Түйсік және оның негіздері

Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
1 Түйсік туралы жалпы ұғым және оның негіздері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...5
1.1 Түйсіктің физиологиялық негізі және түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..5
1.2 Түйсіктердің дамуы және қасиеттері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...16
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 29
Пайдаланған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 31

Зерттеу көкейкестілігі. Білімді маман, зерделі азамат болып өсіп шығуға, ертең халық шаруашылығының түтқасын ұстап, ел тағдырын шешуге, қоғам дамуынын жауапкершілігін мойнына алуға үмтылған әрбір жас жеткіншек үшін психология пәнін оқып үйрену өте қажет. Онсыз сан-қырлы жеке адамның ішкі сырын, табиғаттың мінезіндегі ерекше қасиеттерін, психологияның ерекшелігін ажырата білу мүмкін емес.
Сондықтан да психологияның маңызын, құрылымын, пәнін тереңдеп білу үшін, ең әуелі психологиядағы психологиялық әрекеттің бірі түйсік ұғымын қарастыру ең елеулі тақырып болып отыр.
Дүниені танып білуге адам ең алдымен сыртқы сезім мүшелері арқылы айналасындағы заттар мен құбылыстарды тікелей, нақтылы түрде сезіп отыруы қажет. Дүниені тереңдеп танып, дұрыс сәулелендіру үшін жасырын сезімдердің болуы жеткіліксіз, ол солардың ең алдымен түйсікті. яғни қабылдаған материалдарын ақыл-ой елегінен өткізуі қажет. Ал түйсік деп отырғанымыз ақиқат дүниедегі заттар мен құбылыстардын сезім мүшелеріне тікелей әсер ету нәтежиесінде олардың жеке касиеттерінін сәулеленуін айтамыз. Түйсікті біздің барлық біліміміздің бұлағы деп айтуға болады. Түйсік арқылы ғана адам әсер етуші заттың не құбылыстың бар қасиеттерің сезе алады.Түйсіктер адамға қоршаған орта мен өз тәнінің сигналдарын қабылдап, олардың қасиеттері мен белгілерін бейнелеуге мүмкіндік береді. Олар адамды төңіректегі дүниемен байланыстырып, негізгі таным көзі ретінде қызмет етеді, солардың арқасында адамның даму мүмкіндігі ашылады.

1 Жарықбаев Қ.Б. Жалпы психология.- Алматы,2004.- 165-166 б.
2 Алдамұратов Ә . Жалпы психология. - Алматы,1992 ж. - 345-347 б.
3 Бап-Баба С.Б. Жалпы психология. Алматы: Заң әдебиеті. 2009. 117-123 бб.
4 Бап-Баба С.Б. Жантану негіздері. Алматы: Заң әдебиеті. 139 – 157 бб.
5 Белолоус В.В. Темперамент и деятельность.- Пятигорск, 1990. - С. 489-549.
6 Мерлин B.C. Очерк интегрального исследованиях индивидуальности. - М., 1986. – 125-128 с.
7 Мерлин B.C. Очерк теории темперамента. - М., 1964. – С. 256-260.
8 Русалов В.М. О природе темперамента и его месте в структуре индивидуальных свойств человека. – М., 1999. – С. 111-115.
9 Стрелян Я. Роль темперамента в психическом развитии. - М.,1982. – С. 257-265.
10 Гиппенрейтер Ю.Б. Введение в общую психологию. - М., 1988. – С. 366-369.
11 Рубинштейн С.Л. Основы общей психологии. – М., 1990. – С. 56-64.
12 Русалов В.М. Биологические свойства индивидуально-психических различий. - М.,1979. - 401-408 с.
13 Левитов Н.П. Психология характера. - М.,1969. – С. 196-205.
14 Немов Р.С. Психология. - М., 2000. – С. 222-229.
15 Краткий психологический словарь / Сост. Л.А. Карпенко. Под общ. ред. AB. Петровского, М.Г. Ярошевского. - М., 1985. – С. 296-305.
16 Крутецкий В.А. Психология. - М, 1986. – С. 255-261.
17 Общая психология / под ред. А.В. Петровского. - М., 1986. – С. 301-308.
18 Общая психология / под ред. В.В. Богословского. - М., 1981.
19 Немов Р.С. Психология. СС в 3-х томах. Т. 1. - М., 1995.
20 Петровский А.В. Введение в психологию. - М.,1995.
21 Психологический словарь. - М., 1990.
22 Рубинштейн С.Л. Основы общей психологии. - СПб., 2000.- С.410-419.

Пән: Психология
Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 28 бет
Таңдаулыға:

Мазмұны

Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
1 Түйсік туралы жалпы ұғым және оның
негіздері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... .5
1.1 Түйсіктің физиологиялық негізі және
түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..5
1.2 Түйсіктердің дамуы және
қасиеттері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ..1 6
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 29
Пайдаланған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... 31

Кіріспе
Зерттеу көкейкестілігі. Білімді маман, зерделі азамат болып өсіп шығуға,
ертең халық шаруашылығының түтқасын ұстап, ел тағдырын шешуге, қоғам
дамуынын жауапкершілігін мойнына алуға үмтылған әрбір жас жеткіншек үшін
психология пәнін оқып үйрену өте қажет. Онсыз сан-қырлы жеке адамның ішкі
сырын, табиғаттың мінезіндегі ерекше қасиеттерін, психологияның ерекшелігін
ажырата білу мүмкін емес.
Сондықтан да психологияның маңызын, құрылымын, пәнін тереңдеп білу үшін, ең
әуелі психологиядағы психологиялық әрекеттің бірі түйсік ұғымын қарастыру
ең елеулі тақырып болып отыр.
Дүниені танып білуге адам ең алдымен сыртқы сезім мүшелері арқылы
айналасындағы заттар мен құбылыстарды тікелей, нақтылы түрде сезіп отыруы
қажет. Дүниені тереңдеп танып, дұрыс сәулелендіру үшін жасырын сезімдердің
болуы жеткіліксіз, ол солардың ең алдымен түйсікті. яғни қабылдаған
материалдарын ақыл-ой елегінен өткізуі қажет. Ал түйсік деп отырғанымыз
ақиқат дүниедегі заттар мен құбылыстардын сезім мүшелеріне тікелей әсер ету
нәтежиесінде олардың жеке касиеттерінін сәулеленуін айтамыз. Түйсікті
біздің барлық біліміміздің бұлағы деп айтуға болады. Түйсік арқылы ғана
адам әсер етуші заттың не құбылыстың бар қасиеттерің сезе алады.Түйсіктер
адамға қоршаған орта мен өз тәнінің сигналдарын қабылдап, олардың
қасиеттері мен белгілерін бейнелеуге мүмкіндік береді. Олар адамды
төңіректегі дүниемен байланыстырып, негізгі таным көзі ретінде қызмет
етеді, солардың арқасында адамның даму мүмкіндігі ашылады.
Түйсік біздің санамызды сыртқы дүниемен байланыстырып отырады. Адамның
психологиялық әрекеттерінде түйсіктің мәні зор. Түйсік шынында сананың
сыртқы дүние мен екі арадағы тура байланысы, сыртқы әсердің күшінің сана
фактісіне айналуы болып табылады.
Сондықтанда осы курстық жұмысты таңдауымыздың бірден-бір себебеін
тақырыптың маңыздылығына негіздейміз.
Зерттеу объектісі - қоршаған орта мен өз тәнінің сигналдарын түйсік арқылы
қарастыру.
Зерттеу пәні - түйсік туралы түсінік.
Зерттеу жұмыстың мақсаты – түйсінудің физиологиялық негіздері туралы жалпы
түсінік бере отырып оның қыр-сырын айқындау.
Зерттеу жұмысының міндеттері:
1. түйсік ұғымынын түсінігің айқындау;
2. түйсіктің жалпы сипаттамасы мен заңдылықтарын ашып көрсету;
3. түйсіктің түрлері туралы жалпы сипаттама беру;
4. түйсіктердің дамуы қалай жүзеге асырылатынын айқындап беру;
Осы міндеттерді орындағанда ғана біз осы курсык жұмысымыздың тақырыбын ашып
көрсете аламыз.
Курстық жұмыстың құрылымы кіріспеден, екі тараудан, қорытындыдан және
пайдаланған әдебиеттер тізімінен тұрады.

1. Түйсік туралы жалпы ұғым және оның негіздері

Түйсік – адамның және басқа жан иелерінің жан қуатынан туындаған танымдық
сезімі. Түйсік айналадағы нәрселердің сезім мүшелеріне тікелей әсер етіп,
олардың жеке қасиеттерінің санада таңбалануы. Түйсік заттардың түр-
түсін, ыстық-суығын, дәмін, иісін, т.б. сипаттары мен қасиетін ажырататын
дүниетанудың алғашқы сатысы. И.П. Павлов түйсіктердің пайда болуын
жүйкедегі талдағыштардың (анализатор) жұмысына байланысты түсіндіреді.
Талдағыштардың қай-қайсысы болмасын үш бөліктен тұрады. Біріншісі – сезім
мүшесі (рецептор), екіншісі – миға баратын жүйке талшықтары, үшіншісі –
мидағы әр түрлі жүйке орталықтары. Сыртқы талдағыштардың
рецепторлары экстроцептор, ішкі мүшелердің хал-күйін
білдіретіні интероцептор, ал дене мүшелерінің қозғалысы мен орналасуын
хабарлайтын рецепторларды проприоцептор деп атайды. Адам түйсігінің
негізгі заңдылықтары 19 ғасырдың орта шеніндегі эксперименттік
психологияда зерттелген. Түйсік жүйке жүйесінің қызметімен тығыз
байланысты, адамның тіршілік-тынысында үлкен рөл атқарады.
Ш.Құдайбердіұлы : “Тән сезіп, көзбен көрмек, мұрын – иіс, тіл – дәмнен
хабар бермек. Бесеуінен мидағы ой хабар алып, жақсы-жаман әр істі сол
тексермек.” деп түйсік процесін сипаттайды.

Түйсік — материалдық дүниедегі белгілі бір кезде адамның тиісті сезім
ағзаларына әсер ететін заттар мен құбылыстардың жеке сапаларын бейнелейтін
қарапайым психикалық үрдіс.

Термин 4 түрлі мағынада қолданылады:

• 1) берілген биологиялық түрге тән алынбаған реакция;
• 2) белгілі бір түрге тән белгілі тәсілмен жауап қайтара
алуға бейімділік. Бұл бейімділік бақыланатын мінез-құлықтың негізі болып
табылады;
• 3) дамудың белгілі бір шартында, әуестену күйінде, стимулды жағдайларда
пайда болатын күрделі әрекеттер жинағы. Бұл мағына
көбінесе этологияда қолданылады, мысалы, белсенділіктің
тіркелген паттерндері;
• 4) алынбаған, тұқым қуалау арқылы берілетін тенденциялар, мінез-құлықтың
күрделі модельдерінің мотивациялық күштерін ің функцияларын орындайды.
Бұл мағына классикалық психоанализде қолданыла ды.

Фрейдизм мектебі үшін түйсік негізгі термин. Фрейд алғашқы еңбектерінде
түйсіктің екі класын көрсетті: эготүйсік немесе өзін-өзі сақтау түйсігі
және жыныстық немесе репродуктивті түйсік. З.Фрейд кейінгі еңбектерінде бұл
терминді Танатос (өлім түйсігі) пен Эросқа (өмір түйсігі) дейін шектеді.
Алайда бұл екі сұлбада да Фрейд түйсіктің мінез-құлықтың мәнді мотивациялық
күші екенін, бірақ мінез-құлықтың ерекше көрінуін анықтамағанын айқын
көрсетті. Яғни түйсіктің 1), 2), 3) мағыналары ескерілмеді. Ағылшын-
американ психологі У.Мак-Дугаллдың (1871-1938) гормикалық психологиясында
түйсік ұғымы 1), 2) және 4) орталық теориялық тұжырымдама ретінде
қолданылды. Барлық мінез-құлық мақсатты бағытталған және мотивацияланған
түйсік деп қарастырылды. Алдымызда тұрған бір затты, мысалы, үстелді
көруіміздің арқасында біз оның түсін, формасын, көлемін белгілейміз; сипай
сезіну арқылы оның қатты, тегіс екенін; қолымызбен қозғап көріп оның
салмағын т.с.с. білеміз. Мұның бәрі — сол материалдық заттың жеке
қасиеттері, олар туралы мәліметтерді бізге түйсік хабарлайды. Түйсік
материалдық дүниедегі заттар мен құбылыстардың жеке сипаттары мен
қасиеттерінің біздің сезім мүшелерімізге әсер етіп, миымызда бейнеленуі.
Түйсік біздің айналамызда, ішкі жан дүниемізде не болып жатқанын хабарлап
отыратын қарапайым психикалық үрдіс. Түйсік адамды қоршаған шындықты
бейнелеуден пайда болады. Түйсік таным үрдістеріне жатады. Өйткені адам
соның арқасында дүниені таныды. Түйсік басқа психикалық үрдістерге —
қабылдауға, еске, ойлауға, қиялға материал жеткізеді. Түйсіктің табиғи
физиологиялық негізі ағзаның арнаулы жүйкелік механизмі — талдағыштар
арқылы жүзеге асады. Мысалы, көз торына түскен жарық сәулесі қозу туғызады,
ал ол жүйке талшығы арқылы үлкен ми сыңарларының қыртысына келген кезде
адамда көру түйсігі пайда болады. Адамда пайда болатын түйсіктерді үш топқа
бөлуге болады. Бірінші топқа біздің денеміздің сыртқы жағында болатын сезім
ағзаларының қозуынан туатын түйсіктер (экстроцепторлар — сыртқы қабылдаушы
дегенді білдіреді) жатады. Бұл түйсіктер бізден сырт заттардың қасиеттерін
бейнелейді. Бұған көру, есту, иіскеу, дәм, тері және сипай сезу түйсіктері
жатады. Екінші топқа рецепторлары ішкі ағзалардағы сезім органдарының
қозуынан туатын түйсіктер (интероцепторлер) кіреді. Органикалық түйсіктер
(ашығу, шөлдеу) дейтіндерді осыған жатқызуға болады. Үшінші топқа
қозғалыстар мен дененің кеңістікте орналасуымен байланысты болатын қозғалыс
(немесе кинестетикалық) түйсіктері кіреді. Қозғалыс анализаторларының
рецепторлары (проприоцепторлар) бұлшық еттерде және сіңірлерде болады

1.1 Түйсіктің физиологиялық негізі және оның түрлері
Түйсіктер адамға қоршаған орта мен өз тәнінің сигналдарын қабылдап,
олардың қасиеттері мен белгілерін бейнелеуге мүмкіндік береді. Олар адамды
төңіректегі дүниемен байланыстырып, негізгі таным көзі ретінде қызмет
етеді, солардың арқасында адамның даму мүмкіндігі ашылады. Бірак аталған
түжырымдардың айдан анықтығына қарамастан, философия тарихында олар бірнеше
рет күмәндікпен сынға алынды. Идеалист философтар түйсікті біздің саналы
өміріміздің емес, ол табиғаттан берілген, сыртқы әсерлерге тәуелсіз
санамыздың ішкі қалпы, ақыл-ой қабілетіміз деп топшылаған. Рационализм
философиясының негізіне алынған мұндай көзқарас мәні - психикалық процестер
күрделі тарихи дамудың жемісі емес, сана мен ақылдың қоғамдық болмысқа
қатысы жоқ, олардың бәрі адам рухының түсіндіріп болмас, тума берілген
қасиеті. Идеалистік тұжырымдарды қолдаушы философтар мен психологтар
түйсіктердің адамды сыртқы дүниемен байланыстыратыны жөнінде күмәнсіз
ережені жокка шығарып, олардың адамды қоршаған дүниеден бөлектеп, екі араға
ажыратқыш дуал болып түседі деген қисынға келмейтін пікірдің дүрыстығын
дәлелдегісі келді. [1]
Бұл көзқарасты кезінде философ-идеалистер (Д.Беркли, Д.Юм, Э.Мах) ұсынып,
ал оның негізінде психологтар (Мюллер, Г.Гельмгольц) сезім мүшелерінің
ерекше энергиясы деген теорияны нақтылады. Бұл теорияның астарында сезім
мүшелерінің әрқайсысы (көз, құлақ, тері, тіл) сыртқы дүние әсерлерін
бейнелемейді, нақты шындық процестерден хабар бермейді, болғаны - сырттан
өзіндік процестерді қоздырушы ықпалдард ғана кабылдайды деген пікір жатыр.
Бұған идеалистердің келтіретін дәлелі: көзге кандай да әсер болса, жарқыл
туындайды, құлақта механикалық не электрлі әсерден зың болатынын алға
тартады. Осыдан, сезім мүшелері сыртқы әсерлерді бейнелемей, олардан тек
қозу күшін алады, ал адам қоршаған дүниенің объектив әсерлеріне үшырамай,
сезім мүшелерінің әрекетін оейнелейтін өзінің субъектив кейпін ғана тани
алады дегендей қорытынды пайымдайды. Бұл сезім көзі - түйсік адамды
қоршаған дүниемен байланыстырмай, олар арасын ажырата түседі деген сөз.
Субъектив идеализм негізінде алынған бұл қорытынды адам тек өзін ғана
тануға қабілетті, ол өзінен басқа болмыс барлығын дәлелдейтін ешқандай
дерек көзіне ие емес деген керітартпа теорияға арқау болды.
Субъективті идеализм теориясы адамның сыртқы дүниені объективті бейнелеу
мүмкіндігі жөніндегі ғылыми көзқараска тікелей карсы. Сезім мүшелерінің
эволюциясын зерделі зерттеу нәтижесінде ұзакка созылған тарихи дамудың
жемісі ретінде объектив болмыстағы материя козғалысының формаларын
қабылдайтын органдардың, дыбыстык тербелістерге жауап катушы есту
рецепторларының, сондай-ақ белгілі диапазондағы
электромагниттік толқындарды бейнелеуші көру рецепторларының қалыптасқаны
белгілі болып отыр. Организм эволюциясын зерттеу арқылы ғылым адам
психикасы сезім органдарының өзіндік ерекше энергиясымен қатынас жасамай,
әрқандай сыртқы энергияларды қабылдап, оған жауап беретін ерекше сезім
мүшесімен байланысқа келетінін дәлелдеді. Ал, құлақ не көзді қандай да
әсерден ызың не жарқылдың пайда болуы сол қабылдаушы аппараттың жоғарғы
мамандандырылғанын, сонымен бірге өздерінің жұмыс атқару сипатына тура
келмеген әсерлерге жауап қатпайтынын көрсетеді.
Әртүрлі сезім органдары қызметінің жоғарғы дәрежеде жіктелуі, олардың
негізінде ерекше құрылым - рецепторлардың болуынан ғана емес, сондай-ақ
шеткі сезім органдары қабылдаған сигналдарды орталық жүйке аппаратына
жеткізуші жоғары дәрежеде маманданып, жетілген нейрондарға да байланысты
[2].
Сыртқы дүниенің түрлі жақтары адамның миына әсер етіп, онда түрлі
психикалық функциялар ретінде сәулеленеді. Таным процесінде түйсік
психикалық функциялардың ең бастапқы түрі. Психикалық функциялардың дамуы
адамның өзінің тарихи нақтылы жағдайларда өсіп, дамуымен байланысты.
Сондықтан оларды адамнан тыс абстрактылы түрде алмай, нақтылы тарихи
қоғамдық тарихи жағдаймен байланыстыра алып қарау керек. Психикалық
функциялар - адам санасының ақиқат дүниені сәулелендіруінің негізгі
формалары. Сондықтан олардың мазмүны да сол дүниенің мазмүнымен байланысты.
Басқаша айтқанда, функциялардың формалары сыртқы дүниені сәулелендірудегі
сананың түрлі формалары болып табылады. Бірақ сана психикалық функциялардың
жай ғана қосындысы емес, ол адамның еңбек арқылы айналасындағы дүниеге,
басқа адамдарға және өзіне-өзінің қатысуы арқылы пайда болатын ең жоғарғы
психикалық әрекет[3]
Сыртқы дүниедегі заттар мен қүбылыстар адамға әсер етіп, оның санасында
бейнелерін, суреттерін қалдырып отырады. Адам дүниені, заттарды тануда ең
алдымен, сыртқы сезім мүшелері арқылы айналасындағы заттар мен қүбылыстарды
тікелей, нақтылы түрде сезіп отыруы керек. Түйсік деп ақиқат дүниедегі
заттар мен қүбылыстардың сезім мүшелеріне тікелей әсер ету нәтижесінде
олардың жеке қасиеттерінің бейнеленуін айтады. Түйсікті біздің барлық
біліміміздің бұлағы деп айтуға болады. Түйсік дегеніміз - қозғалушы
материяның бейнесі. Түйсік болмаса, біз басқа жолмен заттың, қозғалыстың
ешқандай формалары туралы еш нәрсе біле алмаймыз. Түйсік қозғалуы
материяның біздің сезім мүшелерімізге әсер етуінен туады. Адам ақиқат
дүниені, ең алдымен, өзінің сезім мүшелері аркылы ғана түйсінеді.
Заттар мен құбылыстар адамның сезім мүшелеріне тікелей әсер тигізбесе,
түйсік те пайда болмайды. Түйсік арқылы адам әсер етуші заттың, я
құбылыстың жеке қызметтерін, олардың қаттылығын не жүмсақтығын, тегістігін,
бұдырлығын, ауыр не жеңілдігін, ыстық-суықтығын, иісін, дәмін, түсін,
шығаратын дыбысын т.б. қасиеттерін сезеді. Заттардың мұндай жеке
қасиеттерінен басқа түйсік арқылы адам өзінің дене мүшелерінің қимылын,
аштығын не тоқтығын, ішкі дене мүшелерінің ауырғандығын, ішкі дене
мүшелерінің ауырғанын т.б. осы сияқты әсерлерді де сезеді [4].
Түйсік біздің санамызды сыртқы дүниемен байланыстырып отырады. Түйсік
шынында сананың сыртқы дүние мен екі арадағы тура байланысы, сыртқы әсердің
күшінің сана фактісіне айналуы болып табылады. Айналамыздағы дүние біздің
сезім мүшелерімізге әсер етіп, өздерінің суретін, бейнелерін
қалдыратындықтан, біз ол дүниені мүмкіншілігінше дүрыс түйсінеміз. Бірақ
адамның түйсігі еш уақытта жаңылмайды, қателеспейді деп айтуға болмайды.
Сезім мүшелерінің қалыпты жағдайда болмауы, олардың ауруы, әсер етуші
заттардың анық болмауы, олардың ауруы, әсер етуші заттардың анық болмауы, я
олардың әсерінің нашар болуы және басқа толып жатқан себептер біздің
түйсіктеріміздің әсер етуші заттар мен қүбылыстардың қасиеттеріне сэйкес
келмеуінен тууы мүмкін. Жануарлар да түйсінеді. Бірақ адам мен жануарлардың
түйсіктерінің арасында үлкен айырмашылық бар. Жануарлардың да психикалық
әрекеттері сыртқы дүниенің түйсінулері болып табылады. Бірақ олардың
дүниені түйсінулері айналасындағы қоршаумен тек биологиялық байланысын ғана
көрсетеді. Сондықтан олардың түйсіктері, біріншіден, биологиялық қоршаудағы
заттарды ғана түйсінеді, екіншіден, олардың сезім мүшелерінің сезгіштігі
шектеулі болады. Адамның түйсігі оның сезім мүшелерінің тарихи дамуымен,
адамның тарихи тэжірибесімен, еңбек арқылы айналасындағы дүниені өзгертіп
отыруымен байланысты. Адамның сезім мүшелері табиғи заттарды ғана
түйсінбей, сонымен бірге ол өз еңбегімен жасап шығарған заттарды да
түйсінеді [5].
Қоршаған орта мен өз тәніміз жөніндегі біліктердің негізгі көзі - біздің
түйсіктеріміз. Олар қоршаған дүние мен ағза қалпы жөніндегі ақпараттардың
миға жетіп, адамның төңіректегі дүние ортасы мен өз тәніне байланысты бағыт-
бағдар түзуіне қажетті негізгі өзек, арнаны құрайды. Егер осы өзектер жабық
болып, сезім мүшелері керекті акпараттарда, ешқандай саналы өмір жөнінде
әңгіме ету мүмкін болмас еді. Деректерден белгілі болғандай, түрақты
ақпарат көзінен айырылған адам мүлгіген кейіпке түседі. Мұндай жағдай
адамда кенеттен көру, есту, иіс сезу кабілетінен айырылып немесе сана
сезімі қандай да сырқатқа байланысты шектелсе, көрініс береді. Бұл кейіпте
адам алғашқыда ұйқы құрсауына шырмалып, кейін төзіп болмас күйзеліске
ұшырайды.
Көптеген байқаулардың көрсеткеніндей, ерте балалык шақта кереңдік пен
зағиптіктен жеткілікті ақпарат ала алмаудан адамнын психикалық дамуы күрт
тоқтайды. Егер соқыр-керең болып туған баланы немесе ерте жастан мұндай
халге душар болған субъектіні арнайы оқытып, кемістіктердің орнын
толтырудың жолдары мен әдістерін үйретпесе, олардың психикалык дамуы
өрістей алмай, өз бетінше кемелденуі біржола жойылады. Сонымен, түйсік -
дүние жайындағы біздің барша білімдеріміздің бастау көзі. Сезім
мүшелеріне әсер етуші объективті заттар мен құбылыстар тітіркендіргіштер
деп аталады да, ал олардың әсерінен сезім мүшелерінде туындайтын құбылыс
- тітіркену деп қабылданған. Тітіркенуден, өз кезегінде, жүйке
тарамдарында қозу пайда болады. Түйсік жүйке жүйесінің қандай да
тітіркендіргішке жауапты реакциясы ретінде туындап, әрқандай психикалық
құбылыс секілді рефлекторлық сипатқа ие.
Түйсіктің физиологиялык механизмі - арнайы жүйке тетігі
талдағыш қызметі. Әр талдағыш үш бөліктен түрады:
1. Сыртқы энергияны жүйке процесіне қосушы дененің шеткі
бөліктерінде жайласқан рецепторлар.
2. Қозуды орталық жүйке бөлігіне жеткізуші афференттік немесе
сезімтал жүйкелер.
3. Шеткі бөліктен жеткен жүйке импульстарын өңдеуші талдағыштын ми
қабығындағы бөліктері [6]
Анализаторлардың ми қабығы аймағында нақты рецептор жасушаларына сай
арнайы мекендері боладьх Түйсік пайда болуы үшін барша талдағыштардың
түтастай қызметі қажет. Сонымен бірге олар енжар кабылдаушы ғана емес,
тітіркендіргіштердің әсеріне орай икемді өзгеріске келе беретін мүше,
мұндай өзгерістерге қажет талдағыштар өз құрылымында қозғаушы тектерге де
ие. Мысалы, тері қабатына инемен әсер етілсе, ол жер діріл қағатыны
байқалады, осындай тітіркендіргіштерден тамыр тартылуы, тері жиырылуы,
көз аудару, мойын бүру, қол қағыстары және т.б. бәрі де түйсік
реакцияларына байланысты туындайтыны белгілі. Сонымен, түйсіктер тіпті де
енжар процесс емес, олардың белсенділігі ерекше. Бұл процестердің бәрінің
де белсенділік сипаты түйсіктердің өзінше жауап әрекетке келу қасиетінен
туындап отыр.
Түйсіктер сезім мүшелерімізге байланысты көру, есту, иіс, дәм, тері
түйсіктері және т.б. болып бірнеше түрге бөлінеді. Ежелден-ақ адам өзінің
сыртқы 5 сезім мүшесіне орай көру, есту, сипау, иіс және дәм түйсіктерін
ажыратқан. Қазіргі кезде сыртқы және ішкі ортаны рецепторда бейнелейтін
жиырмадан астам түрлі талдағыштар бары белгілі. А.Р.Лурияның
пайымдауынша, түйсіктер негізгі екі принцип бойынша жіктеледі: а) жүйелі-
генетикалық (қызметіне орай), б) құрылымдық күрделілігі мен деңгейіне
байланысты [7].
Тітіркендіргіштерді қабылдайтын мүшелерді рецептор дейді.
Рецепторлардың негізгі үш түрін ажыратуға болады. Оның бірі
-экстерорецепторлар. Бұлар сыртқы тітіркендіргіштерді түйсікке
ыңғайланған тәннің сыртқы бетінде, я соған таяу жерлерде түрған
рецепторлар. Бқл түйсіктердің қызметі сыртқы дүние ақпаратын адам
сезіміне жеткізу және коршаған ортамен үздіксіз байланысты
орнату. Интерорецепторлар организмнің ішкі мүшелерінен шығатын
тітіркендіргіштерді түйсікке ыңғайланған мүшелердің (қарын, өкпе, бауыр,
жүрек) бетінде болатын рецепторлар. Бұларды органикалық түйсіктер деп те
атайды. Проприорецепторлар дене мүшелерінің қозғалысын, денені теңдікте
үстауды жүзеге асыратын рецепторлар.
Тері түйсіктері дененің бетіне, терінің және ауыз бен мүрыннын
сілекейлі қабықтарына, көздің мүйіз қабығына заттар мен қүбылыстардың
тікелей әсер етуінен пайда болады. Тері түйсіктері бірнеше түрге
ажыратылады: сипау, яғни заттардың сүйкелуін, температура және ауыруды
сезіну. Түрлі зерттеулер тері түйсіктерінің осы түрлерінің адамның барлық
дене мүшелеріне жайылғанын, саңылау аппараттарының нүктелері бар
екендігін, олардың сезгіш жүйкелерінің үштары болатындығын көрсетеді.
Бірыңғай тітіркендіргіштер терінің кейбір нүктелеріне әсер етсе, сипау
түйсігі пайда болады да, егер олар басқа нүктелерге әсер етсе,
температураны не болмаса ауыруды сезіну түйсігі пайда болады. Бірақ
тітіркендіргіштер қай пункттерге әсер еткенде түйсіктердің қай түрі пайда
болатыны әлі де дәл анықталмаған. Заттардың теріге сүйкелуінің
нэтижесінен олардың тегістігін, кедір-бүдырлығын, жүмсақтығын,
сүйықтығын, қүрғақ я дымқылдығын, салмағын және т.б. осындай басқа
қасиеттерін түйсінуге болады. Заттар теріге сүйкелгенде жүйкелер қозса
ғана түйсік пайда болады, қоздыруға шамасы келмейтін сүйкелу түйсік
туғыза алмайды [8].
Тері түйсіктерінің адамға тән белгісі бар. Бү ең алдымен адамның тері
түйсіктерінде сипаудың елеулі орын алуымен байланысты. Сипау мүшесі -қол.
Қол еңбек құралы болса, сонымен бірге ол дүниені танудың да қүралы. Қол -
адамның ең сезгіш мүшесінің бірі. Қолмен заттарды ұстап, оның объективтік
қасиеттерін сезеді. Сипау қолдың, дененің қозғалысымен байланысты.
Сондықтан заттардың жай сүйкелуі арқылы олардың күрделі қасиеттерін
түйсінуге болады. Жас нәрестелердің айналасындағы дүниені тануында сипау
үлкен орын алады. Сипау сезімі мылқауларды оқытудың, оларды түрлі
мамандықтарға үйретудің, тіптен олардың ақыл-ой өрісін дамытудың күшті
құралы. Бұған әрі соқыр, әрі мылқау Елена Келлердің жоғары білім алуы
және сол сияқты соқыр-мылқау адамдардың оқып-үйрену арқылы психикалық
әрекеттерінің биік дәрежеге жетуі дәлел. Температура, яғни жылылық пен
суықтықты ажырату түйсігі. Температураны түйсіну денені суықтан, я
ыстықтан сақтауға, сонымен бірге оның қалыпты әрекетін қамтамасыз етуге
аса қажет. Ғалымда теріде суық пен ыстықты бөлек-бөлек түйісетін арнаулы
нүктелер бар екенін айтады. Бірақ олардың арнаулы қызметі дәл
атқарылмайды екен. Тітіркендіргіштердің күшіне қарай ол нүктелердің саны
да. әрекеті де өзгеріп бір-біріне әсер етіп отыратын сияқты. Егер әсер
ететін тітіркендіргіштер дененің температурасынан жоғары болса, ол
жылылыкты. төмен болса, суықтықты түйсінеді, ал тепе-тең болса, онда тері
ешбір температураны сезбейді.[9]
Жоғарыда аталған температура түйсіктері адаптация процесінде айқын
байқалады. Мысалы, шайды бірінші рет үрттағанда ол тым ыстық болып
көрінеді. Кейіннен суып кетпесе де ол бұрынғыдай онша ыстық көрінбейді.
Сондай-ақ бір қолыңды ыстық суға, екінші қолыңды суық суға ұстап, онан
соң екеуін де жылы суға салсаң, ол су бүрын ыстық суда болған қолыңа суық
көрінеді де, суық суда болған қолыңа ыстық көрінеді.
Ауыруды сезіну түйсіктері. Дененің ауырған жерін түйсінетін арнаулы
тітіркендіргіштер жоқ. Егер әсер етуші заттардың қай-қайсысы болса да
денеге шаншып тисе, біз ауырғанды түйсінеміз. Түйсіктің бү_л түрі адам
денесін жарақаттан не мертігу қаупінен сақтайтындықтан, оның тіршілік
үшін маңыздылығы түсінікті. Жүйке саласына зақым келген кейбір адамдар
денесінің ауырғанын сезбестен, денесін қатты жарақаттап алатыны
кездеседі. Ауыруды түйсінудің де теріде арнаулы нүктелері бар. Бірақ
дененің барлық мүшелерінде олардың орналасуы да, ауырғанды сезгіштігі де
бірдей болмайды. Ауыруды сездіретін тітіркендіргіштердің күші әлсіз болып
келетіндіктен мүндағы адаптация процесі де бір жерде тез пайда болмайды.
Ол басқа жерлерге жайылып, дененің ауырған жерін кеңейтуі мүмкін. Осының
нәтижесінен ауырған жердің нүктесін ажырату да қиын соғады. Ауырудың
түйсігі жағымсыз сезіммен, азапқа түсумен байланысып жатады. Тәннің ауруы
адамның психикасына елеулі әсер етеді. Адамның денесіне келетін зақымнан
үрейлену, оның ауруға қарсыласуын бәсеңдетеді, аурудың субъективтік
сезімі оның объективтік күшінен әлдеқайда күшті болып сезіледі. Мұндай
сезім еріксіз, босаң, шыдамсыз адамдарда айқын байқалады. Дененің
ауырғанында шыдамдылық пен батылдық көрсеткен қайсар адамдар қиыншылыққа
төтеп беріп, оны жеңіп шығады.
Иіс пен дәм айыру түйсіктері адамның дүниені тану процесінде де,
жалпы психикалық әрекеттерінде де онша елеулі орын алмайды. Ал
жануарлардың, әсіресе, төменгі сатысында түрған организмдердің
тіршілігінде (тамақ табу, шағылысу) үлкен орын алады. Бұл түйсіктердің
соқыр, мылқау, керең адамдардың тіршілігінде де маңызы өте зор. Иіскеу
түйсігі басқа түйсіктерге қарағанда толық зерттелмеген, сондықтан оларды
жіктеп, түрлерін ажырату да қиын. Заттардың өздеріне тән иістері
болатындықтан, иісті сол заттардың иістеріне үқсатып ажыратады. Мысалы:
жуа иісі, қауын иісі, т.б. Дәм айыру түйсігі иіс түйсігі сияқты заттардың
химиялық қасиеттерінің әсерінен пайда болады. Егер иіскеу газ тәрізді
заттардың әсерінен пайда болса, дәм айыру еріген заттардың әсерінен пайда
болады. Дәм айыру түйсігі түрлі тітіркендіргіштердің тілдің бетіндегі
және таңдай мен өңештегі дәм түйіршіктеріне әсер етіп, оларды қоздырудың
нәтижесінен туады. Иіс түйсігі сияқты дәм түйсіктерінің де түрлері нақты
жіктелмеген. Дәм түйсігін, оны тудыратын тітіркендіргіштерге қарай төрт
түрге бөлуге болады: тәтті, қышқыл, ащы, түзды. Бұлардың қосындысынан
түрлі күрделі дәмдер ажыратылады. Дәмді пайда болдыратын заттардың иісі
адамның тіліне бірден әсер етеді, сондықтан да дәм айырудың табиғаты иіс
түйсіктерінен күрделірек болып келеді. Зерттеулерге қарағанда,
дәм түйсігін пайда болдыратын рецептор - тілдің үшының, шеттерінің
және түбінің жылбыс қабыршағы. Тілдің ортасы астың дәмін ажырата алмайды.
Тілдің үшы -тәттіні, шеттері - қышқыл дәмді, түбі - ащыны сезгіш болады.
Иіскеу түйсіктері мен дәм айыру түйсіктері вегетативті жүйке саласымен
тығыз байланысты болғандықтан, олар адамға жағымды, жағымсыз сезімдер
береді. Басқа түйсіктер сияқты дәм айырудың сезгіштігі де тәжірибемен
байланысты. Жаттығу нэтижесінде кейбір адамдар жемістердің иісіне қарай,
олардың өзін көріп, дәмін татпаса да қандай жеміс екенін оңай ажырата
алады. Түрлі тағамдар шығаратын өндірістерде істейтін дәм ажыратушы
мамандар шараптың, шайдың, шылымның және сол сияқты заттардың дәмін дәл
ажырата алады. Бұған қарағанда, жаттығу мен дағдыланудың дәм
түйсіктерінің дамуына үлкен маңызы бар екені көрінеді [10].
Есту түйсіктері адамның дүниені тану процесінде, оның барлық іс-
әрекетінде үлкен орын алады. Есту түйсіктері дыбыс толқындарының
рецепторға әсер етуінен пайда болады. Біздің еститін дыбыстарымыз ауа
толқынының есту саңылауларына беретін әсерлеріне байланысты. Есту
түйсіктері арқылы музыкалық үндер, шулар, дыбыстар мида бейнеленеді.
Музыкалық үндерге ән мен күйдің және музыкалық инструменттердің
көпшілігінің дыбыстары жатады. Ал шуларға дүрсіл, күннің күркіреуі, т.б.
осы сияқтылар жатады. Бірақ шулардың өзі де музыкалық үндерде болады.
Мұндай дыбыстарды тек камертон ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.