Acom компьютерлік дүкенінінің ақпараттық жүйесін құру
КІРІСПЕ
І бөлім. ШАҒЫН КӘСІПОРЫНДЫ АҚПАРАТТЫҚ ЖҮЙЕМЕН ҚАМТАМАСЫЗДАНДЫРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Қазіргі кезді шағын кәсіпорындарды дамыту
1.2 Шағын кәсіпорынның ақпараттық жүйесі және оны жобалау
1.3 Шағын кәсіпорынның ақпараттық жүйе ресурстарын басқару
ІІ бөлім. ШАҒЫН КӘСІПОРЫНДЫ АҚПАРАТТЫҚ ЖҮЙЕМЕН ҚАМТАМАСЫЗДАНДЫРУДЫҢ ПРАКТИКАЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
2.1 Delphi программалау ортасы
2.2 Delphi программалау ортасында шағын кәсіпорынның ақпараттық жүйесінің программасы
2.3 «Компьютерлер дүкені» деректер қорын құру
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
І бөлім. ШАҒЫН КӘСІПОРЫНДЫ АҚПАРАТТЫҚ ЖҮЙЕМЕН ҚАМТАМАСЫЗДАНДЫРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Қазіргі кезді шағын кәсіпорындарды дамыту
1.2 Шағын кәсіпорынның ақпараттық жүйесі және оны жобалау
1.3 Шағын кәсіпорынның ақпараттық жүйе ресурстарын басқару
ІІ бөлім. ШАҒЫН КӘСІПОРЫНДЫ АҚПАРАТТЫҚ ЖҮЙЕМЕН ҚАМТАМАСЫЗДАНДЫРУДЫҢ ПРАКТИКАЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
2.1 Delphi программалау ортасы
2.2 Delphi программалау ортасында шағын кәсіпорынның ақпараттық жүйесінің программасы
2.3 «Компьютерлер дүкені» деректер қорын құру
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
Қазіргі кезде автоматтандырылған жүйелер саласындағы жобаларды басқару әдістері мен шеберлігін меңгерген жоба жетекшілері мен мамандар өте аз, сондықтан да оларға сұраныс көбеюде. Компаниялар үшін программалар мен жобалардың маңызы зор. Компаниялар программалар мен жобалардың көмегімен кірісін көбейтуі, тиімділігін арттыруы, ұсталатын шығындарды азайтуы, бизнес жоспарды оңтайландыруы мүмкін.
Соңғы кездері бизнестің барлық саласында жоба даму мен жетілдірудің құралы бола бастады. Жобалар мен программалар арқасында жаңа өнімдер, жаңа технологиялық үдерістер пайда бола бастады.
Күрделі жеке қызмет көрсетулер де жобамен бөліп көрсетіледі. Алдыңғы ғасырдың аяғында күрделі жобалар қатарына ақпараттық жүйелерді құру мен оларды ендіру қосылды. Программалық өнімді құрудың жобаларының менеджментінде менеджменттің барлық түрлеріне тән жалпы аспектілер бар. Сонымен қатар, программалық өнімді құру үдерісіне тән арнайы ерекшеліктері де бар. Бұл оқу құралында программалық жабдықтау мен программалық өнімді құру менеджментінің негізгі түсініктері қарастырылған.
Ақпараттық жүйелерді ендіру күрделі есеп болып табылады. Ақпараттық жүйелерді құру мен ендіру мультижобаға жатады, оған бірнеше жеке жобалар кіреді. Жеке жобаларға жаңа программалық өнімді құру, қызметкерлерді оқыту және т.с.с жатады.
Ақпараттық жүйелерді құру мен ендірудің жобаларын басқару күрделі есеп болып табылады, оны жобаларды басқарудың заманауи әдістемелерін қолданып шешуге болады.
Қазақстан экономикасының нарықтық қатынастарға енуі объективті түрде ақпараттық нарықтың құрылуын талап етеді. Көптеген дамыған елдерде ақпараттық нарық материалдық өндіріс пен қызмет көрсету салаларын нәтижелі түрде қамтамасыз етіп отыр. Ақпарат қазіргі кезде ұлттық стратегиялық ресурстың бір түріне айналды, және де ол айрықша тауар ретінде жалпы ұлттық өнімнің айрылмас бөлігі бола тұра, ақпараттық өнімдер мен қызметтер нарығында өз сұранысы мен ұсынысына ие.
Қазақстан Республикасы экономикасының ақпараттық аспектісінің қызмет етуі мен дамуы уақыт өте келе аса маңызды орын алуда, сондықтан экономиканың барлық нақты жағдайларын ақпараттық кеңістікте жариялау арқылы, оны Қазақстан Республикасының барлық ресурстарының тиімді әсерлесуін қамтамасыз ететін ғылымға негізделген ақпараттық технологиялардың көмегімен басқаруға мүмкіндік береді.
Көптеген кәсіпорындар нарықтық жағдайда ақпаратты кез келген мүлік секілді сақтауды, қорғауды және пайдалануды талап ететін бағалы ресурс ретінде қарастырады. Өндірістік және шаруашылық қызметті басқаруға қажетті ақпарат алу мақсатында кәсіпорын өзінің ақпараттық жүйесін құрады.
Соңғы кездері бизнестің барлық саласында жоба даму мен жетілдірудің құралы бола бастады. Жобалар мен программалар арқасында жаңа өнімдер, жаңа технологиялық үдерістер пайда бола бастады.
Күрделі жеке қызмет көрсетулер де жобамен бөліп көрсетіледі. Алдыңғы ғасырдың аяғында күрделі жобалар қатарына ақпараттық жүйелерді құру мен оларды ендіру қосылды. Программалық өнімді құрудың жобаларының менеджментінде менеджменттің барлық түрлеріне тән жалпы аспектілер бар. Сонымен қатар, программалық өнімді құру үдерісіне тән арнайы ерекшеліктері де бар. Бұл оқу құралында программалық жабдықтау мен программалық өнімді құру менеджментінің негізгі түсініктері қарастырылған.
Ақпараттық жүйелерді ендіру күрделі есеп болып табылады. Ақпараттық жүйелерді құру мен ендіру мультижобаға жатады, оған бірнеше жеке жобалар кіреді. Жеке жобаларға жаңа программалық өнімді құру, қызметкерлерді оқыту және т.с.с жатады.
Ақпараттық жүйелерді құру мен ендірудің жобаларын басқару күрделі есеп болып табылады, оны жобаларды басқарудың заманауи әдістемелерін қолданып шешуге болады.
Қазақстан экономикасының нарықтық қатынастарға енуі объективті түрде ақпараттық нарықтың құрылуын талап етеді. Көптеген дамыған елдерде ақпараттық нарық материалдық өндіріс пен қызмет көрсету салаларын нәтижелі түрде қамтамасыз етіп отыр. Ақпарат қазіргі кезде ұлттық стратегиялық ресурстың бір түріне айналды, және де ол айрықша тауар ретінде жалпы ұлттық өнімнің айрылмас бөлігі бола тұра, ақпараттық өнімдер мен қызметтер нарығында өз сұранысы мен ұсынысына ие.
Қазақстан Республикасы экономикасының ақпараттық аспектісінің қызмет етуі мен дамуы уақыт өте келе аса маңызды орын алуда, сондықтан экономиканың барлық нақты жағдайларын ақпараттық кеңістікте жариялау арқылы, оны Қазақстан Республикасының барлық ресурстарының тиімді әсерлесуін қамтамасыз ететін ғылымға негізделген ақпараттық технологиялардың көмегімен басқаруға мүмкіндік береді.
Көптеген кәсіпорындар нарықтық жағдайда ақпаратты кез келген мүлік секілді сақтауды, қорғауды және пайдалануды талап ететін бағалы ресурс ретінде қарастырады. Өндірістік және шаруашылық қызметті басқаруға қажетті ақпарат алу мақсатында кәсіпорын өзінің ақпараттық жүйесін құрады.
1. Климова Л.М. Delphi 7. Основы программирования. Решение типовых задач. –М.: Кудиц-образ, 2004. -480 с.
2. Пестриков В.М., Маслобоев А.Н. Delphi на примерах. –Спб.: БХВ-Петербург, 2005. –496 с.: ил.
3. Бен–Ари Языки программирования. Практический сравнительный анализ. –М.: Мир, 2000. –208 с.
4. Савинков В.М., Бойко В.В. Проектирование баз данных. –М.: Мир, 2002. –216 с.
5. Гринберг Ф., Гринберг Р. Самоучитель программирования на входным языке СУБД dBase. –М.: Мир, 1989.
6. Одинцов И.О. Профессиональное программирование. Системный подход. –СПб.: БХВ-Петербург, 2004. –624 с.
7. Балғабаева Л.Ш. Borland Builder. Зертханалық жұмыстарға әдістемелік нұсқаулар. Алматы, 2006;
8. Карпова Т. Базы Данных. – Санкт-Петербург,2001
9. Архангельский А.Я. Приемы программирования в Delphi на основе VCL. – М.: ООО «Бином-Пресс», 2006 г. – 944 с.: ил.
10. Благодаров А.В., Гринченко Н.Н., Овечкин Г.В. Клиент-серверные технологии баз данных. Методические указания к лабораторным работам. РГРТУ, Рязань, 2007.
11. Заренков, В. А. Управление проектами : учеб. пособие. – 2-е изд. /В. А. Заренков. – М. : АСВ, 2006.
12. Дитхелм Г. Управление проектами / Г. Дитхелм. – СПб. : Бизнес-пресса, 2003.
13. Грей, Клиффорд. Управление проектами : пер. с англ. / Клиффорд Грей, Эрик Ларсон. – М. : Дело и Сервис, 2003.
14. Разу М.Л. Управление проектом. Основы проектного управления: учебник / под ред. проф. М. Л.Разу. – М. : КНОРУС, 2006.
15. Мазур, И. И. Управление проектами : учеб. пособие / И. И. Мазур, Д. Шапиро, Н. Г. Ольдерогге; под общ. ред. И. И. Мазура. – М. : Омега-Л,2005.
16. Гагарин Л. Г., Кокорева Е. В., Б. Д., Виснадул Б. Д. Технология разработки программного обеспечения. — М.: ИД «ФОРУМ»; ИНФРА-М, 2008. – 400 с.
17. Кузубовым В.Н. Основы автоматизированных информационных систем. Обеспечение автоматизированных информационных систем: учеб. пособ. для вузов / разраб. В.Н.Кузубовым. – М: Совр. Гум. Ун-т, 2001.-102б.
18. Авдеев Р. Ф. Философия информационной цивилизации. М.: ВЛАДОС, 1994. -288б.
19. Бардовский Г. А., Извозчиков В. А. Новые технологии обучения. Вопросы терминологии //Педагогика. 1993. № 3. –С.12-13
20. Ильин Г. Педагогическая технологияи педагогическое мастерство//Новые знания.1999. № 4.–С.19-30
21. Аристов О.В. Управление качеством – М.: Инфра-М, 2006. – 240с.
22. Аккозиева, Р.С. Инструментальная среда программирования Delphi: Метод. указ. к лаб. занятиям по дисциплине "Системное программное обеспечение" (для студентов всех спец.) / Римма Сейлхановна Аккозиева; Р. С. Аккозиева, Ж. С. Айткулов; М-во образования и науки РК, КазНТУ им. К. И. Сатпаева, Ин-т информатики и инфор. технологий, Каф. информатики.- Алматы: КазНТУ, 2003.
23. Бежанова, М.М. Практическое программирование: Визуальное программирование в среде Delphi: Учеб. / Майя Михайловна Бежанова, Лариса Анатольевна Москвина; Федер. целевая программа "Гос. поддержка интеграции высш. образования и фундамент. науки на 1997-2000 гг.".- М.: Логос, 2001.- 132, [2] с.
24. Гофман, Владимир Э. Работа с базами данных в Delphi/ Владимир Э. Гофман, Анатолий Д. Хомоненко.- СПб.: BHV, 2000.- 643, [3] с.
25. Культин, Н. Основы программирования в Delphi 7/ Никита Культин.- СПб.: БХВ-Петербург, 2003.- 598 с.- (Самоучитель).
26. Найзабаева, Л.К. Основы работы с базами данных в среде Delphi 5: Метод. пособие / Лязат Кадыргалиевна Найзабаева; КазНУ им. аль-Фараби.- Алматы: Қазақ ун-ті, 2002.- 61, [2] с.
27. Фаронов, В.В. Delphi. Программирование на языке высокого уровня: учеб. для вузов / Валерий Васильевич Фаронов.- СПб.: Питер, 2006.- 639, [1] с.- (Учеб. для вузов).
28. Халықова, К.З. Программалау тілдерін оқыту. Delphi ортасы: оқу құралы / Кулира Заманбековна Халықова; К. З. Халықова, А. Р. Тұрғанбаева, Б. Ғ. Бостанов.- Алматы: Print S, 2005.- 250 б.
29. Избачков Ю., Петров В. Информационные системы: Учебник для вузов. 2-е изд. – СПб.: 2005. – 656 с.
30. Акулов О.А., Медведев Н.В. Информатика: базовый курс: учеб. пособие для студентов вузов. 2-е изд. – М.: Омега-Л, 2005.-552 с.
31. Информационные технологии в радиотехнических системах: Учеб. пособие. – 2-е изд. Васин В.А., Власов И.Б., Егоров Ю.М. и др.: Под ред. И.Б.Федорова. –М.:Изд-во МГТУ им. Н.Э.Баумана, 2004.- 708 с.
32. Киммел П. Основы визуального анализа и проектирования=UML.Универсальный язык программирования. – М.: НТ Пресс, 2008. – 272 с.
33. Королев М.А., Мишенин А.И., Хотяшов Э.Н. Теория экономических информационных систем. – 2-е изд. –М.: Финансы и статистика, 1984. – 223с.
34. Юркевич Е.В. Введение в теорию ИС, 2004г.
35. Гриценко В. Ю., Довгялло А. М., Савельева А. Я. Компьютерная технология обучения:словарь-справочник/Под редакцией К.: «Накова думка», 1992
36. Нұрғалиева Г. Қ. Электрондық оқулықтар – мұғалім мен оқушы арасындағы әрекетттестікті гуманизациялау құралы// «Информатика негіздері» республикалық журналы, №2, 2002.- 2-3 б.
37. Тажигулова А. Конструирование электронных учебников//Научно-практический журнал «Информационные технологии в Казахстане», №1, 2000.- С. 42-43.
38. Виштынецский Е. И., Кривошеев А. О. Вопросы применения информационных технологий в сфере образования и обучения//Информационныетехнологии, 1998, №2 – с. 32-36.
39. Сливина Н. А., Фомин С. С. Компьютерное учебное пособие «Высшая математика для инженерных специальностей»//КомпьютерПресс.- 1997.- №8.- с.72-77.
40. Калымов В.В., Сенин А.И. Основы теории информации. Учебное пособие. МГТУ, 1992г.
41. Избачков Ю., Петров В. Информационные системы: Учебник для вузов. 2-е изд. – СПб.: 2005. – 656 с.
42. Акулов О.А., Медведев Н.В. Информатика: базовый курс: учеб. пособие для студентов вузов. 2-е изд. – М.: Омега-Л, 2005.-552 с.
43. Королев М.А., Мишенин А.И., Хотяшов Э.Н. Теория экономических информационных систем. – 2-е изд. –М.: Финансы и статистика, 1984. – 223с.
44. Юркевич Е.В. Введение в теорию информационных систем. М.: ИД Технологии, 2004.
45. Пупкова К.А. Основы кибернетики. Теория кибернетических систем. / Под ред. К.А. Пупкова - М.:Высшая школа, 1976, 408 с.
46. Мамиконов А.Г. Основы построения АСУ: Учебник для вузов. - М.: Высшая школа,1981, 248 с.
47. Глушков В.М. Основы безбумажной информатики. - М.: Наука, 1982. - 552 с.8
48. Дмитриев В.И. Прикладная теория информации. - М.: Высшая школа, 1989.
49. Мартин Дж. Вычислительные сети и распределенная обработка данных. Т. 1, Т. 2. -М.: Финансы и статистика, 1986.
50. Ханеко В.Н. Информационные системы.-Л.: 2001.
51. Информационные управляющие системы. Сборник научных трудов Пермь: Изд-во Перм.гос.техн.ун-та, 2001 г.
52. Петров В.Н. Информационные системы.- СПб.: Питер, 2002.
53. Калымов В.В., Сенин А.И. Основы теории информации. Учебное пособие. МГТУ,1992.
54. Таненбаум Э. Современные операционные системы. СПб.: Питер, 2002.
55. Балапанов Е.К. Новые информационные технологии: 30 уроков по информатике.Алматы, 2001.
56. Атовмян И.О. Архитектура вычислительных систем. М.: МИФИ, 2002.
57. Айтчанов Б.Х. Модели и методы статического анализа и синтеза нелинейных динамических систем.- Алматы: КазНТУ, 2003.
58. Столлингс У. Операционные системы. Внутреннее устройство и принципы проектирования. М.: Вильямс, 2002.
59. Колесник Д., Полтырев Г.Ш. Курс теории информации. М.: Наука, 1982.
60. Айтчанов Б.Х. Применение ЭВМ при проектировании и исследовании автоматизированных систем управления. - Алма-Ата: КазПТИ, 1987, 28 с.
61. Наумов А.Н., Ведров А.М., Иванов В.К. Система управления БД и знаний: Справочное издание / . —М.:Финансы и статистика, 2002. -348с.
62. Корнеев В.В., Гареев А.Ф., Васютин С.В. Базы данных: интеллектуальная обработка информации. —М.:Нолидж, 2000. -352с.:ил.
2. Пестриков В.М., Маслобоев А.Н. Delphi на примерах. –Спб.: БХВ-Петербург, 2005. –496 с.: ил.
3. Бен–Ари Языки программирования. Практический сравнительный анализ. –М.: Мир, 2000. –208 с.
4. Савинков В.М., Бойко В.В. Проектирование баз данных. –М.: Мир, 2002. –216 с.
5. Гринберг Ф., Гринберг Р. Самоучитель программирования на входным языке СУБД dBase. –М.: Мир, 1989.
6. Одинцов И.О. Профессиональное программирование. Системный подход. –СПб.: БХВ-Петербург, 2004. –624 с.
7. Балғабаева Л.Ш. Borland Builder. Зертханалық жұмыстарға әдістемелік нұсқаулар. Алматы, 2006;
8. Карпова Т. Базы Данных. – Санкт-Петербург,2001
9. Архангельский А.Я. Приемы программирования в Delphi на основе VCL. – М.: ООО «Бином-Пресс», 2006 г. – 944 с.: ил.
10. Благодаров А.В., Гринченко Н.Н., Овечкин Г.В. Клиент-серверные технологии баз данных. Методические указания к лабораторным работам. РГРТУ, Рязань, 2007.
11. Заренков, В. А. Управление проектами : учеб. пособие. – 2-е изд. /В. А. Заренков. – М. : АСВ, 2006.
12. Дитхелм Г. Управление проектами / Г. Дитхелм. – СПб. : Бизнес-пресса, 2003.
13. Грей, Клиффорд. Управление проектами : пер. с англ. / Клиффорд Грей, Эрик Ларсон. – М. : Дело и Сервис, 2003.
14. Разу М.Л. Управление проектом. Основы проектного управления: учебник / под ред. проф. М. Л.Разу. – М. : КНОРУС, 2006.
15. Мазур, И. И. Управление проектами : учеб. пособие / И. И. Мазур, Д. Шапиро, Н. Г. Ольдерогге; под общ. ред. И. И. Мазура. – М. : Омега-Л,2005.
16. Гагарин Л. Г., Кокорева Е. В., Б. Д., Виснадул Б. Д. Технология разработки программного обеспечения. — М.: ИД «ФОРУМ»; ИНФРА-М, 2008. – 400 с.
17. Кузубовым В.Н. Основы автоматизированных информационных систем. Обеспечение автоматизированных информационных систем: учеб. пособ. для вузов / разраб. В.Н.Кузубовым. – М: Совр. Гум. Ун-т, 2001.-102б.
18. Авдеев Р. Ф. Философия информационной цивилизации. М.: ВЛАДОС, 1994. -288б.
19. Бардовский Г. А., Извозчиков В. А. Новые технологии обучения. Вопросы терминологии //Педагогика. 1993. № 3. –С.12-13
20. Ильин Г. Педагогическая технологияи педагогическое мастерство//Новые знания.1999. № 4.–С.19-30
21. Аристов О.В. Управление качеством – М.: Инфра-М, 2006. – 240с.
22. Аккозиева, Р.С. Инструментальная среда программирования Delphi: Метод. указ. к лаб. занятиям по дисциплине "Системное программное обеспечение" (для студентов всех спец.) / Римма Сейлхановна Аккозиева; Р. С. Аккозиева, Ж. С. Айткулов; М-во образования и науки РК, КазНТУ им. К. И. Сатпаева, Ин-т информатики и инфор. технологий, Каф. информатики.- Алматы: КазНТУ, 2003.
23. Бежанова, М.М. Практическое программирование: Визуальное программирование в среде Delphi: Учеб. / Майя Михайловна Бежанова, Лариса Анатольевна Москвина; Федер. целевая программа "Гос. поддержка интеграции высш. образования и фундамент. науки на 1997-2000 гг.".- М.: Логос, 2001.- 132, [2] с.
24. Гофман, Владимир Э. Работа с базами данных в Delphi/ Владимир Э. Гофман, Анатолий Д. Хомоненко.- СПб.: BHV, 2000.- 643, [3] с.
25. Культин, Н. Основы программирования в Delphi 7/ Никита Культин.- СПб.: БХВ-Петербург, 2003.- 598 с.- (Самоучитель).
26. Найзабаева, Л.К. Основы работы с базами данных в среде Delphi 5: Метод. пособие / Лязат Кадыргалиевна Найзабаева; КазНУ им. аль-Фараби.- Алматы: Қазақ ун-ті, 2002.- 61, [2] с.
27. Фаронов, В.В. Delphi. Программирование на языке высокого уровня: учеб. для вузов / Валерий Васильевич Фаронов.- СПб.: Питер, 2006.- 639, [1] с.- (Учеб. для вузов).
28. Халықова, К.З. Программалау тілдерін оқыту. Delphi ортасы: оқу құралы / Кулира Заманбековна Халықова; К. З. Халықова, А. Р. Тұрғанбаева, Б. Ғ. Бостанов.- Алматы: Print S, 2005.- 250 б.
29. Избачков Ю., Петров В. Информационные системы: Учебник для вузов. 2-е изд. – СПб.: 2005. – 656 с.
30. Акулов О.А., Медведев Н.В. Информатика: базовый курс: учеб. пособие для студентов вузов. 2-е изд. – М.: Омега-Л, 2005.-552 с.
31. Информационные технологии в радиотехнических системах: Учеб. пособие. – 2-е изд. Васин В.А., Власов И.Б., Егоров Ю.М. и др.: Под ред. И.Б.Федорова. –М.:Изд-во МГТУ им. Н.Э.Баумана, 2004.- 708 с.
32. Киммел П. Основы визуального анализа и проектирования=UML.Универсальный язык программирования. – М.: НТ Пресс, 2008. – 272 с.
33. Королев М.А., Мишенин А.И., Хотяшов Э.Н. Теория экономических информационных систем. – 2-е изд. –М.: Финансы и статистика, 1984. – 223с.
34. Юркевич Е.В. Введение в теорию ИС, 2004г.
35. Гриценко В. Ю., Довгялло А. М., Савельева А. Я. Компьютерная технология обучения:словарь-справочник/Под редакцией К.: «Накова думка», 1992
36. Нұрғалиева Г. Қ. Электрондық оқулықтар – мұғалім мен оқушы арасындағы әрекетттестікті гуманизациялау құралы// «Информатика негіздері» республикалық журналы, №2, 2002.- 2-3 б.
37. Тажигулова А. Конструирование электронных учебников//Научно-практический журнал «Информационные технологии в Казахстане», №1, 2000.- С. 42-43.
38. Виштынецский Е. И., Кривошеев А. О. Вопросы применения информационных технологий в сфере образования и обучения//Информационныетехнологии, 1998, №2 – с. 32-36.
39. Сливина Н. А., Фомин С. С. Компьютерное учебное пособие «Высшая математика для инженерных специальностей»//КомпьютерПресс.- 1997.- №8.- с.72-77.
40. Калымов В.В., Сенин А.И. Основы теории информации. Учебное пособие. МГТУ, 1992г.
41. Избачков Ю., Петров В. Информационные системы: Учебник для вузов. 2-е изд. – СПб.: 2005. – 656 с.
42. Акулов О.А., Медведев Н.В. Информатика: базовый курс: учеб. пособие для студентов вузов. 2-е изд. – М.: Омега-Л, 2005.-552 с.
43. Королев М.А., Мишенин А.И., Хотяшов Э.Н. Теория экономических информационных систем. – 2-е изд. –М.: Финансы и статистика, 1984. – 223с.
44. Юркевич Е.В. Введение в теорию информационных систем. М.: ИД Технологии, 2004.
45. Пупкова К.А. Основы кибернетики. Теория кибернетических систем. / Под ред. К.А. Пупкова - М.:Высшая школа, 1976, 408 с.
46. Мамиконов А.Г. Основы построения АСУ: Учебник для вузов. - М.: Высшая школа,1981, 248 с.
47. Глушков В.М. Основы безбумажной информатики. - М.: Наука, 1982. - 552 с.8
48. Дмитриев В.И. Прикладная теория информации. - М.: Высшая школа, 1989.
49. Мартин Дж. Вычислительные сети и распределенная обработка данных. Т. 1, Т. 2. -М.: Финансы и статистика, 1986.
50. Ханеко В.Н. Информационные системы.-Л.: 2001.
51. Информационные управляющие системы. Сборник научных трудов Пермь: Изд-во Перм.гос.техн.ун-та, 2001 г.
52. Петров В.Н. Информационные системы.- СПб.: Питер, 2002.
53. Калымов В.В., Сенин А.И. Основы теории информации. Учебное пособие. МГТУ,1992.
54. Таненбаум Э. Современные операционные системы. СПб.: Питер, 2002.
55. Балапанов Е.К. Новые информационные технологии: 30 уроков по информатике.Алматы, 2001.
56. Атовмян И.О. Архитектура вычислительных систем. М.: МИФИ, 2002.
57. Айтчанов Б.Х. Модели и методы статического анализа и синтеза нелинейных динамических систем.- Алматы: КазНТУ, 2003.
58. Столлингс У. Операционные системы. Внутреннее устройство и принципы проектирования. М.: Вильямс, 2002.
59. Колесник Д., Полтырев Г.Ш. Курс теории информации. М.: Наука, 1982.
60. Айтчанов Б.Х. Применение ЭВМ при проектировании и исследовании автоматизированных систем управления. - Алма-Ата: КазПТИ, 1987, 28 с.
61. Наумов А.Н., Ведров А.М., Иванов В.К. Система управления БД и знаний: Справочное издание / . —М.:Финансы и статистика, 2002. -348с.
62. Корнеев В.В., Гареев А.Ф., Васютин С.В. Базы данных: интеллектуальная обработка информации. —М.:Нолидж, 2000. -352с.:ил.
Пән: Автоматтандыру, Техника
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 65 бет
Таңдаулыға:
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 65 бет
Таңдаулыға:
Диплом жұмысы
Acom компьютерлік дүкенінінің ақпараттық жүйесін құру
КІРІСПЕ
Қазіргі кезде автоматтандырылған жүйелер саласындағы жобаларды басқару
әдістері мен шеберлігін меңгерген жоба жетекшілері мен мамандар өте аз,
сондықтан да оларға сұраныс көбеюде. Компаниялар үшін программалар мен
жобалардың маңызы зор. Компаниялар программалар мен жобалардың көмегімен
кірісін көбейтуі, тиімділігін арттыруы, ұсталатын шығындарды азайтуы,
бизнес жоспарды оңтайландыруы мүмкін.
Соңғы кездері бизнестің барлық саласында жоба даму мен жетілдірудің
құралы бола бастады. Жобалар мен программалар арқасында жаңа өнімдер, жаңа
технологиялық үдерістер пайда бола бастады.
Күрделі жеке қызмет көрсетулер де жобамен бөліп көрсетіледі. Алдыңғы
ғасырдың аяғында күрделі жобалар қатарына ақпараттық жүйелерді құру мен
оларды ендіру қосылды. Программалық өнімді құрудың жобаларының
менеджментінде менеджменттің барлық түрлеріне тән жалпы аспектілер бар.
Сонымен қатар, программалық өнімді құру үдерісіне тән арнайы ерекшеліктері
де бар. Бұл оқу құралында программалық жабдықтау мен программалық өнімді
құру менеджментінің негізгі түсініктері қарастырылған.
Ақпараттық жүйелерді ендіру күрделі есеп болып табылады. Ақпараттық
жүйелерді құру мен ендіру мультижобаға жатады, оған бірнеше жеке жобалар
кіреді. Жеке жобаларға жаңа программалық өнімді құру, қызметкерлерді оқыту
және т.с.с жатады.
Ақпараттық жүйелерді құру мен ендірудің жобаларын басқару күрделі есеп
болып табылады, оны жобаларды басқарудың заманауи әдістемелерін қолданып
шешуге болады.
Қазақстан экономикасының нарықтық қатынастарға енуі объективті түрде
ақпараттық нарықтың құрылуын талап етеді. Көптеген дамыған елдерде
ақпараттық нарық материалдық өндіріс пен қызмет көрсету салаларын нәтижелі
түрде қамтамасыз етіп отыр. Ақпарат қазіргі кезде ұлттық стратегиялық
ресурстың бір түріне айналды, және де ол айрықша тауар ретінде жалпы ұлттық
өнімнің айрылмас бөлігі бола тұра, ақпараттық өнімдер мен қызметтер
нарығында өз сұранысы мен ұсынысына ие.
Қазақстан Республикасы экономикасының ақпараттық аспектісінің қызмет
етуі мен дамуы уақыт өте келе аса маңызды орын алуда, сондықтан
экономиканың барлық нақты жағдайларын ақпараттық кеңістікте жариялау
арқылы, оны Қазақстан Республикасының барлық ресурстарының тиімді
әсерлесуін қамтамасыз ететін ғылымға негізделген ақпараттық
технологиялардың көмегімен басқаруға мүмкіндік береді.
Көптеген кәсіпорындар нарықтық жағдайда ақпаратты кез келген мүлік
секілді сақтауды, қорғауды және пайдалануды талап ететін бағалы ресурс
ретінде қарастырады. Өндірістік және шаруашылық қызметті басқаруға қажетті
ақпарат алу мақсатында кәсіпорын өзінің ақпараттық жүйесін құрады.
Ақпараттық жүйе – бұл экономикалық объектті басқаруға қажетті ақпаратты
жинау, сақтау, жаңарту, өңдеу, қайта өңдеу және оны сыртқа шығару жүйесі.
Шағын кәсіпорынның ақпараттық жүйесінің қазіргі нарығы өте үлкен
қарқынмен дамуда. Оның даму тенденциясын келесідей факторлар арқылы
айқындауға болады:
• біріншісі Қазақстан Республикасының экономикалық басқару
құрылымдарын қайта құрумен және қайта ұйымдастырумен, яғни
көптеген шағын кәсіпорындардың, фирмалардың және әр түрлі мүлік
нысанындағы банктердің пайда болуымен байланысты;
• екіншісі – бұл қарқынды түрде дербес компьютерлер мен
программалық өнімдердің сырттан әкелінуі;
• үшіншісі – бұл телекоммуникация құралдарын пайдалану арқылы
техникалық және программалық-ақпараттық платформалардың
енгізілуіне негізделген жаңа ақпараттық технологиялардың пайда
болуы.
Зерттеу жұмысының өзектілігі. Дипломдық жұмыстың тақырыбы шағын
кәсіпорын үшін ақпараттық жүйе құрумен байланысты. Бұл жобаның өзектілігі
компьютерлік дүкен үшін маңыздылығы бар ақпараттық жүйенің құрылуында,
себебі ол менеджердің жұмысын автоматтандыруға, яғни жұмыс көлемін едәуір
азайтуға және жылдамдатуға мүмкіндік береді. Сонымен қатар құжат айналымы
көлемін азайтады және еңбекөнімділігін жоғарылатуға көмектеседі.
Зерттеу жұмысында қарастырылатын негізгі мәселелелер:
• техникалық тапсырма жасау, кіріс және шығыс деректер құрылымын
анықтау;
• ақпараттық жүйені жобалау кезеңін ұйымдастыру;
• ақпараттық жүйенің деректер қорын құру;
• Компьютерлік дүкен ақпараттық жүйесін сынау және сүйемелдеу.
Зерттеу жұмысының мақсаты шағын кәсіпорын үшін ақпараттық жүйе, жеке
жағдайда Acom компьютерлік дүкенінінің ақпараттық жүйесін құру болып
табылады.
Зерттеу нысаны болып Acom компьютерлік дүкені алынды.
Зерттеу пәні компьютерлік дүкендегі тауарларды есепке алу үдерісі
болып табылады.
Зерттеудің болжамы. Компьютерлік дүкендегі тауарларды деректер қорына
тіркеуге мүмкіндік береді және қажет жағдайда қоданушы өзіне қажетті
деректі іздеу батырмасы арқылы ала алады.
Зерттеудің міндеттері. Есепке алу мен бақылауға мүмкіндік беретін
қосымшаны құру дипломдық жұмыстың міндеті болып табылады.
Зерттеудің теориялық және әдістемелік негізін ақпараттық жүйені құру
мәселеге байланысты шетелдік және отандық авторлардың ғылыми еңбектері,
техникалық тапсырманың нұсқаулығы, ғылыми конференциялар маетриалдары,
стандарттар, Интернет жүйесінен алынған материалдар құрайды.
Зерттеу әдістері. Зерттеу жұмыстарының теориялық және практикалық
тұрғыдан жүзеге асыруда технологиялық әдістер қолданылады.
Зерттеудің практикалық маңыздылығы. Acom компьютерлік дүкенінінің
ақпараттық жүйесін құрып және оны компанияға ендіру болып табылады.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы Acom компьютерлік дүкенінінің ақпараттық
жүйесін құру және оның әдістемелік негізін қалау болып табылады.
Диплом жұмысының құрылымы мен көлемі. Дипломдық жұмыс кіріспеден, екі
бөлімнен, қорытындыдан және әдебиеттер тізімінен және қосымшалардан тұрады.
Дипломдық жұмыстың бірінші бөлімінде шағын кәсіпорынды ақпараттық
жүйемен қамтамасыздандырудың теориялық негіздері қарастырылады.
Дипломдық жұмыстың екінші бөлімінде Delphi программалау ортасында
шағын кәсіпорынның ақпараттық жүйесін құру технологиялары қарастырылады.
І бөлім. Шағын кәсіпорынды ақпараттық жүйемен қамтамасыздандырудың
теориялық негіздері
1.1 Қазіргі кезді шағын кәсіпорындарды дамыту
Шағын кәсіпорын кәсіпкерліктің бір бөлігі болып табылады, бұдан шағын
кәсіпкерлік шағын кәсіпорындардың жиынтығын құрайтын экономиканың ерекше
секторы немесе нарықтық қатынастар жағдайында өндірістің ерекше қоғамдық
формасы екендігі анықталды. Демек, шағын өндіріс- ол өндірістің ұйымдастыру-
техникалық жағын сипаттаса, шағын кәсіпкерлік оның әлеуметтік-экономикалық
(өндірістік қатынастар) жағын сипаттайды және осы жағынан жоғарыда аталған
бизнес түсінігі мен сәйкес келеді.
Шағын және орта кәсіпорын халық шаруашылығын дамытуға, әлеуметтік
проблемаларды шешуге, жұмыспен қамтылған қызметкерлер санын ұлғайтуға
айтарлықтай әсер етеді. Жұмыс істейтіндердің саны бойынша, өндірілетін және
сатылатын тауарлардың, орындалатын жұмыстар мен қызметтердің көлемі бойынша
шағын және орта кәсіпкерлік субъектілері жекелеген облыстарда жетекші рөл
атқарады. Сондықтан кәсіпкерлікті мемлекеттік қолдау проблемасы қазіргі
уақытта өте өзекті болып табылады. Қалыптасқан жағдайда мемлекет пен
бизнестің әріптестігі негізінде кәсіпкерлік қаржылай және қаржылай емес
қолдаудың экономиканың экспортқа бағдарланған шикізат емес секторларын
дамытуды ынталандыруға бағытталған саясатын қайта қарау талап етіледі [1].
Шағын фирмалардың ірі фирмалар мен салыстырғанда экономикалық
тимділігі жергілікті нарыққа жақындығы, клиенттердің (тұтынушылардың)
сұранысына икемділігі, шағын мөлшерде өндіруі. Шағын кәсіпорынға, өндіріске
өндірістік және дербес тұтынудың сұранысының бөлінуімен байланысты
өркендейді.
Шағын және орта дәрежелі деңгейдегі бизнес экономиканы жетілдіруге
септігін тигізеді: бәсекелестік орта өркендейді, қосымша жұмыс орны пайда
болады, тұтыну секторы ұлғаяды.
Шағын кәсіпорындардың дамуы нарықты тауар және қызметтермен
толықтырады, экспорттың потенциалын арттырады және жергілікті шикізат
ресурстарын тиімді пайдалануға мүмкіндік жасайды. Шағын кәсіпорын
дүниежүзінде маңызды орын алады. Ол тек қана тұтыну сферасында емес, сол
сияқты кейбір бөлек үзелдер мен механизімдерді шығару жағдайында немесе
полуфабрикаттар өндіріп негізгі басты өндірісті қамтамасыз етуде маңызды
орын алады. Шағын кәсіпкерлік субъектілері жеке адамдар болуы да мүмкін.
Шағын кәсіпорын барлық халық шаруашылық салаларында жұмыс істейді. Ол
қызметтер бір немесе бірнеше түрде болуы мүмкін. Бірақ ескеретін жағдай
кейбір тауарларды шығару, қызмет атқару тек мемлекеттік кәсіпорындарға
жүктеледі, ал кейбір атқару тек мемлекеттік кәсіпорындарға жүктеледі, ал
кейбір тауарларды өндіру үшін арнайы ұлықсат (лицензия) керек етеді.
Шағын кәсіпорын өзінің шаруашылық әрекетінде дербестік мүмкіндігі бар:
өндірген тауарын, салық төлемдерінен қалған пайдасын пайдалана алады.
Шаруашылық іс-әрекетіндегі басты жағдай – жоспарлау.
Шағын кәсіпорын өзінің жеке пайдасын арттыру мақсатында және кәсіпорынның
өндірістік мүмкіндігіне қарай сұраныс бар тауарлар шығару мен қызметтер
атқару үшін өзінің әлеуметтік дамуы негізінде жұмыстарын алдын ала
жоспарлауы керек. Жоспардың негізінде (бизнес-жоспар) тауар алушылармен
және шикізат, материалдар сататын кәсіпорындармен, өндіріске керекті
өнімдермен жабдықтар туралы шарттар болуы керек.
Шағын кәсіпорын өзінің өндірген тауарларына, көрсеткен қызметтеріне бағаны
тағайындайды немесе шарт бойынша келісілген бағамен сатады [2].
Шағын кәсіпорындар ғылыми – техникалық жетістіктерді қабылдауға
анағұрлым қабілетті, нарықтағы сұраныс өзгерісіне оңай бейімделеді. Сондай
– ақ ірі кәсіпорындарға тауарлар жеткізу мен қызмет көрсету құқығы үшін
өзара бәсекеге барады, мұның өзі олардың тұрақты табыстарына кепілдік
береді. Олар ірі кәсіпорындардың орнықтылығын және өндірістік
этаптандырылуын қамтамасыз етіп, монополистік бағытқа қарсы әрекет береді.
Шағын бизнес нарыққа консалтингтік, брокерлік, маклерлік, делдалдық,
жарнама, қолданбалы зерттеу жұмыстары бойынша қызмет көрсетумен қамтамасыз
етіліп, белсенді рөл атқарады [3].
Шағын кәсіпкерлікті дамытудың экономикалық даму механизмін және
кәсіпкерлік құрылымдарын іске қосудың қолайлы жағдайларын қамтамасыз ету
мақсаты бір жағынан, тұтастай экономиканы көтеру үшін республика мен
аймақтарда кәсіпкерлер тарапынан ынталылық, жаңалық енгізу, және екінші
жағынан, жекелей кәсіпкерліктің аясында белсенділік жағдайларын арттыруға
бейімделуі тиіс.
Жаңа жұмыс орындарын құру бойынша әрекетті қолдау және шағын
кәсіпкерлікті дамытуға ықпал жасау ауыл тұрғындарын жұмыспен қамту және
жұмыссыздықты қысқартуды қамтамасыз етудегі басымдықтардың бірі. Ұсақ
шаруашылық бірліктерін ұйымдастыру қазіргі жағдайда тұралап бара жатқан
ауылдарды біртіндеп жандандыруда алғышарттар болып табылады. Осындай
ауылдық жерлерде шағын кәсіпорындарды құру және олардың жергілікті
халықтың қажеттіліктерін қамтамасыз етуі, жергілікті шикізат пен
материалдарға бағытталуы сол ауылдардың экономикалық және әлеуметтік
жағынан қайта жаңғыруына ықпалын тигізген болар еді.
1.2 Шағын кәсіпорынның ақпараттық жүйесі және оны жобалау
Ақпараттық жүйелер (ағылш. Information systems; қысқаша: IS) –
деректерді тарату, құру, өңдеу, фильтрлеу, жинауға адамдар мен
компанияларға қажетті техникалық құрал-жабдықтар мен программалық
жабдықтау. Қойылған мақсатқа жету жолында ақпаратты сақтау, өңдеу және
басқаларға беру үшін пайдаланылатын құралдардың, әдістердің және адамдардың
өзара байланысты жиыны, пайдаланушылардың сұрауы бойынша ақпаратты
сақтауға, іздестіруге және беруге арналған жүйе; деректер базасы мәтінінің
мағыналық бөлігіңде — деректерді сақтау және олармен амал-әрекет жасауға
арналған белгілі бір жүйенің формальды толықтығын құрайтын тұжырымды схема,
ақпараттық база және ақпараттық процессор.
Ақпараттық жүйені құрудың негізгі мақсатына сәйкес ақпараттық жүйенің
мәселелері:
- жұмыстың жеделдігін және қызметкерлердің еңбегінің өнімділігін
қамтамасыз ету;
- берілетін деректердің шынайы және нақты болуы;
- тапсырушының сұранысы бойынша деректерді алу жеделдігін қамтамасыз
ету;
- берілетін ақпараттың сенімділігі мен қорғалуы бойынша талаптар
кешенін орындау.
Ақпараттық жүйе күрделі жүйе болып табылады. Ол ақпараттық жүйе
жобасынан және ақпаратты- есептеу жүйесінен тұрады. Ақпараттық жүйе жобасы
Ақпараттық жүйені құру мен жұмыс істетудің барлық мәселелері қарастырылған
техникалық құжат. Ақпаратты-есептеу жүйесі – бұл ақпараттық жүйе жобасын
жұмыс істетуге арналған техникалық кешен.
Ақпараттық жүйенің құрылымы– бұл ақпараттық жүйенің элементтері мен
ішкі жүйелерінің өзара байланыстарының ішкі кеңістіктегі уақытша тұрақты
бір тәртіппен құрылуының арқасында, сол ішкі жүйелердің функционалдық
міндетінің анықтала түсуі және олардың сыртқы ортамен байланысы.
Ақпараттық жүйелер құрылымы бойынша функционалды және жабдықтаушы
бөлімнен тұрады [4]:
Сурет 1. Ақпараттық жүйе құрылымы
Ақпараттық жүйенің функционалды бөлімі-бұл басқарудың мағыналы
бөлігінен тұратын ішкі жүйелер жиынтығы.
Ақпараттық жүйенің жабдықтаушы бөлімі-бұл жүйені жұмыс істетуге
қажетті шарттардың жиынтығы.
Техникалық жабдықтау–бұл ақпараттық жүйені жұмыс істетуде қолданылатын
техникалық жабдықтар жиынтығы.
Сурет 2. Техникалық жабдықтау құрылымы
Ақпаратты дайындау, жинау және тіркеу құралдары алғашқы ақпараттарды
ақпараттық тасығыштарға бекітуге арналған.
Ақпаратты өңдеу құралдары алғашқы мәліметтерді түрлендіру қызметін
атқарады. Ақпаратты беру құралдары машиналық тасығыштарға жазу үшін
қолданылады. Ақпаратты тапсыру құралдары ақпараттарды серверлерге немесе
оларды қолданатын орындарға жеткізуге арналған. Ұйымдастыру техника
құралдарына ақпаратты қорғау, бейнелеу құралдары кіреді.
Техникалық жабдықтаудың ақпараттық жүйесі келесі талаптарды
қанағаттандыруы керек:
- ақпараттық есептерді максималды автоматтандыру;
- мәліметтерді іздеу, жылдам енгізу және жоғары өнімділікті қамтамасыз
ету;
- функционалды сенімді болу;
- сұхбаттық режимде ақпаратты өндіру;
- программамен қамтамасыз етуді, өңдеуді және техникамен қызмет
көрсетуді жеңілдететін техника құралдарымен қамтамасыз ету.
Математикалық жабдықтау– ақпаратты өңдеудің алгоритмінің үлгісі және
математикалық әдістердің жиынтығы.
Математикалық жабдықтаудың ақпараттық жүйесі нақты есептерді шығару
үшін арналған. Математикалық жабдықтаудың ақпараттық жүйесінің негізгі
талаптарына келесілер жатады:
• математикалық әдістер мен алгоритмдерді қолдану;
• шешімнің тұтастылығын және бір мағыналығын қамтамасыз ету;
• программалау тілінде есеп шешімінің алгоритмдерін бейнелеуге
максималды қолдану мүмкіндігі;
• есептердің функционалды өзара байланысын қамтамасыз ету.
Программалық жабдықтау деп техникалық жабдықтау жабдығын жұмыс
істетуді жабдықтайтын, ақпараттық жүйенің қызметін жүзеге асыратын
программаның бірігуі, ол математикалық жабдықтау негізінде құрастырылып
және оның нақты жұмыс істейтін пішіні болады.
Программалық жабдықтау келесі талаптарды қанағаттандыруы керек:
• программалық жабдықтаудың ең маңызды талаптары болып табылатын
сенімділікті, әрбір ақпаратты максималды қорғау мүмкіндігі;
• қолайлылықты, яғни программалық жабдықтау компьютерлік программалармен
жұмыс істей алатын пайдаланушыларға есептелуі тиіс;
• жеңіл меңгерілуі, яғни жұмыс жасауға қолайлы болуы тиіс.
Сурет 3. Программалық жабдықтау құрылымы
Жалпы программалық жабдықтау– бұл жабдықтаудың кең көлемдегі
қолданушыларға есептелген және ақпаратты өңдеу есебінде жиі кездесетін
есептеу кезеңінің және–немесе шешімін ұйымдастыруға арналған
программалардың бірігуін бейнелейтін ақпараттық жүйенің программалық
жабдықтаудың бөлімі.
Арнайы программалық жабдықтау- нақты мәселелерді шешуге және жеке
функцияларды орындауға арналған программалық жабдықтау.
Ақпараттық жабдықтау – бұл ақпараттық жүйелерде қолданылатын ақпаратты
жіктеудің және шартты белгілеудің бірыңғай жүйелері мен құжаттарының және
ақпараттық массивтердің үйлестірілген жүйелерінің бірігуі. Ақпаратпен
жабдықтаудың негізгі міндетіне ақпаратты сақтау мен жинау, ақпараттар
қорына өзгерістер енгізу, басқару шешімдерін қабылдау үшін шығыс
ақпараттарды беру жатады.
Ақпараттық жүйені жүзеге асыру үшін құрамын, құрылымын және ақпараттық
жабдықтауды ұйымдастыру қағидасы келесі талаптарды қанағаттандыруы тиіс:
- мәліметтердің қарама–қарсылығының болмауы;
- ақпаратты тіркеу және қайтадан жинаудың болмауы;
- ақпараттың түсуінің жеткіліктілігі;
- кіріс ақпаратының нақтылығы және ыңғайлылығы;
- қайталанған сақталған мәліметтердің азаюы;
- мәліметтерді өңдеуге кететін уақыттың азаюы;
- мәліметтер қорының ұлғаю мүмкіндігі;
- басқару деңгейінде шешім қабылдауға қажетті ақпараттың жеткіліктілігі;
- ақпаратты сақтау сенімділігі;
Сурет 4. Ақпараттық жабдықтау құрылымы
Нормативті–анықтамалық құжаттар келесі талаптарға жауапты болуы тиіс:
• барлық бөлімдерге мәліметтердің бір мағыналығының көрсетілуі;
• нормативті–анықтамалық ақпараттардың шынайылығы және
толықтығы.
Нормативті–анықтамалық құжаттарға толтыру, енгізу, түзетулер
(корректировка) жүргізуге болады.
Жедел ақпарат қазіргі уақыттағы объектілер күйін көрсетеді, яғни
өңделмеген ақпарат, ол келесіге жауапты болуы тиіс:
• ақпараттардың толықтығын және бір мағыналығын қамтамасыз ету;
• құжаттар жүйесінің даму мүмкіндігі;
• құжаттардың ақпаратпен сыйымдылығын қамтамасыз ету;
• ақпараттың қайталанбауы.
Құқықтық жабдықтау–ақпараттық жүйелерді құқықтық жағынан қорғайтын
нормативтік актілердің жиынтығы.
Лингвистикалық жабдықтау- ақпаратты автоматты түрде өңдеудің
тиімділігін арттыру және адамның техникалық құралдармен байланысын
жеңілдету үшін қолданылатын тілдік құралдардың, тілді қалыптастыру
ережелерінің жиынтығы.
Ұйымдастырумен жабдықтау дегеніміз ақпараттық жүйелерді құру
(жобалау) мен жұмыс істеуге арналған шаралардың, әдістері мен жабдықтардың
жиынтығы.
Ақпараттық жүйелерді әр түрлі белгілері бойынша классификациялауға
болады. Ақпараттық жүйелер төмендегі белгілер бойынша:
• басқару процесстерінің түрлері
• ақпараттық процесстерді автоматтандыру дәрежесі
• есептеу ресурстарын бөлу тәсілі
• функционалды белгісі.
Басқару процесстерінің түрлері бойынша ақпараттық жүйелер бөлінеді:
1. Технологиялық процесстерді басқарудың ақпараттық жүйелері әр түрлі
технологиялық процесстерді автоматтандыруға арналған. Ол иерархиялы
жүйе түрінде беріледі.
2. Ұйымды басқарудың ақпараттық жүйелері басқарушы органның функциясын
автоматтандыру үшін арналған. Жүйенің негізгі функциясына бақылау,
реттеу, есепке алу, жоспарлау, талдау және де басқа экономикалық
есептер жатады.
3. Интегрирленген ақпараттық жүйелер ғылыми зерттеу және жобалау
жұмыстарын автоматтандыру үшін арналған және экономикалық объектіні
функцияландырудың барлық циклін қамтиды.
4. Корпоративті ақпараттық жүйелер корпорацияны басқарудың барлық
функцияларын автоматтандыруға арналған.
5. Оқытудың ақпараттық жүйелері білім саласында мамандарды дайындау үшін
және қызметкерлердің біліктілігін жоғарылату үшін қолданылады.
Ақпараттық процесстерді автоматтандыру дәрежесі бойынша ақпараттық
жүйелер бөлінеді:
• қолмен атқарылатын ақпараттық жүйелер барлық операциялардың алдын-ала
жасалған әдістеме көмегімен орындалуымен және ақпаратты өңдеу
жабдықтарының жоқ болуымен сипатталады.
• автоматтандырылған ақпараттық жүйелер басқару шешімдерін қабылдауға
қажетті ақпаратты жинау, өңдеу, сақтау және беруді қамтамасыз ететін
жүйе.
• автоматты ақпараттық жүйелер ақпаратты өңдеудің барлық функцияларын
адамның көмегінсіз автоматты түрде орындайды, тек бақылау функциясын
ғана адам бақылайды.
Есептеу ресурстарын бөлу тәсілі бойынша ақпараттық жүйелер екіге
бөлінеді: жергілікті, бөлінген. Жергілікті жүйеде тек бір электронды
есептеу машиналары қолданылады, ал бөлінген жүйеде желімен байланысқан
бірнеше компьютерлер қолданылады. Бөлінген жүйеде қолданушылар бір
мәліметтер қорын қолданады [5].
Функционалды белгісі бойынша ақпараттық жүйелер бөлінеді: мәліметтреді
өңдеу жүйесі, ақпаратты іздеу жүйесі, басқарудың автоматтандырылған жүйесі.
Мәліметтерді өңдеу жүйесі ақпараттарды жинайды, өңдейді, түрлендіреді
және сақтайды. Мәліметтерді өңдеу жүйесі жалақыны есептеу, статистикалық
есептерді шешу, оңтайландыру әдістерінің математикалық есептерін шешу
функцияларын орындайды.
Ақпаратты іздеу жүйесі шешім қабылдаушы тұлғаға ақпаратты беруге және
оны сақтауға арналған.
Басқарудың автоматтандырылған жүйесі басқару шешімдерін мамандармен
бірге қабылдауға арналған жүйе. Бұл жүйеге сараптау жүйесі жатады.
Басқарудың әр түрлі деңгейлері мен салаларына қызмет көрсететін
ақпарат жүйесінің айырмашылығына қарамай, олар келесі ерекшеліктермен
сипатталады:
- ақпараттың негізгі құрлымдық өлшем бірлігін негізгі көрсеткіштер
мен құжаттарды өңдеуге бағытталуы;
- Деректерді үлгілік (модульдік) өңдеу мен есеп айырысу-есептеу
кезеңінің байланыстылығы;
- уақытқа қарай есептер мен оның шешімдерін қажетті Деректермен
жабдықтау;
- уақытша іс тәжірбиелермен әлемдік-ұйымдастыру құрлымдарына
басқарылатын жүйені қатар тізу қажеттілігі.
Қазіргі уақытта әртүрлі мақсатта қолданылатын ақпараттық жүйенің
көптеген саны қызмет етеді. Олардың бір-бірінен өзгешелігі келесі
белгілермен түрленеді:
- басқару объектісінің сипаттамасымен;
- ақпараттық жүйені тұрғызу мен жұмыс істеудің жинақталған
тәжірибесімен;
- басқару және басқарушы жүйелерінің құрылымымен;
- деректерді жинауда, өткізіп беруде және өңдеуде қолданылатын
жабдықтармен;
- ақпараттық жүйенінің басқару объектісінің жетекшілік тұрғысымен
және т.б.
Ақпараттық жүйелердің негізгі функцияларына ақпараттық ресурстарды
жинау, тіркеу, сақтау, өңдеу функциялары, сонымен қатар қолданушылардың
сұраныстарын қанағаттандыру функциялары жатады.
Жинау және тіркеу функциялары пәндік сала туралы ақпаратты алуды
қамтамасыз етеді. Функцияны іске асыру ақпарат көзінен тәуелді. Ақпарат
көзі ретінде электронды және қағаз түріндегі тасығыштарды алуға болады. Осы
функциялар ақпараттарды бақылауды, сығуды, конвертация жасауды қамтамасыз
ету қажеттілігі байланысты. Ақпаратты бақылауды қамтамасыз ету – бұл
бірнеше ақпарат көзін қолданғанда деректерді ақпараттық жүйеге жүктеуді
дайындау және деректерді өңдеу стадиясы.
Өңдеу стадиясына деректерді сүзгіден өткізу процедурасы, верификация,
ақпараттың сапасын жақсарту процедуралары жатады. Сүзгіден өткізу
нәтижесінде ақпарат қорынан қажетті ақпаратты таңдау жүргізіледі.
Верификация ақпараттың сенімділігін және толықтылығын қамтамасыз етеді.
Конвертация жасау ақпараттық жүйедегі бір форматтағы деректерді басқа
форматтағы еректерге түрлендіру.
Ақпараттық жүйені жүзеге асыру үшін құрамын, құрылымын және ақпараттық
жабдықтауды ұйымдастыру қағидасы келесі талаптарды қанағаттандыруы тиіс:
- деректердің қарама–қарсылығының болмауы;
- ақпаратты тіркеу және қайтадан жинаудың болмауы;
- ақпараттың түсуінің жеткіліктілігі;
- кіріс ақпаратының нақтылығы және ыңғайлылығы;
- қайталанған сақталған деректердің азаюы;
- деректерді өңдеуге кететін уақыттың азаюы;
- деректер қорының ұлғаю мүмкіндігі;
- басқару деңгейінде шешім қабылдауға қажетті ақпараттың жеткіліктілігі;
- ақпаратты сақтау сенімділігі;
Ақпараттық жүйелер икемділік, сенімділік, тиімділік, қауіпсіздік
талаптарына жауап беруі тиіс.
Кәсіпорынның жаңа талаптарына, жаңа шарттарына байланысты ақпараттық
жүйелердің икемделуі икемділік қасиетіне тән. Егер ақпараттық жүйелерді
құру кезінде құжаттандыру әдістері мен жалпыға бірдей жабдықтарды
қолданатын болса, онда бұл шарт орындалады. Жүйені модернизациялауға болады
деген сөз, яғни жүйеге ақпараттық жүйені құрушылар өзгерістер енгізе алады.
Ақпараттық жүйе ерте ме, әлде кеш пе тозады, сол кезде оны
модернизациялау мүмкін болмаса, онда оны толығымен ауыстыру қажет.
Ақпараттық жүйенің сенімділігі техникалық себептермен деректердің
жоғалмауын қамтамасыз етеді [6]. Сенімділік талабы сақталынатын ақпараттың
резервті көшірмесін алу арқылы қанағаттандырылады.
Егер ақпараттық жүйе өзіне қойылған есепті қысқа мерзімде шеше алатын
болса, онда жүйе тиімді деп саналады. Жүйенің тиімділігі деректердің
оңтайлылығымен, олардың өңдеу әдістерімен және жобалау әдістерімен
бағаланады. Ақпараттық жүйенің тиімділігін тапсырушы бағалайды.
Ақпараттық жүйені құрушылар жүйемен өз саласының мамандары жұмыс істейтінін
ұмытпауы тиіс.
Ақпараттық жүйелерді құру қажеттілігі қасіпорынның қызметтерінің
түбегейлі өзгеруіне, болмаса ағымдағы ақпараттық процесстерді
модернизациялауға байланысты.
Ақпараттық жүйелерді құрудың алдында төмендегілерді ескерген жөн:
1. Қандай мақсатқа жету үшін жүйені тұрғызу қажеттігін анықтау.
2. Қандай мерзімге дайын болатынын көрсету.
3. Жүйені жобалауды жүзеге асыруда қажетті шығындарды есептеу.
Ақпараттық жүйені жобалау көлемді, ұзақ уақытты алатын
динамикалық процесс. Қазіргі кезде қолданылып жүрген жобалау
техникасын сатылап тұрғызуға негізделген.
Ақпараттық жүйелерді құру жобасы – шектелген ресурстары, сапалық
көрсеткіштері бар жүйені құру үшін бөлінген іс-шаралар кешені.
Жоба көрсеткіштері есептердің мақсаттарынан шығады, негіздемелерді
жасау стадияларында анықталады және жобаның іске асуы үшін қолданылады.
Көрсеткіштер:
- жобаның орындалу мерзімінің ұзақтығы;
- жұмыстың еңбекөнімділігі (жұмыс көлемі);
- жобаны жүзеге асыру барысы мен қарқыны (орындалу үдерісі);
- құны (шығындар мен жоба нәтижесінің қатынасы);
- коммерциялық тәуекелдік;
- өміршеңдік қабілеті;
- бәсекелестік қабілеті;
- қоғамдық және әлеуметтік мәнділігі.
Жобаның орнықты сипаттамалары (қасиеттері):
- жаңалығы;
- заманауилығы;
- кешенділігі;
- жүйелілігі;
- сенімділігі;
- техникалық жүзеге асуы;
- практикалық жарамдылығы және т.б.
Шектеулер (орындалу үдерісіне қойылатын шектеулер):
- жұмыс көлемінің жеткілікті және соңғы мәндері;
- орындалу мерзімінің жеткілікті және соңғы мәндері;
- орындалатын жұмыстың құнының соңғы мәні;
- ресурстардың жеткілікті өлшемдері.
Мұндай соңғы мәндерді беру шекараларды орнатады, олардың асып кетуі
жобамен жұмысты аяқтауға алып келуі мүмкін. Негізінде, кез-келген жобаны
құру кезінде мерзімнің өзгеруі, бюджеттік қаржының дұрыс бөлінбеуі болады,
себебі ол жаңа, ерекше және т.с.с.
Жоба ресурстары:
- ұйымдастыру құрылымы;
- кадр құрамы (құрастырушылардың штаты);
- бюджет;
- материалды - техникалық база;
- жобаның ақпараттық жабдықтауы.
Сурет 5. Шағын кәсіпорынның ақпараттық жүйесін жобалау сатылары
Ақпараттық жүйелердің жобаларын басқару қызметінің түрлері [7]:
1) Өнімнің және оның өндірістік үдерісінің сипаттамаларын өлшеу
Басқарушыға өндірістің өнімін және оны құру үдерісін түсінуге
мүмкіндік береді. Құрастырушылардың еңбек өнімділігін және өнімнің сапасын
анықтаудың тура және қосымша өлшемдері жобаны жоспарлау және жоспардың
орындалу барысын бақылау үшін қажетті ақпаратты алуға мүмкіндік береді.
Жаңа жобаны бағалау мен жоспарлау мақсаттары үшін бұрынғы жобаларды құру
жөніндегі тарихи деректер қажет. Осы деректердің негізінде жұмыстағы
келеңсіздіктерді жою, қызметкерлердің жұмыс тиімділігін анықтау, жаңа
өнімнің сапасын бағалау бойынша басқару шешімдерін қабылдау өлшемдері үшін
қолданылатын базалық бағыт қалыптасады. Ақпаратты-программалық өнімдерді
құру кезінде бұйымның өлшемі мен функционалды қызметіне бағытталған
өлшемдер қолданылады. Сапа өлшемі өнім мен оны құру үдерісін сипаттайды.
2) Жобаның еңбек өнімділігін және құнын бағалау:
Жобаны тиімді жоспарлау үшін жобаны құрудың еңбек өнімділігін
(адамай), жоба жұмыстарының орындалу ұзақтығын (айжыл), орындалу құнын
бағалайды.
3) Орындалған жобалар жөніндегі деректерді жинау және талдау
Бұрынғы тәжірибелердің негізінде жаңа жоба бағаланады, себебі бұл
басшылар үшін жобаға қатысты бірден-бір ақпарат көзі болып табылады. Жаңа
жобалардың (ерекше жобалар) баға сенімділігі төмен. Нәтижелерді талдай және
деректерді бір-бірімен салыстыра отырып, жобаның дұрыс бағалануы үшін
бірнеше әдістерді қолданады.
Әдістердің негіздері:
➢ алдымен өнімнің алғашқы өңделмеген нұсқасы (эскизі)
анықталады–алғашқы деректер ретінде бұрынғы жобалардың тарихи
деректері мен сараптама бағалары қолданылады;
➢ жоба бөлімдерге бөлінеді, олардың әрқайсысы жеке-жеке
бағаланады – жеке бағалардың негізінде бүкіл жобаның бағасы
анықталады.
1) жобаның орындалуына әсер ететін тәуекелдікті талдау
және оларды азайту іс-шараларын қарастыру: көптеген
жобалардың сәтсіздігі тәуекелдікті ескермеулерінде;
тәуекелдік қадамдары: тәуекелдікті идентификациялау,
оның бағасы, басқару стратегиясын таңдау, мәселелерді
шешу.
2) жобаны орындау бойынша жұмыстарды жоспарлау;
3) жұмыстардың орындалуын және жоспардың өзгеруі
кезіндегі құжаттарды жасау барысын бақылау.
Ақпараттық жүйенің өмірлік айналымы дегеніміз жүйені тұрғызу
жөніндегі шешімдерді қабылдау мезетінен жүйе қызметін тоқтатқанға
дейінгі стадиялар мен этаптар жиынтығы.
Әр жобаның өмірлік айналымы (жобаның пайда болу мезетінен оны жүзеге
асыру, аяқталу мезетіне дейінгі аралық) бар.
Сурет 6. Жобаның өмірлік айналымы
Өмірлік айналымды фазаларға, фазаларды стадияларға, стадияларды
сатыларға бөлу қабылданған [8].
Жоба сатылары:
* жобаны жоспарлау;
* жобаның ашылуы;
* жоба алдындағы зерттеу;
* ендіру;
* жұмысты сынау және өткізу;
* қызметкерлерді оқыту;
* жобаның аяқталуы.
Жобаның өмірлік айналымын негізгі үш фазаға бөлуге болады: бастапқы,
инвестициялық, эксплуатациялық.
Бірінші фазада жобаның дамуын зерттеу мен жоспарлау, жоба негіздемесін
жасау, алғашқы ойларды іске асыруды талдау, инвестицияның жоба алдындағы
негіздемесі мен өміршеңдігін бағалау, объектінің орналасу орнын таңдау және
келісім беру, жобаның жоба-сметалық құжаттарын және жоспарын құру
жүргізіледі.
Инвестициялық фаза сауданы жүргізу, ресурстарды сатып алу мен
жеткізуге келісім жасау мен құрылыс –монтаж жұмыстарын жүргізуден тұрады.
Осы этапта жобаны басқару жүйесін, коммуникация жабдықтарын іске қосу
жүргізіледі, құрылыстың жедел жоспары мен машиналар мен механизмдердің
жұмыс графигі жасалады, мониторинг жүргізіледі, жоба жоспары бақыланады
және қажет жағдайда түзетулер енгізіледі. Инвестициялық фаза объектіні
өткізу, ресурстарды демобилизациялау, жұмыстарды іске қосумен аяқталады.
Аяқталу фазасында объектіні эксплуатациялау, жабдықтарды айырбастау,
жобаны модернизациялау және оны жабу жүргізіледі. Жинақталған тәжірибе
жобаны басқарудың ұйымдастырушылық және техникалық жүйесіне өзгерістер
енгізу кезінде қолданылуы мүмкін.
Өзара байланысқан элементтер жиынтығы жобаның орындалу үдерісіндегі
ақпаратты құрайды, ал жүйенің конфигурациясы – бұл осы үдерістегі
ақпаратты сүйемелдеу.
Конфигурация элементтері: құжаттар, программалар, деректер, құру
ортасының элементтері.
Программаны құрудың алға жылжуы бойынша конфигурацияның элементтерінің
санының шамасы мейлінше тез өсіп отырады, себебі әр элемент басқа
элементтің пайда болуына әсер етеді. Конфигурацияның элементтеріне
өзгерістер енгізу кезінде оның жаңа нұсқалары пайда болады. Конфигурациялық
басқару өзгерістерді енгізу бойынша жұмыстарды тиімді ұйымдастыру үшін
арналған. Программаға өзгерістерді енгізуді бақылау – программалық
жабдықтаудың конфигурациялық басқаруының басты есебі. Конфигурациялық
басқару – өмірлік айналымның барлық кезеңдерінде орындалатын қызмет.
Конфигурация элементтері конфигурациялық басқарудың рәсіміына бағынады.
Рәсімі: сәйкестендіру әдістері, өмірлік айналымның барлық кезеңдерінде
конфигурацияның элементтерін сақтау және өзгертулерді ұйымдастыру. Рәсімі
жүйеленген болуы тиіс, ал осы рәсіміды қолдану қатаң сақталынады және үнемі
бақыланады. Конфигурациялық басқару бойынша қызметтер өнімнің
конфигурациясын басқару жоспарында беріледі [9].
Сурет 7. Жобаны жоспарлау
ISO:1995 халықаралық стандартпен анықталатын өмірлік айналымның
үдерістері үш топқа бөлінеді.
Негізгі үдерістер
• алу
• жеткізу
• құру
• эксплуатация
• сүйемелдеу.
Сурет 8. Негізгі үдеріс сатылары
Қосымша үдерістер
• құжаттар
• конфигурацияны басқару
• сапаны қатамасыз ету
• верификация
• аттестация.
• бірлесіп бағалау
• аудит
• мәселелерді шешу.
Ұйымдастыру үдерістері
• басқару
• инфрақұрылымды құру
• жетілдіру
• оқыту.
Кесте1. Программаны құру кезеңдері
Құру стадияларыЖұмыс Жұмыс мазмұны
этаптары
Техникалық Программаны Есептің қойылуы.
тапсырма құру Алғашқы материалдарды жинау.
қажеттілігініҚұрылатын программаның тиімділік пен сапа
ң негіздемесікритерийлерін таңдау және негіздеме жасау.
Ғылыми-зерттеу жұмыстарын жүргізу
қажеттілігіне негіздеме.
Ғылыми-зерттеКіріс және шығыс деректер құрылымын
у жұмыстары анықтау.
Есепті шешу әдістерін алдын-ала таңдау.
Бұрын құрылған программаларды қолдану
мүмкіндігіне негіздеме.
Техникалық жабдықтарға талапты анықтау.
Қойылған есепті шешуге негіздеме.
Техникалық тапсырманы құру және бекіту.
Талаптарды анықтау.
Техникалық Программаға талаптарды анықтау.
тапсырманы Программаны құрудың техника-экономикалық
құру және негіздемесін жасау.
бекіту Программаны құрудың стадияларын, этаптарын
және мерзімін анықтау.
Программалау тілін таңдау.
Келесі стадияларда ғылыми-зерттеу
жұмыстарын жүргізу қажеттілігін анықтау.
Техникалық тапсырмаға келісім беру және
оны бекіту.
Эскиздік жоба Эскиздік Кіріс және шығыс деректер құрылымын
жобаны құру алдын-ала құру.
Есепті шешу әдістерін нақтылау.
Есепті шешу алгоритмін құру.
техника-экономикалық негіздемесін жасау.
Эскиздік Түсіндірме хатты жазу.
жобаны бекітуЭскиздік жобаға келісім беру және оны
бекіту.
Техникалық жобаТехникалық Кіріс және шығыс деректер құрылымын
жобаны құру нақтылау.
Есепті шешу алгоритмін құру.
Кіріс және шығыс деректерді беру формасын
анықтау. Тілдің семантикасы мен
синтаксисін анықтау.
Техникалық тапсырма- бұл:
- ақпараттық жүйелерді құруға, ғылыми-зерттеу жұмыстарын жүргізу
стандарттарына арналған құжат.
- техникалық тапсырма программалық өнімге қойылатын негізгі техникалық
талаптардан тұрады
- техникалық тапсырманың түп нұсқасын тапсырыс беруші жасайды [10].
Техникалық тапсырма мүмкіндік береді:
Екі жаққа да:
- дайын өнімді көрсетуге;
- дайын өнімді тексеруге;
- қателер санын азайтуға (талаптарда өзгерістер болса) .
Тапсырыс берушіге:
- не қажет екенін түйсінуіне;
- техникалық тапсырма айтылған барлық шарттарға өнімнің сәйкес келуін
құрастырушыдан талап етуге.
Орындаушыға (құрастырушыға):
- есептің мәнін түсінуге, программалық өнімнің программалық сұлбасын
тапсырыс берушіге көрсету;
- жобаның орындалу мерзімін жоспарлау, жоспар бойынша жұмыс істеу;
- ТТ берілмеген жұмыстардан бас тарту.
Ақпараттық жүйелерді жобалау әдістері – бұл жобалаудың сәйкес жабдығын
қолдану арқылы ақпараттық жүйелерді құру әдістері. Ақпараттық жүйелерді
жобалауда тиімді әдістер мен жабдықтарды қолдану сапалы жүйені құруға
мүмкіндік береді. Жобалау әдістері 3-ке бөлінеді:
1. Ерекше
2. Типтік
3. Автоматизацияланған.
Ерекше жобалау әдісінің көмегімен жеке жобалауды тұрғызамыз. Жеке
жобалау басқару объектісінің барлық ерекшеліктерін қамтуға мүмкіндік
береді.
Типтік жобалау әдісі жуйені құрамдас компоненттерге бөлу арқылы
жүргізіледі. Құрамдас компоненттерге ішкі жүйелер және алгоритмдер жатады.
Типтік жобалау кезінде дайын жобалау шешімдері қолданылады.
Ақпараттық жүйелерді құрудың жаңа бағытына жобалаудың автоматизациялау
әдісі жатады. Бұл әдісті модельдік жобалау деп те атайды. Бұл әдістің
артықшылығы ақпараттық жүйе сенімді жүйе болады.
Өмірлік айналымның атақты үлгілердің ішінен келесі модельдерді
бөліп көрсетуге болады [11].
1. Каскадты үлгі алдыңғы этап аяқталғаннан кейін келесі этапқа
тізбекті түрде көшу. Каскадты үлгі үшін жеке байланыспаған есепті
автоматтандыру функциясы тән. Каскадты үлгіні көлемді, күрделі
жобаларға қолдану мүмкін емес.
2. Итерация кезекті этап орындалғаннан кейін алдыңғы этапқа
итерациялық қайту. Итерациялық үлгі жеке есептерді шешу кезінде
алынған жобалау шешімдерінің тұйықталуын қарастырады.Төменнен жоғарыға
жобалау кезінде алдыңғы талаптарды қарау мүмкіндігі азаяды,
қиыншылықтар болады.
3. Спиральды. Ақпараттың жүйелердің прототипін сатылап кеңейтуді
болжайтын прототипті үлгі. Спиральді үлгіде жоғарыдан төменге жобалау
қолданылады. Алдымен функцияларды ішкі жүйелердің құрамы содан кейін
жеке есептердің қойылуы анықталады. Яғни ақпараттарды жинау, беру,
мәлімет қорын толықтыру сияқты жүйелік мәселелер қарастырылады. Содан
кейін ғана нақты есепті шешу техникасы жүргізіледі.
Ақпараттық жүйенің компоненттері дегеніміз ақпараттық жүйе құрайтын
Деректер қоры, ақпараттық процессорлар және концептуалды схема.
Ақпараттық процессор - алынған командаға жауапты деректер қорымен және
концептуалды схемамен бірге іздейтін механизм. Ақпараттық процессор есептеу
жүйесінен және деректер қорын басқару жүйесінен тұрады.
Концептуалды схема (концепт - түсінік) – деректер қорында сақталынатын
ақпарат бірліктерінің құрылымын сипаттайды.
Сурет 9. Шағын кәсіпорынның ақпараттық жүйесінің концептуалды схемасы.
Шағын кәсіпорынның ақпараттық жүйесі кіріс ақпаратты (қандайда бір
деректер, нұсқаулар) және шығыс ақпаратты (есептеу, есептеулер) қамтиды,
яғни ақпараттық жүйе кіріс ақпараттарды өңдеп, шығыс ақпараттарды нәтиже
ретінде береді. Амалдарды, әрекеттерді бақылап отыратын кері байланыс
механизмі де жүзеге асырылынады. Басқа жүйелер сияқты ақпараттық жүйелер
де қоршаған ортада болады.
Ақпараттық жүйенің функционалды бөлімі ақпараттық байланыстардың
қозғалысы мен өңдеуден кейін графикалық түрде көрсетіледі. Жабдықтаушы
бөлімінде программалық жабдықтамалар мен есептеу жүйесі сипатталады.
1.3 Шағын кәсіпорынның ақпараттық жүйе ресурстарын басқару
Ақпараттық ресурстар дегеніміз құндылық және материалдық ресурстар
болып табылатын деректер жиынтығын айтамыз. Ақпараттық ресурстың негізгі
элементі – ақпарат.
Ақпараттың екі түрі болады: дискретті және үзіліссіз ақпарат.
Дискретті ақпарат қандай да бір шаманың тізбектелген нақты мәндерімен, ал
үзілісссіз қандай да бір шаманың өзгерісінің үзіліссіз үдерістерімен
сипатталады. Үзіліссіз ақпаратты, мысалы, атмосфералық қысым датчигі,
автомобиль жылдамдығының датчигі бере алады. Дискретті ақпаратты кез-келген
цифрлық индикатордан алуға болады: электронды сағат, магнитофон санауышы
және т.б. Дискретті ақпаратты өңдеу адам үщін өте қолайлы, бірақ үзіліссіз
ақпарат жиі кездеседі, сондықтан да үзіліссіз ақпаратты дискретті ақпаратқа
аударуды (түрлендіру) білген жөн. Модем (модуляция және демодуляция)
цифрлық деректерді дыбысқа, не электромагнитті тербелістерге айналдыра
алады.
Ақпаратты сақтау үшін арнайы жады құрылғысы қолданылады. Дискреті
ақпаратты үзіліссіз ақпаратқа қарағанда сақтау оңай, себебі ол сандар
тізбегі ретінде сипатталады. Егер әр сан екілік санау жүйесінде берілсе,
онда дискретті ақпарат нөл мен бірлердің тізбегі ретінде беріледі.
Дискретті ақпаратты жазу үшін перфокарта, перфолента, әр түрлі лазерлік
дисктерді, электронды триггерлерді және т.б.қолдануға болады.
Дискретті ақпараттағы екілік цифрдың бір позициясы бит (bit, binary
digit) деп аталады. Бит ақпаратты өлшеу үшін қолданылады. Бір бит өлшемдегі
ақпарат иә немесе жоқ жауаптарды талап ететін сұрақтар жауабында
болады. Үзіліссіз ақпарат та битпен өлшенеді. Бит – бұл өте кіші бірлік,
сондықтан да көбінесе байт (В) қолданылады.
Мысалы, 1KB = 8Кbit = 1024B
Ақпараттарды өңдеу үшін есептеу машиналары қолданылады, олардың екі
түрі болады: ЦЕМ (цифрлық есептеу машинасы) – дискретті ақпаратты өңдеу
үшін, АЕМ (аналогты есептеу машинасы) – үзіліссіз ақпаратты өңдеу үшін.
Мысалы. 32 картадан тұратын колоданың ішінен қарғаның қызы (дама пик)
алынды деген хабарламада қанша бит ақпарат бар?
Шешуі: N = 2m
32 = 2m
m = 5 бит
Жауабы: Берілген хабарламада 5 бит ақпарат бар.
m символдан тұратын мәтіндегі ақпарат көлемі мына формуламен
есептеледі:
Vm = k * m,
мұндағы Vm – мәтіндегі ақпарат көлемі;
m– бір символдың ақпараттық салмағы;
k – мәтіндегі символдар саны
Мысалы. 64-символды әліпбидің әріптерімен жазылған хабарлама 20
символдан тұрады. Хабарламаның ақпарат көлемі неге тең?
1) әліпбидің бір символының ақпараттық салмағы
64 = 2m
m = 6 битсимвол
2) мәтіннің ақпарат көлемі:
Vm = k * m= 20* 6 = 120 бит
Жауабы: Хабарламаның ақпарат көлемі 120 битке тең.
Ақпараттар теориясы– бұл ақпаратты алу, түрлендіру, жинау, өңдеу және
беру жайлы ғылым.
Сурет10. Ақпараттар теориясының бағыттары
Құрылымдық теория жеке ақпараттық хабарламаларды құру құрылымын
қарастырады. Құрылымдық теорияда ақпараттың геометриялық, комбинаторлық
және аддитивтік өлшемдері қарастырылады. Ең кең тарағаны- екілік аддитивтік
өлшем, ол Хартли өлшемі (1928ж.) деп те аталады. Ақпараттың саны екілік
өлшеммен - битпен өлшенеді.
I=logm,
мұндағы, I – ақпарат саны немесе көлемі;
m – элементтер саны.
Геометриялық өлшем ақпарат көлемін бағалайды. Комбинаторлық өлшем
ақпаратты әр түрлі комбинациялармен өрнектегенде қолданылады.
Мысалы, 1110 саны берілген. 0 саны орын ауыстырғаннан кейін
комбинация өзгерді: 0111. Яғни, 14 саны 7-ге ауысты.
Статистикалық теория анықталмағандық өлшемі тұрғысынан ақпаратты
бағалайды. Ақпараттың статистикалық өлшемінде (Шеннон өлшемі, 1947-1948жж)
ақпарат кездейсоқ оқиға ретінде қарастырылады. Оқиғалардың толық тобы
ансамбль деп аталады. Ансамбльдердің энтропиясы оның анықсыздығының сандық
өлшемін есептейді.
Энтропия (эн-тропе) грек тілінен аударғанда айналдыру, түрлендіру
деген мағынаны береді. Энтропия былай есептеледі:
Бұл формула Шеннон формуласы деп те аталады. Логарифм 2 негізді
болса, онда ақпарат саны битпен, егер 10 негізді болса, онда дитпен, егер
е=2,71828 негізді болса, онда нитпен, ал 3 негізді болса, онда титпен
өлшенеді.
Энтропияның қасиеттері:
1) энтропия әрқашан теріс емес нақты шама және 0 ≤ pi ≤1, i=1,..., N
2) энтропия нөлге тең болады, егер оқиғалардың ықтималдықтарының бірі 1-ге
тең болса;
3) энтропия максимал мәнге ие болады, егер оқиғалардың ықтималдықтарының
өзара тең болса;
4) энтропия - анықсыздықтың дәрежесі.
Сонымен қатар, энтропия - дөңес функция, себебі бинарлы
хабарламалардың энтропиясы 1 битке тең болғанда максимум мәнге ие болады.
Сурет11. Шартты энтропия
Екі ансамбльді қарастырайық:
Х = (х1, x2, ... ,xr),
Y = (y1, y2, ..., ys) және (X, Y) ( D.
Сәйкесінше ықтималдықтары р(хi) және p(yj), ал шартты ықтималдықтары
pxi(yj), pyj(xi), мұндағы i = 1, 2, ... , r ; j = 1, 2, ... , s.
Шартты энтропияның формуласы
Ықтималдықтар қосындысы мына шартты қанағаттандыруы тиіс:
Мысалы. u және v ақпарат көздерін біріктіретін жүйе күйінің
ықтималдықтар матрицасы берілген.
u және v көздерінің энтропиясын, v көзіне қатысты u көзінің шартты
энтропиясын және жалпы энтропияны табу керек.
Шешуі: Бұл есепті шешу үшін алдымен ықтималдықтар матрицасын қолданып,
u және v көздерінің ықтималдықтарын тауып аламыз.
Енді энтропияның формуласын қолданып, u және v көздерінің энтропиясын
есептейміз.
Шартты энтропияны есептеу үшін алдымен ықтималдықтар матрицасын
қолданып, v көзіне қатысты u көзінің жеке-жеке ықтималдықтарын табамыз. Ол
үшін мына формуланы пайдаланамыз:
Енді шартты энтропияның формуласына мәндерді қойып, есептейміз.
Жалпы энтропияның формуласы:
Мәндерді қойсақ, нәтижесі былай болып шығады:
Жауабы: , , ,
Семантикалық теория ақпараттың мағыналық сипаттамаларын оқытады:
бағалылығы, пайдалылығы, тиімділігі, ақпаратты өткізу қабілеттілігі,
ақпараттық бөгеуілге тосқауыл беруі және құрамы.
Семантикалық құрылымда тезаурус (мағыналы сөздік) құрылады. Тезаурус-
бұл қолданушы мен жүйе ала алатын мәлімдемелер жиынтығы
Сурет 12. Ақпараттық жүйелерде ақпаратты беру
ІІ бөлім. Шағын кәсіпорынды ақпараттық жүйемен қамтамасыздандырудың
практикалық негіздері
2.1 Delphi программалау ортасы
Қазіргі таңда барлық алгоритмдік тілдер - объектке бағытталған
бағдарламалау әдісін қолдануда. Бұл әдіс алгоритмдік тілдің дамуының
жоғарғы эволюциялық сатысы болып есептеледі. Объектке бағытталған
бағдарламалау әдісі - басқа бағдарламалау әдістерінің жетістіктерін өз
ішіне ала отырып, бағдарламалау процессінде абстракттық құрылымдардан
пайдалана алады. Әдісте қолданылатын негізгі ұғым - объекттің үш қасиеті
бар. Осы қасиеттер негізінде, көп-теген абстракт объекттер құрылып, олар
библиотекаларда сақталуда. Пайдаланушы өз бағдарламасында сол объекттерді
шақырып, қажет болса, дамытады. Объекттің қасиеттерінің мағынасы
төмендегідей [12]:
▪ инкапсуляция
▪ мұрагерлік
▪ полиморфизм
Инкапсуляция - деп процедура мен деректерді біріктіріп, объект құруды
айтады. Объектте сипатталған процедураны - әдіс дейміз. Әдісте локал
айнымалылар мен процедуралар да енгізуге болады.
Мұрагерлік - деп ілгері анықталған объектті пайдалана отырып, жаңа
объект құруды айтады. Бұл объекттер бірлесе отырып, иерархиялық ағаш
құрайды. Ағаштың жоғарғы сатысындағы объектті - аналық, ал төмендегілерін -
мұрагер объект дейміз. Мұрагер объект аналық объекттің әдістері мен
деректерін пайдалана алады.
Полиморфизм - деп аналық және мұрагер объекттерде аты бірдей, бірақта
орындайтын жұмысы әр түрлі әдістерден пайдалануды айтады. Мұрагер объект
аналық объекттің әдісін пайдалана отырып, әдіске жаңа деректер мен локал
әдістер енгізеді.
Деректер қоры дегеніміз - құрылымы арнайы тәсіл бойынша
ұйымдастырылған берілген форматтағы файлдар жиынтығы болып есептеледі.
Деректер қорын Borland Delphi объектке бағытталған программалау
ортасында жасалыну себебi, өйткенi Borland Delphi объектiке бағытталған
программалау ортасы кез-келген қосымшаны дайындауға болатын, жылдамдығы тез
қуатты тiлдердiң бiрi болуы және де басқа деректер деректер қорымен жақсы
байланысатын болуы.
Деректер қорын басқару жүйесi - деректер қорымен жұмыс iстеуге
арналған Borland Delphi ортасындағы программалар қатарына кiретiн
тiлдердiң бiрi Paradox тiлi болып табылады Delphi жүйесі деректер базасын
басқару жүйесі болып табылмайды, бірақ толық деректер базасын басқару
жүйесі мүмкіндіктеріне ие. Ұсынылып отырған Delphi құралы локальдік және
тораптық деректер базасын құрып, және оның ішінде жұмыс істеуге және кез-
келген ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Acom компьютерлік дүкенінінің ақпараттық жүйесін құру
КІРІСПЕ
Қазіргі кезде автоматтандырылған жүйелер саласындағы жобаларды басқару
әдістері мен шеберлігін меңгерген жоба жетекшілері мен мамандар өте аз,
сондықтан да оларға сұраныс көбеюде. Компаниялар үшін программалар мен
жобалардың маңызы зор. Компаниялар программалар мен жобалардың көмегімен
кірісін көбейтуі, тиімділігін арттыруы, ұсталатын шығындарды азайтуы,
бизнес жоспарды оңтайландыруы мүмкін.
Соңғы кездері бизнестің барлық саласында жоба даму мен жетілдірудің
құралы бола бастады. Жобалар мен программалар арқасында жаңа өнімдер, жаңа
технологиялық үдерістер пайда бола бастады.
Күрделі жеке қызмет көрсетулер де жобамен бөліп көрсетіледі. Алдыңғы
ғасырдың аяғында күрделі жобалар қатарына ақпараттық жүйелерді құру мен
оларды ендіру қосылды. Программалық өнімді құрудың жобаларының
менеджментінде менеджменттің барлық түрлеріне тән жалпы аспектілер бар.
Сонымен қатар, программалық өнімді құру үдерісіне тән арнайы ерекшеліктері
де бар. Бұл оқу құралында программалық жабдықтау мен программалық өнімді
құру менеджментінің негізгі түсініктері қарастырылған.
Ақпараттық жүйелерді ендіру күрделі есеп болып табылады. Ақпараттық
жүйелерді құру мен ендіру мультижобаға жатады, оған бірнеше жеке жобалар
кіреді. Жеке жобаларға жаңа программалық өнімді құру, қызметкерлерді оқыту
және т.с.с жатады.
Ақпараттық жүйелерді құру мен ендірудің жобаларын басқару күрделі есеп
болып табылады, оны жобаларды басқарудың заманауи әдістемелерін қолданып
шешуге болады.
Қазақстан экономикасының нарықтық қатынастарға енуі объективті түрде
ақпараттық нарықтың құрылуын талап етеді. Көптеген дамыған елдерде
ақпараттық нарық материалдық өндіріс пен қызмет көрсету салаларын нәтижелі
түрде қамтамасыз етіп отыр. Ақпарат қазіргі кезде ұлттық стратегиялық
ресурстың бір түріне айналды, және де ол айрықша тауар ретінде жалпы ұлттық
өнімнің айрылмас бөлігі бола тұра, ақпараттық өнімдер мен қызметтер
нарығында өз сұранысы мен ұсынысына ие.
Қазақстан Республикасы экономикасының ақпараттық аспектісінің қызмет
етуі мен дамуы уақыт өте келе аса маңызды орын алуда, сондықтан
экономиканың барлық нақты жағдайларын ақпараттық кеңістікте жариялау
арқылы, оны Қазақстан Республикасының барлық ресурстарының тиімді
әсерлесуін қамтамасыз ететін ғылымға негізделген ақпараттық
технологиялардың көмегімен басқаруға мүмкіндік береді.
Көптеген кәсіпорындар нарықтық жағдайда ақпаратты кез келген мүлік
секілді сақтауды, қорғауды және пайдалануды талап ететін бағалы ресурс
ретінде қарастырады. Өндірістік және шаруашылық қызметті басқаруға қажетті
ақпарат алу мақсатында кәсіпорын өзінің ақпараттық жүйесін құрады.
Ақпараттық жүйе – бұл экономикалық объектті басқаруға қажетті ақпаратты
жинау, сақтау, жаңарту, өңдеу, қайта өңдеу және оны сыртқа шығару жүйесі.
Шағын кәсіпорынның ақпараттық жүйесінің қазіргі нарығы өте үлкен
қарқынмен дамуда. Оның даму тенденциясын келесідей факторлар арқылы
айқындауға болады:
• біріншісі Қазақстан Республикасының экономикалық басқару
құрылымдарын қайта құрумен және қайта ұйымдастырумен, яғни
көптеген шағын кәсіпорындардың, фирмалардың және әр түрлі мүлік
нысанындағы банктердің пайда болуымен байланысты;
• екіншісі – бұл қарқынды түрде дербес компьютерлер мен
программалық өнімдердің сырттан әкелінуі;
• үшіншісі – бұл телекоммуникация құралдарын пайдалану арқылы
техникалық және программалық-ақпараттық платформалардың
енгізілуіне негізделген жаңа ақпараттық технологиялардың пайда
болуы.
Зерттеу жұмысының өзектілігі. Дипломдық жұмыстың тақырыбы шағын
кәсіпорын үшін ақпараттық жүйе құрумен байланысты. Бұл жобаның өзектілігі
компьютерлік дүкен үшін маңыздылығы бар ақпараттық жүйенің құрылуында,
себебі ол менеджердің жұмысын автоматтандыруға, яғни жұмыс көлемін едәуір
азайтуға және жылдамдатуға мүмкіндік береді. Сонымен қатар құжат айналымы
көлемін азайтады және еңбекөнімділігін жоғарылатуға көмектеседі.
Зерттеу жұмысында қарастырылатын негізгі мәселелелер:
• техникалық тапсырма жасау, кіріс және шығыс деректер құрылымын
анықтау;
• ақпараттық жүйені жобалау кезеңін ұйымдастыру;
• ақпараттық жүйенің деректер қорын құру;
• Компьютерлік дүкен ақпараттық жүйесін сынау және сүйемелдеу.
Зерттеу жұмысының мақсаты шағын кәсіпорын үшін ақпараттық жүйе, жеке
жағдайда Acom компьютерлік дүкенінінің ақпараттық жүйесін құру болып
табылады.
Зерттеу нысаны болып Acom компьютерлік дүкені алынды.
Зерттеу пәні компьютерлік дүкендегі тауарларды есепке алу үдерісі
болып табылады.
Зерттеудің болжамы. Компьютерлік дүкендегі тауарларды деректер қорына
тіркеуге мүмкіндік береді және қажет жағдайда қоданушы өзіне қажетті
деректі іздеу батырмасы арқылы ала алады.
Зерттеудің міндеттері. Есепке алу мен бақылауға мүмкіндік беретін
қосымшаны құру дипломдық жұмыстың міндеті болып табылады.
Зерттеудің теориялық және әдістемелік негізін ақпараттық жүйені құру
мәселеге байланысты шетелдік және отандық авторлардың ғылыми еңбектері,
техникалық тапсырманың нұсқаулығы, ғылыми конференциялар маетриалдары,
стандарттар, Интернет жүйесінен алынған материалдар құрайды.
Зерттеу әдістері. Зерттеу жұмыстарының теориялық және практикалық
тұрғыдан жүзеге асыруда технологиялық әдістер қолданылады.
Зерттеудің практикалық маңыздылығы. Acom компьютерлік дүкенінінің
ақпараттық жүйесін құрып және оны компанияға ендіру болып табылады.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы Acom компьютерлік дүкенінінің ақпараттық
жүйесін құру және оның әдістемелік негізін қалау болып табылады.
Диплом жұмысының құрылымы мен көлемі. Дипломдық жұмыс кіріспеден, екі
бөлімнен, қорытындыдан және әдебиеттер тізімінен және қосымшалардан тұрады.
Дипломдық жұмыстың бірінші бөлімінде шағын кәсіпорынды ақпараттық
жүйемен қамтамасыздандырудың теориялық негіздері қарастырылады.
Дипломдық жұмыстың екінші бөлімінде Delphi программалау ортасында
шағын кәсіпорынның ақпараттық жүйесін құру технологиялары қарастырылады.
І бөлім. Шағын кәсіпорынды ақпараттық жүйемен қамтамасыздандырудың
теориялық негіздері
1.1 Қазіргі кезді шағын кәсіпорындарды дамыту
Шағын кәсіпорын кәсіпкерліктің бір бөлігі болып табылады, бұдан шағын
кәсіпкерлік шағын кәсіпорындардың жиынтығын құрайтын экономиканың ерекше
секторы немесе нарықтық қатынастар жағдайында өндірістің ерекше қоғамдық
формасы екендігі анықталды. Демек, шағын өндіріс- ол өндірістің ұйымдастыру-
техникалық жағын сипаттаса, шағын кәсіпкерлік оның әлеуметтік-экономикалық
(өндірістік қатынастар) жағын сипаттайды және осы жағынан жоғарыда аталған
бизнес түсінігі мен сәйкес келеді.
Шағын және орта кәсіпорын халық шаруашылығын дамытуға, әлеуметтік
проблемаларды шешуге, жұмыспен қамтылған қызметкерлер санын ұлғайтуға
айтарлықтай әсер етеді. Жұмыс істейтіндердің саны бойынша, өндірілетін және
сатылатын тауарлардың, орындалатын жұмыстар мен қызметтердің көлемі бойынша
шағын және орта кәсіпкерлік субъектілері жекелеген облыстарда жетекші рөл
атқарады. Сондықтан кәсіпкерлікті мемлекеттік қолдау проблемасы қазіргі
уақытта өте өзекті болып табылады. Қалыптасқан жағдайда мемлекет пен
бизнестің әріптестігі негізінде кәсіпкерлік қаржылай және қаржылай емес
қолдаудың экономиканың экспортқа бағдарланған шикізат емес секторларын
дамытуды ынталандыруға бағытталған саясатын қайта қарау талап етіледі [1].
Шағын фирмалардың ірі фирмалар мен салыстырғанда экономикалық
тимділігі жергілікті нарыққа жақындығы, клиенттердің (тұтынушылардың)
сұранысына икемділігі, шағын мөлшерде өндіруі. Шағын кәсіпорынға, өндіріске
өндірістік және дербес тұтынудың сұранысының бөлінуімен байланысты
өркендейді.
Шағын және орта дәрежелі деңгейдегі бизнес экономиканы жетілдіруге
септігін тигізеді: бәсекелестік орта өркендейді, қосымша жұмыс орны пайда
болады, тұтыну секторы ұлғаяды.
Шағын кәсіпорындардың дамуы нарықты тауар және қызметтермен
толықтырады, экспорттың потенциалын арттырады және жергілікті шикізат
ресурстарын тиімді пайдалануға мүмкіндік жасайды. Шағын кәсіпорын
дүниежүзінде маңызды орын алады. Ол тек қана тұтыну сферасында емес, сол
сияқты кейбір бөлек үзелдер мен механизімдерді шығару жағдайында немесе
полуфабрикаттар өндіріп негізгі басты өндірісті қамтамасыз етуде маңызды
орын алады. Шағын кәсіпкерлік субъектілері жеке адамдар болуы да мүмкін.
Шағын кәсіпорын барлық халық шаруашылық салаларында жұмыс істейді. Ол
қызметтер бір немесе бірнеше түрде болуы мүмкін. Бірақ ескеретін жағдай
кейбір тауарларды шығару, қызмет атқару тек мемлекеттік кәсіпорындарға
жүктеледі, ал кейбір атқару тек мемлекеттік кәсіпорындарға жүктеледі, ал
кейбір тауарларды өндіру үшін арнайы ұлықсат (лицензия) керек етеді.
Шағын кәсіпорын өзінің шаруашылық әрекетінде дербестік мүмкіндігі бар:
өндірген тауарын, салық төлемдерінен қалған пайдасын пайдалана алады.
Шаруашылық іс-әрекетіндегі басты жағдай – жоспарлау.
Шағын кәсіпорын өзінің жеке пайдасын арттыру мақсатында және кәсіпорынның
өндірістік мүмкіндігіне қарай сұраныс бар тауарлар шығару мен қызметтер
атқару үшін өзінің әлеуметтік дамуы негізінде жұмыстарын алдын ала
жоспарлауы керек. Жоспардың негізінде (бизнес-жоспар) тауар алушылармен
және шикізат, материалдар сататын кәсіпорындармен, өндіріске керекті
өнімдермен жабдықтар туралы шарттар болуы керек.
Шағын кәсіпорын өзінің өндірген тауарларына, көрсеткен қызметтеріне бағаны
тағайындайды немесе шарт бойынша келісілген бағамен сатады [2].
Шағын кәсіпорындар ғылыми – техникалық жетістіктерді қабылдауға
анағұрлым қабілетті, нарықтағы сұраныс өзгерісіне оңай бейімделеді. Сондай
– ақ ірі кәсіпорындарға тауарлар жеткізу мен қызмет көрсету құқығы үшін
өзара бәсекеге барады, мұның өзі олардың тұрақты табыстарына кепілдік
береді. Олар ірі кәсіпорындардың орнықтылығын және өндірістік
этаптандырылуын қамтамасыз етіп, монополистік бағытқа қарсы әрекет береді.
Шағын бизнес нарыққа консалтингтік, брокерлік, маклерлік, делдалдық,
жарнама, қолданбалы зерттеу жұмыстары бойынша қызмет көрсетумен қамтамасыз
етіліп, белсенді рөл атқарады [3].
Шағын кәсіпкерлікті дамытудың экономикалық даму механизмін және
кәсіпкерлік құрылымдарын іске қосудың қолайлы жағдайларын қамтамасыз ету
мақсаты бір жағынан, тұтастай экономиканы көтеру үшін республика мен
аймақтарда кәсіпкерлер тарапынан ынталылық, жаңалық енгізу, және екінші
жағынан, жекелей кәсіпкерліктің аясында белсенділік жағдайларын арттыруға
бейімделуі тиіс.
Жаңа жұмыс орындарын құру бойынша әрекетті қолдау және шағын
кәсіпкерлікті дамытуға ықпал жасау ауыл тұрғындарын жұмыспен қамту және
жұмыссыздықты қысқартуды қамтамасыз етудегі басымдықтардың бірі. Ұсақ
шаруашылық бірліктерін ұйымдастыру қазіргі жағдайда тұралап бара жатқан
ауылдарды біртіндеп жандандыруда алғышарттар болып табылады. Осындай
ауылдық жерлерде шағын кәсіпорындарды құру және олардың жергілікті
халықтың қажеттіліктерін қамтамасыз етуі, жергілікті шикізат пен
материалдарға бағытталуы сол ауылдардың экономикалық және әлеуметтік
жағынан қайта жаңғыруына ықпалын тигізген болар еді.
1.2 Шағын кәсіпорынның ақпараттық жүйесі және оны жобалау
Ақпараттық жүйелер (ағылш. Information systems; қысқаша: IS) –
деректерді тарату, құру, өңдеу, фильтрлеу, жинауға адамдар мен
компанияларға қажетті техникалық құрал-жабдықтар мен программалық
жабдықтау. Қойылған мақсатқа жету жолында ақпаратты сақтау, өңдеу және
басқаларға беру үшін пайдаланылатын құралдардың, әдістердің және адамдардың
өзара байланысты жиыны, пайдаланушылардың сұрауы бойынша ақпаратты
сақтауға, іздестіруге және беруге арналған жүйе; деректер базасы мәтінінің
мағыналық бөлігіңде — деректерді сақтау және олармен амал-әрекет жасауға
арналған белгілі бір жүйенің формальды толықтығын құрайтын тұжырымды схема,
ақпараттық база және ақпараттық процессор.
Ақпараттық жүйені құрудың негізгі мақсатына сәйкес ақпараттық жүйенің
мәселелері:
- жұмыстың жеделдігін және қызметкерлердің еңбегінің өнімділігін
қамтамасыз ету;
- берілетін деректердің шынайы және нақты болуы;
- тапсырушының сұранысы бойынша деректерді алу жеделдігін қамтамасыз
ету;
- берілетін ақпараттың сенімділігі мен қорғалуы бойынша талаптар
кешенін орындау.
Ақпараттық жүйе күрделі жүйе болып табылады. Ол ақпараттық жүйе
жобасынан және ақпаратты- есептеу жүйесінен тұрады. Ақпараттық жүйе жобасы
Ақпараттық жүйені құру мен жұмыс істетудің барлық мәселелері қарастырылған
техникалық құжат. Ақпаратты-есептеу жүйесі – бұл ақпараттық жүйе жобасын
жұмыс істетуге арналған техникалық кешен.
Ақпараттық жүйенің құрылымы– бұл ақпараттық жүйенің элементтері мен
ішкі жүйелерінің өзара байланыстарының ішкі кеңістіктегі уақытша тұрақты
бір тәртіппен құрылуының арқасында, сол ішкі жүйелердің функционалдық
міндетінің анықтала түсуі және олардың сыртқы ортамен байланысы.
Ақпараттық жүйелер құрылымы бойынша функционалды және жабдықтаушы
бөлімнен тұрады [4]:
Сурет 1. Ақпараттық жүйе құрылымы
Ақпараттық жүйенің функционалды бөлімі-бұл басқарудың мағыналы
бөлігінен тұратын ішкі жүйелер жиынтығы.
Ақпараттық жүйенің жабдықтаушы бөлімі-бұл жүйені жұмыс істетуге
қажетті шарттардың жиынтығы.
Техникалық жабдықтау–бұл ақпараттық жүйені жұмыс істетуде қолданылатын
техникалық жабдықтар жиынтығы.
Сурет 2. Техникалық жабдықтау құрылымы
Ақпаратты дайындау, жинау және тіркеу құралдары алғашқы ақпараттарды
ақпараттық тасығыштарға бекітуге арналған.
Ақпаратты өңдеу құралдары алғашқы мәліметтерді түрлендіру қызметін
атқарады. Ақпаратты беру құралдары машиналық тасығыштарға жазу үшін
қолданылады. Ақпаратты тапсыру құралдары ақпараттарды серверлерге немесе
оларды қолданатын орындарға жеткізуге арналған. Ұйымдастыру техника
құралдарына ақпаратты қорғау, бейнелеу құралдары кіреді.
Техникалық жабдықтаудың ақпараттық жүйесі келесі талаптарды
қанағаттандыруы керек:
- ақпараттық есептерді максималды автоматтандыру;
- мәліметтерді іздеу, жылдам енгізу және жоғары өнімділікті қамтамасыз
ету;
- функционалды сенімді болу;
- сұхбаттық режимде ақпаратты өндіру;
- программамен қамтамасыз етуді, өңдеуді және техникамен қызмет
көрсетуді жеңілдететін техника құралдарымен қамтамасыз ету.
Математикалық жабдықтау– ақпаратты өңдеудің алгоритмінің үлгісі және
математикалық әдістердің жиынтығы.
Математикалық жабдықтаудың ақпараттық жүйесі нақты есептерді шығару
үшін арналған. Математикалық жабдықтаудың ақпараттық жүйесінің негізгі
талаптарына келесілер жатады:
• математикалық әдістер мен алгоритмдерді қолдану;
• шешімнің тұтастылығын және бір мағыналығын қамтамасыз ету;
• программалау тілінде есеп шешімінің алгоритмдерін бейнелеуге
максималды қолдану мүмкіндігі;
• есептердің функционалды өзара байланысын қамтамасыз ету.
Программалық жабдықтау деп техникалық жабдықтау жабдығын жұмыс
істетуді жабдықтайтын, ақпараттық жүйенің қызметін жүзеге асыратын
программаның бірігуі, ол математикалық жабдықтау негізінде құрастырылып
және оның нақты жұмыс істейтін пішіні болады.
Программалық жабдықтау келесі талаптарды қанағаттандыруы керек:
• программалық жабдықтаудың ең маңызды талаптары болып табылатын
сенімділікті, әрбір ақпаратты максималды қорғау мүмкіндігі;
• қолайлылықты, яғни программалық жабдықтау компьютерлік программалармен
жұмыс істей алатын пайдаланушыларға есептелуі тиіс;
• жеңіл меңгерілуі, яғни жұмыс жасауға қолайлы болуы тиіс.
Сурет 3. Программалық жабдықтау құрылымы
Жалпы программалық жабдықтау– бұл жабдықтаудың кең көлемдегі
қолданушыларға есептелген және ақпаратты өңдеу есебінде жиі кездесетін
есептеу кезеңінің және–немесе шешімін ұйымдастыруға арналған
программалардың бірігуін бейнелейтін ақпараттық жүйенің программалық
жабдықтаудың бөлімі.
Арнайы программалық жабдықтау- нақты мәселелерді шешуге және жеке
функцияларды орындауға арналған программалық жабдықтау.
Ақпараттық жабдықтау – бұл ақпараттық жүйелерде қолданылатын ақпаратты
жіктеудің және шартты белгілеудің бірыңғай жүйелері мен құжаттарының және
ақпараттық массивтердің үйлестірілген жүйелерінің бірігуі. Ақпаратпен
жабдықтаудың негізгі міндетіне ақпаратты сақтау мен жинау, ақпараттар
қорына өзгерістер енгізу, басқару шешімдерін қабылдау үшін шығыс
ақпараттарды беру жатады.
Ақпараттық жүйені жүзеге асыру үшін құрамын, құрылымын және ақпараттық
жабдықтауды ұйымдастыру қағидасы келесі талаптарды қанағаттандыруы тиіс:
- мәліметтердің қарама–қарсылығының болмауы;
- ақпаратты тіркеу және қайтадан жинаудың болмауы;
- ақпараттың түсуінің жеткіліктілігі;
- кіріс ақпаратының нақтылығы және ыңғайлылығы;
- қайталанған сақталған мәліметтердің азаюы;
- мәліметтерді өңдеуге кететін уақыттың азаюы;
- мәліметтер қорының ұлғаю мүмкіндігі;
- басқару деңгейінде шешім қабылдауға қажетті ақпараттың жеткіліктілігі;
- ақпаратты сақтау сенімділігі;
Сурет 4. Ақпараттық жабдықтау құрылымы
Нормативті–анықтамалық құжаттар келесі талаптарға жауапты болуы тиіс:
• барлық бөлімдерге мәліметтердің бір мағыналығының көрсетілуі;
• нормативті–анықтамалық ақпараттардың шынайылығы және
толықтығы.
Нормативті–анықтамалық құжаттарға толтыру, енгізу, түзетулер
(корректировка) жүргізуге болады.
Жедел ақпарат қазіргі уақыттағы объектілер күйін көрсетеді, яғни
өңделмеген ақпарат, ол келесіге жауапты болуы тиіс:
• ақпараттардың толықтығын және бір мағыналығын қамтамасыз ету;
• құжаттар жүйесінің даму мүмкіндігі;
• құжаттардың ақпаратпен сыйымдылығын қамтамасыз ету;
• ақпараттың қайталанбауы.
Құқықтық жабдықтау–ақпараттық жүйелерді құқықтық жағынан қорғайтын
нормативтік актілердің жиынтығы.
Лингвистикалық жабдықтау- ақпаратты автоматты түрде өңдеудің
тиімділігін арттыру және адамның техникалық құралдармен байланысын
жеңілдету үшін қолданылатын тілдік құралдардың, тілді қалыптастыру
ережелерінің жиынтығы.
Ұйымдастырумен жабдықтау дегеніміз ақпараттық жүйелерді құру
(жобалау) мен жұмыс істеуге арналған шаралардың, әдістері мен жабдықтардың
жиынтығы.
Ақпараттық жүйелерді әр түрлі белгілері бойынша классификациялауға
болады. Ақпараттық жүйелер төмендегі белгілер бойынша:
• басқару процесстерінің түрлері
• ақпараттық процесстерді автоматтандыру дәрежесі
• есептеу ресурстарын бөлу тәсілі
• функционалды белгісі.
Басқару процесстерінің түрлері бойынша ақпараттық жүйелер бөлінеді:
1. Технологиялық процесстерді басқарудың ақпараттық жүйелері әр түрлі
технологиялық процесстерді автоматтандыруға арналған. Ол иерархиялы
жүйе түрінде беріледі.
2. Ұйымды басқарудың ақпараттық жүйелері басқарушы органның функциясын
автоматтандыру үшін арналған. Жүйенің негізгі функциясына бақылау,
реттеу, есепке алу, жоспарлау, талдау және де басқа экономикалық
есептер жатады.
3. Интегрирленген ақпараттық жүйелер ғылыми зерттеу және жобалау
жұмыстарын автоматтандыру үшін арналған және экономикалық объектіні
функцияландырудың барлық циклін қамтиды.
4. Корпоративті ақпараттық жүйелер корпорацияны басқарудың барлық
функцияларын автоматтандыруға арналған.
5. Оқытудың ақпараттық жүйелері білім саласында мамандарды дайындау үшін
және қызметкерлердің біліктілігін жоғарылату үшін қолданылады.
Ақпараттық процесстерді автоматтандыру дәрежесі бойынша ақпараттық
жүйелер бөлінеді:
• қолмен атқарылатын ақпараттық жүйелер барлық операциялардың алдын-ала
жасалған әдістеме көмегімен орындалуымен және ақпаратты өңдеу
жабдықтарының жоқ болуымен сипатталады.
• автоматтандырылған ақпараттық жүйелер басқару шешімдерін қабылдауға
қажетті ақпаратты жинау, өңдеу, сақтау және беруді қамтамасыз ететін
жүйе.
• автоматты ақпараттық жүйелер ақпаратты өңдеудің барлық функцияларын
адамның көмегінсіз автоматты түрде орындайды, тек бақылау функциясын
ғана адам бақылайды.
Есептеу ресурстарын бөлу тәсілі бойынша ақпараттық жүйелер екіге
бөлінеді: жергілікті, бөлінген. Жергілікті жүйеде тек бір электронды
есептеу машиналары қолданылады, ал бөлінген жүйеде желімен байланысқан
бірнеше компьютерлер қолданылады. Бөлінген жүйеде қолданушылар бір
мәліметтер қорын қолданады [5].
Функционалды белгісі бойынша ақпараттық жүйелер бөлінеді: мәліметтреді
өңдеу жүйесі, ақпаратты іздеу жүйесі, басқарудың автоматтандырылған жүйесі.
Мәліметтерді өңдеу жүйесі ақпараттарды жинайды, өңдейді, түрлендіреді
және сақтайды. Мәліметтерді өңдеу жүйесі жалақыны есептеу, статистикалық
есептерді шешу, оңтайландыру әдістерінің математикалық есептерін шешу
функцияларын орындайды.
Ақпаратты іздеу жүйесі шешім қабылдаушы тұлғаға ақпаратты беруге және
оны сақтауға арналған.
Басқарудың автоматтандырылған жүйесі басқару шешімдерін мамандармен
бірге қабылдауға арналған жүйе. Бұл жүйеге сараптау жүйесі жатады.
Басқарудың әр түрлі деңгейлері мен салаларына қызмет көрсететін
ақпарат жүйесінің айырмашылығына қарамай, олар келесі ерекшеліктермен
сипатталады:
- ақпараттың негізгі құрлымдық өлшем бірлігін негізгі көрсеткіштер
мен құжаттарды өңдеуге бағытталуы;
- Деректерді үлгілік (модульдік) өңдеу мен есеп айырысу-есептеу
кезеңінің байланыстылығы;
- уақытқа қарай есептер мен оның шешімдерін қажетті Деректермен
жабдықтау;
- уақытша іс тәжірбиелермен әлемдік-ұйымдастыру құрлымдарына
басқарылатын жүйені қатар тізу қажеттілігі.
Қазіргі уақытта әртүрлі мақсатта қолданылатын ақпараттық жүйенің
көптеген саны қызмет етеді. Олардың бір-бірінен өзгешелігі келесі
белгілермен түрленеді:
- басқару объектісінің сипаттамасымен;
- ақпараттық жүйені тұрғызу мен жұмыс істеудің жинақталған
тәжірибесімен;
- басқару және басқарушы жүйелерінің құрылымымен;
- деректерді жинауда, өткізіп беруде және өңдеуде қолданылатын
жабдықтармен;
- ақпараттық жүйенінің басқару объектісінің жетекшілік тұрғысымен
және т.б.
Ақпараттық жүйелердің негізгі функцияларына ақпараттық ресурстарды
жинау, тіркеу, сақтау, өңдеу функциялары, сонымен қатар қолданушылардың
сұраныстарын қанағаттандыру функциялары жатады.
Жинау және тіркеу функциялары пәндік сала туралы ақпаратты алуды
қамтамасыз етеді. Функцияны іске асыру ақпарат көзінен тәуелді. Ақпарат
көзі ретінде электронды және қағаз түріндегі тасығыштарды алуға болады. Осы
функциялар ақпараттарды бақылауды, сығуды, конвертация жасауды қамтамасыз
ету қажеттілігі байланысты. Ақпаратты бақылауды қамтамасыз ету – бұл
бірнеше ақпарат көзін қолданғанда деректерді ақпараттық жүйеге жүктеуді
дайындау және деректерді өңдеу стадиясы.
Өңдеу стадиясына деректерді сүзгіден өткізу процедурасы, верификация,
ақпараттың сапасын жақсарту процедуралары жатады. Сүзгіден өткізу
нәтижесінде ақпарат қорынан қажетті ақпаратты таңдау жүргізіледі.
Верификация ақпараттың сенімділігін және толықтылығын қамтамасыз етеді.
Конвертация жасау ақпараттық жүйедегі бір форматтағы деректерді басқа
форматтағы еректерге түрлендіру.
Ақпараттық жүйені жүзеге асыру үшін құрамын, құрылымын және ақпараттық
жабдықтауды ұйымдастыру қағидасы келесі талаптарды қанағаттандыруы тиіс:
- деректердің қарама–қарсылығының болмауы;
- ақпаратты тіркеу және қайтадан жинаудың болмауы;
- ақпараттың түсуінің жеткіліктілігі;
- кіріс ақпаратының нақтылығы және ыңғайлылығы;
- қайталанған сақталған деректердің азаюы;
- деректерді өңдеуге кететін уақыттың азаюы;
- деректер қорының ұлғаю мүмкіндігі;
- басқару деңгейінде шешім қабылдауға қажетті ақпараттың жеткіліктілігі;
- ақпаратты сақтау сенімділігі;
Ақпараттық жүйелер икемділік, сенімділік, тиімділік, қауіпсіздік
талаптарына жауап беруі тиіс.
Кәсіпорынның жаңа талаптарына, жаңа шарттарына байланысты ақпараттық
жүйелердің икемделуі икемділік қасиетіне тән. Егер ақпараттық жүйелерді
құру кезінде құжаттандыру әдістері мен жалпыға бірдей жабдықтарды
қолданатын болса, онда бұл шарт орындалады. Жүйені модернизациялауға болады
деген сөз, яғни жүйеге ақпараттық жүйені құрушылар өзгерістер енгізе алады.
Ақпараттық жүйе ерте ме, әлде кеш пе тозады, сол кезде оны
модернизациялау мүмкін болмаса, онда оны толығымен ауыстыру қажет.
Ақпараттық жүйенің сенімділігі техникалық себептермен деректердің
жоғалмауын қамтамасыз етеді [6]. Сенімділік талабы сақталынатын ақпараттың
резервті көшірмесін алу арқылы қанағаттандырылады.
Егер ақпараттық жүйе өзіне қойылған есепті қысқа мерзімде шеше алатын
болса, онда жүйе тиімді деп саналады. Жүйенің тиімділігі деректердің
оңтайлылығымен, олардың өңдеу әдістерімен және жобалау әдістерімен
бағаланады. Ақпараттық жүйенің тиімділігін тапсырушы бағалайды.
Ақпараттық жүйені құрушылар жүйемен өз саласының мамандары жұмыс істейтінін
ұмытпауы тиіс.
Ақпараттық жүйелерді құру қажеттілігі қасіпорынның қызметтерінің
түбегейлі өзгеруіне, болмаса ағымдағы ақпараттық процесстерді
модернизациялауға байланысты.
Ақпараттық жүйелерді құрудың алдында төмендегілерді ескерген жөн:
1. Қандай мақсатқа жету үшін жүйені тұрғызу қажеттігін анықтау.
2. Қандай мерзімге дайын болатынын көрсету.
3. Жүйені жобалауды жүзеге асыруда қажетті шығындарды есептеу.
Ақпараттық жүйені жобалау көлемді, ұзақ уақытты алатын
динамикалық процесс. Қазіргі кезде қолданылып жүрген жобалау
техникасын сатылап тұрғызуға негізделген.
Ақпараттық жүйелерді құру жобасы – шектелген ресурстары, сапалық
көрсеткіштері бар жүйені құру үшін бөлінген іс-шаралар кешені.
Жоба көрсеткіштері есептердің мақсаттарынан шығады, негіздемелерді
жасау стадияларында анықталады және жобаның іске асуы үшін қолданылады.
Көрсеткіштер:
- жобаның орындалу мерзімінің ұзақтығы;
- жұмыстың еңбекөнімділігі (жұмыс көлемі);
- жобаны жүзеге асыру барысы мен қарқыны (орындалу үдерісі);
- құны (шығындар мен жоба нәтижесінің қатынасы);
- коммерциялық тәуекелдік;
- өміршеңдік қабілеті;
- бәсекелестік қабілеті;
- қоғамдық және әлеуметтік мәнділігі.
Жобаның орнықты сипаттамалары (қасиеттері):
- жаңалығы;
- заманауилығы;
- кешенділігі;
- жүйелілігі;
- сенімділігі;
- техникалық жүзеге асуы;
- практикалық жарамдылығы және т.б.
Шектеулер (орындалу үдерісіне қойылатын шектеулер):
- жұмыс көлемінің жеткілікті және соңғы мәндері;
- орындалу мерзімінің жеткілікті және соңғы мәндері;
- орындалатын жұмыстың құнының соңғы мәні;
- ресурстардың жеткілікті өлшемдері.
Мұндай соңғы мәндерді беру шекараларды орнатады, олардың асып кетуі
жобамен жұмысты аяқтауға алып келуі мүмкін. Негізінде, кез-келген жобаны
құру кезінде мерзімнің өзгеруі, бюджеттік қаржының дұрыс бөлінбеуі болады,
себебі ол жаңа, ерекше және т.с.с.
Жоба ресурстары:
- ұйымдастыру құрылымы;
- кадр құрамы (құрастырушылардың штаты);
- бюджет;
- материалды - техникалық база;
- жобаның ақпараттық жабдықтауы.
Сурет 5. Шағын кәсіпорынның ақпараттық жүйесін жобалау сатылары
Ақпараттық жүйелердің жобаларын басқару қызметінің түрлері [7]:
1) Өнімнің және оның өндірістік үдерісінің сипаттамаларын өлшеу
Басқарушыға өндірістің өнімін және оны құру үдерісін түсінуге
мүмкіндік береді. Құрастырушылардың еңбек өнімділігін және өнімнің сапасын
анықтаудың тура және қосымша өлшемдері жобаны жоспарлау және жоспардың
орындалу барысын бақылау үшін қажетті ақпаратты алуға мүмкіндік береді.
Жаңа жобаны бағалау мен жоспарлау мақсаттары үшін бұрынғы жобаларды құру
жөніндегі тарихи деректер қажет. Осы деректердің негізінде жұмыстағы
келеңсіздіктерді жою, қызметкерлердің жұмыс тиімділігін анықтау, жаңа
өнімнің сапасын бағалау бойынша басқару шешімдерін қабылдау өлшемдері үшін
қолданылатын базалық бағыт қалыптасады. Ақпаратты-программалық өнімдерді
құру кезінде бұйымның өлшемі мен функционалды қызметіне бағытталған
өлшемдер қолданылады. Сапа өлшемі өнім мен оны құру үдерісін сипаттайды.
2) Жобаның еңбек өнімділігін және құнын бағалау:
Жобаны тиімді жоспарлау үшін жобаны құрудың еңбек өнімділігін
(адамай), жоба жұмыстарының орындалу ұзақтығын (айжыл), орындалу құнын
бағалайды.
3) Орындалған жобалар жөніндегі деректерді жинау және талдау
Бұрынғы тәжірибелердің негізінде жаңа жоба бағаланады, себебі бұл
басшылар үшін жобаға қатысты бірден-бір ақпарат көзі болып табылады. Жаңа
жобалардың (ерекше жобалар) баға сенімділігі төмен. Нәтижелерді талдай және
деректерді бір-бірімен салыстыра отырып, жобаның дұрыс бағалануы үшін
бірнеше әдістерді қолданады.
Әдістердің негіздері:
➢ алдымен өнімнің алғашқы өңделмеген нұсқасы (эскизі)
анықталады–алғашқы деректер ретінде бұрынғы жобалардың тарихи
деректері мен сараптама бағалары қолданылады;
➢ жоба бөлімдерге бөлінеді, олардың әрқайсысы жеке-жеке
бағаланады – жеке бағалардың негізінде бүкіл жобаның бағасы
анықталады.
1) жобаның орындалуына әсер ететін тәуекелдікті талдау
және оларды азайту іс-шараларын қарастыру: көптеген
жобалардың сәтсіздігі тәуекелдікті ескермеулерінде;
тәуекелдік қадамдары: тәуекелдікті идентификациялау,
оның бағасы, басқару стратегиясын таңдау, мәселелерді
шешу.
2) жобаны орындау бойынша жұмыстарды жоспарлау;
3) жұмыстардың орындалуын және жоспардың өзгеруі
кезіндегі құжаттарды жасау барысын бақылау.
Ақпараттық жүйенің өмірлік айналымы дегеніміз жүйені тұрғызу
жөніндегі шешімдерді қабылдау мезетінен жүйе қызметін тоқтатқанға
дейінгі стадиялар мен этаптар жиынтығы.
Әр жобаның өмірлік айналымы (жобаның пайда болу мезетінен оны жүзеге
асыру, аяқталу мезетіне дейінгі аралық) бар.
Сурет 6. Жобаның өмірлік айналымы
Өмірлік айналымды фазаларға, фазаларды стадияларға, стадияларды
сатыларға бөлу қабылданған [8].
Жоба сатылары:
* жобаны жоспарлау;
* жобаның ашылуы;
* жоба алдындағы зерттеу;
* ендіру;
* жұмысты сынау және өткізу;
* қызметкерлерді оқыту;
* жобаның аяқталуы.
Жобаның өмірлік айналымын негізгі үш фазаға бөлуге болады: бастапқы,
инвестициялық, эксплуатациялық.
Бірінші фазада жобаның дамуын зерттеу мен жоспарлау, жоба негіздемесін
жасау, алғашқы ойларды іске асыруды талдау, инвестицияның жоба алдындағы
негіздемесі мен өміршеңдігін бағалау, объектінің орналасу орнын таңдау және
келісім беру, жобаның жоба-сметалық құжаттарын және жоспарын құру
жүргізіледі.
Инвестициялық фаза сауданы жүргізу, ресурстарды сатып алу мен
жеткізуге келісім жасау мен құрылыс –монтаж жұмыстарын жүргізуден тұрады.
Осы этапта жобаны басқару жүйесін, коммуникация жабдықтарын іске қосу
жүргізіледі, құрылыстың жедел жоспары мен машиналар мен механизмдердің
жұмыс графигі жасалады, мониторинг жүргізіледі, жоба жоспары бақыланады
және қажет жағдайда түзетулер енгізіледі. Инвестициялық фаза объектіні
өткізу, ресурстарды демобилизациялау, жұмыстарды іске қосумен аяқталады.
Аяқталу фазасында объектіні эксплуатациялау, жабдықтарды айырбастау,
жобаны модернизациялау және оны жабу жүргізіледі. Жинақталған тәжірибе
жобаны басқарудың ұйымдастырушылық және техникалық жүйесіне өзгерістер
енгізу кезінде қолданылуы мүмкін.
Өзара байланысқан элементтер жиынтығы жобаның орындалу үдерісіндегі
ақпаратты құрайды, ал жүйенің конфигурациясы – бұл осы үдерістегі
ақпаратты сүйемелдеу.
Конфигурация элементтері: құжаттар, программалар, деректер, құру
ортасының элементтері.
Программаны құрудың алға жылжуы бойынша конфигурацияның элементтерінің
санының шамасы мейлінше тез өсіп отырады, себебі әр элемент басқа
элементтің пайда болуына әсер етеді. Конфигурацияның элементтеріне
өзгерістер енгізу кезінде оның жаңа нұсқалары пайда болады. Конфигурациялық
басқару өзгерістерді енгізу бойынша жұмыстарды тиімді ұйымдастыру үшін
арналған. Программаға өзгерістерді енгізуді бақылау – программалық
жабдықтаудың конфигурациялық басқаруының басты есебі. Конфигурациялық
басқару – өмірлік айналымның барлық кезеңдерінде орындалатын қызмет.
Конфигурация элементтері конфигурациялық басқарудың рәсіміына бағынады.
Рәсімі: сәйкестендіру әдістері, өмірлік айналымның барлық кезеңдерінде
конфигурацияның элементтерін сақтау және өзгертулерді ұйымдастыру. Рәсімі
жүйеленген болуы тиіс, ал осы рәсіміды қолдану қатаң сақталынады және үнемі
бақыланады. Конфигурациялық басқару бойынша қызметтер өнімнің
конфигурациясын басқару жоспарында беріледі [9].
Сурет 7. Жобаны жоспарлау
ISO:1995 халықаралық стандартпен анықталатын өмірлік айналымның
үдерістері үш топқа бөлінеді.
Негізгі үдерістер
• алу
• жеткізу
• құру
• эксплуатация
• сүйемелдеу.
Сурет 8. Негізгі үдеріс сатылары
Қосымша үдерістер
• құжаттар
• конфигурацияны басқару
• сапаны қатамасыз ету
• верификация
• аттестация.
• бірлесіп бағалау
• аудит
• мәселелерді шешу.
Ұйымдастыру үдерістері
• басқару
• инфрақұрылымды құру
• жетілдіру
• оқыту.
Кесте1. Программаны құру кезеңдері
Құру стадияларыЖұмыс Жұмыс мазмұны
этаптары
Техникалық Программаны Есептің қойылуы.
тапсырма құру Алғашқы материалдарды жинау.
қажеттілігініҚұрылатын программаның тиімділік пен сапа
ң негіздемесікритерийлерін таңдау және негіздеме жасау.
Ғылыми-зерттеу жұмыстарын жүргізу
қажеттілігіне негіздеме.
Ғылыми-зерттеКіріс және шығыс деректер құрылымын
у жұмыстары анықтау.
Есепті шешу әдістерін алдын-ала таңдау.
Бұрын құрылған программаларды қолдану
мүмкіндігіне негіздеме.
Техникалық жабдықтарға талапты анықтау.
Қойылған есепті шешуге негіздеме.
Техникалық тапсырманы құру және бекіту.
Талаптарды анықтау.
Техникалық Программаға талаптарды анықтау.
тапсырманы Программаны құрудың техника-экономикалық
құру және негіздемесін жасау.
бекіту Программаны құрудың стадияларын, этаптарын
және мерзімін анықтау.
Программалау тілін таңдау.
Келесі стадияларда ғылыми-зерттеу
жұмыстарын жүргізу қажеттілігін анықтау.
Техникалық тапсырмаға келісім беру және
оны бекіту.
Эскиздік жоба Эскиздік Кіріс және шығыс деректер құрылымын
жобаны құру алдын-ала құру.
Есепті шешу әдістерін нақтылау.
Есепті шешу алгоритмін құру.
техника-экономикалық негіздемесін жасау.
Эскиздік Түсіндірме хатты жазу.
жобаны бекітуЭскиздік жобаға келісім беру және оны
бекіту.
Техникалық жобаТехникалық Кіріс және шығыс деректер құрылымын
жобаны құру нақтылау.
Есепті шешу алгоритмін құру.
Кіріс және шығыс деректерді беру формасын
анықтау. Тілдің семантикасы мен
синтаксисін анықтау.
Техникалық тапсырма- бұл:
- ақпараттық жүйелерді құруға, ғылыми-зерттеу жұмыстарын жүргізу
стандарттарына арналған құжат.
- техникалық тапсырма программалық өнімге қойылатын негізгі техникалық
талаптардан тұрады
- техникалық тапсырманың түп нұсқасын тапсырыс беруші жасайды [10].
Техникалық тапсырма мүмкіндік береді:
Екі жаққа да:
- дайын өнімді көрсетуге;
- дайын өнімді тексеруге;
- қателер санын азайтуға (талаптарда өзгерістер болса) .
Тапсырыс берушіге:
- не қажет екенін түйсінуіне;
- техникалық тапсырма айтылған барлық шарттарға өнімнің сәйкес келуін
құрастырушыдан талап етуге.
Орындаушыға (құрастырушыға):
- есептің мәнін түсінуге, программалық өнімнің программалық сұлбасын
тапсырыс берушіге көрсету;
- жобаның орындалу мерзімін жоспарлау, жоспар бойынша жұмыс істеу;
- ТТ берілмеген жұмыстардан бас тарту.
Ақпараттық жүйелерді жобалау әдістері – бұл жобалаудың сәйкес жабдығын
қолдану арқылы ақпараттық жүйелерді құру әдістері. Ақпараттық жүйелерді
жобалауда тиімді әдістер мен жабдықтарды қолдану сапалы жүйені құруға
мүмкіндік береді. Жобалау әдістері 3-ке бөлінеді:
1. Ерекше
2. Типтік
3. Автоматизацияланған.
Ерекше жобалау әдісінің көмегімен жеке жобалауды тұрғызамыз. Жеке
жобалау басқару объектісінің барлық ерекшеліктерін қамтуға мүмкіндік
береді.
Типтік жобалау әдісі жуйені құрамдас компоненттерге бөлу арқылы
жүргізіледі. Құрамдас компоненттерге ішкі жүйелер және алгоритмдер жатады.
Типтік жобалау кезінде дайын жобалау шешімдері қолданылады.
Ақпараттық жүйелерді құрудың жаңа бағытына жобалаудың автоматизациялау
әдісі жатады. Бұл әдісті модельдік жобалау деп те атайды. Бұл әдістің
артықшылығы ақпараттық жүйе сенімді жүйе болады.
Өмірлік айналымның атақты үлгілердің ішінен келесі модельдерді
бөліп көрсетуге болады [11].
1. Каскадты үлгі алдыңғы этап аяқталғаннан кейін келесі этапқа
тізбекті түрде көшу. Каскадты үлгі үшін жеке байланыспаған есепті
автоматтандыру функциясы тән. Каскадты үлгіні көлемді, күрделі
жобаларға қолдану мүмкін емес.
2. Итерация кезекті этап орындалғаннан кейін алдыңғы этапқа
итерациялық қайту. Итерациялық үлгі жеке есептерді шешу кезінде
алынған жобалау шешімдерінің тұйықталуын қарастырады.Төменнен жоғарыға
жобалау кезінде алдыңғы талаптарды қарау мүмкіндігі азаяды,
қиыншылықтар болады.
3. Спиральды. Ақпараттың жүйелердің прототипін сатылап кеңейтуді
болжайтын прототипті үлгі. Спиральді үлгіде жоғарыдан төменге жобалау
қолданылады. Алдымен функцияларды ішкі жүйелердің құрамы содан кейін
жеке есептердің қойылуы анықталады. Яғни ақпараттарды жинау, беру,
мәлімет қорын толықтыру сияқты жүйелік мәселелер қарастырылады. Содан
кейін ғана нақты есепті шешу техникасы жүргізіледі.
Ақпараттық жүйенің компоненттері дегеніміз ақпараттық жүйе құрайтын
Деректер қоры, ақпараттық процессорлар және концептуалды схема.
Ақпараттық процессор - алынған командаға жауапты деректер қорымен және
концептуалды схемамен бірге іздейтін механизм. Ақпараттық процессор есептеу
жүйесінен және деректер қорын басқару жүйесінен тұрады.
Концептуалды схема (концепт - түсінік) – деректер қорында сақталынатын
ақпарат бірліктерінің құрылымын сипаттайды.
Сурет 9. Шағын кәсіпорынның ақпараттық жүйесінің концептуалды схемасы.
Шағын кәсіпорынның ақпараттық жүйесі кіріс ақпаратты (қандайда бір
деректер, нұсқаулар) және шығыс ақпаратты (есептеу, есептеулер) қамтиды,
яғни ақпараттық жүйе кіріс ақпараттарды өңдеп, шығыс ақпараттарды нәтиже
ретінде береді. Амалдарды, әрекеттерді бақылап отыратын кері байланыс
механизмі де жүзеге асырылынады. Басқа жүйелер сияқты ақпараттық жүйелер
де қоршаған ортада болады.
Ақпараттық жүйенің функционалды бөлімі ақпараттық байланыстардың
қозғалысы мен өңдеуден кейін графикалық түрде көрсетіледі. Жабдықтаушы
бөлімінде программалық жабдықтамалар мен есептеу жүйесі сипатталады.
1.3 Шағын кәсіпорынның ақпараттық жүйе ресурстарын басқару
Ақпараттық ресурстар дегеніміз құндылық және материалдық ресурстар
болып табылатын деректер жиынтығын айтамыз. Ақпараттық ресурстың негізгі
элементі – ақпарат.
Ақпараттың екі түрі болады: дискретті және үзіліссіз ақпарат.
Дискретті ақпарат қандай да бір шаманың тізбектелген нақты мәндерімен, ал
үзілісссіз қандай да бір шаманың өзгерісінің үзіліссіз үдерістерімен
сипатталады. Үзіліссіз ақпаратты, мысалы, атмосфералық қысым датчигі,
автомобиль жылдамдығының датчигі бере алады. Дискретті ақпаратты кез-келген
цифрлық индикатордан алуға болады: электронды сағат, магнитофон санауышы
және т.б. Дискретті ақпаратты өңдеу адам үщін өте қолайлы, бірақ үзіліссіз
ақпарат жиі кездеседі, сондықтан да үзіліссіз ақпаратты дискретті ақпаратқа
аударуды (түрлендіру) білген жөн. Модем (модуляция және демодуляция)
цифрлық деректерді дыбысқа, не электромагнитті тербелістерге айналдыра
алады.
Ақпаратты сақтау үшін арнайы жады құрылғысы қолданылады. Дискреті
ақпаратты үзіліссіз ақпаратқа қарағанда сақтау оңай, себебі ол сандар
тізбегі ретінде сипатталады. Егер әр сан екілік санау жүйесінде берілсе,
онда дискретті ақпарат нөл мен бірлердің тізбегі ретінде беріледі.
Дискретті ақпаратты жазу үшін перфокарта, перфолента, әр түрлі лазерлік
дисктерді, электронды триггерлерді және т.б.қолдануға болады.
Дискретті ақпараттағы екілік цифрдың бір позициясы бит (bit, binary
digit) деп аталады. Бит ақпаратты өлшеу үшін қолданылады. Бір бит өлшемдегі
ақпарат иә немесе жоқ жауаптарды талап ететін сұрақтар жауабында
болады. Үзіліссіз ақпарат та битпен өлшенеді. Бит – бұл өте кіші бірлік,
сондықтан да көбінесе байт (В) қолданылады.
Мысалы, 1KB = 8Кbit = 1024B
Ақпараттарды өңдеу үшін есептеу машиналары қолданылады, олардың екі
түрі болады: ЦЕМ (цифрлық есептеу машинасы) – дискретті ақпаратты өңдеу
үшін, АЕМ (аналогты есептеу машинасы) – үзіліссіз ақпаратты өңдеу үшін.
Мысалы. 32 картадан тұратын колоданың ішінен қарғаның қызы (дама пик)
алынды деген хабарламада қанша бит ақпарат бар?
Шешуі: N = 2m
32 = 2m
m = 5 бит
Жауабы: Берілген хабарламада 5 бит ақпарат бар.
m символдан тұратын мәтіндегі ақпарат көлемі мына формуламен
есептеледі:
Vm = k * m,
мұндағы Vm – мәтіндегі ақпарат көлемі;
m– бір символдың ақпараттық салмағы;
k – мәтіндегі символдар саны
Мысалы. 64-символды әліпбидің әріптерімен жазылған хабарлама 20
символдан тұрады. Хабарламаның ақпарат көлемі неге тең?
1) әліпбидің бір символының ақпараттық салмағы
64 = 2m
m = 6 битсимвол
2) мәтіннің ақпарат көлемі:
Vm = k * m= 20* 6 = 120 бит
Жауабы: Хабарламаның ақпарат көлемі 120 битке тең.
Ақпараттар теориясы– бұл ақпаратты алу, түрлендіру, жинау, өңдеу және
беру жайлы ғылым.
Сурет10. Ақпараттар теориясының бағыттары
Құрылымдық теория жеке ақпараттық хабарламаларды құру құрылымын
қарастырады. Құрылымдық теорияда ақпараттың геометриялық, комбинаторлық
және аддитивтік өлшемдері қарастырылады. Ең кең тарағаны- екілік аддитивтік
өлшем, ол Хартли өлшемі (1928ж.) деп те аталады. Ақпараттың саны екілік
өлшеммен - битпен өлшенеді.
I=logm,
мұндағы, I – ақпарат саны немесе көлемі;
m – элементтер саны.
Геометриялық өлшем ақпарат көлемін бағалайды. Комбинаторлық өлшем
ақпаратты әр түрлі комбинациялармен өрнектегенде қолданылады.
Мысалы, 1110 саны берілген. 0 саны орын ауыстырғаннан кейін
комбинация өзгерді: 0111. Яғни, 14 саны 7-ге ауысты.
Статистикалық теория анықталмағандық өлшемі тұрғысынан ақпаратты
бағалайды. Ақпараттың статистикалық өлшемінде (Шеннон өлшемі, 1947-1948жж)
ақпарат кездейсоқ оқиға ретінде қарастырылады. Оқиғалардың толық тобы
ансамбль деп аталады. Ансамбльдердің энтропиясы оның анықсыздығының сандық
өлшемін есептейді.
Энтропия (эн-тропе) грек тілінен аударғанда айналдыру, түрлендіру
деген мағынаны береді. Энтропия былай есептеледі:
Бұл формула Шеннон формуласы деп те аталады. Логарифм 2 негізді
болса, онда ақпарат саны битпен, егер 10 негізді болса, онда дитпен, егер
е=2,71828 негізді болса, онда нитпен, ал 3 негізді болса, онда титпен
өлшенеді.
Энтропияның қасиеттері:
1) энтропия әрқашан теріс емес нақты шама және 0 ≤ pi ≤1, i=1,..., N
2) энтропия нөлге тең болады, егер оқиғалардың ықтималдықтарының бірі 1-ге
тең болса;
3) энтропия максимал мәнге ие болады, егер оқиғалардың ықтималдықтарының
өзара тең болса;
4) энтропия - анықсыздықтың дәрежесі.
Сонымен қатар, энтропия - дөңес функция, себебі бинарлы
хабарламалардың энтропиясы 1 битке тең болғанда максимум мәнге ие болады.
Сурет11. Шартты энтропия
Екі ансамбльді қарастырайық:
Х = (х1, x2, ... ,xr),
Y = (y1, y2, ..., ys) және (X, Y) ( D.
Сәйкесінше ықтималдықтары р(хi) және p(yj), ал шартты ықтималдықтары
pxi(yj), pyj(xi), мұндағы i = 1, 2, ... , r ; j = 1, 2, ... , s.
Шартты энтропияның формуласы
Ықтималдықтар қосындысы мына шартты қанағаттандыруы тиіс:
Мысалы. u және v ақпарат көздерін біріктіретін жүйе күйінің
ықтималдықтар матрицасы берілген.
u және v көздерінің энтропиясын, v көзіне қатысты u көзінің шартты
энтропиясын және жалпы энтропияны табу керек.
Шешуі: Бұл есепті шешу үшін алдымен ықтималдықтар матрицасын қолданып,
u және v көздерінің ықтималдықтарын тауып аламыз.
Енді энтропияның формуласын қолданып, u және v көздерінің энтропиясын
есептейміз.
Шартты энтропияны есептеу үшін алдымен ықтималдықтар матрицасын
қолданып, v көзіне қатысты u көзінің жеке-жеке ықтималдықтарын табамыз. Ол
үшін мына формуланы пайдаланамыз:
Енді шартты энтропияның формуласына мәндерді қойып, есептейміз.
Жалпы энтропияның формуласы:
Мәндерді қойсақ, нәтижесі былай болып шығады:
Жауабы: , , ,
Семантикалық теория ақпараттың мағыналық сипаттамаларын оқытады:
бағалылығы, пайдалылығы, тиімділігі, ақпаратты өткізу қабілеттілігі,
ақпараттық бөгеуілге тосқауыл беруі және құрамы.
Семантикалық құрылымда тезаурус (мағыналы сөздік) құрылады. Тезаурус-
бұл қолданушы мен жүйе ала алатын мәлімдемелер жиынтығы
Сурет 12. Ақпараттық жүйелерде ақпаратты беру
ІІ бөлім. Шағын кәсіпорынды ақпараттық жүйемен қамтамасыздандырудың
практикалық негіздері
2.1 Delphi программалау ортасы
Қазіргі таңда барлық алгоритмдік тілдер - объектке бағытталған
бағдарламалау әдісін қолдануда. Бұл әдіс алгоритмдік тілдің дамуының
жоғарғы эволюциялық сатысы болып есептеледі. Объектке бағытталған
бағдарламалау әдісі - басқа бағдарламалау әдістерінің жетістіктерін өз
ішіне ала отырып, бағдарламалау процессінде абстракттық құрылымдардан
пайдалана алады. Әдісте қолданылатын негізгі ұғым - объекттің үш қасиеті
бар. Осы қасиеттер негізінде, көп-теген абстракт объекттер құрылып, олар
библиотекаларда сақталуда. Пайдаланушы өз бағдарламасында сол объекттерді
шақырып, қажет болса, дамытады. Объекттің қасиеттерінің мағынасы
төмендегідей [12]:
▪ инкапсуляция
▪ мұрагерлік
▪ полиморфизм
Инкапсуляция - деп процедура мен деректерді біріктіріп, объект құруды
айтады. Объектте сипатталған процедураны - әдіс дейміз. Әдісте локал
айнымалылар мен процедуралар да енгізуге болады.
Мұрагерлік - деп ілгері анықталған объектті пайдалана отырып, жаңа
объект құруды айтады. Бұл объекттер бірлесе отырып, иерархиялық ағаш
құрайды. Ағаштың жоғарғы сатысындағы объектті - аналық, ал төмендегілерін -
мұрагер объект дейміз. Мұрагер объект аналық объекттің әдістері мен
деректерін пайдалана алады.
Полиморфизм - деп аналық және мұрагер объекттерде аты бірдей, бірақта
орындайтын жұмысы әр түрлі әдістерден пайдалануды айтады. Мұрагер объект
аналық объекттің әдісін пайдалана отырып, әдіске жаңа деректер мен локал
әдістер енгізеді.
Деректер қоры дегеніміз - құрылымы арнайы тәсіл бойынша
ұйымдастырылған берілген форматтағы файлдар жиынтығы болып есептеледі.
Деректер қорын Borland Delphi объектке бағытталған программалау
ортасында жасалыну себебi, өйткенi Borland Delphi объектiке бағытталған
программалау ортасы кез-келген қосымшаны дайындауға болатын, жылдамдығы тез
қуатты тiлдердiң бiрi болуы және де басқа деректер деректер қорымен жақсы
байланысатын болуы.
Деректер қорын басқару жүйесi - деректер қорымен жұмыс iстеуге
арналған Borland Delphi ортасындағы программалар қатарына кiретiн
тiлдердiң бiрi Paradox тiлi болып табылады Delphi жүйесі деректер базасын
басқару жүйесі болып табылмайды, бірақ толық деректер базасын басқару
жүйесі мүмкіндіктеріне ие. Ұсынылып отырған Delphi құралы локальдік және
тораптық деректер базасын құрып, және оның ішінде жұмыс істеуге және кез-
келген ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz