Қабылдау және бақылау
Кіріспе
1 Бөлім Қабылдау туралы жалпы түсінік және ерекшеліктері
1.1 Қабылдау туралы жалпы ұғым.
1.2 Қабылдаудың кейбір ерекшеліктері.
2 Бөлім Бақылау, бақылампаздық және қабылдауды дамыту
2.1 Бақылау және бақылампаздық.
2.2 Кеңістікті және уақытты қабылдау.
2.3 Баланың қабылдауын дамыту.
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
1 Бөлім Қабылдау туралы жалпы түсінік және ерекшеліктері
1.1 Қабылдау туралы жалпы ұғым.
1.2 Қабылдаудың кейбір ерекшеліктері.
2 Бөлім Бақылау, бақылампаздық және қабылдауды дамыту
2.1 Бақылау және бақылампаздық.
2.2 Кеңістікті және уақытты қабылдау.
2.3 Баланың қабылдауын дамыту.
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
Қабылдау, субъектінің практикалық қызметін бағыттай отырып, сонымен бірге өз дамуында осы қызметтің жағдайлары мен сипатына тәуелді. Ж. Пиаже айтқандай генезисті, перцептивті процестердің құрылымы мен функцияларын зерттеуде проблеманы “праксеологиялық” тәсілдемемен қараудың мәні маңызды. Қабылдау мен қызметтің өзара байланысы психологияда ұзақ уақыт еленбеді және де немесе қабылдау практикалық қызметтің сыртында (субъективті менталистік психологияның әр түрлі бағыттары) зерттелді, немесе қызмет қабылдауға тәуелсіз (қатаң бихевиористер) қарастырылды. Тек соңғы он жылдықта олардың арасындағы генетикалық және функционалдық байланыстар психологиялық зерттеу пәні бола бастады. Диалектикалық материализмнің қоршаған шындықты танудағы практиканың роліне қатысты белгілі философиялық ережелерге сүйене отырып отызыншы жылдардың басында кеңестік психологтар (Б.Г. Ананьев, П.Я. Гальперин, А.Н. Леонтьев, А.Р. Лурия, Б.М. Теплов және т.б.) қабылдаудың субъекті қызметінің сипатына байланыстылығын зерттеуге кірісті. Біздің қызметкерлермен бірге психология Институты мен ПҒА мектепке дейінгі тәрбие Институтында жүргізген қабылдауды онтогенетикалық зерттеулеріміз осы бағытта жүрді.
Қабылдау - аса көп талдап, біріктіру қызметін керек ететін құрылымды әрі бслсенді психикалық әрекет. Бұл күрделілік пен белсенділік келесі жәйттерден көрінеді. Бұл алдымен, ақпарат ағымы - бұл сезім мүшелері жәй іркенушінің нәтижесінде қозулардың шеткі қабылдау лелердем миға жетуі ғана смсс. Қабылдау қызметіне қозғалыс әрекеттері де қосылады (мәнді тетіктерін байқастыру үшін заттарды түртіп көру мен көзбен шолып шығу; дауыс ағымындағы мәнді ерекшеліктерді анықтау мақсатында тиісті құбылыстарды әуендеп не күбірлей қайталау). Сондықтан да, психикалық қабылдау процесін субъектінің затты тануға ұмтылған тікелсй іс-әрекеті деп қарастырған жөн.
Қабылдау - аса көп талдап, біріктіру қызметін керек ететін құрылымды әрі бслсенді психикалық әрекет. Бұл күрделілік пен белсенділік келесі жәйттерден көрінеді. Бұл алдымен, ақпарат ағымы - бұл сезім мүшелері жәй іркенушінің нәтижесінде қозулардың шеткі қабылдау лелердем миға жетуі ғана смсс. Қабылдау қызметіне қозғалыс әрекеттері де қосылады (мәнді тетіктерін байқастыру үшін заттарды түртіп көру мен көзбен шолып шығу; дауыс ағымындағы мәнді ерекшеліктерді анықтау мақсатында тиісті құбылыстарды әуендеп не күбірлей қайталау). Сондықтан да, психикалық қабылдау процесін субъектінің затты тануға ұмтылған тікелсй іс-әрекеті деп қарастырған жөн.
1. Әдеп және жантану. Хрестоматия. — Алматы, 1996.
2. Возрастная и педагогическая психология. Под ред. Петровского А.В.
2 изд. - М., 1979.
3. Возрастная и педагогическая дсихология. Под ред. Гамезо М.В.-М.,
1989.
4. Бапаева М.К., Нығметова К.Н., Шериязданова К.Т. Балалар
психологиясынан танымдық жаттығулар мен тапсырмалар. –
Алматы: Рауан, 1994.
5. Тәжібаев Т. Жалпы психология. - Алматы, 1993.
6. Мұқанов М. Жас және педагогикалың психология (лекциялар). –
Алматы, 1982.
7. Рувинский Л.И., Хохлов С.И. Ерік пен мінезді қалай тәрбиелеу керек.
-Алматы, 1989.
8. Курс общей, возрастной и педагогической психологии. Вып. 1-3.
Под ред. М.В. Гамезо. - Москва, 1982.
9. МухинаВ.С. Мектеп жасына дейінгі балалар психологиясы. —
Алматы, 1986.
10. Аймауытұлы Ж. Психология. - Алматы: Рауан, 1995.
11. ЖарықбаевҚ. Психология. - Алматы: Білім, 1993.
12. Крутецкий В.К. Психология. 2 изд. - Москва: Просвещение, 1986.
13. Кузин В.К. Психология. - Москва: Высшая школа, 1982.
14. Психология. — Алматы: Мектеп, 1966.
2. Возрастная и педагогическая психология. Под ред. Петровского А.В.
2 изд. - М., 1979.
3. Возрастная и педагогическая дсихология. Под ред. Гамезо М.В.-М.,
1989.
4. Бапаева М.К., Нығметова К.Н., Шериязданова К.Т. Балалар
психологиясынан танымдық жаттығулар мен тапсырмалар. –
Алматы: Рауан, 1994.
5. Тәжібаев Т. Жалпы психология. - Алматы, 1993.
6. Мұқанов М. Жас және педагогикалың психология (лекциялар). –
Алматы, 1982.
7. Рувинский Л.И., Хохлов С.И. Ерік пен мінезді қалай тәрбиелеу керек.
-Алматы, 1989.
8. Курс общей, возрастной и педагогической психологии. Вып. 1-3.
Под ред. М.В. Гамезо. - Москва, 1982.
9. МухинаВ.С. Мектеп жасына дейінгі балалар психологиясы. —
Алматы, 1986.
10. Аймауытұлы Ж. Психология. - Алматы: Рауан, 1995.
11. ЖарықбаевҚ. Психология. - Алматы: Білім, 1993.
12. Крутецкий В.К. Психология. 2 изд. - Москва: Просвещение, 1986.
13. Кузин В.К. Психология. - Москва: Высшая школа, 1982.
14. Психология. — Алматы: Мектеп, 1966.
Мазмұны
Кіріспе
1 Бөлім Қабылдау туралы жалпы түсінік және ерекшеліктері
1.1 Қабылдау туралы жалпы ұғым.
1.2 Қабылдаудың кейбір ерекшеліктері.
2 Бөлім Бақылау, бақылампаздық және қабылдауды дамыту
2.1 Бақылау және бақылампаздық.
2.2 Кеңістікті және уақытты қабылдау.
2.3 Баланың қабылдауын дамыту.
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
Кіріспе
Қабылдау, субъектінің практикалық қызметін бағыттай отырып, сонымен бірге
өз дамуында осы қызметтің жағдайлары мен сипатына тәуелді. Ж. Пиаже
айтқандай генезисті, перцептивті процестердің құрылымы мен функцияларын
зерттеуде проблеманы “праксеологиялық” тәсілдемемен қараудың мәні маңызды.
Қабылдау мен қызметтің өзара байланысы психологияда ұзақ уақыт еленбеді
және де немесе қабылдау практикалық қызметтің сыртында (субъективті
менталистік психологияның әр түрлі бағыттары) зерттелді, немесе қызмет
қабылдауға тәуелсіз (қатаң бихевиористер) қарастырылды. Тек соңғы он
жылдықта олардың арасындағы генетикалық және функционалдық байланыстар
психологиялық зерттеу пәні бола бастады. Диалектикалық материализмнің
қоршаған шындықты танудағы практиканың роліне қатысты белгілі философиялық
ережелерге сүйене отырып отызыншы жылдардың басында кеңестік психологтар
(Б.Г. Ананьев, П.Я. Гальперин, А.Н. Леонтьев, А.Р. Лурия, Б.М. Теплов және
т.б.) қабылдаудың субъекті қызметінің сипатына байланыстылығын зерттеуге
кірісті. Біздің қызметкерлермен бірге психология Институты мен ПҒА мектепке
дейінгі тәрбие Институтында жүргізген қабылдауды онтогенетикалық
зерттеулеріміз осы бағытта жүрді.
Қабылдау - аса көп талдап, біріктіру қызметін керек ететін құрылымды әрі
бслсенді психикалық әрекет. Бұл күрделілік пен белсенділік келесі
жәйттерден көрінеді. Бұл алдымен, ақпарат ағымы - бұл сезім мүшелері жәй
іркенушінің нәтижесінде қозулардың шеткі қабылдау лелердем миға жетуі ғана
смсс. Қабылдау қызметіне қозғалыс әрекеттері де қосылады (мәнді тетіктерін
байқастыру үшін заттарды түртіп көру мен көзбен шолып шығу; дауыс
ағымындағы мәнді ерекшеліктерді анықтау мақсатында тиісті құбылыстарды
әуендеп не күбірлей қайталау). Сондықтан да, психикалық қабылдау процесін
субъектінің затты тануға ұмтылған тікелсй іс-әрекеті деп қарастырған жөн.
Балалардың практикалық қызметінің ерекшеліктері және оның жастық
өзгерістері адам қабылдауы онтогенезіне айтарлықтай әсер ететін сияқты.
Бүтіндей қызмет сияқты, сондай-ақ оның құрамына кіретін перцептивті
процесстердің дамуы спонтанды емес жүреді. Ол өмір мен үйрету жағдайларымен
анықталады, оның барысында Л.С. Выготский атап өткендей, бала бұдан бұрынғы
буындармен жиналған қоғамдық тәжірибені игереді
Зерттеу мақсаты ол қабылдау жөнінде ұғымды зерттеу.
Міндеттері:Зерттеу тақырыбы бойынша арнайы әдебиеттермен жұмыс істеу;
Қабылдау туралы түсінікті зерттеу;
Қабылдаудың кезендеріне талдау жасау;
Қабылдау түрлері, қасиеттеріне анықтама беру;
Қабылдаудың көру зандылықтарын зерттеу;
Қабылдауды даралық ерекшеліктеріне шолу жасау;
Тәжірибелік бөлімде қабылдауды ерекшеліктерін анықтау әдістемесін келтіру.
Зерттеу объектісі қабылдау сезімдері.
Зерттеу пәні қабылдау процессі барысында туындайтын процесстер,
ерекшеліктер.
Зерттеу болжамы ол адам жан жақты, қоршаған ортасын қабылдау түйсіктері
арқылы таниды, сондықтан қабылдау сияқты танымдық процессті зерттеусіз
қоршаған ортаны тану ерекшеліктері бейтаныс болады
1 Бөлім Қабылдау туралы жалпы түсінік және ерекшеліктері
1.1 Қабылдау туралы жалпы ұғым
Адамға тікелей әсер ететін заттардың не құбылыстардың адам
анализаторларында тұтастай бейнелену процесін қабылдау дейді.
Қабылдау
Мысалы: Ертемен тоғайға барып серуендеп жүрсең, тамылжыған табиғаттың
ортасынан есіңде қалатын ләззат аласың. Осыдан алған әсерлер (түрлі түстер,
жапырақтың сыбдыры, қүстың сайрауы, гүлдің иісі, самалдың соғуы сияқты
тамаша көріністер) — қабылдаудың нәтижесі.
Бұл процеске көру, есту, иіскеу, температуралық анализаторлар түгел
қатысады.
Адам дүние бейнесін қабылдағанда заттардың сипаттары мен қасиеттерін
жекелей бөліп алмай, түсі, түрі, иісі, дәмі, дыбысы сияқты сипаттарын
біріктіре отырып тұтас қабылдайды. Осыдан шығатын қорытынды - қабылдау
түйсіктердің жиынтығы. Бірақ бұндай бірлестік олардың арасындағы өзіндік
қасиет, айырмашылығын жоя алмайды.
Қабылдаудың айырмашылығы сан жағында емес, сапалық жағында да
болады.Мысалы: алманы қабылдағанда дөңгелек, қызыл, тәтті сипаттарын санау
арқылы емес, оны белгілі заттың бейнесі деп танып қабылдаймыз. Мысалы: А
әрпін 9 түрлі жазуға болады. А әрпінің танылатын ерекшелігі ортасынан
көлденең сызықпен қосылатын бір-біріне басы түйісіп тұрған екі сызық.
Қабылдаудың физиологиялық негіздері — үлкен ми сыңарлары қыртысындағы
күрделі шартты рефлекторлық байланыстар, мұнда сыртқы тітіркенгіштерден
келетін қозулардың жинақтауы (бірігуі ) жүзеге асады.
1.2 Қабылдаудың кейбір ерекшеліктері
1-сурет
Қабылдау — адамның іс-әрекетімен тығыз байланысты активті процесс.
Әдетте біздің саналы қабылдауымыз пассивті сырттай қабылдау емес, нақты
танымдың сипаты бар міндетті шешу болып табылады. Кез-келген объектіні
қабылдау оны қоршаған ортада жүзеге асады. Мысалы: Мұхтар Әуезовтың "Абай
жолы" романын алып жатып, сөреде жиюлы тұрған басқа да көп кітаптарды
қабылдаймыз. Бірақ осы тұста объекті болатын - М.Әуезовтың кітабы,
басқалары фон ретінде ғана қабылданады. Кейде объекті мен фон орын
алмастырады. Бұл 1 (а, б, в, г) суреттен ерекше байқалады. Егер қабылдау
объектісі 1 а суретінің ортасына салынған болса, біз қара фондағы ақ
құмыраны көреміз. Егер суреттен қара түспен сызылған бейнені табуға
тырыссақ, онда ақ фонда екі адамның кескіні көрінеді. 1 б суретінен
қоянды, не үйрек балапанын, 1 в суретінен кемпірді немесе жас әйелді көруге
болады. 1 г суретінен жоғарғы жағы көрерменге қаратылған екі жарылып
алынган пирамиданы көруге болады. Мұндай суреттерді кейде екі жақты сурет
деп те атайды.
Қабылдау – бұл заттар мен құбылыстардың өздеріне тән белгілерінің
мәнін түсінуден оларды тікелей тұтас күйінде сезімдік бейнеге
түсіру.
Мақсат бағытына, ерік қатысына орай қабылдау екі формаға
бөлінеді: ырықсыз (ниеттелмеген, ерік күшімен, алдын ала белгіленген
мақсатпен байланыспаған) және ырықты (мақсат бағдарлы).
Рецепторлар қызметіне қарай қабылдау көру, есіту және сипай сезу
түрлерімен ажыралады.
Күрделілігі, жайылымдылығы, перцептивті әрекеттерімен қабылдау
симультанды (бір әрекетті) және сукцессивті (кезеңді, бірізді)
формалдығына ие.
33
Қабылдаудың төрт түрі белгілі: сенсорлы (сезімдік) – нысанның
сезіммен қабылданып, оның санаға өтуі; перцептивті - нысан мәнін
түсіну, оны белгілі категорияға, объекттер тобына жатқызу; оперативті
(нақты әрекеттік) – нысанның қандай да тарапын қамтып, қызметке қосу;
іс-әрекеттік – қызмет мақсатына орай нысанмен ықпалдас қатынасқа
келу.
Қабылдау түрлері бейнеленетін нысан ерекшеліктеріне орай өзара
топтасуы мүмкін, мысалы, көркем шығарманы, сөзді қабылдау, табиғат
әсерлері мен өрнектерін қабылдау және т.б. әдетте, қабылдау қандай да
іс-әрекетке қосыла орындалады, дегенмен ол өз алдына да, дербес жүруі
мүмкін.
Қабылдаудың жалпы заңдылықтары: мағыналылығы, жалпылығы,
заттасқандығы, біртұтастығы, құрылымдылығы, таңдамалы
бағыттылығы, апперцепциялылығы (өткен тәжірибеге негізделуі),
константтығы (тұрақтылығы).
Қабылдаудың мағыналылығы және жалпылығы. Қабылдау нәтижесі
– заттың сөзбен өрнектеліп, белгілі категорияға, түсінікке қосылуы. Заттар
мен құбылыстардың аса қарапайымдасқан түсінім формасы – тану.
Қабылдаудың заттасқандығы – заттар жөніндегі ми ақпаратының
шынайы заттармен сәйкес келуі. Қабылдаудың заттастығы санада
қабылданып, өрнектелген бейнелердің шынайы болмыс заттарына
адекваттығын (сәйкестігін) білдіреді.
Қабылдау біртұтастығы – затты тұрақты тұтастық жүйе
ретінде бейнелеу (нақты жағдайда заттың кейбір бөлшектері болмай
қалса да).
Қабылдау құрылымдылығы. Әрқилы нысандарды оларды құраушы
тұрақты бөлшек, не белгілерін ажыратумен танимыз.
Қабылдаудың таңдамалылығы. Төңірегіміздегі мың сан заттар
мен құбылыстардан біз нақты мезетте қажетімізге керегін ғана бөліп
аламыз.
Апперцепция – қабылдаудың тұлғалық тәжірибеге, білімге, мүдделер
мен ұстанымдарға тәуелділігі, мысалы, түбір – агроном үшін өсімдіктің
жер бетінде көрініп қалған бөлігі, математик үшін – 00 фигура, тілші
үшін – сөздің мәнді бөлігі.
Қабылдау тұрақтылығы –
Қабылдауды қай жағынан алсақ та, ол - адамның тәжірбиесімен және
қабылдайтын объектісімен бұрын таныс не таныс еместігіне байланысты
болатынын аңғарамыз. Ол — адамның білім дәрежесімен, көзңарасымен,
психикалық ңалпымен тығыз байланысты. Қабылдауды адамның өткен тәжірибесіне
жалпы психикалық өмір мазмұнына байланысты болуын апперцепция деп атайды.
"Апперцепция" - латын сөзі қазақша "қосымша", "қабылдау" деген мағынаны
білідіреді. Әр түрлі мамандықтағы адамдар бір заттың өзін әр түрлі
қабылдайды. Мәселен, даладан жұлынып алынған гүлге қарап суретші ондағы
бояулардың түріне көңіл аударады; ботаник гүлді өсімдіктердің бір класының
өкілі ретінде қарайды.
2-сурет. Мына суретте қанша шаршы бар екенін табыңыз?
Қабылдаудың объектісі кейбір жеке ңасиеттерден, жеке бөліктерден
тұрғанымен, біз оларды бүтіндей, тұтастай қабылдаймыз.
Кей кезде бүрынғы тәжірибемізде ұшыраған кейбір объектілердің жеке
бөліктері, шет жағасы, үзінділер ғана қабылданса да, біз бұларды тұтас зат
формасында қабылдаймыз. Мәселен, алманы қабылдағанда дөңгелек, қызыл, тәтті
сипаттарын санау арқылы емес оның белгілі заттың бейнесі деп танып
қабылдаймыз.
Иллюзия жайлы 3 (а, б, в, г, д) суретке қараңыз. Тік бұрышты жоғарыдан
төмен қарай және көлбеу сызылған ұзын сызықтар параллель (3 а суретті
қараңыз) емес сияқты болып көрінеді. Шын мәнінде олардың арасы барлығында
да бірдей.
3 б суретте екінші бағана біріншіден, биік, ал үшінші бағана екіншіден
биік сияқты. Шын мәнінде олардың биіктігі бірдей.
3 в суретте үлкен шеңберлердің ортасындағы шеңбер кішкене шеңберлердің
ортасындағы шеңберден кішкене сияқты, біраң ортадағы шеңберлердің екеуі
мөлшері жағынан бірдей. Бұлардың бәрі - теріс қабылданудың мысалдары.
Теріс, қате қабылдаулар иллюзия деп аталады. Бұл сияқты суреттерді
қарағанда адамдар да сөз жоқ қателеседі, өйткені, бұл иллюзиялар біздің
түйсіктерімізбен қабылдауларымыздың ерекшеліктеріне байланысты. Олардың
кейбіреулерін атап шығайық.
А) Жарық пен бояудың иллюзиясы. Жарық ашық түсті заттар күңгірт
заттарға қарағанда бізге көп сияқты болып көрінеді. Сондықтан арық адам аң
киім кисе толығырақ сияқты болып көрінеді, ал толығырақ адам қара костюм
кисе, сындарлы болып көрінеді. Көк түсқағазбен қапталған бөлме, көлемі
сондай қызыл түсқағазбен қапталған бөлмеден кеңірек сияқты болып көрінеді.
Б) Контраст иллюзиясы (3 г суретті қараңыз).
В) Біртұтас нәрсенің қасиеттерін бөлшектеуге көшіру (3 д суретіндегі
параллелограмдарды қараңыз, мұнда диагоналы үлкен сияқты болып көрінеді).
Г) Заттың жоғарғы белігінің мөлшерінің үлкеюі. 3 және 8 цифрларында
жоғарғы жартысы төменгі жартысымен бірдей сияқты, ал шындығында ол кішкене.
Д) Сызық бағытының өзгеру иллюзиясы (3 а суретті қараңыз).
13-сурет
Е) Перспективалар иллюзиясы (3 б суретті қараңыз)
Белгілі бір жағдайда жұрттың бәрінде болатын иллюзиялардан басқа,
адамда кейде өзінің ерекше хал-жағдайынан туатын теріс қабылдаулар болады.
Мәселен, қалың орманның ішінде қорыққанда, томарды қасқыр деп қабылдау
мүмкін.
Мектеп оқушысының оңу жүмысында да қате қабылдаулар байқалады. Бірінші
кластың оқушылары кейде өріпті жазғанда сызықтың қарама-қарсы жағынан араб
6 мен 9 сандарын, З мен Е әріптерін шатастырады. Кейде балалар буынды
солдан оңға қарай оңымай, керісінше оқып мысалы "су" дегеннің орнына "ус"
деп оңуы мүмкін. Мұндай теріс қабылдаулармен күресуге болады, бұл үшін
балалардың зейінін орындалмаңшы жұмысқа аударып, оларды өз жұмысын
тексеруге үйрету керек.
4-сурет.
2 Бөлім Бақылау, бақылампаздық және қабылдауды дамыту
2.1 Бақылау және байқағыштық
Қабылдау процесі адамның сезім мүшесіне байланысты. Олар көру, есту,
иіскеу, дәм, тері, кинестезиялық қабылдаулар деп жіктеледі. Жалпы қабылдау
процесінде бұлар күрделі, жоғары сатыда бір-бірімен өзара байланысып
жатады. Опера, лекция, баяндама тыңдағанда адам көру, есту арқылы
қабылдайды. Ол екеуініңбайланысып, өзара бір-біріне әсер етуі — табиғи
заңдылық. Сөйлеушінің өзін, оның қалпы мен сырт келбетін көру тыңдауды
жеңілдетеді, сөйлеушінің қимыл мәнерін жеңіл ұғынуға мүмкіншілік туғызады.
Қабылдаудың маңсатты жөне мақсатсыз түрі болады. Мақсатты қабылдауда
адам алдын-ала объектіні қабылдау мақсатын қояды, оны жоспарлап алады.
Бұлай қабылдағанда адам жай ғана көргеніне мәз болмай, қабылданып отырған
объектіні тереңірек аңғаруға тырысады: тесірейе қарап, мұқият тыңдап,
ынтамен ұғынуды мақсат етеді. Мақсатсыз қабылдау сыртқы итермеші себептерге
байланысты. Ондай факторларға қабылданатын заттың кеңістікте өзіне жақын
орналасуы, тітіркендіргіштердің күші, олардың кенеттен әсер етуі, қарама-
қарсы жағдайлары сияңтыларды жатқызуға болады. Қабылдаудың бұл түрі адамның
зейінін кездейсоқ объектіні қабылдап алуға бағыттайды.
Әр түрлі құбылыстардың барысын байқау үшін, болып жатқан өзгерістерді
анықтау үшін мақсатты, жоспарлы түрде ұйымдастырылған қабылдауды бақылау
деп атайды. Адамның дүниені қабылдауы селқос, жай үңілу, айнадағы суреттей
жансыз, мелшию емес, өмір құбылысын белсенді баңылап, дүние тұрқын анықтай
ұғынуы. Бақылау — белсенді процесс. Бұл белсенділік адамның ойлау әрекетін
бақылау процесіне қатыстыруына байланысты. Ойлау әрекеті нәрселерді
салыстыру арқылы пайда болады, салыстыру арқылы заттардың ұқсастығын,
айырмашылығын, әрқайсысының өзіндік ерекшеліктерін байқаймыз. Әр зат езінің
ұқсастық фонында басқалардан бөлектеніп, айқыныраң көрінеді. Бір объектіні
екінші объектімен салыстыра отырып, заттардың тегін категориялық заңдылығын
түсіне білуге жеңілдік жасаймыз.
Бақылау процесінде екінші сигналдың жүйе адамның қабылдауына сөз
арңылы бағыт беріп отырады. Егер адам қабылдау нәтижесі туралы есеп
беретінін білсе, толықтай дәл бақылауға ынталанады, жоспарлы және мақсатты
қабылдауды іске асырады.
Бақылау нәтижелі болу үшін алдын-ала даярлық жасалуы керек:
қабылданатын объект туралы алдымен мағлұмат жинау, оның ерекшеліктерімен
күні бұрын танысу, нәрсенің орналасқан жерін білу, ондай бақылаудың не үшін
керек екендігін анықтау т.б. Қабылдау процесінде бақылауға жәрдемші ретінде
қимыл-қозғалыс әрекетінің ролі күшті. Бақылауға алынып отырған объектінің
моделін жасау, сызбасын сызу, суретін салу, нәрсені қолмен ұстау, онымен
жұмыс істеу қабылдауды тұрақтандыра түседі де, бақылауды нәтижелі етеді.
5-сурет. Жоғарыдағы және төменгі қатардағы суреттерден айырмашылықты
табыңыз? (Байқағыштық)
Мәселен, жай қарап отырып географиялық картаны меңгергеннен гөрі сол
картаны қағазға шәкірт өзі аударып, оған өзен, көлдерді түсіріп, мемлекет
шекараларын өз қолымен сызып отырса, өрине, ондай материал баланың басында
ұзақ уақыт жүйелі түрде сақталатыны сөзсіз.
Қабылдау ісінде ескерілетін мәселе - бақылау жүйелі жүргізіліп, ретке
келтірілуі керек. 8-9 жасар бала бөлмедегі өзі көрген нәрселерді санамалап
айтып беру үшін, заттардың орналасу тәртібін сақтамай, есіне түскенін қалай
болса солай айта бастайды. Бұл жүйесіз, орын тәртібіне зер салмай
қабылдаудың салдарынан туады. Ал, есейген адам, алдымен желісін құрып,
бірізді етіп айтуға тырысады. Есейген адам есіктен бастап ең алдымен,
қабырғадағы нәрселерді тізіп айтады немесе әуелі ірі нәрселерді (үстел,
шкаф, диван), одан кейін осылардың үстіндегі нәрселерді, ең ақырында,
қабырғада ілулі тұрған нөрселерді ретімен айтып береді. Бұдан нәрсені рет-
ретімен, орын тәртібін байыптай жүйелеп қабылдағаны көрініп тұр.
Қабылдауға ұзақ уақыт дағдыланудың арқасында жүйеге келтірілген байқау
нәтижесі байқағыштықты тудырады. Байқағыштық жіті көру мен қалтқысыз естуді
керек етеді. Байқағыштың қасиет жеке адамның дара ерекшелігіне байланысты.
Байқағыштық дара ерекшелік қабылданып отырған объектінің сырын ашуға, оның
басқа объектімен байланысын аңғара білуге жетелейді. И.П.Павлов ғылыми-
зерттеу жұмысында бақылампаздықтың ролін ерекше бағалады. Сондықтан да ол
Колтушидағы зертханасының маңдайына "Бақылампаздық, бақылампаздық және
бақылампаздық" деген үш сөзді жазғызып қойған.
6-сурет. Мына суреттен бірдей екі абажурды табыңыз?
(Байқағыштық)
Мектеп төжірибесінде балалардың байқағыштығық тәрбиелеудің жолдары көп-
ақ. Олар: көрнекі құралдар қолдану, қол еңбегімен шұғылдану, модельдер
жасау, экскурсиялар ұйымдастыру, картиналармен жұмыс істеу, коллекциялар
құрастыру, тірі табиғат бүрышында, мектеп жанындағы участокта тәжірибе
жұмысын жүргізу т.б. Осындай әрекет үстінде балалар заттарды, олардың
құбылыстарын бір-бірімен салыстырура, олардың сипаттарын реттеп
топтастыруға дағдылана бастайды, шәкірттердің іске талаптануы оянып,
заттарды қабылдауы жетіле бастайды, байқағыштығы арта түседі. Қабылдау
процесінде байқағыштықтың бірте-бірте дамуы объектінің ерекше қасиеттерін
ғана байқап қоймай, бақылаушының көздеген мақсатына қарай, объектінің
кішігірім детальдарына назар аудара отырып, оны жүйелеп қабылдауға
әдеттендіреді. Қабылдаудың бас кезінен-ақ зейінімізді объектінің ңандай
детальдарына аудару керектігін жүйелеп алған маңүл. Сондықтан, бақылауға
алынған құбылыспен не затпен алдын-ала тұтастай танысып алу қабылдау үшін
негізгі шарт. Тұтастай қабылдау ниетімен объектіге бағытталған зейінді -
фиксациялық зейін деп атайды. Адамның зейіні объектінің жеке детальдарына
ауған болса, флюктуирлың зейін дейді. Зейіннің бүл түрлері адамның
психикалық процесінде бір мезгілде орындалмайды, қабылдаудың жағдайы мен
мақсатына қарай бірінен соң бірі не өте тез, не баяу өтіп жатады. Баланың
қабылдауға дағдылануын отбасы жағдайында да ұйымдастырып отыру керек.
Мәселен, баламен бірге көрмелерді қарағанда, мұражайға барғанда,
қаласыртына серуенге шыққанда, түрлі коллекциялар жинағанда, театр, киноға
барғанда, теледидар қарап отырғанда, "конструктор" ойынымен айналысқанда,
ермексаздан мүсіндер жасаған кезде баланың зейінін жүйелі арнаға түсіріп
отыру керек. Осы әрекет түрлерінің барлығында да көзделетін мақсат -
қабылдау әдісін үйретіп, балалардың ойын ояту. Бақылау процесінде белсенді
ойлау қосылса, қабылдаудың сапасы арта түседі. Бала күрделі құбылыстарды
ажыратып, олардың жетекші сипаттарына зейін аудара алатын болады.
2.1 Кеңістікті және уақытты қабылдау
Кеңістікті қабылдау - уақыт пен ңозғалысты қабылдау сияқты өте күрделі
процестердің бірі. Бұл қабылдаулар кенеттен тумайды, олар адамның өмірлік
тәжірбиесімен байланысты бірте-бірте пайда болады Кеңістікті қабылдау деп-
заттардың үлкендігін, алыстығын, түрін, олардың бағытын айтады. Кеңістіктің
шеті мен шегі жоқ. Уақытты қабылдау дегеніміз дүниедегі заттардың өзге-ріп,
бір қалыптан 2-ші қалыпқа көшіп, ескі заттың өшіп, жаңа заттың олардың
орнын басып отыруының көрсеткіші. Уақыттың кеңістік сияқты шегі мен шеті
жоң. Кеңістікті және уақытты қабылдаудың физиологиялың негізі — бірқатар
сезім ағзалары мен үлкен ми сыңарлары қыртысының бірігіп өрекет жасауы.
Заттардың кеңістіктік қасиеттерін біз ңалай қабылдаймыз: Ең алдымен біз бүл
қасиеттерді көреміз. Заттың көлемділігін қабылдау үшін адамдардың
бинокулярлық көруінің маңызы зор. Қашықтықты қабылдағанда біздің
көруіміздің бинокулярлығы (латын сөзі қазақша "екі көзбен көру")
көмектеседі. Заттың алыстығын қабылдау үшін конвергенция (латын сезі
қазақша "жақындасу") дегенді білдіреді. Конвергенция деп аталатыннан туатын
түйсіктің, яғни екі көздің көру белдігі мәліметтерінің маңызы үлкен.
Жақындағы заттарға қарағанда біз көзімізді аздап түйістіреміз, көзімізді
алысқа тіккенде, біз оларды айырамыз. Көздің бүл қозғалысы тіпті де еріксіз
болмайды. Біраң, көз бүлшың еттерінің жиырылуынан туатын түйсіктер, сондай-
ақ, басқа белгілері заттың алыстығын көрсетеді. Уақытты қабылдау бізге
дүние құбылыстарының ұзақтығы, шапшаңдығы және дәйектілігі туралы ұғым
береді. Табиғаттағы уақтылы болып тұратын қозғалыстар, бір қалыпты болып
тұратын өзгерістер уақытты дәл өлшеуге мүмкіндік береді. Аз уақыттың өтуін
белгілеу үшін біз приборды пайдаланамыз, мұнда сағаттың тілі бойымен бір
уақыт өлшемі ішінде сол бір жолдан өтіп отырады. Бұл — уақытты, объективтік
түрде бағалау, ол бізден тыс болып отыратын, яғни объективтік процестердің
көмегімен жүзеге асырылады.
Бірақ, уақытты бағалау субъективтік түрде де болады, яғни біздегі
белгілі бір уақыт ішінде болатын қайғыруымызға, қуануымызға байланысты.
Егер, бүл қайғыру, қуану аз болса, бізге уақыт баяу өтіп жатқан сияқты
болады. Жалғыз болғанда, адамның істейтін ісі жоқ кезде уақыт өтпейді,
керісінше ұзара түседі. Мәселен, жол жүріп немесе саяхат жасап, көп әсерге
бөленіп жүрсек, онда біз уақыт өте тез өтіп барады деп есептейміз.
Кеңістік пен уақытты қабылдау — даму үшін тек табиғат мәліметтерінің
ғана үлкен маңызы болып қана қоймай, сонымен қатар адамның оқу және еңбек
іс-әрекетінің де, оның мамандығында да үлкен маңызы бар. Жұмыстың кейбір
түрлері үшін кеңістік жөнінде жақсы хабардар болу ерекше қажет. Мәселен,
транспортты жүргізушілер мен аңшыларға бұл өте қажет. Басқа мамандықтар
жұмыстың шапшаңдығы мен ұзаққа созылуына дәл баға беруді керек етеді.
"Уақытты сезінуі күшті дамыған адамдар болады, ондайлар әскери адамдардың,
теміржолшылардың, лекторлардың, мұғалімдердің ішінен көп кездеседі."
Бастауыш класс мұғалімінің басты міндетінің бірі - балаларды көруге,
естуге, заттар мен құбылыстарды қабылдауға үйрету. Қарау мен көруді алысңа
тіккенде біз оларды айырамыз. Уақыт қабылдау бізге дүние құбылыстарының
ұзақтығы, шапшаңдығы туралы деген ұғым береді.
Арнайы қабілеттер нақты мамандыққа орай іс-әрекет түріне қатысты
көрінеді. Қандай да бір арнайы қабілеттер ішінде тек өкілінің адами
қызметтерінің жетекші формаларының жалпы шарттарымен сәйкес
келетін жалпы дарындылық та байқалуы мүмкін.
Адамның шынайы дарындылық кейпі осы жалпы және арнайы
қасиеттердің ажырамас, өзара кіріге, бірігуімен ғана қамтамасыз
етіледі. Дарындылықтың аса жоғары деңгейі талант және данышпандық
ұғымдарымен айқындалған. Талант – нақты іс-әрекетке болған жоғары
қабілеттілік.
Данышпандық – бір дәуірлік мәні бар жетістіктерге арқау болған
қабілеттердің ең жоғары деңгейі. Дарындылықтың, әсіресе, данышпандықтың
психикалық ерекшеліктері жоғары дамыған тұлғада (интеллектте) оның қалыптан
тыс ойлау мүмкіндігінен, жасампаздық сапаларынан, күшті көрегендігінен
сезіледі.
Данышпандық табыстардың алғы шарты – шығармашыл жанпидалық,
бірегей жаңалық іздестіруге құлшыныс, жалпыадамзаттық
мәдениеттің әрқилы саласында аса жоғары жетістіктерге болған
ұмтылыс. Дарынды адамдар бала күннен ерте жедел психикалық дамуымен
ерекшеленеді. Дарындылық пен данышпандықтың дамуына
тұлғаның бірегей, тек өзіне тән ерекше психикалық бітістеріне кедергілік
етпейтін ұнамды әлеуметтік жағдайлар қажет.
Данышпан дарындылығы белгілі бағытта өрбиді, сонымен бірге
сол бағыттың қандай да қырлары басымдау келіп, оларға байланысты
қабілет түрлері оның шығармашылығында жетекші бағдар күйінде
көрініп барады.
Қабілеттердің даму барысындағы аса маңызды да мәнді көрсеткіштер
– сол қабілет қарқындылығы әрі оның жеңіл де шапшаң игеру мен алға
ілгерілеуге жарасымдылығы. қабілеттердің нақты көрінісі мен дәлелдемесі
білім игерудегі шапшаңдық және білімдік табыс нәтижесі, қажетті білімдер
шеңберін мүлтіксіз меңгеру. Әр түрлі адамдар бір орайлас білімдерді
игере отырып, әрқилы ойлау, ақыл деңгейіне көтеріледі.
Дарындылық көрсеткіші ретінде тұлғаның даму дәуірлері де алынуы мүмкін.
Оның ерте жаста көрінуі (жағдайлардың әртүрлілігіне
қарамастан) – дарындылықтың аса жоғары болуының белгісі. Бірақ,
дарындылық ерте жаста көрінбеді, сондықтан ол болашақта өріс ала
алмайды деп қорытындылауға болмайды. Мұның дәлелі әйгілі физик
Эйнштейн – бала күнінде мектепте физикадан үштік бағаға зар болған
оқушы, кейін, есейген шақта осы ғылым саласының әйгілі жетекшісіне
айналды. Кейде дарындылық ерте көрініп, бірақ соңынан біз күткендей
даму деңгейіне жете алмай қалады. Сондай-ақ, бар беретінін жастық
шағында жарқыратып, кейін тоқырауға түсетіндерде аз емес. Мұндай
жастарды халықаралық тілде вундеркиндтер деп атайды.
Сонымен, қабілеттердің ерте жастан көрінуі әлі дарындылық
белгісін бермейді. Бұл тек адамның жалпы дамуындағы мәнді мезеттер
ретінде ғана танылуы мүмкін.
Қабылдау дегеніміз – дүниедегі заттар мен құбылыстардың біздің сезім
мүшелерімізге тікелей әсер ету нәтижесінде сол заттар мен құбылыстардың
кейбір ерекшеліктерінің миымызда бейнелеуі. Физиологиялық негізі.
Қабылдаудың физиологиялық негізіне мидың аналитикалы және синтетикалы
қызметі жатады. Өйткені сырттан әсер еткен тітіркендіргіштерге анализ
жасамасақ, оның ерекшеліктерін толық анықтай аламыз. Толық анықтау үшін
анализденген затты синтездеу керек.
Қабылдау процессінде бірнеше анализатор қызмет етеді. Кез келген жаңа затты
қабылдау бұрыннан бар тәжірибеге және білім негізінде жүзеге асады.
Сондықтан қабылдау процессінде бұрын қалыптасқан уақытша байланыстың
кейбіреулері жанданып отырады. Қабылдағанда адам миындағы болып жатқан
процесстерді физиологиялық негіз деп атайды.
Қабылдаудың түрлері түйсіктің түрлеріне ұқсас болып келеді.
Ерекшеліктері.
1. Қабылдаудың тұтастығы. Қабылдау объектісі жеке қасиеттерден,
бөлшектерден тұрғанымен біз оларды бүтіндей тұтас қабылдаймыз.
2. Қабылдаудың тұрақтылығы. Біз өзіміздің тәжірибемізге, білімімізге
байланысты заттар мен құбылыстарды тұрақты түрде қабылдаймыз. Қабылдау
кезінде қабылданатын заттар мен құбылыстардың кейбір белгілері , түрлері,
формалары өзгерсе де біз оларды бұрынғы қабылданған күйінде қабылдаймыз.
3. Қабылдаудың таңдамалылығы . Бізге қабылдау кезінде бірнеше заттар немесе
құбылыстар әсер етуі мүмкін. Бірақ біз өзіміздің қажеттілігімізге
байланысты біреуін ғана қабылдаймыз. Қабылданған зат қабылданғанның
объектісі деп аталады. Ал объектіден тыс қалған заттар қабылданғанның фоны
деп аталады
4. Аперцепция. Қабылдаудың тәжірибеге, білімге, сенімге, іс-әрекеттің
нәтижесіне және мамандыққа тәуелді болуын аперцепция деп атаймыз.
Аперцепция 2-ге бөлінеді: тұрақты және уақытша. Тұрақты түрі - адамның
дүниеге көзқарасын, мамандығына, іс-әрекетіне және табандылық көрсетуіне
байланысты. Уақытша түрі – адамның қабылдау кезіндегі көңіл-күйіне және
психикалық қалпына тәуелді болады. Аперцепция жеке адамның қабылдауына
белсенділік сипат береді.
Қабылдау кезінде кейде қате қабылдауларда кездеседі . Мұны психологияда
элюзия деп атайды. Элюзияның ішінен көру элюзиялары көбірек, жиі кездеседі.
Көру элюзиясы деп – заттардың алыстығын , түрін, көлемін қате қабылдау.
Кеңістікті және уақытты қабылдау.
Біз дүниедегі заттар мен құбылыстарды белгілі бір уақытта және кеңістікте
қабылдаймыз. Уақыт пен кеңістіктен тыс жатқан нәрсе болмайды.Кеңістікте
қабылдау деп – дүниедегі заттар мен құбылыстардың белгілі бір орнын,
мөлшерін, көлемін, алыс-жақындығын санамызда бейнелеуін айтамыз.
Кеңістіктегі заттарды қабылдау адам көзінен олардың қаншалықты қашық немесе
жақын екендігіне байланысты. Қашықта тұрған затқа адам көз қысып қарайды,
бұны көздің конвергенциясы деп атайды. Егер зат жақын болса, онда адам көз
қабағын ашып қарайды, бұны көздің дивергенциясы деп атайды. Кеңістіктегі
қабылдауда, оның қашықтықты бағалауда иіс және есту түйсіктері үлкен роль
атқарады. Уақытша қабылдау.
Уақыт дегеніміз – дүниедегі заттардың өзгеріп, бір қалыптан, екінші қалыпқа
көшіп, ескі заттардың өшіп жаңа заттардың оның рпнын басып отыратынын
айтамыз. Уақыттың кеңістік сияқты шегі болмайды. Уақыт - өткен шақ, осы
шақ, келкр шақтарға байланысты. Уақытқа байланысты түрлі сөздерді
қолданамыз: кеше, бүгін, ертең.
Адамдардың адамды қабылдауы адам өмірінде үлкен роль атқарады. Адамның бет
әлпетіне сүйене отырып оның қоршаған ортаға, оқиғаға қатынасы қандай
екендігін айтуға болады
2.3 Баланың қабылдауын дамыту
Қабылдау процесі адамның сезім мүшесіне байланысты. Олар көру, есту,
иіскеу, дәм, тері, кинестезиялық қабылдаулар деп жіктеледі. Жалпы қабылдау
процесінде бұлар күрделі, жоғары сатыда бір-бірімен өзара байланысып
жатады. Опера, лекция, баяндама тыңдарында адам көру, есту арқылы
қабылдайды. Ол екеуінің байланысын, өзара бір-біріне әсер етуі - табиғи
заңдылық. Сөйлеушінің өзін, оның қалпы мен сырт келбетін көру тыңдауды
жеңілдетеді, сөйлеушінің қимыл мәнерін жеңіл ұғынуға мүмкіншілік туғызады.
Қабылдаудың мақсатты және мақсатсыз түрі болады. Мақсатты қабылдауда
адам алдын-ала объектіні қабылдау мақсатын қояды, оны жоспарлап алады.
Бұлай қабылдағанда адам жай ғана көргеніне мәз болмай, қабылданып отырған
объектіні тереңірек аңғаруға тырысады: тесірейе қарап, мұқият тыңдап,
ынтамен ұғынуды мақсат етеді. Мақсатсыз қабылдау сыртқы итермеші себептерге
байланысты. Ондай факторларға қабылданатын заттың кеңістікте өзіне жақын
орналасуы, тітіркендіргіштердің күші, олардың кенеттен әсер етуі, қарама-
қарсы жағдайлары сияқтыларды ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе
1 Бөлім Қабылдау туралы жалпы түсінік және ерекшеліктері
1.1 Қабылдау туралы жалпы ұғым.
1.2 Қабылдаудың кейбір ерекшеліктері.
2 Бөлім Бақылау, бақылампаздық және қабылдауды дамыту
2.1 Бақылау және бақылампаздық.
2.2 Кеңістікті және уақытты қабылдау.
2.3 Баланың қабылдауын дамыту.
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
Кіріспе
Қабылдау, субъектінің практикалық қызметін бағыттай отырып, сонымен бірге
өз дамуында осы қызметтің жағдайлары мен сипатына тәуелді. Ж. Пиаже
айтқандай генезисті, перцептивті процестердің құрылымы мен функцияларын
зерттеуде проблеманы “праксеологиялық” тәсілдемемен қараудың мәні маңызды.
Қабылдау мен қызметтің өзара байланысы психологияда ұзақ уақыт еленбеді
және де немесе қабылдау практикалық қызметтің сыртында (субъективті
менталистік психологияның әр түрлі бағыттары) зерттелді, немесе қызмет
қабылдауға тәуелсіз (қатаң бихевиористер) қарастырылды. Тек соңғы он
жылдықта олардың арасындағы генетикалық және функционалдық байланыстар
психологиялық зерттеу пәні бола бастады. Диалектикалық материализмнің
қоршаған шындықты танудағы практиканың роліне қатысты белгілі философиялық
ережелерге сүйене отырып отызыншы жылдардың басында кеңестік психологтар
(Б.Г. Ананьев, П.Я. Гальперин, А.Н. Леонтьев, А.Р. Лурия, Б.М. Теплов және
т.б.) қабылдаудың субъекті қызметінің сипатына байланыстылығын зерттеуге
кірісті. Біздің қызметкерлермен бірге психология Институты мен ПҒА мектепке
дейінгі тәрбие Институтында жүргізген қабылдауды онтогенетикалық
зерттеулеріміз осы бағытта жүрді.
Қабылдау - аса көп талдап, біріктіру қызметін керек ететін құрылымды әрі
бслсенді психикалық әрекет. Бұл күрделілік пен белсенділік келесі
жәйттерден көрінеді. Бұл алдымен, ақпарат ағымы - бұл сезім мүшелері жәй
іркенушінің нәтижесінде қозулардың шеткі қабылдау лелердем миға жетуі ғана
смсс. Қабылдау қызметіне қозғалыс әрекеттері де қосылады (мәнді тетіктерін
байқастыру үшін заттарды түртіп көру мен көзбен шолып шығу; дауыс
ағымындағы мәнді ерекшеліктерді анықтау мақсатында тиісті құбылыстарды
әуендеп не күбірлей қайталау). Сондықтан да, психикалық қабылдау процесін
субъектінің затты тануға ұмтылған тікелсй іс-әрекеті деп қарастырған жөн.
Балалардың практикалық қызметінің ерекшеліктері және оның жастық
өзгерістері адам қабылдауы онтогенезіне айтарлықтай әсер ететін сияқты.
Бүтіндей қызмет сияқты, сондай-ақ оның құрамына кіретін перцептивті
процесстердің дамуы спонтанды емес жүреді. Ол өмір мен үйрету жағдайларымен
анықталады, оның барысында Л.С. Выготский атап өткендей, бала бұдан бұрынғы
буындармен жиналған қоғамдық тәжірибені игереді
Зерттеу мақсаты ол қабылдау жөнінде ұғымды зерттеу.
Міндеттері:Зерттеу тақырыбы бойынша арнайы әдебиеттермен жұмыс істеу;
Қабылдау туралы түсінікті зерттеу;
Қабылдаудың кезендеріне талдау жасау;
Қабылдау түрлері, қасиеттеріне анықтама беру;
Қабылдаудың көру зандылықтарын зерттеу;
Қабылдауды даралық ерекшеліктеріне шолу жасау;
Тәжірибелік бөлімде қабылдауды ерекшеліктерін анықтау әдістемесін келтіру.
Зерттеу объектісі қабылдау сезімдері.
Зерттеу пәні қабылдау процессі барысында туындайтын процесстер,
ерекшеліктер.
Зерттеу болжамы ол адам жан жақты, қоршаған ортасын қабылдау түйсіктері
арқылы таниды, сондықтан қабылдау сияқты танымдық процессті зерттеусіз
қоршаған ортаны тану ерекшеліктері бейтаныс болады
1 Бөлім Қабылдау туралы жалпы түсінік және ерекшеліктері
1.1 Қабылдау туралы жалпы ұғым
Адамға тікелей әсер ететін заттардың не құбылыстардың адам
анализаторларында тұтастай бейнелену процесін қабылдау дейді.
Қабылдау
Мысалы: Ертемен тоғайға барып серуендеп жүрсең, тамылжыған табиғаттың
ортасынан есіңде қалатын ләззат аласың. Осыдан алған әсерлер (түрлі түстер,
жапырақтың сыбдыры, қүстың сайрауы, гүлдің иісі, самалдың соғуы сияқты
тамаша көріністер) — қабылдаудың нәтижесі.
Бұл процеске көру, есту, иіскеу, температуралық анализаторлар түгел
қатысады.
Адам дүние бейнесін қабылдағанда заттардың сипаттары мен қасиеттерін
жекелей бөліп алмай, түсі, түрі, иісі, дәмі, дыбысы сияқты сипаттарын
біріктіре отырып тұтас қабылдайды. Осыдан шығатын қорытынды - қабылдау
түйсіктердің жиынтығы. Бірақ бұндай бірлестік олардың арасындағы өзіндік
қасиет, айырмашылығын жоя алмайды.
Қабылдаудың айырмашылығы сан жағында емес, сапалық жағында да
болады.Мысалы: алманы қабылдағанда дөңгелек, қызыл, тәтті сипаттарын санау
арқылы емес, оны белгілі заттың бейнесі деп танып қабылдаймыз. Мысалы: А
әрпін 9 түрлі жазуға болады. А әрпінің танылатын ерекшелігі ортасынан
көлденең сызықпен қосылатын бір-біріне басы түйісіп тұрған екі сызық.
Қабылдаудың физиологиялық негіздері — үлкен ми сыңарлары қыртысындағы
күрделі шартты рефлекторлық байланыстар, мұнда сыртқы тітіркенгіштерден
келетін қозулардың жинақтауы (бірігуі ) жүзеге асады.
1.2 Қабылдаудың кейбір ерекшеліктері
1-сурет
Қабылдау — адамның іс-әрекетімен тығыз байланысты активті процесс.
Әдетте біздің саналы қабылдауымыз пассивті сырттай қабылдау емес, нақты
танымдың сипаты бар міндетті шешу болып табылады. Кез-келген объектіні
қабылдау оны қоршаған ортада жүзеге асады. Мысалы: Мұхтар Әуезовтың "Абай
жолы" романын алып жатып, сөреде жиюлы тұрған басқа да көп кітаптарды
қабылдаймыз. Бірақ осы тұста объекті болатын - М.Әуезовтың кітабы,
басқалары фон ретінде ғана қабылданады. Кейде объекті мен фон орын
алмастырады. Бұл 1 (а, б, в, г) суреттен ерекше байқалады. Егер қабылдау
объектісі 1 а суретінің ортасына салынған болса, біз қара фондағы ақ
құмыраны көреміз. Егер суреттен қара түспен сызылған бейнені табуға
тырыссақ, онда ақ фонда екі адамның кескіні көрінеді. 1 б суретінен
қоянды, не үйрек балапанын, 1 в суретінен кемпірді немесе жас әйелді көруге
болады. 1 г суретінен жоғарғы жағы көрерменге қаратылған екі жарылып
алынган пирамиданы көруге болады. Мұндай суреттерді кейде екі жақты сурет
деп те атайды.
Қабылдау – бұл заттар мен құбылыстардың өздеріне тән белгілерінің
мәнін түсінуден оларды тікелей тұтас күйінде сезімдік бейнеге
түсіру.
Мақсат бағытына, ерік қатысына орай қабылдау екі формаға
бөлінеді: ырықсыз (ниеттелмеген, ерік күшімен, алдын ала белгіленген
мақсатпен байланыспаған) және ырықты (мақсат бағдарлы).
Рецепторлар қызметіне қарай қабылдау көру, есіту және сипай сезу
түрлерімен ажыралады.
Күрделілігі, жайылымдылығы, перцептивті әрекеттерімен қабылдау
симультанды (бір әрекетті) және сукцессивті (кезеңді, бірізді)
формалдығына ие.
33
Қабылдаудың төрт түрі белгілі: сенсорлы (сезімдік) – нысанның
сезіммен қабылданып, оның санаға өтуі; перцептивті - нысан мәнін
түсіну, оны белгілі категорияға, объекттер тобына жатқызу; оперативті
(нақты әрекеттік) – нысанның қандай да тарапын қамтып, қызметке қосу;
іс-әрекеттік – қызмет мақсатына орай нысанмен ықпалдас қатынасқа
келу.
Қабылдау түрлері бейнеленетін нысан ерекшеліктеріне орай өзара
топтасуы мүмкін, мысалы, көркем шығарманы, сөзді қабылдау, табиғат
әсерлері мен өрнектерін қабылдау және т.б. әдетте, қабылдау қандай да
іс-әрекетке қосыла орындалады, дегенмен ол өз алдына да, дербес жүруі
мүмкін.
Қабылдаудың жалпы заңдылықтары: мағыналылығы, жалпылығы,
заттасқандығы, біртұтастығы, құрылымдылығы, таңдамалы
бағыттылығы, апперцепциялылығы (өткен тәжірибеге негізделуі),
константтығы (тұрақтылығы).
Қабылдаудың мағыналылығы және жалпылығы. Қабылдау нәтижесі
– заттың сөзбен өрнектеліп, белгілі категорияға, түсінікке қосылуы. Заттар
мен құбылыстардың аса қарапайымдасқан түсінім формасы – тану.
Қабылдаудың заттасқандығы – заттар жөніндегі ми ақпаратының
шынайы заттармен сәйкес келуі. Қабылдаудың заттастығы санада
қабылданып, өрнектелген бейнелердің шынайы болмыс заттарына
адекваттығын (сәйкестігін) білдіреді.
Қабылдау біртұтастығы – затты тұрақты тұтастық жүйе
ретінде бейнелеу (нақты жағдайда заттың кейбір бөлшектері болмай
қалса да).
Қабылдау құрылымдылығы. Әрқилы нысандарды оларды құраушы
тұрақты бөлшек, не белгілерін ажыратумен танимыз.
Қабылдаудың таңдамалылығы. Төңірегіміздегі мың сан заттар
мен құбылыстардан біз нақты мезетте қажетімізге керегін ғана бөліп
аламыз.
Апперцепция – қабылдаудың тұлғалық тәжірибеге, білімге, мүдделер
мен ұстанымдарға тәуелділігі, мысалы, түбір – агроном үшін өсімдіктің
жер бетінде көрініп қалған бөлігі, математик үшін – 00 фигура, тілші
үшін – сөздің мәнді бөлігі.
Қабылдау тұрақтылығы –
Қабылдауды қай жағынан алсақ та, ол - адамның тәжірбиесімен және
қабылдайтын объектісімен бұрын таныс не таныс еместігіне байланысты
болатынын аңғарамыз. Ол — адамның білім дәрежесімен, көзңарасымен,
психикалық ңалпымен тығыз байланысты. Қабылдауды адамның өткен тәжірибесіне
жалпы психикалық өмір мазмұнына байланысты болуын апперцепция деп атайды.
"Апперцепция" - латын сөзі қазақша "қосымша", "қабылдау" деген мағынаны
білідіреді. Әр түрлі мамандықтағы адамдар бір заттың өзін әр түрлі
қабылдайды. Мәселен, даладан жұлынып алынған гүлге қарап суретші ондағы
бояулардың түріне көңіл аударады; ботаник гүлді өсімдіктердің бір класының
өкілі ретінде қарайды.
2-сурет. Мына суретте қанша шаршы бар екенін табыңыз?
Қабылдаудың объектісі кейбір жеке ңасиеттерден, жеке бөліктерден
тұрғанымен, біз оларды бүтіндей, тұтастай қабылдаймыз.
Кей кезде бүрынғы тәжірибемізде ұшыраған кейбір объектілердің жеке
бөліктері, шет жағасы, үзінділер ғана қабылданса да, біз бұларды тұтас зат
формасында қабылдаймыз. Мәселен, алманы қабылдағанда дөңгелек, қызыл, тәтті
сипаттарын санау арқылы емес оның белгілі заттың бейнесі деп танып
қабылдаймыз.
Иллюзия жайлы 3 (а, б, в, г, д) суретке қараңыз. Тік бұрышты жоғарыдан
төмен қарай және көлбеу сызылған ұзын сызықтар параллель (3 а суретті
қараңыз) емес сияқты болып көрінеді. Шын мәнінде олардың арасы барлығында
да бірдей.
3 б суретте екінші бағана біріншіден, биік, ал үшінші бағана екіншіден
биік сияқты. Шын мәнінде олардың биіктігі бірдей.
3 в суретте үлкен шеңберлердің ортасындағы шеңбер кішкене шеңберлердің
ортасындағы шеңберден кішкене сияқты, біраң ортадағы шеңберлердің екеуі
мөлшері жағынан бірдей. Бұлардың бәрі - теріс қабылданудың мысалдары.
Теріс, қате қабылдаулар иллюзия деп аталады. Бұл сияқты суреттерді
қарағанда адамдар да сөз жоқ қателеседі, өйткені, бұл иллюзиялар біздің
түйсіктерімізбен қабылдауларымыздың ерекшеліктеріне байланысты. Олардың
кейбіреулерін атап шығайық.
А) Жарық пен бояудың иллюзиясы. Жарық ашық түсті заттар күңгірт
заттарға қарағанда бізге көп сияқты болып көрінеді. Сондықтан арық адам аң
киім кисе толығырақ сияқты болып көрінеді, ал толығырақ адам қара костюм
кисе, сындарлы болып көрінеді. Көк түсқағазбен қапталған бөлме, көлемі
сондай қызыл түсқағазбен қапталған бөлмеден кеңірек сияқты болып көрінеді.
Б) Контраст иллюзиясы (3 г суретті қараңыз).
В) Біртұтас нәрсенің қасиеттерін бөлшектеуге көшіру (3 д суретіндегі
параллелограмдарды қараңыз, мұнда диагоналы үлкен сияқты болып көрінеді).
Г) Заттың жоғарғы белігінің мөлшерінің үлкеюі. 3 және 8 цифрларында
жоғарғы жартысы төменгі жартысымен бірдей сияқты, ал шындығында ол кішкене.
Д) Сызық бағытының өзгеру иллюзиясы (3 а суретті қараңыз).
13-сурет
Е) Перспективалар иллюзиясы (3 б суретті қараңыз)
Белгілі бір жағдайда жұрттың бәрінде болатын иллюзиялардан басқа,
адамда кейде өзінің ерекше хал-жағдайынан туатын теріс қабылдаулар болады.
Мәселен, қалың орманның ішінде қорыққанда, томарды қасқыр деп қабылдау
мүмкін.
Мектеп оқушысының оңу жүмысында да қате қабылдаулар байқалады. Бірінші
кластың оқушылары кейде өріпті жазғанда сызықтың қарама-қарсы жағынан араб
6 мен 9 сандарын, З мен Е әріптерін шатастырады. Кейде балалар буынды
солдан оңға қарай оңымай, керісінше оқып мысалы "су" дегеннің орнына "ус"
деп оңуы мүмкін. Мұндай теріс қабылдаулармен күресуге болады, бұл үшін
балалардың зейінін орындалмаңшы жұмысқа аударып, оларды өз жұмысын
тексеруге үйрету керек.
4-сурет.
2 Бөлім Бақылау, бақылампаздық және қабылдауды дамыту
2.1 Бақылау және байқағыштық
Қабылдау процесі адамның сезім мүшесіне байланысты. Олар көру, есту,
иіскеу, дәм, тері, кинестезиялық қабылдаулар деп жіктеледі. Жалпы қабылдау
процесінде бұлар күрделі, жоғары сатыда бір-бірімен өзара байланысып
жатады. Опера, лекция, баяндама тыңдағанда адам көру, есту арқылы
қабылдайды. Ол екеуініңбайланысып, өзара бір-біріне әсер етуі — табиғи
заңдылық. Сөйлеушінің өзін, оның қалпы мен сырт келбетін көру тыңдауды
жеңілдетеді, сөйлеушінің қимыл мәнерін жеңіл ұғынуға мүмкіншілік туғызады.
Қабылдаудың маңсатты жөне мақсатсыз түрі болады. Мақсатты қабылдауда
адам алдын-ала объектіні қабылдау мақсатын қояды, оны жоспарлап алады.
Бұлай қабылдағанда адам жай ғана көргеніне мәз болмай, қабылданып отырған
объектіні тереңірек аңғаруға тырысады: тесірейе қарап, мұқият тыңдап,
ынтамен ұғынуды мақсат етеді. Мақсатсыз қабылдау сыртқы итермеші себептерге
байланысты. Ондай факторларға қабылданатын заттың кеңістікте өзіне жақын
орналасуы, тітіркендіргіштердің күші, олардың кенеттен әсер етуі, қарама-
қарсы жағдайлары сияңтыларды жатқызуға болады. Қабылдаудың бұл түрі адамның
зейінін кездейсоқ объектіні қабылдап алуға бағыттайды.
Әр түрлі құбылыстардың барысын байқау үшін, болып жатқан өзгерістерді
анықтау үшін мақсатты, жоспарлы түрде ұйымдастырылған қабылдауды бақылау
деп атайды. Адамның дүниені қабылдауы селқос, жай үңілу, айнадағы суреттей
жансыз, мелшию емес, өмір құбылысын белсенді баңылап, дүние тұрқын анықтай
ұғынуы. Бақылау — белсенді процесс. Бұл белсенділік адамның ойлау әрекетін
бақылау процесіне қатыстыруына байланысты. Ойлау әрекеті нәрселерді
салыстыру арқылы пайда болады, салыстыру арқылы заттардың ұқсастығын,
айырмашылығын, әрқайсысының өзіндік ерекшеліктерін байқаймыз. Әр зат езінің
ұқсастық фонында басқалардан бөлектеніп, айқыныраң көрінеді. Бір объектіні
екінші объектімен салыстыра отырып, заттардың тегін категориялық заңдылығын
түсіне білуге жеңілдік жасаймыз.
Бақылау процесінде екінші сигналдың жүйе адамның қабылдауына сөз
арңылы бағыт беріп отырады. Егер адам қабылдау нәтижесі туралы есеп
беретінін білсе, толықтай дәл бақылауға ынталанады, жоспарлы және мақсатты
қабылдауды іске асырады.
Бақылау нәтижелі болу үшін алдын-ала даярлық жасалуы керек:
қабылданатын объект туралы алдымен мағлұмат жинау, оның ерекшеліктерімен
күні бұрын танысу, нәрсенің орналасқан жерін білу, ондай бақылаудың не үшін
керек екендігін анықтау т.б. Қабылдау процесінде бақылауға жәрдемші ретінде
қимыл-қозғалыс әрекетінің ролі күшті. Бақылауға алынып отырған объектінің
моделін жасау, сызбасын сызу, суретін салу, нәрсені қолмен ұстау, онымен
жұмыс істеу қабылдауды тұрақтандыра түседі де, бақылауды нәтижелі етеді.
5-сурет. Жоғарыдағы және төменгі қатардағы суреттерден айырмашылықты
табыңыз? (Байқағыштық)
Мәселен, жай қарап отырып географиялық картаны меңгергеннен гөрі сол
картаны қағазға шәкірт өзі аударып, оған өзен, көлдерді түсіріп, мемлекет
шекараларын өз қолымен сызып отырса, өрине, ондай материал баланың басында
ұзақ уақыт жүйелі түрде сақталатыны сөзсіз.
Қабылдау ісінде ескерілетін мәселе - бақылау жүйелі жүргізіліп, ретке
келтірілуі керек. 8-9 жасар бала бөлмедегі өзі көрген нәрселерді санамалап
айтып беру үшін, заттардың орналасу тәртібін сақтамай, есіне түскенін қалай
болса солай айта бастайды. Бұл жүйесіз, орын тәртібіне зер салмай
қабылдаудың салдарынан туады. Ал, есейген адам, алдымен желісін құрып,
бірізді етіп айтуға тырысады. Есейген адам есіктен бастап ең алдымен,
қабырғадағы нәрселерді тізіп айтады немесе әуелі ірі нәрселерді (үстел,
шкаф, диван), одан кейін осылардың үстіндегі нәрселерді, ең ақырында,
қабырғада ілулі тұрған нөрселерді ретімен айтып береді. Бұдан нәрсені рет-
ретімен, орын тәртібін байыптай жүйелеп қабылдағаны көрініп тұр.
Қабылдауға ұзақ уақыт дағдыланудың арқасында жүйеге келтірілген байқау
нәтижесі байқағыштықты тудырады. Байқағыштық жіті көру мен қалтқысыз естуді
керек етеді. Байқағыштың қасиет жеке адамның дара ерекшелігіне байланысты.
Байқағыштық дара ерекшелік қабылданып отырған объектінің сырын ашуға, оның
басқа объектімен байланысын аңғара білуге жетелейді. И.П.Павлов ғылыми-
зерттеу жұмысында бақылампаздықтың ролін ерекше бағалады. Сондықтан да ол
Колтушидағы зертханасының маңдайына "Бақылампаздық, бақылампаздық және
бақылампаздық" деген үш сөзді жазғызып қойған.
6-сурет. Мына суреттен бірдей екі абажурды табыңыз?
(Байқағыштық)
Мектеп төжірибесінде балалардың байқағыштығық тәрбиелеудің жолдары көп-
ақ. Олар: көрнекі құралдар қолдану, қол еңбегімен шұғылдану, модельдер
жасау, экскурсиялар ұйымдастыру, картиналармен жұмыс істеу, коллекциялар
құрастыру, тірі табиғат бүрышында, мектеп жанындағы участокта тәжірибе
жұмысын жүргізу т.б. Осындай әрекет үстінде балалар заттарды, олардың
құбылыстарын бір-бірімен салыстырура, олардың сипаттарын реттеп
топтастыруға дағдылана бастайды, шәкірттердің іске талаптануы оянып,
заттарды қабылдауы жетіле бастайды, байқағыштығы арта түседі. Қабылдау
процесінде байқағыштықтың бірте-бірте дамуы объектінің ерекше қасиеттерін
ғана байқап қоймай, бақылаушының көздеген мақсатына қарай, объектінің
кішігірім детальдарына назар аудара отырып, оны жүйелеп қабылдауға
әдеттендіреді. Қабылдаудың бас кезінен-ақ зейінімізді объектінің ңандай
детальдарына аудару керектігін жүйелеп алған маңүл. Сондықтан, бақылауға
алынған құбылыспен не затпен алдын-ала тұтастай танысып алу қабылдау үшін
негізгі шарт. Тұтастай қабылдау ниетімен объектіге бағытталған зейінді -
фиксациялық зейін деп атайды. Адамның зейіні объектінің жеке детальдарына
ауған болса, флюктуирлың зейін дейді. Зейіннің бүл түрлері адамның
психикалық процесінде бір мезгілде орындалмайды, қабылдаудың жағдайы мен
мақсатына қарай бірінен соң бірі не өте тез, не баяу өтіп жатады. Баланың
қабылдауға дағдылануын отбасы жағдайында да ұйымдастырып отыру керек.
Мәселен, баламен бірге көрмелерді қарағанда, мұражайға барғанда,
қаласыртына серуенге шыққанда, түрлі коллекциялар жинағанда, театр, киноға
барғанда, теледидар қарап отырғанда, "конструктор" ойынымен айналысқанда,
ермексаздан мүсіндер жасаған кезде баланың зейінін жүйелі арнаға түсіріп
отыру керек. Осы әрекет түрлерінің барлығында да көзделетін мақсат -
қабылдау әдісін үйретіп, балалардың ойын ояту. Бақылау процесінде белсенді
ойлау қосылса, қабылдаудың сапасы арта түседі. Бала күрделі құбылыстарды
ажыратып, олардың жетекші сипаттарына зейін аудара алатын болады.
2.1 Кеңістікті және уақытты қабылдау
Кеңістікті қабылдау - уақыт пен ңозғалысты қабылдау сияқты өте күрделі
процестердің бірі. Бұл қабылдаулар кенеттен тумайды, олар адамның өмірлік
тәжірбиесімен байланысты бірте-бірте пайда болады Кеңістікті қабылдау деп-
заттардың үлкендігін, алыстығын, түрін, олардың бағытын айтады. Кеңістіктің
шеті мен шегі жоқ. Уақытты қабылдау дегеніміз дүниедегі заттардың өзге-ріп,
бір қалыптан 2-ші қалыпқа көшіп, ескі заттың өшіп, жаңа заттың олардың
орнын басып отыруының көрсеткіші. Уақыттың кеңістік сияқты шегі мен шеті
жоң. Кеңістікті және уақытты қабылдаудың физиологиялың негізі — бірқатар
сезім ағзалары мен үлкен ми сыңарлары қыртысының бірігіп өрекет жасауы.
Заттардың кеңістіктік қасиеттерін біз ңалай қабылдаймыз: Ең алдымен біз бүл
қасиеттерді көреміз. Заттың көлемділігін қабылдау үшін адамдардың
бинокулярлық көруінің маңызы зор. Қашықтықты қабылдағанда біздің
көруіміздің бинокулярлығы (латын сөзі қазақша "екі көзбен көру")
көмектеседі. Заттың алыстығын қабылдау үшін конвергенция (латын сезі
қазақша "жақындасу") дегенді білдіреді. Конвергенция деп аталатыннан туатын
түйсіктің, яғни екі көздің көру белдігі мәліметтерінің маңызы үлкен.
Жақындағы заттарға қарағанда біз көзімізді аздап түйістіреміз, көзімізді
алысқа тіккенде, біз оларды айырамыз. Көздің бүл қозғалысы тіпті де еріксіз
болмайды. Біраң, көз бүлшың еттерінің жиырылуынан туатын түйсіктер, сондай-
ақ, басқа белгілері заттың алыстығын көрсетеді. Уақытты қабылдау бізге
дүние құбылыстарының ұзақтығы, шапшаңдығы және дәйектілігі туралы ұғым
береді. Табиғаттағы уақтылы болып тұратын қозғалыстар, бір қалыпты болып
тұратын өзгерістер уақытты дәл өлшеуге мүмкіндік береді. Аз уақыттың өтуін
белгілеу үшін біз приборды пайдаланамыз, мұнда сағаттың тілі бойымен бір
уақыт өлшемі ішінде сол бір жолдан өтіп отырады. Бұл — уақытты, объективтік
түрде бағалау, ол бізден тыс болып отыратын, яғни объективтік процестердің
көмегімен жүзеге асырылады.
Бірақ, уақытты бағалау субъективтік түрде де болады, яғни біздегі
белгілі бір уақыт ішінде болатын қайғыруымызға, қуануымызға байланысты.
Егер, бүл қайғыру, қуану аз болса, бізге уақыт баяу өтіп жатқан сияқты
болады. Жалғыз болғанда, адамның істейтін ісі жоқ кезде уақыт өтпейді,
керісінше ұзара түседі. Мәселен, жол жүріп немесе саяхат жасап, көп әсерге
бөленіп жүрсек, онда біз уақыт өте тез өтіп барады деп есептейміз.
Кеңістік пен уақытты қабылдау — даму үшін тек табиғат мәліметтерінің
ғана үлкен маңызы болып қана қоймай, сонымен қатар адамның оқу және еңбек
іс-әрекетінің де, оның мамандығында да үлкен маңызы бар. Жұмыстың кейбір
түрлері үшін кеңістік жөнінде жақсы хабардар болу ерекше қажет. Мәселен,
транспортты жүргізушілер мен аңшыларға бұл өте қажет. Басқа мамандықтар
жұмыстың шапшаңдығы мен ұзаққа созылуына дәл баға беруді керек етеді.
"Уақытты сезінуі күшті дамыған адамдар болады, ондайлар әскери адамдардың,
теміржолшылардың, лекторлардың, мұғалімдердің ішінен көп кездеседі."
Бастауыш класс мұғалімінің басты міндетінің бірі - балаларды көруге,
естуге, заттар мен құбылыстарды қабылдауға үйрету. Қарау мен көруді алысңа
тіккенде біз оларды айырамыз. Уақыт қабылдау бізге дүние құбылыстарының
ұзақтығы, шапшаңдығы туралы деген ұғым береді.
Арнайы қабілеттер нақты мамандыққа орай іс-әрекет түріне қатысты
көрінеді. Қандай да бір арнайы қабілеттер ішінде тек өкілінің адами
қызметтерінің жетекші формаларының жалпы шарттарымен сәйкес
келетін жалпы дарындылық та байқалуы мүмкін.
Адамның шынайы дарындылық кейпі осы жалпы және арнайы
қасиеттердің ажырамас, өзара кіріге, бірігуімен ғана қамтамасыз
етіледі. Дарындылықтың аса жоғары деңгейі талант және данышпандық
ұғымдарымен айқындалған. Талант – нақты іс-әрекетке болған жоғары
қабілеттілік.
Данышпандық – бір дәуірлік мәні бар жетістіктерге арқау болған
қабілеттердің ең жоғары деңгейі. Дарындылықтың, әсіресе, данышпандықтың
психикалық ерекшеліктері жоғары дамыған тұлғада (интеллектте) оның қалыптан
тыс ойлау мүмкіндігінен, жасампаздық сапаларынан, күшті көрегендігінен
сезіледі.
Данышпандық табыстардың алғы шарты – шығармашыл жанпидалық,
бірегей жаңалық іздестіруге құлшыныс, жалпыадамзаттық
мәдениеттің әрқилы саласында аса жоғары жетістіктерге болған
ұмтылыс. Дарынды адамдар бала күннен ерте жедел психикалық дамуымен
ерекшеленеді. Дарындылық пен данышпандықтың дамуына
тұлғаның бірегей, тек өзіне тән ерекше психикалық бітістеріне кедергілік
етпейтін ұнамды әлеуметтік жағдайлар қажет.
Данышпан дарындылығы белгілі бағытта өрбиді, сонымен бірге
сол бағыттың қандай да қырлары басымдау келіп, оларға байланысты
қабілет түрлері оның шығармашылығында жетекші бағдар күйінде
көрініп барады.
Қабілеттердің даму барысындағы аса маңызды да мәнді көрсеткіштер
– сол қабілет қарқындылығы әрі оның жеңіл де шапшаң игеру мен алға
ілгерілеуге жарасымдылығы. қабілеттердің нақты көрінісі мен дәлелдемесі
білім игерудегі шапшаңдық және білімдік табыс нәтижесі, қажетті білімдер
шеңберін мүлтіксіз меңгеру. Әр түрлі адамдар бір орайлас білімдерді
игере отырып, әрқилы ойлау, ақыл деңгейіне көтеріледі.
Дарындылық көрсеткіші ретінде тұлғаның даму дәуірлері де алынуы мүмкін.
Оның ерте жаста көрінуі (жағдайлардың әртүрлілігіне
қарамастан) – дарындылықтың аса жоғары болуының белгісі. Бірақ,
дарындылық ерте жаста көрінбеді, сондықтан ол болашақта өріс ала
алмайды деп қорытындылауға болмайды. Мұның дәлелі әйгілі физик
Эйнштейн – бала күнінде мектепте физикадан үштік бағаға зар болған
оқушы, кейін, есейген шақта осы ғылым саласының әйгілі жетекшісіне
айналды. Кейде дарындылық ерте көрініп, бірақ соңынан біз күткендей
даму деңгейіне жете алмай қалады. Сондай-ақ, бар беретінін жастық
шағында жарқыратып, кейін тоқырауға түсетіндерде аз емес. Мұндай
жастарды халықаралық тілде вундеркиндтер деп атайды.
Сонымен, қабілеттердің ерте жастан көрінуі әлі дарындылық
белгісін бермейді. Бұл тек адамның жалпы дамуындағы мәнді мезеттер
ретінде ғана танылуы мүмкін.
Қабылдау дегеніміз – дүниедегі заттар мен құбылыстардың біздің сезім
мүшелерімізге тікелей әсер ету нәтижесінде сол заттар мен құбылыстардың
кейбір ерекшеліктерінің миымызда бейнелеуі. Физиологиялық негізі.
Қабылдаудың физиологиялық негізіне мидың аналитикалы және синтетикалы
қызметі жатады. Өйткені сырттан әсер еткен тітіркендіргіштерге анализ
жасамасақ, оның ерекшеліктерін толық анықтай аламыз. Толық анықтау үшін
анализденген затты синтездеу керек.
Қабылдау процессінде бірнеше анализатор қызмет етеді. Кез келген жаңа затты
қабылдау бұрыннан бар тәжірибеге және білім негізінде жүзеге асады.
Сондықтан қабылдау процессінде бұрын қалыптасқан уақытша байланыстың
кейбіреулері жанданып отырады. Қабылдағанда адам миындағы болып жатқан
процесстерді физиологиялық негіз деп атайды.
Қабылдаудың түрлері түйсіктің түрлеріне ұқсас болып келеді.
Ерекшеліктері.
1. Қабылдаудың тұтастығы. Қабылдау объектісі жеке қасиеттерден,
бөлшектерден тұрғанымен біз оларды бүтіндей тұтас қабылдаймыз.
2. Қабылдаудың тұрақтылығы. Біз өзіміздің тәжірибемізге, білімімізге
байланысты заттар мен құбылыстарды тұрақты түрде қабылдаймыз. Қабылдау
кезінде қабылданатын заттар мен құбылыстардың кейбір белгілері , түрлері,
формалары өзгерсе де біз оларды бұрынғы қабылданған күйінде қабылдаймыз.
3. Қабылдаудың таңдамалылығы . Бізге қабылдау кезінде бірнеше заттар немесе
құбылыстар әсер етуі мүмкін. Бірақ біз өзіміздің қажеттілігімізге
байланысты біреуін ғана қабылдаймыз. Қабылданған зат қабылданғанның
объектісі деп аталады. Ал объектіден тыс қалған заттар қабылданғанның фоны
деп аталады
4. Аперцепция. Қабылдаудың тәжірибеге, білімге, сенімге, іс-әрекеттің
нәтижесіне және мамандыққа тәуелді болуын аперцепция деп атаймыз.
Аперцепция 2-ге бөлінеді: тұрақты және уақытша. Тұрақты түрі - адамның
дүниеге көзқарасын, мамандығына, іс-әрекетіне және табандылық көрсетуіне
байланысты. Уақытша түрі – адамның қабылдау кезіндегі көңіл-күйіне және
психикалық қалпына тәуелді болады. Аперцепция жеке адамның қабылдауына
белсенділік сипат береді.
Қабылдау кезінде кейде қате қабылдауларда кездеседі . Мұны психологияда
элюзия деп атайды. Элюзияның ішінен көру элюзиялары көбірек, жиі кездеседі.
Көру элюзиясы деп – заттардың алыстығын , түрін, көлемін қате қабылдау.
Кеңістікті және уақытты қабылдау.
Біз дүниедегі заттар мен құбылыстарды белгілі бір уақытта және кеңістікте
қабылдаймыз. Уақыт пен кеңістіктен тыс жатқан нәрсе болмайды.Кеңістікте
қабылдау деп – дүниедегі заттар мен құбылыстардың белгілі бір орнын,
мөлшерін, көлемін, алыс-жақындығын санамызда бейнелеуін айтамыз.
Кеңістіктегі заттарды қабылдау адам көзінен олардың қаншалықты қашық немесе
жақын екендігіне байланысты. Қашықта тұрған затқа адам көз қысып қарайды,
бұны көздің конвергенциясы деп атайды. Егер зат жақын болса, онда адам көз
қабағын ашып қарайды, бұны көздің дивергенциясы деп атайды. Кеңістіктегі
қабылдауда, оның қашықтықты бағалауда иіс және есту түйсіктері үлкен роль
атқарады. Уақытша қабылдау.
Уақыт дегеніміз – дүниедегі заттардың өзгеріп, бір қалыптан, екінші қалыпқа
көшіп, ескі заттардың өшіп жаңа заттардың оның рпнын басып отыратынын
айтамыз. Уақыттың кеңістік сияқты шегі болмайды. Уақыт - өткен шақ, осы
шақ, келкр шақтарға байланысты. Уақытқа байланысты түрлі сөздерді
қолданамыз: кеше, бүгін, ертең.
Адамдардың адамды қабылдауы адам өмірінде үлкен роль атқарады. Адамның бет
әлпетіне сүйене отырып оның қоршаған ортаға, оқиғаға қатынасы қандай
екендігін айтуға болады
2.3 Баланың қабылдауын дамыту
Қабылдау процесі адамның сезім мүшесіне байланысты. Олар көру, есту,
иіскеу, дәм, тері, кинестезиялық қабылдаулар деп жіктеледі. Жалпы қабылдау
процесінде бұлар күрделі, жоғары сатыда бір-бірімен өзара байланысып
жатады. Опера, лекция, баяндама тыңдарында адам көру, есту арқылы
қабылдайды. Ол екеуінің байланысын, өзара бір-біріне әсер етуі - табиғи
заңдылық. Сөйлеушінің өзін, оның қалпы мен сырт келбетін көру тыңдауды
жеңілдетеді, сөйлеушінің қимыл мәнерін жеңіл ұғынуға мүмкіншілік туғызады.
Қабылдаудың мақсатты және мақсатсыз түрі болады. Мақсатты қабылдауда
адам алдын-ала объектіні қабылдау мақсатын қояды, оны жоспарлап алады.
Бұлай қабылдағанда адам жай ғана көргеніне мәз болмай, қабылданып отырған
объектіні тереңірек аңғаруға тырысады: тесірейе қарап, мұқият тыңдап,
ынтамен ұғынуды мақсат етеді. Мақсатсыз қабылдау сыртқы итермеші себептерге
байланысты. Ондай факторларға қабылданатын заттың кеңістікте өзіне жақын
орналасуы, тітіркендіргіштердің күші, олардың кенеттен әсер етуі, қарама-
қарсы жағдайлары сияқтыларды ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz