тән
сияқты әсерде болған.
- Ар-ұят кеміп, адам санасы аласарған сайын, қоршау дуалдар биіктей
бермек! деген жазушының бір ауыз сөзі болашақ повеске арқау болған.
Жазуға ниет ауған соң арнайы барып, барлық цехтарын аралап шықтым.
Фабрика басшылары қайдан білсін, еңбек озаттары мен ардагерлерін көрсетіп
әуреге түсіп жүр. Бірақ, маған керегі – озаттар емес, мүлде басқа адам,
қақпаның алдында тұратын күзетші. Оқиғаның негізгі орны да сол қарауыл
үйшігі болмақ. Кімдер өтпейді күзетшінің алдынан? Жүздеген жұмысшы күн
сайын осындағы тар есіктен өтеді. Ұры да, қары да, бәрі де... . Қас қақпай
қарап тұрғанның өзінде, есік пен тесіктен, қоршаудың қағаберіс тұстарынан
халық қазынасы тоналып жатады... . Жалпы, Қарауыл деген сөздің астарлы
мәні бар. Ең сенімді қарауыл - әр адамның көкірегінде, ар-иманында. Ол
қалғып кетсе, қақпадағы жалғыз қарауыл ештеңе де бітіре алмайды. Мен
жасаған образдар галереясына күзетші Айдархан бейнесі осылай келіп қосылды.
Повесть әңгімелерінің бәрі де осы заман тақырыбына арналған.
Шығармалардан енді бұлай өмір сүруге болмайды деген жан айқайын аңғаруға
болады. Жазушы тілімен айтсақ, кейіпкерлері заманға наразы, өз ортасымен
сыйыспай жүрген кілең бұнтар адамдар.
Тағдыр романы жайында ой өрбіткен белгілі ғалым Р.Бердібаев
Қ.Жұмаділов шығармашылығы жайында: Қ.Жұмаділов өзіндік жазу кестесі мен
мәнері қалыптасқан қаламгеріміз. Ол көбінесе өмір ағынының ішкі тетіктерін
талдауға бара бермей, істердің нәтижесін болжап беруге шебер. Әрбір
суреткердің өз оңтайына келетін ырғағы мен көркемдік тәсілдері болады
десек, Қабдеш өзіндік жолын тапқан, осынысымен де қызғылықты суреткер. 3-
320
1. 2 Қ.Жұмаділовтің шығармашылығындағы көркемдік әлем
Роман жанрының туған әдебиетіміздің табалдырығын аттауының өзі бір хикая.
М.Дулатовтың Бақытсыз Жамалынан (1910) бастап, С.Көбеевтің Қалың мал
(1912), С.Торайғыровтың Қамар сұлу (1914), Т.Жомартбаевтың Қыз көрелік
романдары ауыз әдебиетінен мол сусындаған.
Роман жанрының қыр-сырлары көп. 20-30 жылдардағы қазақ романдарын
қарастырсақ, Ж.Аймауытовтың Қартқожа (1926), Ақбілек (1927, 1928),
С.Ерубаевтың Менің құрдастарым (1937), С.Мұқановтың Жұмбақ жалау (1938)
бас қаһармандардың жаратылыс бітімінде, бүкіл болмысында революцияшыл
романтикаға бөленген қайрат-жігер, өршіл рух өседі. Келе-келе әдебиет
жасандылыққа бой бере бастады. Социалистік реализм құрығы әдебиет мойнына
түсті.
Социалистік реализм әдісі. Кеңестік бұлдыр мұраттарға қызмет етті,
сондықтан көп шығарма шындықтан көз жазды.
Өмірге жаңа көзқараспен қарау талпынысы қазақ әдебиетінде де бетбұрыс
дәуірінен әлдеқайда бұрын басталды. Осы саладағы М.Әуезов бастамасын орта
буын жазушылар қостады.
Қазақтың қайта құрылыс рухына бейім романы айқайлай, мен мұндалап, төсін
соғып келген жоқ. Мұртынан ғана күліп, тоқыраудың төбе тазын жасырған
қоқырайма қалпағын оқыстан ұйытқыған жел боп ұшырып жібергенді.4-336
Алпысыншы, жетпіс, сексенінші жылдары қазақ әдебиетінде роман жанры зор
қарқынмен өсті. Оның себебін тарихтан іздесек, Кеңестік өкімет тарапынан
бақылаудың иі аз да болса жібіген еді.
1960-1970 жылдардағы әдебиеттің даму ерекшеліктеріне көз жіберген
ғалымдар, социалистік реализм әдісінің шығармашылыққа кедергі келтіргенін
дәйек етеді.
1960-1970 жылдары роман жанры зор қуатпен өсіп, сан жағынан да, сапа
жағынан да өсті. Олардың арасында оқырманның назарын аударған, қазақ
әдебиетінде роман жанрының көркемдік қуатын байытқан, бағыт-бағдарын
танытқандары да мол болды. 1976 жылы 12 роман жарық көрсе, 1979 жылы дәл
осы мөлшерде роман басылып шыққан. Осы жылдардағы романдарды тақырыптарға
бөліп қарар болсақ, тарихи және тарихи-революциялық тақырыпқа көп жазылды.
Ғалым М.Көпбаева тарихи-әдеби даму тенденцияларына шолу жасай отырып, 70-
80 жылдардағы романдардың тақырыптық жүйесін қарастырады.5
Жазушылардың дені өздері өмірбаяндарын, қайраткерлік, өнерпаздық,
күрескерлік хикаясын білетін және зерттеген, ұлт тарихында зор орны бар,
адамға өнеге алар қасиеттері мол ақын-жазушылар, өнер туралы кесек
туындылар берді. Олар: Ә.Әлімжановтың Махамбеттің жебесі, Д.Әбілевтің
Ақын арманы трилогиясы, С.Жүнісовтің Ақан сері, Ж.Молдағалиевтің
Алғашқы қоңырау, З.Ақышевтің Жаяу Мұса романдары.
Тарихи тақырыпта: Қан мен тер (3 кітап), Ақан сері диологиясы,
Аңыздың ақыры, Қилы заман, Ақын арманы, Ағайынды Жүнісовтер, Жаяу
Мұса, Алмас қылыш, Жанталас, Жаушы, Елім-ай, Жібек жолы, Қызыл
жебе романдары дүниеге келді.
Роман жанрында жетпісінші жылдары ерекше жаңа белес болып табылатын
тақырыптың бірі тарихи революция болды. Осы тақырып көлемінде танымдық
тағылымы мол, көркем эстетикалық жүк көтерген шығармалар қатарында
А.Нұрмановтың Құланның ажалы, Ш.Мұртазаның Қызыл жебе, З.Ақышевтің
Ақбел асуы, Қ.Сәрсекеевтің Қызыл жалау, Қ.Исабаевтың Айқыз романдарын
алуға болады. Бұл романдардың баршасы дерлік Қазақстандағы ұлт-азаттық
көтерілісі мен революция, Кеңес өкіметі орнауы тұсының тарихи-көркемдік
шындығын суреттеді.
Әдебиетіміздің кең құнарлы құлашты тармағы – тарихи роман. Бастауы мен
шығар биігі, қадамының бағыт-бағдары жинақталған, асуы, ұласар кеңістігі
бар.
М.Мағауиннің Көк мұнар романы (1972) шымшыма мысқылды қару етіп, нағыз
шындық жүзің көлегейлеген бет-пердені жыртты. Романның бас кейіпкері жас
аспирант Едіге бір жерден цитат келтіріп тұр ма, әлде төл сөзі ме, әйтеуір
тырнақшаға алып, мына бір тирадаға көшеді.
Коммунизмге беттеген, ғарышқа қол созған осындай ғажайып заманда
өмір сүріп отырмыз... Тың көтеріп,отанға милиардтаған пұт астық беріп
жатқан, өзгерген, өскен, жаңарған,азиялық тағылық пен жартылай тағылықтан
европалық мәдениетке аяқ басқан өлке ұлымыз...Бұрын жазу-сызуды
білмеген,токсан сегіз бүтін де бірдеңе бөлшек проценті сауатсыз болған,өнер
білімнен кенже емес, мүлде кенде қалған, енді жай сауаттылық қана емес,
жалпы бірдей он жылдық білім беруге көшкен ғылымы мен өнері аршындай өскен
елдің ұлымыз. Жыл сайын біздің республикамызда ғана қаншама көмір, қаншама
темір, қаншама мыс, қаншама қорғасын өндіріледі.
Едіге қотыр тілдердің қатарына жатады.Тоқыраудың данғаза,айқайшыл, ұран
салғыш насихаты стиліне түсіп алады да ,соны шымшылап келемеж етеді.
Едігі характері қилы-қилы.Культ және тоқырау кезеңіндегі жариялылықтың
жоқтығын Едіге: Бір шаштараз құдыққа айғайлапты дейді.
Жарылып өлетін шығармыз ,-деп шенейді.
Тоқырау кезеңінде жарық көрген Көк мұнар романы әдебиетімізде
жалғасын тапты.Әрине қайталау түрінде емес.Форманы өзгертіп,жанрлық жаңа
синтез жасаған шығармалар кездеседі.Рамазан Тоқтаров өзінің Сусамыратты
романына (1985) адамгершілік тақырыпта мазмұн бере отырып,оған детектив
киімін кигізген.Шындықты бетің бар, жүзің бар демей жайып салатын
шығармалар дүниеге келе бастады.
Тарих үлгісін өз дәстүріне сүйене отырып дамытты . Осы бір тұстағы
тарихи роман жанрынын жедел өсіп, ондағы қазақ халқы елдігін, арғы-бергі
тарихын кең жалғап, көркем талдауда
І.Есенберлин,М.Мағауин,Ә.Кекілбаев, С.Мұқанов,Ә.Әлімжанов,С.Жүнісов,Д.Ә білов,
С.Сматаев,Ш.Мұртаза,З.Ақышев,Ж.Молд ағалиев,Д.Досжанов.
Тарихи романдар бұл дәуірде үлкен прозаның белгілі бір саласын
толықтырып, халық тарихынын өзекті мәселелерін көтеру арқылы танымдық
қызмет атқарды.Қазақ халқынын көне дәуірлерден басталған тарихы, мәдениеті
мен салт-дәстүрі барын, ел қамын жеген басшылары мен өнерін, ғылымының
үлкен тұлғалары болғанын айтады.Оларды халықтық ойлармен таныстырды.Осының
бір жақсы үлгісін Қ.Жұмаділовтың Соңғы көш(1974-1981) атты романын
көреміз. Романда Шығыс Түркістан қазақтарының өміріндегі күрделі де
шытырманды дәуірдің оқиғалары суреттеледі.Оның негізіне халықтың азаттық
жолындағы күресіне қатысты материалдар алынған. Бостандық аңсаған елдің
арманы. Қытай революциясы жеңісімен жүзеге асқанын, кейінгі Қытай
басшыларынын ұлтшылдық-гегомонистік саясаты халықты қайғылы, қанды
оқиғаларға ұшыратқанын, ел басынан өткен трагедиялық күйді роман кең
суреттейді.Осы негізгі жазушы халық тарихы, оның көшпелі жағдайда бөлініп
қалған бөлігінің халі және бостандық жолындағы күресі туралы ойлануы.Ел
ыдырап, Қазақстанға-атамекеніне қарай қаша көше бастады.Қазақтың Ақтабан-
шұбырындысы осымен аяқталар ма екен?! Әй,ең соңғы көш осы-ақ болар! -дейді
романның бір кейіпкері.6-224.
Автордың көркемдік жетістігі ретінде автордың оқиғаларды баяндап
кетпей, көркем суреттеу, адамдар тағдырын ашу арқылы шынайы бөйнелеу әдісін
айтуға болады.
Көлемді дүние- Соңғы көш атты романды автордың ұзақ уақыт зерттеп,
тексеріп, сұрыптап алған материалдарының негізінде жазғандығы байқалады.
Шығармаға арқау болатын тіршілік коріністерін тарихи деректерден,архив
қазыналарының газет-журнал беттерінен,ескі көз,кәріқұлақ естеліктерінен алу
бір арна болса,өзі басынан кешкен,көрген, жақсы білетін жайларды қағазға
түсіру-екінші арна.
Автор романға өзек етіп алған өмір құбылыстарын сырттай бақылап,
жадағай суреттеуші емес, анық, жақсы білетін жағдайларды, бастан кешкен,
көзбен көріп, қолмен ұстаған дүниелерді жазған.
Шығармада қазақ әдебиетінде бұрын шетпұшпақтап қана айтылған қиын,әрі
тың тақырып көтеріліп отыр.Мұнда Шығыс Түркістан аталатын аймақты
мекендеген қазақтардың тағдыры бейнеленеді. Автор арғы,көне замандар
оқиғасын қозғамайды,шығарма өзегі-осы ғасырдың елуінші жылдарының шындығы.
Жазушы Шығыс Түркістан ежелден ұйғыр қазақ, қалмақ, дұңған секілді
халықтардың атамекені, бұлар ешқандай қашып,ауып келген жоқ, деген ойды
айтады.Оны халықтардың тілінде қойылған қала, қыстақ, тау-тас, өзен-
көл, жер-су аттары, ғасырлар бойы сақталып келе жатқан ата-баба бейіттері,
тарихи құжаттар, көне ескерткіштер-мұның бәрі қашан болса да, кім үшін
болса да бұлтартпас дәлелдер.
Роман басталғанда Қытай мемлекетіне қарайтын
Тарбағатай аймағындағы қазақтың Найман елінің бір тармағы Төртауыл
ішіндегі ру таласынан туған жұлыс-тартыстың үстінен түсеміз.Үлкен
мақсатқа, ұлттық тұғырға әлі жетпеген жандардың берекесіз, мәнсіз
тайталасы. Екі рулы елдің әңкі-тәңкісін шығарып,өртке от қойған
болымсыз,бір кішкентай оқиға. Қожанасыр мінезді,зуылдаған сөзімен ұзақ арық
суын ағызам деп жүріп, Қараменде мен Жұмықтоғас руларын атыстырып-
шабыстырып қойғанын өзі де сезбей қалады.Екі атаның жігіттерінің түкке
тұрмайтын, майда-шүйде нәрсе үшін бір-бірімен жауласуын автор мысқылдай
суреттейді.
Бұл кезде бүкіл Қытайда дүниежүзілік мәні бар тарихи
оқиғалар жүріп жатқан. Гашинданшылар жеңіліп, жер-жерде өкімет басына
басқалар келген.Осы өзгерістердің дамуы думпуі қиян шеттегі аймақтық қала
Шәуешекке де жетіпті.
Шәуешек қаласына қытай әскерінің кіруі Қарсаңда деп
аталатын бірінші бөлімнің орталық оқиғасы.
Гимназияның мұғалімдері Тұрсын, Нұрбек секілді көзі ашық
,оқыған адамдардың өзі қаладағы өзгерістерді бірден түсіне алмайды.Жаңа
басшылардың келуіне байланысты ашылған жиналыс үстінде мінездік жағынан
сәтті табылған бейне-Нұртаймен танысамыз. Бұл кешегі ұлт-азаттық төңкерісі
кезінде батырлығымен қалың жұртқа танылған ел еркесі. Сөзі мен ісінің
арасында айырмашылық жоқ, шойыннан құйылғандай тұтас тұлға. Саяси білім,
әлеуметтік тартысты ұғынуы әлі терең адам емес екені де рас.
Кітапта қазақтың шешендік өнерінің кейбір өрнектері
қолданылады. Жазушы мақал-мәтелдерді, тұрақты сөз тіркестерін қанатты
оралымдарды кең пайдаланған.
Назар салған адам екінші бөлім компазициялық жағынан басқа
бөлімдерге қарағанда өзгеше ыңғайда екенін байқайды.Ең бастысы әр түрлі
тіршілік суреттері көз алдымыздан өтеді.
Гимназия директоры Нұрбек тағдырында жаралы жылдар ізі
жатты.Азамат соғысы кезінде адасып,бекер сандалғандар да аз болмаған.
Нұрлыбектің әкесі осындай адасқандардың бірі. Автор Қытайға қашып
барғандардың трагедиясын бірер корініспен ғана бейнелемей, тереңдеп,жан-
жақты суреттегенде дұрыс болатын еді.
Тау жайлаған көшпелі қазақ ауылдарының тұрмысымен,әр түрлі
адамдармен үшінші бөлімде етене танысамыз.Автор негізінен Қанағат ауылының
төңірегін бейнелейді.
Саяси мәнді оқиғалар Шәуешек қаласына келген жаңа үкімет
ықпалымен туа бастайды.
Автор бейнелеген Қытай коммунистері Ли-хуң мен Лан-ке бір-
біріне түр-түс жағынан да, мінез-характер жағынан да ұқсамайтын адамдар.
Лан-ке шовинизм ауруына шалдыққан кесір жер жүзіне қытай
билігін орнату-оның көкейін тескен арман.Халықтың бұларға алғашқы қарсылығы
батыр Нұртай әрекеттері арқылы берілген.
Қара бастың қамын ғана ойлайтын,ел-жұрт мүддесін сатқан
офицер Ермек Лан-кенің қолтығына кіріп алған.Бұл екеуі талай жазықсыз
жандарды шырылдатарында сөз жоқ.Халық батыры Нұртайды ұстап беруші-осы
опасыз Нұғыман. Жаңадан тапқан кәсібі-тыңшылық.
Балжан,Сақыпжамал, Ғалия, Зипа, Дүрия секілді әр түрлі
жастар, Ережеп, Қожан секілді журналистер, Қанағат,Жақып,
Төлеубай секілді билер.Тұрсын Нұрбек секілді оқығандар-романда
осындай әр түрлі персонаждар бар.
Автор қысқа ықшам қайыратын тұстарда көп сөзділік
кемшілігіне ұрынған. Ақтардың босқыны, Тимофейге байланысты әнгімелер
негізгі сюжеттен болектеніп тұр.Қ.Жұмаділовтің саяси-әлеуметтік мәні үлкен
тақырыпқа реалист жазушының тұрғысынан,идеялық принциппен келгенін ашып
айту керек.7-420
Қабдеш Жұмаділов творчествосында Соңғы көш дилогиясынын
алтын орны ерекше.Соңғы көш жайында сыншылардың, ғалымдардың пікірі өте
көп.Жазушының жаны мен тәніне түскен жаралардың жаңғырығы ақ қағазға
түскенде оқырманын ойлантады. Соңғы көш жайында Әкім Тарази толғана
отырып таразылайды.
Соңғы көшті қазақ әдебиетінің мәуелі басында оқыстан бой
көтерген, бізге бейтаныс та құнарлы топырақтан нәр алған зәулім шынар деп
қабылдаймын.Бұл диалогия автор талантынын ғана өресін танытатын шығарма
елін, бүгінгі әдебиетіміздің төбелер, жоталар,таулар жүйесіндегі беделді
орентир шыңдарының бірі.8-230.
Қ.Жұмаділовтің Соңғы көш романы суреті, тілі айшықты. Шығармаға сын
кезінде жылы шырайлы қабақ танытты. Тағдырроманында да кешегі қаймағы
бұзылмаған қазақ аулының тынысы, көлеңкесі мен шуағы, қуанышы мен қайғысы
суреттеледі. Ерекшелігі-көтерген проблемасының ірілігінде, ауқымдылығында,
Қазақстан секілді талай елдің басынан өткен трагедиялық типтілігі хал-
ахуалында. Романға Тағдыр атты тақырып тегін берілмеген. Өйткені мұнда
Ресейге өз еркімен қосылып, еріктілігінен айырылған қазақ елінің аяулы
тағдыры сөз болады.
Ия, қазақ халқының түгел,бәрі өзге жұрт қай елде жүрсін өз ұлтының
азаматтарын алаламайды.Сонда біз қазақ, не себепті ала қойды бөле қырыққан
жүнге жарымайдының кебін киюміз керек? Бүгінгі бір атырап ел- Шығыс
Түркістан қазақтары біздің тілі, ділі, діні бір бауырластарымыз.
Шекарадағы сызық демесең,олардың да көрген күні Қазақстанға орайлас еді.
Қабдеш Жұмаділов империя мен отарланған халықтың ара қатынасын сөз
еткенде бұрынғы әләуләйға елікпейді.Яғни бағындырғанына бақытты болдық деп
өзеуремейді.Немесе қүлақкесті құл еттің ғой деп империяға баттастырып қара
бояу да жаға бермейді. Қытай ұлығы яки губернаторы өз ғұзырындағы
Дәмежанды, жұртының басын біріктіре алмай жүрген осы қазақ азаматы
негізінен қолдаса, жаңа тағайындалған жарты патша Матен-омбы бұратана елдің
арасына алауыздық отын жағып, Дәмежанның көзін құртып тынады.
Дәмежан-романның бас кейіпкері. Ел серкесі, арқа тірер тұлғасы
бейнесінде суреттелген.Жазушы оны нақты іс үстінде көрсеткендіктен ұлы
империя қаласына қалт-құлт өмір сүрген жұртының қамқоршысы ретінде иланымды
сомдалған.
Отаршылар қолшоқпары-халдайлармен алысып,жұлысып жүріп, кошпенді
халқын егіншілікке жұмылдырады, өзен судан тоған тартқызады.
Дәмежан характері бірте-бірте ашылады.Автор оны туа жаратылғаннан
батыр етіп көрсетпейді.Ел ісін жүргізуге әкесі Керімбай ақсақал баулыса,
ұстазы Лишан сың жарық дүниенің түкпір-түкпірін ой көзімен шарлауға
үйретеді,ақылды,нәзік жанды Бибі сұлу жары Дәмежанның дара келбетін аша
түседі,азаматының ақ жүрегіне, адал махаббатты көңіліне тәтті етеді.
Қабдеш Тағдыр романының компазициялық өрнегін шеберлікпен
құрғандығын айтуымыз керек.Мұнда басы артық, селкеу көрініс атымен
жоқ.Дәмежан характері тарихи шығарма сюжеті мен композициясы оқушыға
тартымды болатындай ретпен суреттеп отырады. Тіпті жақсы әуен де шамадан
тыс созып жіберсең, жалықтырып жібереді.Міне,осынын бәрін жазушы қатты
ескерткен. Роман көңілді басталып, жартысынан ауғанша сәулелі шапағынан
жаңылмаса, аяқтала келе, қасіретті, қапалы күйге ауысады.Соңғысы Дәмежан
басын қара бұлт торлауына байланысты. Яғни роман осындай жапа шеккен,
жабыққан сарынымен де бодандық жайынан үлкен ой-сезімдерге жетелейді.
Жазушы өз байқауларын ортаға салды.Елдің бодандық жағдайда жамап
алған күнәсі жетерлік.Оны қол армандарының ішкі сарайындағы өзгерістерін
бейнелеу арқылы баяндайды. Ерекше шұкшия айыптайтын келістігі-
бірсыпырамызға тән әрекетсіздігіміз, алды—артын ойламайтын
күншілдігіміз.Сол себепті жақсымызды жаумен бірге көрге тығысатын жауыздық
арамызда өктем жүреді.
Матен-омбы алдында шағымын өткізуге барған сондай жауыздардың
психологиясын жазушы жеріне жеткізе берген.
-Уа, ұлы мәртебелі бекзада! Алдыңызда жатқан Керей-Найманның легі
жақсылары сіздің ғұзырыңызға бір ғана тілекпен келіп отыр. Арамыздан
Дәмежан деген бүлік шықты. Ұлыққа өш, қалдайға қас, қарсы келген қалдайдың
айдарын кесіп алады, аулына барған шірікті олтіреді. Ол,ол ма, тіпті
бәріміздің әкеміз, қасиетіңнен айналайын Ененханның дәргегіне шек
келтіріп, бүкіл елді оған қарсы үгіттеп жүр. Бізді сол қарақшыдан
құтқарыңыз. Сізден мына жұрттың сұрайтыны осы ғана деп! – деп тоқтаған.
Бірін бірі көрсетіп арыздану, отаршыл ұлыққа шағыну жалғыз
Шығыс Түркістан қазағына тән емес.Мұндағы қазақтың сүйегіне де сіңісті
қасырет Маған ауыр осылардың бәрінен, өз ауылымның иттері үріп қапқаны -
деп А. Байтұрсынов тегін күрсінбеген.
Тағдыр ұлтжанды қаһарманды биік өреге көтерген алғашқы романдардың
бірі. Тіпті шығарманың жазылу мәнері де қазақы. Басқа тілдерге аударғанда
ғана бағы ашылатын қайсібір шығармалардай емес, батыс роман үлгісі бойынша
пішілмеген. Автор әсіресе Мұхтар Әуезов дәстүрлерін (дәуірді тұтас
тұлғасымен суреттеу, қазақ ішінің, көшпенді өмірдің өзіндік поэзиясын, сән-
салтанатын жырлау, сөз құдіретіне т б.) берік ұстанған.
Бұл күнге дейін елімізден сырт жерлерде өмір кешіп жатқан үш миллионнан
артық қазақтардың тарихы мен рухани мұқтаждарын зерттеген ғылыми еңбек аз
екені мәлім. Қазақстанда әр кезде орын тепкен жағдайсыздықтардың салдарынан
жер ауып кеткен бауырларымыздың қазір өз тілінде мектебі, театры, газеті,
баспасы бар ма деп те іздеу салып жатқанымыз шамалы.
Ал дәл іргемізде Шығыс Түркістанда тұрып жатқан жалпы саны миллионнан
асатын қазақтар жөнінде білетініміз де шамалы. Олардың өз тілінде ондаған
газет, журнал шығып тұратынын, Шыңжаңдағы Отандастарымыз қазақ тілінде
күрделі, көркем әдеби шығармалар жариялап жүргенін көбінесе шолу
хабарлардан ғана естиміз.
Осындай жағдайда Шығыс Түркістанды жайлаған қазақтардың бұрынғы-соңғы
өмірі туралы жазылған үлкенді-кішілі туындыларға ілтипат білдіру парыз деп
білсек керек. Бұл тақырыпқа тегеурінді түрде қалам тербеп жүрген
жазушыларымыздың бірі - Қ.Жұмаділов. Оның Тағдыр атты жаңа романы
жұртшылық назарын аударатын құбылыс деп санаймыз,- деп жазды ғалым
Р.Бердібаев.9-217.
Оқырманның әрбір жаңа туындыдан , ең алдымен екі түрлі сонылық іздейтіні
анық. Олар: шығармада белгілі бір дәуірдегі халық өмірінің нақтылы жағдайы
мен бағдарын танытатын өмірлік деректердің болуы мен солардың көркемдік
қиялмен қорытылып, типтендіріліп, қаһармандар тағдыры арқылы берілуі.
Көркем әдебиеттің танытқыштық және эстетикалық қасиеті осы шарттардың
қаншалықты іске асқанынан көрініп отырмақ. Тағдыр романы бұл биік
талаптарға толығымен жауап беретін сындарлы, татымды туынды болып шыққанын
алдымен атап өту керек.
Кейде тарихшылар бармаған тақырыптарға суреткерлер қалам тартатыны
кездесіп отыратын шындық. Бұл жолы да осылай болған. Шыңжаңдағы қазақтардың
XIX ғасырдың екінші жартысындағы тағдыр жолдарын Қ.Жұмаділов романы жан-
жақты таныстыра алады, тарихи кітаптардан таба бермейтін тың, қызғылықты
мағлұматтар мен оқырман білімін байытады. Сонымен қатар халықтың архив
құжаттарында ешқашан толық із қалдырмайтын көңіл-күйлерінен, үміт-арманынан
өкініш-наласынан бұл шығарма мол әсерлі шындықтар ұсынады.
Тағдыр романының оқиғалық сүйегі аса бір күрделі кезең шындығына
құралған. Ол Орталық Азияны тікелей өз меншігіне айналдырған Қытай мен
патшалық Ресейдің Шығыс Түркістанның қазақтар жайлаған жерлерінен екі
империяның шекарасын белгілеу жөніндегі істері және осы шешімнің бұл өлкені
ертеден қоныстанып келген көшпелі жұртты қақ бөліп жібергені, Қытайдың
қарауына түсіп қалғандардың бұдан кейінгі ахуалы. Осы оқиғадан туындаған
қасіреттердің алуан түрлері романда сенімді баяндалады. Бұдан қазақ секілді
елдің өз жерлерінде, ата қонысында жүрсе де өгейліктен құтылмағаны, бұл
халықтың көкейіндегі аңсарын ешкімнің де білгісі келмейтіні қазақ қауымының
өз ішінде ел мүддесін қорғайтын күштер мен құрылымдардың қалыптасып
үлгермегені, сол үшін оған кез келген қарулы топтасқан жасақтың зорлық
жасап үйренгені, жергілікті атқамінерлердің мансапқорлығы, бір-бірімен
алуыздығы, жұртшылық сөзін сөйлеуге қабілетті ер азаматтардың осындай қалың
қайшылықты жеңе алмай, бармағы тістеулі кетіп отыратыны тәрізді алуан
құбылыстар көрінеді.
Екі империяның арасына қағылған шекара қадалары қазақ сынды елдің бұдан
былайғы тұтастығын мүлде бөліп жіберетінін билеушілердің ешқайсысы ойлап,
бас қатырып жатпайды. Бұл ежелден көшпелі елдерді бір-бірімен қырқыстырып,
кейде көк мылтықты әскерінің күшімен жуасытып, енді бірде зұлымдықты
жергілікті сатқындардың қолымен жасап келген отаршылдардың үйреншікті әдеті
болатын. Қытай қол астына түскен қазақтардың қожасы тек маньчужур әулетінен
шыққан әкімдер ғана емес, империяның шекарасын қорғайтын әскери қауым –
халдайлардың өктемдігі де қыспақты күшейте түседі. Олар қазақтарға тек мал
жайылатын өрістерді қалдырып, сулы, нулы жерлерді тегіс өз қарауларына
алады, егін салмақ болып бірер тұма суға рұқсат сұраған қазақтарға
астамшылық көрсетеді. Саяси жағынан қолдаушысы жоқ қазақтарға қарсы
қастандық жасаушылар кейде оларға ежелгі дұшпаны қалмақтарды айдап салып,
қырғынға ұшыратып отырса, тағы бірде елдің ішінен шыққан азғын жандарды
саналы азаматтарға қарсы жұмсайды.
Романда осы кезге дейін көпшілік қауым біле бермейтін, архивтің терең
қоймаларында жасырулы жатқан бірсыпыра зұлымдықтардың да беті ашылған.
Мәселен, өткен ғасырдың алпысыншы жылдарындағы дүңген көтерілісіне қосылған
қазақтардың кейіннен көп шығынға душар болғаны, өз күшімен халық қозғалысын
баса алмайтынына көзі жеткен Шыңжаң билеушілерінің патшалық Ресейден әскери
көмек сұрағаны, Жетісудан барған Колпаковский қосындары азаттық
сұрағандарды қан жоса қылып басып тастағаны, осы әскерлердің көп уақыт сол
өлкеде тұрып, Қытай империясына болысқаны әңгімеленген. Сонымен қатар осы
кезеңде Шыңжаңның байырғы тұрғындары дүнгендер мен ұйғырлардың бірқаншасы
қазақ жеріне көшірілгені сөз болған.
Шығармада қазақ қауымының өз ішіндегі жаңалықтар мен өзгерістердің
сипатын ашу мәселесіне де кең орын берілген. Баянсыз көшпелі тіршіліктің
аумалы-төкпелілігін түсінген озық ойлы жандардың отырықшылыққа, тұрақты
қоныс – кент салуға, егін егуге, диханшылыққа бейімделуін көрсететін
суреттер де баршылық. Қазақ елінің туысқан татар, ұйғыр халықтарымен
мүдделестігін, мәдениетінің жақындығын бейнелейтін оқиғалар да өзіндік
сонылық байқатады. Ауылдарда мектеп, медресе, мешіт салу, сауда-саттық
жүргізу жайларын ойлайтын адамдардың құрамы да екшеліп шығады. Олар:
Төртауыл елінің Дәмежан, татар саудагерлері Шәнішев пен Ыбырай екінші
Диханбай, Қазақтың алғаш сауда жүргізушілерінің бірі – Бабалық, дамолда
Ешен-Сейіт т.б. Бұлардың үстем халықтар арасында жұтылып кетпей, елдің
басын құрап тұруға өздерінше әрекет жасағысы келетіндіктері Ешен-Сейіттің:
Өз тізгініңді біреуге беріп, бір патшалыққа бодан болған екенсің, ендігі
күнде әркім өзінің елдігін сақтап, азып-тозып кетпеудің қамын ойлауы керек.
Ол үшін әр халықтың ұстанған діні, ілім-білімі, сопы үйрететін мешіт-
медресесі болу шарт. Бұларсыз әрқандай қауым қараңғылық құрсауынан шыға
алмай, дінсіз жабайы тобырға айналмақ деген сөздерінен айқын танылады.
Тағдыр романында қазақтың тұрмыс-салт рәсімдерінің де көп қырлары
көрсетілген. Мұны да сөз жоқ, шығарманың ұнамды өрнектерінің қатарына қосып
айту керек.
Тек қазақ өмірімен шектеліп қалмай, Шығыс Түркістанды мекен еткен өзге
ұлттардың тарихы мен тағдырына көңіл бөлінуі шығарманың танымдық қасиетін
арттырады. Соның бірі – бұл кезге дейін қазақ оқырманына таныс емес сібе-
солаң халқы туралы мағлұматтар. Әрбір империяның шекаралық аймағын күзетіп,
отыратын негізгі кәсібі өмір бойы әскери борышты атқару болып табылатын
жауынгер күштері болатыны тарихтан мәлім. Мәселен, Ресейдің ұшы-қиыры жоқ
көп жерлерді өздеріне иемденіп алуына орыс казактарының сіңірген қызметі
ерекше ғой. Дон, Кубань, Жайық, Сібір, Жетісу казактары деп аталып
кеткендер патшалықтың отар халықтарға қырғидай тиетін содыр күші болатын.
Міне, осы секілді қарулы жасақта қытайлар да пайдаланған. Олар Шығыс
Түркістанды күшпен басып алғаннан кейін осы бір бай өлкені уысында ұстап
тұру үшін, арғы түбірі маньчжурларға жақын болып келетін сібе-солаң халқын
көшіріп әкеліп, қоныстандырған, өздеріне айрықша құқықтар берген, өлкенің
бірден-бір иесі өздерің боласыңдар деп дәріптеген. Бұл - жаулаушылардың бір
халықты екінші халыққа әдейі айдап салып отыратын ежелгі қанқұйлы тәсілі
болатын. Міне, халдайлар атанып кеткен осы жұрттың қазақтарға жасаған
қысымшылығы романда өте қиын суреттелген. Сібе-солаңнан шыққан Шихалдай,
Дохалдай секілді содырлардың сойқан істері, өркөкірек мінездері, шектен
тысқары астамдықтары нақтылы істер үстінде көрінген.
Жазушы мемлекет ішіндегі әлеуметтік топтардың ара жігін жақсы ажыратып
талдай біледі. Ол маньчжур билеушілерінің зіл қыспағын қалың хансу-қытай
халқының да көріп отырғанын көп мысалдармен дәлелдейді. Соншама көп
халықтың азғана маньчжурдан жеңіліп қалып, құлдыққа түсуінің тарихын білу
де оқырманды жаңа деректермен байытады. Қарапайым қытай адамдарының
бойындағы ұнамды қасиеттер: еңбекшілдік, кішіпейілділік, қанағатшылдық,
қарапайымдылық ЛИ-Шаңсын бейнесі арқылы нанымды ашылғанын атап өту керек.
Татар халқының объективті түрде Сахара елі үшін прогресшіл роль
атқарғаны да олардың мешіт, медресе ашуға бастаушы болғаны, сауда кәсібін
жүргізулері де табиғи құбылыс ретінде көрсетілген. Сондай-ақ отырықшы ұйғыр
халқы мен қазақтардың тағдырластығы сөз болып отырады. Шығарманың бас
қаһарманы Дәмежанның өміріне өлім қаупі төнгенде оны үйінде жасырып, достық
қолын созған ұйғыр Әсенашы болады. Аймақты билеп отырған маньчжур шонжары
Ши-амбының бейнесі де нанымды суреттелген.
Романның орталық қаһарманы Дәмежан әдебиетімізге қосылған жаңа
толыққанды бейне екені мәлім. Шығарманың басынан аяғына дейін қатысып
отыратын-бұл кейіпкердің тұлғасы жан-жақты ашылған. Оның келбеті өзі
қатарлас әкімдерден, ел басшыларынан оқшау дараланып көрінеді. Дәмежан
халық тағдырын өз замандастарының бәрінен де терең ойлайтын, дүниетанымы
кең, ел мүддесін жоғары қоя білетін жан. Қытай мемлекетінің боданы болып
отырған қазақ жұртының рухани есеюіне ол барлық ақыл, қайратын жұмсайды:
елді мөлшерсіз ауыр салықтардан арашалайды, егіншілік кәсіпті дамыту үшін
әкімдерден су сұрап, диханшылықты қолдайды, басымшылық көрсеткен
халдайлардан кек алып береді, әрбір ауылдан мектеп аштырады, мешіт
салдырады.
Бірақ халқына осыншама пайдалы қызметін сіңірген Дәмеженның өмірі
трагедиямен, оның дарға асылуымен бітеді. Мұның да өз заңдылығы бар нәрсе.
Қазақ сияқты шашыранды, тұрмыстық таяныштары тегеурінді емес, қауымдық
негіздері берік қалыптасып болмаған отар елден шыққан қайраткердің мұндай
күйге душар болмауы мүмкін емес еді. Еш заманда да үстемдік жүргізіп
отырған ел езілген халықтың бас көтеруін, одан ақылды, намысты, жігерлі
азаматтар шығуын қаламайды. Билеушілерге жағымпаз, мансапқор, өз пайдасы
үшін халқының мүддесін сатып кететіндер анағұрлым тиімді болмақ.
Дәмежан бейнесі революцияға дейінгі дәуірде патшаның зорлығына қрсы бас
көтеріп, мезгілінен ерте мерт болған көптеген тарихи қайраткерлердің
тағдырын еске салады. Бұл бейненің құр қиял жемісі болмай, өмір шындығына
құралғаны да анық байқалады. Шығыс Түркістан жерінен шыққан биік саналы
қазақ зиялыларының жиынтық тұлғасын Дәмежан басынан көре аламыз десек артық
емес.
Романда есте қаларлық тартымды, нанымды бейнелер қатары бар. Дәмежанның
әкесі Керімбай, анасы Ажар, сүйген жары Бибі, егінші Диханбай секілді
әрқайсысы өз орнында таныс-бейтаныс болып шыққан тұлғаларды атап өтуге
болады. Бір кезде палуан атағы шыққан кейннен баукеспе ұры болып Дәмежанның
қас дұшпанына айналған Байсерке, мансап үшін жанын сататын Ысқақ, ежелден
ел билеп келген төрелердің барлық айла-амалын жүргізіп отыратын Мамырбек,
қазақтан шыққан саудагер Бабалық, орыс патшасының консулы Балкашин тәрізді
бейнелердің дара келбеттері есте қалады.
Тағдыр романының құрылысына Абай жолының әсері болғаны да
аңғарылады. Қазақ көркемсөз мәдениетінің биік үлгісі болған шығарманың
мұндай ықпалы табиғи құбылыс болып көрінеді. Қ.Жұмаділов өзіндік жазу
кестесі мен мәнері қалыптасқан қаламгеріміз. Ол көбінесе өмір ағынының ішкі
тетіктерін талдауға бара бермей, істердің нәтижесін, баянын беруге шебер.
Әрбір суреткердің өз оңтайына келетіні ырғағы мен көркемдік тәсілдері
болады десек, Қабдеш те өзіндік жолын тапқан, осынысымен де қызғылықты
суреткер.
Дегенмен, шығармада кейде шұбалаңдық та аңғыралады. Автор қалайда өмір
өлкесінің әрбір қырын таныстырып өтуді әдейі мақсат еткен жерлерде бұл
айқынырақ сезіледі. Сондай-ақ бірен-саран қайталаулар (Әсет ақынға т.б.
байланысты) да кездеседі.
Тағдыр әдебиетімізде көтерілген, тарихтану, халықтану үшін аса қажетті
тақырыптардың да мол екенін өз тарапынан дәлелдейді. Қазақтың революцияға
дейінгі өмірінің айтылмаған сөздері, ақтарылмаған қатпарлары мол екені еске
түседі.
Қабдеш Жұмаділовтің Атамекен романы әр адамның өмірдегі
орны, кісілік қасиеті туралы толғандыратын туынды.
Қ. Жұмаділов бір адамдай өмірге берерін беріп, биология ғылымы саласында
игілікті еңбегінің қызығын көрген, бағы бойында қадірлі азаматын ой
мендеткен және өзін барша қаракетін қайта саралаған,күннің өзі басқаша
көрінген шешуші шағында таныстырады. Аурухана ауласы, зәресін ұшырып,
тәубесіне келтірген сұсты сырқат үрейі - өмір мен өлім туралы шындап
ойландырған жол айрығы, өткен жолының бұралаң- бұлтарысының бәрін
салмақтаған таразы. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz