Жас ерекшелік және әлеуметтік психология пәні бойынша студенттерге арналған лекция жинағы
1 Тақырып№ 1. Педагогикалық және жас ерекшелігі психологиясы.
2 Тақырып№2. Психикалық даму шарттары
3 Тақырып№3. Нәрестелік шақтағы психикалық дамудың алғы шарттары мен ерекшеліктері
4 Тақырып№4. Мектепке дейінгі балалық шақтағы баланың дамуының психологиялық ерекшеліктері
5 Тақырып№5. Баланың мектептегі өмірінің бастапқы
кезеңінің ерекшеліктері
6 Тақырып№6. Жеткіншек кезеңнің баланың дамуындағы
алатын орны мен маңызы
7 Тақырып№7. Жас өспірімдік . әлеуметтік.психологиялық құбылыс
8 Тақырып № 8. Ерте жастық шақ психологиясы
9 Тақырып№9. Кемелдену жасы, қартаю кезеңі және кәрілік психологиясы
10 Тақырып№10. Әлеуметтік психология пәні
11 Тақырып№11. Әлеуметтік психологиялық зерттеудің негізгі әдістері
12 Тақырып№12. Э.Эриксонның психоәлеуметтік концепциясы
13 Тақырып№13. Адамдар арасындағы қарым.қатынас психологиясы
14 Тақырып№14. Қарым.қатынастың үш жағын бірлікте қарастыру
15 Тақырып№15. Ұжымдық психологияның құрылымы және мазмұны
2 Тақырып№2. Психикалық даму шарттары
3 Тақырып№3. Нәрестелік шақтағы психикалық дамудың алғы шарттары мен ерекшеліктері
4 Тақырып№4. Мектепке дейінгі балалық шақтағы баланың дамуының психологиялық ерекшеліктері
5 Тақырып№5. Баланың мектептегі өмірінің бастапқы
кезеңінің ерекшеліктері
6 Тақырып№6. Жеткіншек кезеңнің баланың дамуындағы
алатын орны мен маңызы
7 Тақырып№7. Жас өспірімдік . әлеуметтік.психологиялық құбылыс
8 Тақырып № 8. Ерте жастық шақ психологиясы
9 Тақырып№9. Кемелдену жасы, қартаю кезеңі және кәрілік психологиясы
10 Тақырып№10. Әлеуметтік психология пәні
11 Тақырып№11. Әлеуметтік психологиялық зерттеудің негізгі әдістері
12 Тақырып№12. Э.Эриксонның психоәлеуметтік концепциясы
13 Тақырып№13. Адамдар арасындағы қарым.қатынас психологиясы
14 Тақырып№14. Қарым.қатынастың үш жағын бірлікте қарастыру
15 Тақырып№15. Ұжымдық психологияның құрылымы және мазмұны
Жас ерекшелігі психологиясы - психология ғылымының саласы. Оның зерттейтін пәні - адам психикасының жас ерекшелігі динамикасы, даму үстіндегі адамның психикалық процестері мен психологиялық қасиеттерінің онтогенезі.
Педагогикалық психологияның пәні -оқыту мен тәрбиелеудің психологиялық заңдылықтарын зерттеу.
Педагогикалық және жас ерекшелігі психологиясының бір тұтастығы зерттелу объектісі - бала, жеткіншек, жас өспірім - ортақтығымен түсіндіріледі: олар, егер жас ерекшелігіне сай даму динамикасы тұрғысында зерттелсе, жас ерекшелігі психологиясының зерттеу объектілері, ал егер педагогтың мақсатты ықпалдары қарастырылса, педагогикалық психологияның объектілері болып табылады.
Мектепке дейінгі балалар психологиясы, төменгі класс оқушылары психологиясы, жеткіншектер, жас өспірімдер психологиясы- жас ерекшелігі психологиясының бөлімдері.
Психология ғылымының бір саласы бола отырып, педагогикалық және жас ерекшелігі психологиясы ғылыми талдауға ұшырауы мүмкін психологиялық фактіні – бақылау мен экспериментті алудың негізгі екі әдісі пайдаланылады.
Алайда, психологиялық-педагогикалық зерттеу пәнінің ерекшелігі аталған әдістерді пайдалануда айрықша өзгерістер тудырады. Мәселен, жас ерекшелігі психологиясындағы бақылаулар, көбіне, бала психикасының дамуын дәлелдейтін фактілерді жүйелі тіркеуі сипатына күнделік жазу түрінде ие болады.
Соңғы жылдары педагогикалық және жас ерекшелігі психологиясында психологиялық эксперименттің ролі айтарлықтай өсті. Психологиялық-педагогикалық зерттеуде пайдаланылуының жиілігі жағынан лабораториялық эксперимент баланы зерттеуже жетекші орын алып жүрген табиғи экспериментке ғана жол береді.
Оқу-тәрбие процесі жағдайында жүргізілген табиғи эксперимент оқушылардың танымдық іс-әрекеттерін жеке адамның қалыптасу ерекшеліктері мен жеке адамдар арасындағы қатынастарды тәрбиешінің табиғи жағдайға жақын әлеуметтік ұйымдастырған және арнайы өзгерткен жағдайларында зерттеуге мүмкіндік береді. Педагогикалық психология үшін табиғи эксперименттің ерекше түрі – қалыптастыру (оқыту) эксперимент түрі өте маңызды болып келеді. Бұл жерде сыналушылдардың психикалық іс-әрекетінде болатын өзгерістер зерттеушінің сыналушыға белсенді әсер етуі нәтижесінде бақыланып отырады.
Педагогикалық және жас ерекшелігі психологиясы өзіне бақылау мен эксперименттің және олардың өзгертіліп пайдаланылған (әңгімелесу, іс-әрекет нәтижесін талдау, тестер т.б.) барлық түрлерін қамтитын сан алуан нақтылы зерттеу методикалардың молдығы мен сан алуан нақтылы зерттеу методикларын кең қолданылады. Нақтылы психологиялық методикалардың молдығы мен сан алуандылығы қазіргі педагогикалық және жас ерекшелігі психологиясының күрделі теориялық әрі практикалық мәнді проблемаларын қамтамасыз етеді.
Даму - баланың қоғамдық-тарихи тәжірибені игеру процесі. Адам мен жануарлардың психикасы үздіксіз даму күйінде болады. Алайда жануарлар дүниесі мен адамның даму процестерінің сипаты мен мазмұны сапа жағынан ерекшеленеді. Адам мен жануарлардың психикалық функциялары шығуы жағынан да теңесе алмайды.
Адамның психикалық іс-әрекеті - өте күрделі құрылым. Оның ерекшеліктері алдымен баланың тіршілігі мен тәрбиесімен сабақтас. Адамның психикалық дамуының әлеуметтік табиғатын ескеру бұл процестің күрделілігі мен сан қырлылығын түсінуге мүмкіндік береді, өйткені осылай қарастырғанда ғана даму қайсібір жекеленген функциялардың жетілуі немесе сан жағынан көбеюі түрінде емес, адамның бүтіндей дамуы, яғни жеке адамның дамуы ретінде көрінеді.
Балалардың дамуының оқыту процесіндегі ең басты және анықтаушы жағы білімдерді іс-әрекет әдістерін күрделендіруден тұрады.
Қазіргі кезде көптеген зерттеушілер, ең алдымен психологтар, оқыту мазмұны, яғни балаға берілетін білімдерді және іс-әрекет әдістерін өзгерте отырып, баланың дамуын елеулі өзгертуге болатынын дәлелдеп берді.
Сөздік-логикалық ес, ұғынымды ойлау, заттық қабылдау және адамға тән басқа да жоғары психикалық функциялар биологиялық тұқым қуалаушылық жолмен қалыптасып, берілмейді. Бұл олардың тарихи даму процесінде өзгерістерге ұшырап, жетіле түсінуіне мүмкіндік береді.
Педагогикалық психологияның пәні -оқыту мен тәрбиелеудің психологиялық заңдылықтарын зерттеу.
Педагогикалық және жас ерекшелігі психологиясының бір тұтастығы зерттелу объектісі - бала, жеткіншек, жас өспірім - ортақтығымен түсіндіріледі: олар, егер жас ерекшелігіне сай даму динамикасы тұрғысында зерттелсе, жас ерекшелігі психологиясының зерттеу объектілері, ал егер педагогтың мақсатты ықпалдары қарастырылса, педагогикалық психологияның объектілері болып табылады.
Мектепке дейінгі балалар психологиясы, төменгі класс оқушылары психологиясы, жеткіншектер, жас өспірімдер психологиясы- жас ерекшелігі психологиясының бөлімдері.
Психология ғылымының бір саласы бола отырып, педагогикалық және жас ерекшелігі психологиясы ғылыми талдауға ұшырауы мүмкін психологиялық фактіні – бақылау мен экспериментті алудың негізгі екі әдісі пайдаланылады.
Алайда, психологиялық-педагогикалық зерттеу пәнінің ерекшелігі аталған әдістерді пайдалануда айрықша өзгерістер тудырады. Мәселен, жас ерекшелігі психологиясындағы бақылаулар, көбіне, бала психикасының дамуын дәлелдейтін фактілерді жүйелі тіркеуі сипатына күнделік жазу түрінде ие болады.
Соңғы жылдары педагогикалық және жас ерекшелігі психологиясында психологиялық эксперименттің ролі айтарлықтай өсті. Психологиялық-педагогикалық зерттеуде пайдаланылуының жиілігі жағынан лабораториялық эксперимент баланы зерттеуже жетекші орын алып жүрген табиғи экспериментке ғана жол береді.
Оқу-тәрбие процесі жағдайында жүргізілген табиғи эксперимент оқушылардың танымдық іс-әрекеттерін жеке адамның қалыптасу ерекшеліктері мен жеке адамдар арасындағы қатынастарды тәрбиешінің табиғи жағдайға жақын әлеуметтік ұйымдастырған және арнайы өзгерткен жағдайларында зерттеуге мүмкіндік береді. Педагогикалық психология үшін табиғи эксперименттің ерекше түрі – қалыптастыру (оқыту) эксперимент түрі өте маңызды болып келеді. Бұл жерде сыналушылдардың психикалық іс-әрекетінде болатын өзгерістер зерттеушінің сыналушыға белсенді әсер етуі нәтижесінде бақыланып отырады.
Педагогикалық және жас ерекшелігі психологиясы өзіне бақылау мен эксперименттің және олардың өзгертіліп пайдаланылған (әңгімелесу, іс-әрекет нәтижесін талдау, тестер т.б.) барлық түрлерін қамтитын сан алуан нақтылы зерттеу методикалардың молдығы мен сан алуан нақтылы зерттеу методикларын кең қолданылады. Нақтылы психологиялық методикалардың молдығы мен сан алуандылығы қазіргі педагогикалық және жас ерекшелігі психологиясының күрделі теориялық әрі практикалық мәнді проблемаларын қамтамасыз етеді.
Даму - баланың қоғамдық-тарихи тәжірибені игеру процесі. Адам мен жануарлардың психикасы үздіксіз даму күйінде болады. Алайда жануарлар дүниесі мен адамның даму процестерінің сипаты мен мазмұны сапа жағынан ерекшеленеді. Адам мен жануарлардың психикалық функциялары шығуы жағынан да теңесе алмайды.
Адамның психикалық іс-әрекеті - өте күрделі құрылым. Оның ерекшеліктері алдымен баланың тіршілігі мен тәрбиесімен сабақтас. Адамның психикалық дамуының әлеуметтік табиғатын ескеру бұл процестің күрделілігі мен сан қырлылығын түсінуге мүмкіндік береді, өйткені осылай қарастырғанда ғана даму қайсібір жекеленген функциялардың жетілуі немесе сан жағынан көбеюі түрінде емес, адамның бүтіндей дамуы, яғни жеке адамның дамуы ретінде көрінеді.
Балалардың дамуының оқыту процесіндегі ең басты және анықтаушы жағы білімдерді іс-әрекет әдістерін күрделендіруден тұрады.
Қазіргі кезде көптеген зерттеушілер, ең алдымен психологтар, оқыту мазмұны, яғни балаға берілетін білімдерді және іс-әрекет әдістерін өзгерте отырып, баланың дамуын елеулі өзгертуге болатынын дәлелдеп берді.
Сөздік-логикалық ес, ұғынымды ойлау, заттық қабылдау және адамға тән басқа да жоғары психикалық функциялар биологиялық тұқым қуалаушылық жолмен қалыптасып, берілмейді. Бұл олардың тарихи даму процесінде өзгерістерге ұшырап, жетіле түсінуіне мүмкіндік береді.
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
М.Х. ДУЛАТИ атындағы ТАРАЗ МЕМЛЕКЕТТІК УНИВЕРСИТЕТІ
БЕКІТЕМІН
Кафедра меңгерушісі: пс.ғ.к.,
доцент м.а.
__________ Турдалиева Ш.Т.
қолы аты-жөні
_____ ____________2014 г.
ЖАС ЕРЕКШЕЛІК ЖӘНЕ ӘЛЕУМЕТТІК ПСИХОЛОГИЯ ПӘНІ БОЙЫНША СТУДЕНТТЕРГЕ
АРНАЛҒАН ЛЕКЦИЯ ЖИНАҒЫ
Кафедра: Психология және педагогика
Семестр: 3 2014- 2015 оқу жылы
Пререквизиттер: Жалпы психология, Психология тарихы, Философия
Постреквизиттер: Педагогикалық психология, Еңбек психологиясы,
Психология бойынша практикум
Мамандақ: Психология
Кредит саны: 3
Оқытушының аты-жөні: Сайлыбаева Құралай Әбдімәлікқызы, Минасипова Айзат
Рахматуллақызы
Мекен-жайы: Сүлеймен 7, 1.3.корпус. 412 ауд.
Телефон: 50-05-59
ТАРАЗ 2014
Пәннің мазмұны және лекция тақырыптары
№ Тақырыптар
1 3 4
1 Тақырып№ 1. Педагогикалық және жас ерекшелігі
психологиясы.
2 Тақырып№2. Психикалық даму шарттары
3 Тақырып№3. Нәрестелік шақтағы психикалық дамудың
алғы шарттары мен ерекшеліктері
4 Тақырып№4. Мектепке дейінгі балалық шақтағы
баланың дамуының психологиялық ерекшеліктері
5 Тақырып№5. Баланың мектептегі өмірінің бастапқы
кезеңінің ерекшеліктері
6 Тақырып№6. Жеткіншек кезеңнің баланың дамуындағы
алатын орны мен маңызы
7 Тақырып№7. Жас өспірімдік -
әлеуметтік-психологиялық құбылыс
8 Тақырып № 8. Ерте жастық шақ психологиясы
9 Тақырып№9. Кемелдену жасы, қартаю кезеңі және
кәрілік психологиясы
10 Тақырып№10. Әлеуметтік психология пәні
11 Тақырып№11. Әлеуметтік психологиялық зерттеудің
негізгі әдістері
12 Тақырып№12. Э.Эриксонның психоәлеуметтік
концепциясы
13 Тақырып№13. Адамдар арасындағы қарым-қатынас
психологиясы
14 Тақырып№14. Қарым-қатынастың үш жағын бірлікте
қарастыру
15 Тақырып№15. Ұжымдық психологияның құрылымы және
мазмұны
Жас ерекшелік және әлеуметтік психология пәнінен дәрістер
1 лекция. Педагогикалық және жас ерекшелігі психологиясы
Жас ерекшелігі психологиясы - психология ғылымының саласы. Оның
зерттейтін пәні - адам психикасының жас ерекшелігі динамикасы, даму
үстіндегі адамның психикалық процестері мен психологиялық қасиеттерінің
онтогенезі.
Педагогикалық психологияның пәні -оқыту мен тәрбиелеудің
психологиялық заңдылықтарын зерттеу.
Педагогикалық және жас ерекшелігі психологиясының бір тұтастығы
зерттелу объектісі - бала, жеткіншек, жас өспірім - ортақтығымен
түсіндіріледі: олар, егер жас ерекшелігіне сай даму динамикасы тұрғысында
зерттелсе, жас ерекшелігі психологиясының зерттеу объектілері, ал егер
педагогтың мақсатты ықпалдары қарастырылса, педагогикалық психологияның
объектілері болып табылады.
Мектепке дейінгі балалар психологиясы, төменгі класс оқушылары
психологиясы, жеткіншектер, жас өспірімдер психологиясы- жас ерекшелігі
психологиясының бөлімдері.
Психология ғылымының бір саласы бола отырып, педагогикалық және жас
ерекшелігі психологиясы ғылыми талдауға ұшырауы мүмкін психологиялық
фактіні – бақылау мен экспериментті алудың негізгі екі әдісі пайдаланылады.
Алайда, психологиялық-педагогикалық зерттеу пәнінің ерекшелігі
аталған әдістерді пайдалануда айрықша өзгерістер тудырады. Мәселен, жас
ерекшелігі психологиясындағы бақылаулар, көбіне, бала психикасының дамуын
дәлелдейтін фактілерді жүйелі тіркеуі сипатына күнделік жазу түрінде ие
болады.
Соңғы жылдары педагогикалық және жас ерекшелігі психологиясында
психологиялық эксперименттің ролі айтарлықтай өсті. Психологиялық-
педагогикалық зерттеуде пайдаланылуының жиілігі жағынан лабораториялық
эксперимент баланы зерттеуже жетекші орын алып жүрген табиғи экспериментке
ғана жол береді.
Оқу-тәрбие процесі жағдайында жүргізілген табиғи эксперимент
оқушылардың танымдық іс-әрекеттерін жеке адамның қалыптасу ерекшеліктері
мен жеке адамдар арасындағы қатынастарды тәрбиешінің табиғи жағдайға жақын
әлеуметтік ұйымдастырған және арнайы өзгерткен жағдайларында зерттеуге
мүмкіндік береді. Педагогикалық психология үшін табиғи эксперименттің
ерекше түрі – қалыптастыру (оқыту) эксперимент түрі өте маңызды болып
келеді. Бұл жерде сыналушылдардың психикалық іс-әрекетінде болатын
өзгерістер зерттеушінің сыналушыға белсенді әсер етуі нәтижесінде
бақыланып отырады.
Педагогикалық және жас ерекшелігі психологиясы өзіне бақылау мен
эксперименттің және олардың өзгертіліп пайдаланылған (әңгімелесу, іс-әрекет
нәтижесін талдау, тестер т.б.) барлық түрлерін қамтитын сан алуан нақтылы
зерттеу методикалардың молдығы мен сан алуан нақтылы зерттеу методикларын
кең қолданылады. Нақтылы психологиялық методикалардың молдығы мен сан
алуандылығы қазіргі педагогикалық және жас ерекшелігі психологиясының
күрделі теориялық әрі практикалық мәнді проблемаларын қамтамасыз етеді.
2 лекция. Психикалық даму шарттары
Даму - баланың қоғамдық-тарихи тәжірибені игеру процесі. Адам мен
жануарлардың психикасы үздіксіз даму күйінде болады. Алайда жануарлар
дүниесі мен адамның даму процестерінің сипаты мен мазмұны сапа жағынан
ерекшеленеді. Адам мен жануарлардың психикалық функциялары шығуы жағынан да
теңесе алмайды.
Адамның психикалық іс-әрекеті - өте күрделі құрылым. Оның
ерекшеліктері алдымен баланың тіршілігі мен тәрбиесімен сабақтас. Адамның
психикалық дамуының әлеуметтік табиғатын ескеру бұл процестің
күрделілігі мен сан қырлылығын түсінуге мүмкіндік береді, өйткені осылай
қарастырғанда ғана даму қайсібір жекеленген функциялардың жетілуі немесе
сан жағынан көбеюі түрінде емес, адамның бүтіндей дамуы, яғни жеке адамның
дамуы ретінде көрінеді.
Балалардың дамуының оқыту процесіндегі ең басты және анықтаушы жағы
білімдерді іс-әрекет әдістерін күрделендіруден тұрады.
Қазіргі кезде көптеген зерттеушілер, ең алдымен психологтар, оқыту
мазмұны, яғни балаға берілетін білімдерді және іс-әрекет әдістерін өзгерте
отырып, баланың дамуын елеулі өзгертуге болатынын дәлелдеп берді.
Сөздік-логикалық ес, ұғынымды ойлау, заттық қабылдау және адамға тән
басқа да жоғары психикалық функциялар биологиялық тұқым қуалаушылық жолмен
қалыптасып, берілмейді. Бұл олардың тарихи даму процесінде өзгерістерге
ұшырап, жетіле түсінуіне мүмкіндік береді.
Адамның өмірде қалыптасатын күрделі психикалық іс-әрекеті (ойлау,
сөйлеу) мен неғұрлым қарапайым табиғи функцияларын (мысалы, қозу мен
тежелу процестернінің арақатынасымен ерекшеліктері) ажырата білу керек.
Психикалық іс-әрекет өзінеаса да көптеген компоненттермен қоса осынау
қарапайым функцияларды да қамтиды. Мәселен, адамның музыкалық қабілеттері
мен жоғары дыбыс айырғыштығының, математикалық ойлауы мен кеңістік анализі
және синтезі функциялдары арасындағы байланыс белгілі. Әдетте нышандар деп
аталатын қарапайым, баиғи қасиеттер адамның сыртқы жағдайлар әсерімен
қалыптасатын күрделірек іс-әректетердің құрамына кіреді.
Белгілі бір жағдайларда қарапайым функциялар жөнді жетілмеген немесе
бұзылған кезде өздерінен жоғары орналасқан неғұрлым күрделі психикалық іс-
әрекетті де айқындай бастайды. Мысалы, ми қабығының желке-самай бөлігіне
зақым келгенде қарапайым кеңістік синтезі бұзылады да мұның өзі есмептей
білуге зиянын тигізеді.
Ми қызметінің тұқым қуалай берілетін ерекшеліктердің бірі – жоғары
нерв қызметінің типі деп жорамалданады. Ол нерв процестерінің күшін,
қимылын және тепе-теңдігін сипаттайды. Алайда, дамудың психологиялық және
физиологиялық ерекшеліктерінің бұл қатынасы да мағыналы болмай, өзі
баланың жеке басының құрылымы мен оның даму процесінің күрделі жүйесіне
еніп және көбінесе солармен анықталып отырады. Мысалы, нерв процестерінің
жоғары қозғалғыштығы бір жағдайларда тез ойлаудың, іс-әрекет тәсілін қайта
құру мүмкіндігінің ішінара негізі болса, екінші жағдайларда алаңдаушылық
пен ырықсыздыққа да итермелейді.
Сөйтіп, физиологиялық, қарапайым, тұқым қуалай берілетін функциялар
психикалық даму процесінің кейбір жақтарына әсер етуі мүмкін. Бірақ та
олардың маңызы шешуші болып саналмайды. Даму процесінің негізгі мазмұны
мен механизмдері көптеген жағдайлардың жиынтығымен анықталады. Солардың
арасында жетекші болып балаларды оқыту мен тәрбиелеу жағдайлары есептеледі.
Психикалық құрылымдардың қалыптасуы мен дамуының жалпы заңдылықтарын
да, бала дамуының жоғарыда бөлініп көрсетілген үш түрінің әрқайсысына тән
ерекшеліктерді де ажыратып қарастыруға болады.
Баланың жеке басының белсенділігі – психикалық даму шарты. Осындай
жалпы заңдылықтардың бірі мынада: балада жаңа психологиялық құрылымдардың
пайда болуы міндетті түрде баланың өз белсенділігімен байланысты. Жаңа
құрылым, тіпті ол оқыту үстінде, мысалы, тәсіл түрінде сырттан берілсе де
іс-әрекетке енгізілуі, осы іс-әрекетті өзгеріске түсіруімен байланыстырылуы
тиіс.
Белгілі материалды игерудің өзі түрліше жүзеге асады, демек, баланың
даму дәрежесіне қарай түрлі педагогикалық шарттарды талап етеді. Игеру
процесінде бала бағыттылық, сана және іс-әрекет ерекшеліктері бар жеке
адам ретінде көрінеді.
Психикалық құрылымдар дамуының жалпы заңдылығы болып олардың субъекті
іс-әрекеті негізінде қалыптасуы есептеледі. Бұл іс-әрекеттің ересек адамның
көмегі және басшылығы арқылы ұйымдасуы маңызды болмақ. Жаңалық бал
педагогикалық және жас ерекшелігі психологиясы іс-әрекетіне сырттан
енгізіліп, сыртқа іс-әрекет түрінде ұйымдастырылады. Біртіндеп сыртқы іс-
әрекеттің ішкі, мұраттық, психикалық іс-әрекетке өзгеруі болып өтеді.
Білімдерді, оларды қолдану, механизмдерін және жеке адамның жалпы
қасиеттерін дамытудың педагогикалық шарттары. Бал педагогикалық және жас
ерекшелігі психологиясыларды оқыту процесінде дамудың жалпы заңдылықтарынан
басқа, бала психикасы дамуының әр жағына тән нақтылы педагогикалық
шарттарды да ескерудің маңыздылығы дәлелденіп отыр. Оқыту процесінде
оқушылар түрлі оқу пәндерінен блімдер мен іс-әрекет тәсілдерін игереді. Оқу
үстінде балалар адамзаттың және тұтас алғанда ғылымның өткен жолын
қайталамайды. Білімдер мен іс-әрекет тәсілдерін балалар жаңадан ашып
жатпай, сырттан берілгенді игеріп отырады.
Сонымен, баланың даму процесін оның қайсібір жағынан өзгеруімен
сипаттауға болмайды, өйткені бұл күрделі әрі көп жақты процесс. Демек,
психологиялық дамудың алуан жақтарын қамтамасыз ететін педагогикалық
шарттар да сан түрлі.
3 лекция. Нәрестелік шақтағы психикалық дамудың
алғы шарттары мен ерекшеліктері
Жаңа туған бала туған сәттен бір-екі айға дейін бала көптеген
жануарлардың төліне қарағанда дәрменсіз болып туылады. Оның шартсыз
рефлекстік мінез--құлық формаларының қоры, сыртқы ортаға бейімделулері
біршама шағын мөлшерде болады.
Жаңа туған кезеңдегі мидың қалыпты жетілуінің қажетті шарты -
анализаторлардың белсенді қызмет атқаруы. Егер бала сенсорлық оқшаулану
жағдайына түссе, оның соматикалық дене қимылдарынан гөрі анализаторлар іс-
әрекеттері қарқынды қалыптасады.
Онтогенезде тең уақыт ішінде адам психикасы дамуы жағынан әр түрлі
"қашықтықтан" өтеді. Бала психикасында алғашқы үш жылда болатын
сапалыққайта өзгерістер айтарлықтай қомақты болады.
Ерте сәбилік шақта бала мен ересек адамның бірлескен іс-әрекеті
қарқынды дамиды. Араласуда ересек адам қарым-қатынас басшылығын өзіне
алады. Ол өзара түсінісуді ұйымдастырады.
Жаңа туған кезеңдегі мидың қалыпты жетілуінің қажетті шарты –
анализаторлардың белсенді қызмет атқаруы. Егер бала сенсорлық оқшаулану
жағдайына түссе, оның дамуы күрт баяулайды.
Жаңа туған баланың дамуының айрықша ерекшелігі сол, оның соматикалық
(дене) қимылдарынан гөрі анализаторлар іс-әрекеттері тезірек қалыптасады,
соның ішінде әсіресе көру, есту тәрізді жоғары анализаторлардың іс-
әрекеттері қарқынды қалыптасады. Осының негізінде бағдарлау рефлексі дамиды
және сан алуан шартты рефлекстік байланыстар жасала бастайды. Көптеген жаңа
туған балаларда алғашқы он күн таматану қалпына байланысты шартты рефлекс
пайда болады. Алғашқы екі айда барлық анализаторлардан шартты рефлекстер
жасалады.
Бағдарлау рефлексінің дамуы көру мен есту қабілеттерінің
жинақталуынан көрінеді, бұл кезде ырықсыз, шашыранды қимылдар тежеледі.
Егер өмірге келудің алғашқы күндерінде баланың ұйқысы және сергектік
күйлері әлі нашар ажыратылатын болса, ал туған кезеңнің соңына қарай олар
бөлініп, сергектік неғұрлым мазмұнды, белсенді сипат алады.
Пайда болған психикалық белсенділік ырықсыз қимыл белсенділігін
баса білуден көрінеді. Екі-үш айға қарай балада үлкендерге көңіл аударудың
ерекше түрлері көріне бастайды. Нәресте үлкен адамды қоршаған дүниемен
жанасудың қажетті дәнекершісі қажеттерін қанағаттандырудың қайнар көзі
ретінде бөліп қарайды. Біртіндеп баланың ересек адамның көрінуіне
байланысты жадырау комплексі деп аталатын, арнайы эмоциялы-қимыл реакциясы
қалыптасады. Жадырау комплексі қол мен аяқтың екпінді қимылдарынан
көрінеді. Бала өзіне еңкейген адамның бетіне тесіле қарап, оған жымиятын
болады. Жадырау комплексінің пайда болуы жаңа туған кезеңнің соңы,
нәрестелік кезеңнің басы деп есептелінеді.
Бір жас ішінде бала қимыл-қозғалыстарының дамуы және психикалық
процестері мен қасиеттерінің қалыптасуы жағынан үлкен жетістіктерге жетеді.
Ол басын ұстауды, отыруды, еңбектенуді, ақырында, тік тұруды және бірнеше
қадам жасауды үйренеді. Үш-төрт айлық кезде жармасу қимылдары дами
бастайды. Бала өзін қызықтырған жарқырауық затқа ұмтылады, оған қолын
созады, ұстауға тырысады.
Нәрестелік шақта баланың психикалық белсенділігінің сипаты өзгереді.
Әдейі іс-әрекет жасау тенденциясы көріне бастайды.
4 лекция. Мектепке дейінгі балалық шақтағы баланың
дамуының психологиялық ерекшеліктері
Мектепке дейінгі балалық шақта үштен жеті жасқа дейін организмнің
қарқынды жетілуі жалғаса түседі. Жалпы өсумен қатар ткандар мен мүшелердің
анатомиялық қалыптасуы және функциялық дамуы жүріп жатады. Скелеттің
сүйектеніп, бұлшық еттердің сомдануының, тыныс алу, қан айналу мүшелерінің
дамуының үлкен маңызы бар. Ми салмағы 1110 грамнан 1350 грамға дейін
өседі. Үлкен ми сыңарлары қабықтарының реттегіш ролі мен оның ми қабығы
астындағы орталықтары бақылауы артып, әсіресе екінші сигнал жүйесі
қарқынды дамиды.
Дене дамуы баланың дербестігінің арта түсуі үшін, тәрбие мен оқыту
процесінде қоғамдық тәжірибенің жаңа формаларын игеруі үшін қолайлы
жағдайлар жасайды.
Мектепке дейінгі жас бала дамуының жаңа әлеуметтік ситуациясының
пайда болуымен сипатталады. Мектеп жасына дейінгі баланың айналадағы
адамдар арасынан алатын орнының ерте сәбилік шақтағы балаға қарағанда
елеулі айырмашылығы болады. Баланың қарапайым міндеттер өрісі пайда
болады.
Мектепке дейінгі шақтың елеулі ерекшелігі болып баланың құрдастарымен
жасайтын арнайы өзара қарым-қатынасының пайда болуы, балалар қоғамының
құрылуы болып табылады. Мектеп жасына дейінгі баланың басқан адамдарға
қатысты өзіндік ішкі позициясы өз менің және өз қылықтарының маңызын
аңғарудың арта түсуімен, үлкендердің ішкі дүниесіне, олардың іс-әрекеттері
мен өзара қарым-қатынасына ерекше қызығуымен сипатталады.
Мектеп жасына дейінгі бала дамуының әлеуметтік ситуация ерекшеліктері
оған тән іс-әрекет түрлерінен, алдымен сюжеттік рольдік ойындардан көрініп
отырады. Үлкендер өмірімен араласу талабымен оған деген білім мен
іскерліктердің болмауының ұштасып келуі баланың сол өмірді өзінің шамасы
келетін ойын формасында игеруіне алып келеді.
Мектепке дейінгі шақта, баланың құрбыларымен өзара іс-әрекет
процесінде дамып отырған өзін таныту қажеттігі құрдастар тобындағы барлық
балалар үшін маңызды орынға талаптануынан көрініп отырады. Талаптану
әлеуметтік белсенділіктің табиғи түрі жеке адамның дұрыс дамуының шарты
болып есептеледі. Алайда, бұл құбылыс сырттай көріне бермейді, өйткені бала
маңызды орынға талаптанудың көбінесе аса бір ерекше, өзі үшін қолайлы
жағдайларда ғана жарыққа шығарады.
Мектепке дейінгі шақта бала өмірлік мәселелерді үш түрлі: көрнекі-
әсерлі, көрнекі-бейнелі және ұғымдарға сүйенген логикалық пікірлесу,
тәсілдермен шешеді. Бала неғұрлым жас болған сайын, ол соғұрлым практикалық
байқап көрулерді жиі қолданады, есейген сайын ол көрнекі-бейнелі және
кейін логикалық тәсілдерге көбірек жүгінеді.
Мектепке дейінгі шақ бойында көптеген жаңа мотивтер пайда болады.
Мотивтер ретінде іс-әрекеттің сәттілігі мен сәтсіздігі, іс-әрекеттің өз
мазмұны т.б. көрінуі мүмкін.
5 лекция. Баланың мектептегі өмірінің бастапқы
кезеңінің ерекшеліктері
Қазіргі кезде тәрбие жүйесінде бастауыш мектеп шағы бала өмірінің
жеті жастан он бір-он екі жасқа дейінгі кезеңін қамтиды. Балалар мектепке
алты жастан баратын, ал бастауыш оқу ұзақтығы біздің елдегіден бөлек
елдерде бастауыш мектеп шағының, басқаша хронологиялық шектері болады.
Баланың өмірінің ерекше кезеңі ретінде ол салыстырмалы түрде жуырда ғана
айқындалады. Мәселен, бұл кезеңді мектепке мүлдем оқымаған бала бастан
өткізбейді. Ол бастауыш мектеп білімалуының алғашқы және соңғы сатысындағы
балаларда да болған жоқ. Бастауыш мектеп жасының пайда болуы экономикалық
жағынан дамыған елдерде жалпыға бірдей міндетті толық емес және толық орта
білім беру жүйесінің шығуымен байланысты.
Жеті жастан он жасқа дейінгі кезеңге неғұрлым тән негізгі белгі
мынада: бұл жаста мектеп жасына дейінгі бала мектеп оқушысына айналады. Бұл
бала өз бойында мектеп жасына дейінгі балалық шақтың белгілерін оқушының
ерекшеліктерімен ұштастыратын өтпелі кезең. Бұл белгілер оның мінез-
құлқында, санасында күрделі, ал кейде қайшылықты үйлесім түрінде қатар
жүреді. Кез келген өтпелі күй сияқты бұл шақ көзі ашылмаған даму
мүмкіндіктеріне бай, оларды дер кезінде байқап, қолдап отыру маңызды.
Адамның көптеген психикалық қасиеттерінің негіздері тап осы бастауыш мектеп
жасында қалыптасады және әдетке айналады.
Бастауыш сынып оқушыларының анатомиялық-физиологиялық ерекшеліктері.
Бұл жаста дененің барлық органдары мен барлық мойын, арқа бел бүгілістері
дамиды. Бастауыш сынып оқушыларының бұлшық еттері мен сіңірлері жылдам
қатаяды, олардың көлемі ұлғаяды, жалпы бұлшық ет күші артады.
Бастауыш сынып оқушыларының жүрек бұлшық еттері шапшаң өседі және ол
қанмен жақсы қамтамасыз етіледі, сондықтан ол салыстырмалы түрде алғанда
төзімді болады.
Баланың психикалық дамуының әрбір кезеңі оның іс-әрекетінің негізгі,
жетекші түрімен сипатталады.
Білім, іскерлік пен дағды ата-аналармен, құрбы-құрдастармен қарым-
қатынаста, ойындар үстінде, кітаптар оқығанда және т.б. игеріледі.
Оқу іс-әрекетінің белгілі бір құрылымы болады. Оның құрамдас
бөліктері мыналар: 1) оқу ситуациялары (немесе міндеттері), 2) оқу әрекеті,
3) бақылау, 4) бағалау.
Оқу ситуациялары бірқатар ерекшеліктермен сипатталады. Біріншіден,
мұнда оқушылар ұғымдардың қасиеттерін бөліп алудың немесе нақтылы-
практикалық міндеттердің кейбір кластарын шешудің жалпы тәсілдерін
игереді. Екіншіден, осы тәсілдердің бейнелерін қайта жасау оқу жұмысының
негізгі мақсаты ретінде көрінеді. Нақтылы-практикалық міндеттердің
тікелдей өмірлік мазмұны болады және олардың шешімі соншалықты өмірлік
мәнді нәтижелерге жеткізеді. Мұндай міндеттерге оқып жаздыратын жазу,
математикалық тестік есептерге жауап іздеу , қағаздан ұсақ-түйек жасау
т.б.жатады.
Оқу іс-әрекетінің процесі бірқатар жалпы заңдылықтарға бағынады.
Алдымен оқытушы балаларды оқу ситуацияларына жүйелі түрде тартып,
балалармен бірге тиісті оқу әрекеттерін, сондай-ақ тексеру мен бағалау
әрекеттерін тауып, көрсетіп отыруы керек. Оқушылар да, өз кезегінде, оқу
ситуацияларының мәнін түсінуі және барлық әрекеттерді дәйекті түрде
орындап отыруы тиіс. Балаларды оқу материалдарына бұлай кең түрде
шұбалаңқы енгізу кейде мұғалімдерге артық болып көрінуі мүмкін.
Оқу балалардың басқа істермен айналысуына шек қоймайды. Осы жасқа тән
екі формада - өзіне -өзі қызмет ету мен ұсақ түйектер жасау формасында
еңбекке ерекше роль беріледі.
Өзіне-өзі қызмет етуге балалар мектеп жасына дейін-ақ үйретіледі.
Бастауыш сыныптарда өзіне-өзі қызмет етудің әдеттері мен дағдыларын дамыту
мен бекіту – балалардың үлкендердің еңбегін құрметтеу, адамдардың
өміріндегі еңбектің ролін түсіну сезімдерін тәрбиелеу, ұзақ дене еңбегіне
даяр болу үшін жақсы психологиялық негіз.
Мектептегі өзіне-өзі қызмет ету жұмыстарын орындау барысында
балалардың біріккен коллективтік жұмысқа тартылатын түрлерінің де
тәрбиелік мәні аз емес. Олар жолдастық қолдауға және өзара көмекке
үйренеді, коллективтің жалпы міндеттеріне саналы түрде қарап, жұмыстың дер
кезінде және адал орындалуы үшін өзінің жеке жауапкершілігін сезіне
бастайды.
Бастауыш класс оқушылары психологиясының дамуы басты жағдайда олар
үшін жетекші оқу іс-әрекетінің негізінде өтеді. Оқу ісіне араласа отырып,
балалар біртіндеп оның талаптарына бағынады, ал бұл талаптарды орындау
мектеп жасына дейінгі балаларды жоқ жаңа қасиеттердің пайда болуын
жорамалдайды. Бастауыш класс оқушыларының жаңа қасиеттері оқу қызметінің
қалыптасу шамасына қарай туып, дамиды.
Егер балалар бәрі бірдей мұғалімді тыңдаса және оның айтқандарын
істесе ғана сыныпта жалпылама сабақтарды ұйымдастыру мүмкін болады.
Сондықтан әрбір оқушы осындай сабақтардың талаптарына сәйкес өз зейінін
басқаруды үйренеді. Бала көгершіндер тынымсыз құрқылдап жатқан терезеге
қарағысы келеді, бірақ есепті шығарудың жаңа әдісін түсіндіруді тыңдау
қажет жай ғана тыңдау емес, ертеңгі бақылау жұмысын дұрыс орындау үшін
бұләдістің барлық егжей-тегжейін жақсы есте сақтау керек. Осындай
қажеттігі әрдайым ілесу, берілген үлгі негізінде өз мінез-құлқын басқару
балалардың психикалық процестердің ерекше қасиеті ретіндегі еркіндікті
дамытуға көмектеседі. Ол іс-әрекет мақсатын саналы түрде қойып, оларға
жетудің қиындықтары мен бөгеттерін жеңудің құралдарын алдын ала ойластыра
іздеп таба білуден көрінеді.
Оқу іс-әрекетінің маңызды талаптарының бірі – балалар өздерінің
айтқандары мен іс-әрекеттерінің әділдігін кең көлемде негіздеуде. Мұндай
негіздеудің көптеген тәсілдерін мұғалім көрсетіп береді. Пайымдау
үлгілерін ажырата білу қажеттігі мен ол үлгілерді жасауға өздігінен іс-
әрекет жасау бастауыш сынып оқушыларының өзінің ойы мен іс-әрекетін бейне
бір сырттан қарап, бағалау іскерлігін қалыптастыруды көздейді. Бұл іскерлік
рефлекция негізінде маңызды қасиет ретінде жатады, ол өз пайымдаулары мен
қылықтарын олардың түпкі ойлауы және іс-әрекет шартарына сәйкес келуі
тұрғысынан ақылды да әділетті талдауға мүмкіндік береді.
Жекелеген психикалықпроцестерді дамыту бүкіл бастауыш мектеп шағында
жүзеге асырылады. Балалар мектепке қабылдау процестері едәуір жетіліп келсе
де, олардың оқу ісіндегі қабылдауы формалар мен түстерді тану және атауға
келіп тіреледі. Бірінші сынып оқушылары өздері қабылдайтын заттардың
қасиеттері мен сапаларына жүйелі талдау жасай алмайды. Бұл жағдай арнайы
жасалған тәжірибелерден айқын көрінеді.яч
Біріккен оқу процесінде балалардың жаңа өзара қарым-қатыастары
қалыптасады. Басқа да психикалық процестер сияқты оқу іс-әрекеті
жағдайында балалардың эмоциясының жалпы сипаты өзгереді.
Еркіндік, іс-әрекеттердің ішкі жоспары және рефлексия – бастауыш
мектеп шағындағы баланың негізгі жаңа құрылымдары. Солардың арқасында
бастауыш сынып оқушысының психикасы орта мектепте одан әрі оқыту үшін
ерекше мүмкіндіктерімен және талаптарымен қоса алғанда жас өспірім кезеңіне
қалыпты өту үшін қажетті даму деңгейіне жетеді.
6 лекция. Жеткіншек кезеңнің баланың дамуындағы
алатын орны мен маңызы
Жеткіншек кезеңнің шектері шамамен балалардың орта мектептің 5-8
кластарында оқитын кезеңімен сәйкес келеді де, 11-12 жастан 14-15 жасқа
дейінгі аралықты қамтиды, бірақ жеткіншек жастың іс жүзінде басталуы 5
класқа көшумен тура келмей, бір жыл ерте не кеш болуы мүмкін.
Жеткіншек кезеңнің баланың дамуындағы ерекше орны, оның өтпелі,
бетбұрыс, қиын, сыналатын кезең деген атауларында бейнеленген. Бұл
атаулар осы жастарда болатын өмірдің бір дәуірінен екіншісіне өтумен
байланысты даму процестерінің күрделілігі мен маңыздылығы айтылған. Балалық
шақтан ересектікке өту осы кезеңдегі дене, ақыл-ой,адамгершілік,
әлеуметтік дамудың барлық жақтарының негізгі мазмұны менөзіне тән
ерекшелігі болып табылады. Барлық бағыттарда сапалық жаңа құрылымдар
қалыптасады, организмнің сана-сезімінің, үлкендермен және жолдастарымен
қарым-қатынастың, олармен әлеуметтік өзара іс-әрекеттің, мінез-құлыққа, іс-
әрекет пен қарым-қатынасқа арқау болатын моральдық-этикалық нормалар
мазмұнының қайта құрылуы нәтижесінде ересектік элементтері пайда болады.
Жеткіншектің жеке басы дамуының аса маңызды факторы - оның өзінің
ауқымды әлеуметтік белсенділігі: ол белгілі бір үлгілер иен игіліктерді
инеруге, үлкендермен және жолдастарымен, ақырында өзіне қанағаттанарлық
қарым-қатынас орнатуға бағытталады.
Алайда жаңаның қалыптасу процесі біраз уақытқа созылады, көптеген
жағдайларға байланысты болады және осы себепті бүкіл майданда әркелкі болуы
мүмкін. Мұның өзі, бір жағынан, жеткіншекте балалық пен ересектіктің
қатар болуымен, ал, екінші ажғынан, сол бір ғана паспорттық жастағы
жеткіншектерде ересектіктің түрлі жақтарының даму дәрежесіндегі елеулі
айырмашылықтардың болуымен анықталады. Бұл қазіргі мектеп оқушыларының
өміріндегі жағдайларда екі түрлі жай сәттерінің болуымен байланысты, олар:
1) ересектіктің дамуын тежейтін жайлар:балалардың көбінде басқадай тұрақты
және байыпты міндеттер болмай, тек оқумен ғана шұғылдануы; көптеген ата-
аналардың балалардытұрмыстағы еңбектен, қиыншылықтар мен қынжылыстардан
қоршауға, түгелдей қамқорлыққа алуға тырысуы; 2) ересектендіретін жайлар:
мазмұны жөнінен сан алуан информацияның орасан зор тасқыны; көптеген ата-
аналардың бос уақытының аздығы және осының мүмкін салдары ретінде
балалардың дербестікке ерте жетуі, жолдастарымен қарым-қатынастың жедел
дамуы; дене күші дамуы мен жыныстық толысуының акселерациясы.
Осының бәрі ересектіктің дамуын анықтайтын алуан түрлі жағдайлар
жасайды, осыдан келіп оның белгілібір жақтары дамуының алуан түрлі
көріністері мен елеулі айырмашылықтары келіп шығады.
Жеткіншектің дамуындағы биологиялық фактор проблемасы баланың
организмінде нақ осы шақта биологиялық толысу жолына түбегейлі
өзгерістердің болуынан туындайды: дене күшінің дамуында жаңа кезең
басталып, жыныстық жетілу процесі өрістейді.
Жеткіншек организмінде болатын елеулі өзгерістер ұзақ уақыт бойы осы
кезеңдегі жеткіншектер ерекшеліктері мен дамуының сыналу құбылыстарының
биологиялық шарттастығы туралы әр түрлі теорияларға негіз болды.
Әлеуметтік ересектіктің дамуы дегеніміз баланың ересектер қоғамында
оның толық та кең праволы мүшесі болып өмір сүруге деген даярлығының
қалыптасуы. Бұл процесс объективтік қана емес, субъективтік даярлықтың да
дамуын көздейді, ол іс-әрекетке, ересектердің мінез-құлқына деген
көзқарастарға қойылатын қоғамдық талаптарды меңгеру үшін қажет, өйткені
әлеуметтік ересектіктің өзі осы талаптарды игеру процесінде дамиды.
Жеткіншектік шақтың басында балалар сырт пішіні жағынан да, мінез-
құлқы жағынан да ересектерге ұқсамайды: олар әлі де көп ойнап, көп
жүгіреді, алысып-жұлысып, тентектіктер жасайды, өз дегендерін істеп, байыз
таппайды, қызу да шамданғыш, әр түрлі салада белсенді, көбінесе ұшқалақ,
ынта білдіріп, ден қоюы да, біреуді жақсы көруі, қарым-қатынасы да
тұрақсыз, басқаның ықпалына оңай көнгіш келеді. Алайда балығы қаз-қалпында
болып көрінетін сырт көрініс алдамшы болады да оның сыртында жаңаның
қалыптасуының маңызды процестері жүріп жатады: жеткіншектер көп жағынан әлі
бала болып жүріп, елеусізесейеді. Ересектіктің алғашқы өркендері оның
дамыған формаларынан өте-мөте айрықша болып, кейде жеткіншектің мінез-
құлқында ересек адамға жағымсыз жаңа сәттерде көрінуі мүмкін.
Жеткіншектік шаққа аяқ басқан баланың жеке басының қалыптасуындағы
түбегейлі өзгерістер сана-сезімнің дамуындағы сапалық өзгеріспен
анықталады, осының арқасында бала мен ортаның арасындағы бұрынғы қатынас
бұзылады.
Жеткіншектің жеке басындағы басты және өзіне тән жаңа құрылым оның өзі
туралы енді бала емеспін дейтін түсініктің пайда болуы болады, ол өзін
ересекпін деп сезіне бастайды, ересек болуға және өзіне жұрттың осылай деп
қарауына ұмтылады. Ересектік сезімі деп аталатын бұл ерекшеліктің өзіне
тән белгісі жеткіншек өзін балалар қатарынан шықтым деп санайды, бірақ
төңірегіндегілер менің ересек болғанымдытаныса, деген қажетсіну бар
болғанымен, онда шынайы, толық ересектікті сезіну әлі болмайды.
Жеткіншектің жаңа праволарға ие болмақ тілегі ең алдымен ересектермен
ынталана орындайтын талаптарға қарсыласа бастайды.
Жеткіншек кезеңнің басында егер ересек адамда жеткіншекке әлі бала
деп қарайтын көзқарас сақталатын болса, қарама-қарсылықтар тууы мүмкін
болатын жағдай қалыптасады.
Жеткіншектерге тәрбие беруде әрбір ұйым орасан зор роль атқарады.
Оның тәрбиелік ықпалының күші төмендегі екі проблеманың қаншалық ойдағыдай
шешілуіне көбіне-көп байланысты болады: 1- жеткіншектерге арналған
қызметтің мазмұны, 2- бір жағынан ересектер мен жеткіншектердің, сондай-ақ
басқа да ұйымдардың қарым-қатынастарының құрылуы.
7 лекция. Жас өспірімдік - әлеуметтік-психологиялық
құбылыс
Жас шағы психологиясына жас өспірімдік шақ жыныстық толысудан
басталып, ересектіктің басталуымен аяқталатын даму стадиясы деп
анықталады. Алайда бірінші шегі физиологиялық, екіншісі әлеуметтік шек
болып тұрған осы анықтаманың өзі құбылыстың күрделілігі мен көп
өлшемділігін көрсетеді.
Жас өспірімдіктің көптеген теориялары бар. Биологиялық теориялар
нақ өсудің биологиялық процестері басқаларының бәрінен басым болады деген
оймен жас өспірімдікті алдымен организм эволюциясының белгілі бір кезеңі
деп қарайды. Психологиялық теориялар психикалық эволюцияның
заңдылықтарына назар аударады. Психоаналитикалық теориялар жас
өспірімдікті психосексуалдық дамудың белгілі бір кезеңі деп біледі.
Көрсетілген теориялар жас өспірімдікті алдымен индивид немесе жеке адамның
дамуы ретінде ішкі процесс тұрғысынан қарайды. Бірақ бұл даму әр түрлі
әлеуметтік және мәдени ортада әр келкі болып өтеді. Жас өспірімдіктің
социологиялық теориялары оны алдымен социализацияның белгілі бір кезеңі,
тәуелді балалықтан ересектіктің дербес те жауапты іс-әрекетіне көшу деп
қарайды.
Көптеген алғашқы қауымдық қоғамдарда жас шағы айырмашылықтарға
тікелей үйлеседі; социализацияның негіззі механизмі бір жастағы адамдарды
біріктіретін жас шағы топтары болып табылады, осының өзінде мұндай
топтардың әрқайсысы өздеріне ғана тән арнайы әлеуметтік функцияларды ғана
атқарады. Феодалдық қоғамда социализация жеткіншекті не жас өспірімді
ересектердің іс-әрекетіне едәуір дәрежеде тікелей қосу арқылы жүзеге
асырылған. Мектеп оқытудың осы практикалық формаларын толықтыратын ғана
болған. Қазіргі қоғамда еңбектің және қоғамдық іс-әрекеттің күрделенуіне
байланысты адамжұмыс істемей, негізінен оқитын даярлық кезеңі едәуір
ұзарады. Білім алу мен оқудың қоғамдық қажетті мерзімі неғұрлым ұзақ болса,
шын мәніндегі әлеуметтік кемелділік соғұрлым кеш басталады. Осыдан келіп
жас өспірімдік кезең ұзарып, жалпы алғанда жас шағы шектері біршама
тиянақсыз болады.
Балаң жастық – адамның дене дамуының аяқталатын кезеңі. Бойдывң
ұзаруы жеткіншек кезеңге қарағанда баяулайды. Қыздардың бойының толуы орта
есеппен 16 мен 17-нің арасында болады., жігіттерде 17 мен 18-дің арасы.
Салмағы артады, осының өзінде ер балалар қыздардан қалып келген есесін
толтырады. Бұлшық ет күші өте тез өседі: 16 жаста ер бала 12 жастағысынан
бұл тұрғыдан екі есе асып түседі. Бойы толысқаннан кейін шамамен бір жылдан
кейін адам қалыпты ересектік бұлшық ет күшіне жетеді.
Жас өспірімдік шақ бала мен ересектің арасындағы аралық жағдайда
болады. Баланың жағдайы оның ересектерге тәуелділігімен сипатталады, бұлар
оның өмірлік іс-әрекетінің басты мазмұнымен бағытын белгілейді. Баланың
атқаратын ролі ересектердің ролінен сапалық тұрғыда өзгеше болады және екі
жағы да мұны анық ұғынады.
Жас өспірімдік шақтың аса маңызды міндеттері - мамандық таңдау,
еңбек пен қоғамдық-саяси қызметке даярлау, некелесуге өз семьясын
құруға әзірлеу. Өзара байланысты бұл міндеттердің жүзеге асырылуы белгілі
бір уақытты талап етеді және олардың жүзеге асу мерзімдері жас адамның іс-
әрекетінің сипатына тәуелді.
Жас өспірімдік - жеке адамның толысуы мен қалыптасуының аяқталатын
кезеңі. Жыныстық толысуға байланысты өз организмі мен сырт келбетіндегі
үлкен өзгерістер, жағдайдың біршама тиянақсыздығы, өмірлік іс-әрекеттің
күрделенуі, жеке адамның өз мінез-құлқын үйлестіруге тиісті адамдар тобының
ұлғаюы – осының бәрі қосыла келіп жас өспірімдік шақта бағалаушылық –
бағдарлаушылық іс-әрекетін күрт арттырады.
8 лекция. Ерте жастық шақ психологиясы
Белгілі бір шақтық кезеңге тән анатомиялық-физиологиялық және
психологиялық ерекшеліктерді әдетте жас ерекшеліктері деп атайды. Сондықтан
педагогика және психология балалардың жас ерекшеліктеріндегі шираңтықты,
өзгерімпаздықты айқындайды, тәрбиеленушінің және қоршаған ортамен жасайтын
қарым-қатынастар жүйесіне тәуелді болатынын атап көрсетеді. Балалардың өсіп-
жетілуінің бір сатысынан екіншісіне көшуі кездейсоқ емес. Әр жастағы
кезеңге тән психологиялық ерекшеліктердің үштасуын жиі байқауға болады.
Сана-сезімнің, дене күш-қуаттарының дамуы адамдардық жас ерекшеліктеріне
байланысты. Баланың жасы өскен сайын бойлары өсіп, денелері тұлғаланып,
ақыл-саналары дамып, білімдері тереңдей бастайды. Балалардың жас
ерекшелігін есепке алу, Оқыту мен тәрбие жүйесіндегі негізгі принциптердің
бірі. Қоғамда атқаратын рөлі, белгілі құқығы бар адамды жеке адам деп
түсінеміз. Ал, қалыптасу дегеніміз — адамның жеке басының дамуы мен
тәрбиесінің нәтижесінде жетілуі, саналы өмір сүруге дайын болуы.
Жас ұрпақты қоғамдық өмірге және еңбекке араласуға дайындау міндетін
іске асыруда, баланың жеке басын қалыптастыруға әсер ететін тәрбие,
қоғамдық, әлеуметтік орта және тұқым қуалаушылық. перзент сүю — ата-ананың
бақыты, олардың қоғам алдындағы табиғи борышы. Ұрпақ жалғастыру — бүкіл
тіршілік дүниесінің эволюциялық жемісі. Адам табиғат-тан тыс өмір сүрмейді,
олай болса, оның табиғи зақына орай дүниеге ұрпақ әкеледі. Адам өзінің баға
жетпес ұрпағы үшін бар жағдайды жасайды.
Тәрбие ісінде балалардың жас ерекшеліктерін ескеріп отыру қажеттігін
педагогика ғылымы ерте кезде-ақ көрсеткен еді. Ал белгілі педагогтер
Я.Коменский, Ж.Руссо тәрбие беру кезінде бала табиғатын, оның қабылдау,
ойлау ерекшеліктерін еске алып отыруға үндеген болатын.
Қазіргі педагогика және психология ғылымдары балалар мен жеткіншектердің
дамуындағы биологиялың фактордық рөлін айрықша көрсетеді. Педагогика ғылымы
жас ерекшеліктерін анықтауға баланың дамуын үнемі қозғалыс үрдісі ретінде
қарастыра отырып, бұл қозғалыстан сан жағынан жинақталу, сапа жағынан
елеулі өзгерістер болатынын алға тартады.
9лекция. Кемелдену жасы,қартаю кезеңі және кәрілік психологиясы
Халықаралық классификация бойынша қарттық кезең 60 жастан басталады.
Геронтологияда ("герон" – қарт, "логос"– ілім) қарттық кезең – адамның
өмірлік цикл жүйесіне ерекше рөл атқаратын кезең ретінде қарастырылады. Бұл
кезең жеке тұлға дамуының нәтижесін қорытындылау кезеңі және ол ұрпақтармен
уақыт байланысын қамтамасыз етеді. Тек қарттық позиция арқылы ғана өткен
және келер ұрпаққа өмірді бір бүтін ретінде, оның мәні мен мағынасын толық
түсіндіруге болады. Сонымен қатар, қазіргі таңда қарттық кезеңге, қарттарға
деген түсінбеушілік, өшпенділік арқылы көрініс алатын жағымсыз қатынас
қалыптасқан.
Қарттық кезеңге тән негізгі белгі – қартаю процесі. Қартаю процесі
ағзадағы нақты жас кезеңдік өзгерістермен сипатталатын генетикалық
бағдарламанған процесс. Қарт адамдардың әлеуметтік ортадағы рөлдерінің
өзгеруіне байланысты олардың қарым-қатынас аумағы күрделі өзгерістерге
ұшырайды. Бұл кезеңде адам терең байланыс жасау қабілетінен біртіндеп
айырылып, оның қарым-қатынас жасау аумағы, міндетті түрде тарылады деген
көзқарас қалыптасқан. Қарт адамдардың қарым-қатынасы бір жағынан жастық
кезеңдегі негізгі қарым-қатынас тенденциясының жалғасы болып табылады, ал
екінші жағынан қарым-қатынас қарттық кезеңдегі бейімделу жетістігі, яғни
қазіргі сәтке қанағаттанушылығымен сипатталады (Абрамова Г. С).
Бұл кезеңдегі өмірін, ондағы қарым-қатынасын адам қалай елестетеді?
Құлдырау, сөну және өзіне, өзгелерге көңіл толмауына байланысты өшпенділік
қатынас па? Әлде, керісінше, шынайы өзгерістерді ескере отырып, қызықты
толыққанды өмір сүру мүмкіндігі: өз күшіне сәйкес еңбек ету, қарттықты
өмірдің өткен кезеңдеріндей өз қуаныштары мен мәселелері бар ақиқатты кезең
ретінде қабылдап, өздерінің жоспарына жақындарына қажетті болуға ұмтылу ма?
Психология ғылымында қарттық шақ мәселелерін қарастырудың бірнеше
себептері бар:
Біріншіден, ғылымда қартаю толық сөну процесі болып табылмайтындығы
жайлы мәліметтер жинақталды. Б.Г. Ананьевтің пікірі бойынша геронтология
қарттық кезеңде инволюциялық (кері даму) процестерімен қатар оған қарсы
тұрушы өзге де процестер мен факторлар болатындығы жайлы қорытындыға келді.
Екіншіден, бұл кезең адам онтогенезіндегі маңызды кезең болып табылады
және оны жан-жақты қарастырмастан психикалық даму концепциясын құру мүмкін
емес.
Адамдардың қажетті болудағы ең маңызды фактор ретінде қарттардың көп
көргендігі мен өмір тәжірибесінің мол болуынан айтуға болар еді. Жастарға,
кейінгі ұрпаққа сол өмір тәжірибесін үйрете отырып, тәрбие беруі зор
маңызға және сол ақыл-парасат арқылы көпшілікке қажет болады.
Қарттық кезеңге тән негізгі белгі – қартаю процесі. Қартаю процесі
ағзадағы нақты жас кезеңдік өзгерістермен сипатталатын генетикалық
бағдарламанған процесс. Қарт адамдардың әлеуметтік ортадағы ролдерінің
өзгеруіне байланысты олардың қарым-қатынас аумағы күрделі өзгерістерге
ұшырайды. Бұл кезеңде адам терең байланыс жасау қабілетінен біртіндеп
айырылып, оның қарым-қатынас жасау аумағы, міндетті түрде тарылады деген
көзқарас қалыптасқан. Қарт адамдардың қарым-қатынасы бір жағынан жастық
кезеңдегі негізгі қарым-қатынас тенденциясының жалғасы болып табылады, ал
екінші жағынан қарым-қатынас қарттық кезеңдегі бейімделу жетістігі, яғни
қазіргі сәтке қанағаттанушылығымен сипатталады.
Бұл кезеңдегі өмірін, ондағы қарым-қатынасын адам қалай елестетеді?
Құлдырау, сөну және өзіне, өзгелерге көңіл толмауына байланысты өшпенділік
қатынас па? Әлде, керісінше, шынайы өзгерістерді ескере отырып, қызықты
толыққанды өмір сүру мүмкіндігі: өз күшіне сәйкес еңбек ету, қарттықты
өмірдің өткен кезеңдеріндей өз қуаныштары мен мәселелері бар ақиқатты кезең
ретінде қабылдап, өздерінің жоспарына жақындарына қажетті болуға ұмтылу ма?
Қазіргі таңда психология ғылымында қартаю – ерекше бейімделу
процестерін сақтай отырып, ағзаның өзіндік қайта құрылуы ретінде
қарастырылады. Бұл кезеңді психологияда қарастырған ғалымдар: Э. Эриксон,
Д.Б. Бромлей, А.А. Богомолец, Ф. Гизе, И.С. Кон, К. Рощак, П. Балтес, Р.
Пек. Қазіргі уақытта қарттық кезеңді қарастыру мәселесі туындады,
бірақ геронтопсихология – даму психологиясының ең жас саласы.
Белгілі ағылшын психологы В. Генри қарт адамдарды бойларындағы
психикалық энергиясы бойынша үш топқа бөліп қарастырады.
Бірінші топқа өз жұмыс орнында қала отырып қоғам алдында белгілі бір
міндеттерді атқаратын, белсенді әрі қуатты болып қала беретін қарттарды
жатқызды.
Екінші топқа қоғамдық міндеттерді атқармайтын, дегенмен жеке өзінің
ісімен (хобби) айналысатын қарттар.
Үшінші топқа әлсіз психикалық қуатқа ие, қолы бос немесе тек өзін ғана
ойлайтын қарттарды жатқызды.
В.Генри бұдан мынадай қорытынды шығарады: бос болу процесі қарттыққа
байланысты емес, адамның өмірлік тәжірибесі мен басынан өткергендеріне
байланысты және бұл қарттықтың белгісі болып саналмайды десе, социолог А.
Качкин қарттардың қызығушылық деңгейлеріне байланысты оларды
былайша жіктейді:
- отбасылық құндылығы басым тип (отбасы игілігін ойлаушы);
- жалғыздық типі (өз естеліктері және өзімен-өзі өмір сүруші);
-шығармашылық тип (өз уақытын шығармашылықпен ұйымдастырушы);
- әлеуметтік тип (зейнетте де қоғамдық пайдалы еңбекпен айналысушы);
- саяси тип (өз өмірін саяси өзгерістермен толықтырушы);
- діни тип;
- сөнуші тип (өмірін жаңа істермен толықтырмаған, бар күшін икемді
пайдалана білмеуші);
- аурушаң тип (көп жағдайда ауру емес, тек өздеріне ауру ойлап тауып
алушылар) (Максимова С. Г.).
Мұндай сипаттамалар басқа да зерттеушілердің (Д.Б.Бромлей, Т.Гизе, В.В.
Фролькис, Ермолаева М.В. Н. С. Кон ) еңбектерінде атап өтіледі. Қарттардың
жас кезеңі ретіндегі жаңа категорияға өтуінде түрлі бастан кешулер орын
алуда. Дегенмен қазіргі таңда өскелең ұрпақтың өз ата-аналарына, ата-
әжелеріне қатынасы түрліше орын алып отыр. Түрлі себептермен қарттар үйіне
бару жағдайлары да орын алуда.
Адам өзін қай кезеңнен бастап қартпын деп санайды? Бұл сұраққа бір
жақты жауап беру мүмкін емес. Сондықтан да қартаюды бірнеше түрге бөліп
қарастырады: хронологиялық, физиологиялық, психологиялық және әлеуметтік.
1) Хронологиялық (календарлық) қартаю – бұл өмір сүрген жылдар саны
болып табылады. Ежелгі грек ойшылы Пифагор адам өмірінің 4 кезеңі (оның
әрбірі 20 жылға тең) 4 жыл мезгіліне сәйкес есептеді, олар: қалыптасу
кезеңі – 20 жасқа дейін; жас адам – 20-40 жас; күші кемеліне толған кез –
40-60 жас; қарттық – 60-80 жас.
2) Физиологиялық (денелік) қартаю – денсаулық жағдайы, ағзаның
соматикалық ауытқулар жиынтығы. Оны хронологиялық қартаюмен салыстырғанда
классификациялау күрделі болып келеді. Біріншіден, физиологиялық қартаю
процесі көп жағдайда жеке мәнге ие болады және бір ғана қарттық жаста бір
адамдар дені сау, қарт болмауы мүмкін, екіншілерінің денсаулық жағдайы
нашар болуы мүмкін. Екіншіден, тек бір адамның ғана түрлі мүшелері, тіпті
бір мүше құрылымы бір уақытта және бірдей дәрежеде ескірмеуі мүмкін.
3) Психологиялық қартаю деп адам өзін қарт ретінде ұғына бастаған
сәтті айтуға болады. Мұнда екі қиыншылық туындайды – біріншіден бұл сезім
ерте немесе өте кеш келуі, екіншіден адам өзін психологиялық негізде қарт
сезіну арқылы онда тұлғалық өзгерістер байқалуы мүмкін.
4) Әлеуметтік қартаю – барлық аталған қартаю түрлерінің белгілеріне
негізделген, бірақ ол өткен өмір, басынан өткізген аурулар және эмоциялық
сезімдердің қарапайым жиынтығын ғана емес, қартаю түрлерінің синтезі болып
табылады.
Қартаю – ағзаның бейімделу мүмкіндіктерінің төмендеуіне, жас кезеңдік
патологияның дамуына алып келеді. Барлық жүйе жүйкелік, эндокриндік,
иммундық, қан тамырлар, тыныс алу, ас қорыту және т.б. – қызметтерінің
әлсіреуі қартаюшы ағзаның бейімделгіштігінің төмендеуінің себебі болып
табылады. Соңында молекулярлы, ультрақұрылымды деңгейде жүретін барлық
процестер ағза құрылысы, жасуша функциясының өзгеруіне өз үлесін қосады.
Сондықтан да физиологиялық механизмдерін зерттеместен қартаю процесінде
ағзадағы өзгерістер қалай пайда болатындығын ғана емес неліктен
болатындығын түсіну мүмкін емес.
Адамдардың есеюіне байланысты олардың сыртқы бет әлпеті, сонымен қатар
жалпы дене құрылымы да өзгереді. Ең қолайлы орта жағдайларының өзінде
барлық дене мүшелері мен ағза жүйелері өзгеріске ұшырайды. Бірақ барлық
жүйелер мен мүшелер бір уақытта және бірдей жылдамдықпен қартаймайды.
Жалпы теориялық мәлімдемелер қарттық кезең жайлы толық ақпарат
беруге көзделді. Ежелгі грекия жеріндегі қарттық шаққа деген көқарастар
мен пікірлер қазіргі заман зерттеуші психологтарының еңбектерінен өз
жалғасын таба отырып, өскелең ұрпаққа қарт адамдардың бар болмысын қабылдай
білуге және уақыт өте келе ол құбылыс барлық адамдардың басынана
өтетіндігін естен шығармау керектігі сөз болады.
10лекция. Әлеуметтік психология пәні
Қандай да бір ғылымды анықтауда оның объектісі мен пәні ашылады.
Әлеуметтік психология дегеніміз – адамдардың әрекеті мен қызметінің
заңдылықтарын, олардың әлеуметтік топтарға ену факторымен бірге осы
топтардың психологиялық сипатын зерттейтін психологияның саласы.
Д.Майерс әлеуметтік психологияға мынандай анықтама берді: Әлеуметтік
психология дегеніміз – адамдар бір-бірі туралы не ойлайды, бір-біріне қалай
әсер етеді, және қалай қарайтынын зерттейтін ғылым.
Көптеген авторлардың ойынша әлеуметтік психологияға нақты түсінік жоқ.
Әлеуметтік психологияда 3 ықпал бар.
Бірінші ықпал шеңберінде әлеумсеттік психология түсінігін әлеуметтік
көзқараас бейнелеген, және оны психиканың көптеген процесстері туралы
ғылым ретінде қарастырады. Социологтардың пікірінше әлеуметтік психология
пәні – сынып және көптеген үлкен әлеуметтік топтардың психологиясын,
дәстүрі мен әдет-ғұрыптарын зерттейтін қоғамдық психология. Басқа жағынан
қоғамдық психологияның зейін сферасында қоғамдық пікірдің қалыптасу
заңдылығы және психологиясы жатыр.
Екінші ықпалда әлеуметтік психология пәні – жеке адам деп есептейтін
психологтардың көзқарастарын бейнелеген. Бұл ықпалда көп көңілді тұлғаның
ерекше қасиеттері мен сапаларына және психологиялық типологиясына бөлген.
Сонымен қатар тұлғаның ықпалдағы әлеуметтік психологияның пәні болып өзара
қатынастар, тұлғаның топтағы әрекеті, индивидтер арасындағы қарым-қатынас
жүйесі көрсетіледі.
Үшінші ықпал әлеуметтік психологияны психиканың көптеген процестері
және топтағы тұлғаның психикасын зерттейтін ғылым ретінде қарастырады. Бұл
синтезделген ықпалдың пікірі бойынша әлеуметтік психология – кең ауқымды
проблемаларды зерттейтін және тұлғаның әлеуметтік психологиясы, қарым-
қатынастың әлеуметтік психологиясы, әлеуметтік қатынастар сияқты ғылым
болып табылады.
Әлеуметтік психология пәнін анықтауда жоғарыда айтылған идеялардан
тұратын басқа да ықпалдар бар. Олар кеңестік әлеуметтік психологтардың
Б.Д.Парыгина, В.Н.Мясищева, А.К.Улядова, т.б. жұмыстарында анық ашылған.
Болгар оқымыстысы В.Вичев әлеуметтік психология - әлеукметтік
психиканы зерттейді деп есептеді. Бұл термин астарында адамдардың тікелей
коммуникациясы кезінде қалыптасатын қоғамның функционалды, динамиканың
жүйесі деп түсіндіріледі.
Әлеуметтік психика – күрделі, динамикалы және рухани қарама-қайшы
құрылым. Он бірлік ретінде жұмыс істейді:
- көпшілік, топтық, топтар арасындағы, тұлғалар арасындағы және
тұлғалық көңіл-күйлері;
- көпшілік, топтың және индивидуалды эмоциялар
- стереотиптер және құрылымдар.
Әлеуметтік психиканың жүйе астары деп:
- қоғамдық көңіл-күй
- қоғамдық пікір
- әлеуметтік еркіндік
В.Вичев пікірінше әлеуметтік психика қоғамда бірқатар маңызды
функцияларды жүзеге ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
М.Х. ДУЛАТИ атындағы ТАРАЗ МЕМЛЕКЕТТІК УНИВЕРСИТЕТІ
БЕКІТЕМІН
Кафедра меңгерушісі: пс.ғ.к.,
доцент м.а.
__________ Турдалиева Ш.Т.
қолы аты-жөні
_____ ____________2014 г.
ЖАС ЕРЕКШЕЛІК ЖӘНЕ ӘЛЕУМЕТТІК ПСИХОЛОГИЯ ПӘНІ БОЙЫНША СТУДЕНТТЕРГЕ
АРНАЛҒАН ЛЕКЦИЯ ЖИНАҒЫ
Кафедра: Психология және педагогика
Семестр: 3 2014- 2015 оқу жылы
Пререквизиттер: Жалпы психология, Психология тарихы, Философия
Постреквизиттер: Педагогикалық психология, Еңбек психологиясы,
Психология бойынша практикум
Мамандақ: Психология
Кредит саны: 3
Оқытушының аты-жөні: Сайлыбаева Құралай Әбдімәлікқызы, Минасипова Айзат
Рахматуллақызы
Мекен-жайы: Сүлеймен 7, 1.3.корпус. 412 ауд.
Телефон: 50-05-59
ТАРАЗ 2014
Пәннің мазмұны және лекция тақырыптары
№ Тақырыптар
1 3 4
1 Тақырып№ 1. Педагогикалық және жас ерекшелігі
психологиясы.
2 Тақырып№2. Психикалық даму шарттары
3 Тақырып№3. Нәрестелік шақтағы психикалық дамудың
алғы шарттары мен ерекшеліктері
4 Тақырып№4. Мектепке дейінгі балалық шақтағы
баланың дамуының психологиялық ерекшеліктері
5 Тақырып№5. Баланың мектептегі өмірінің бастапқы
кезеңінің ерекшеліктері
6 Тақырып№6. Жеткіншек кезеңнің баланың дамуындағы
алатын орны мен маңызы
7 Тақырып№7. Жас өспірімдік -
әлеуметтік-психологиялық құбылыс
8 Тақырып № 8. Ерте жастық шақ психологиясы
9 Тақырып№9. Кемелдену жасы, қартаю кезеңі және
кәрілік психологиясы
10 Тақырып№10. Әлеуметтік психология пәні
11 Тақырып№11. Әлеуметтік психологиялық зерттеудің
негізгі әдістері
12 Тақырып№12. Э.Эриксонның психоәлеуметтік
концепциясы
13 Тақырып№13. Адамдар арасындағы қарым-қатынас
психологиясы
14 Тақырып№14. Қарым-қатынастың үш жағын бірлікте
қарастыру
15 Тақырып№15. Ұжымдық психологияның құрылымы және
мазмұны
Жас ерекшелік және әлеуметтік психология пәнінен дәрістер
1 лекция. Педагогикалық және жас ерекшелігі психологиясы
Жас ерекшелігі психологиясы - психология ғылымының саласы. Оның
зерттейтін пәні - адам психикасының жас ерекшелігі динамикасы, даму
үстіндегі адамның психикалық процестері мен психологиялық қасиеттерінің
онтогенезі.
Педагогикалық психологияның пәні -оқыту мен тәрбиелеудің
психологиялық заңдылықтарын зерттеу.
Педагогикалық және жас ерекшелігі психологиясының бір тұтастығы
зерттелу объектісі - бала, жеткіншек, жас өспірім - ортақтығымен
түсіндіріледі: олар, егер жас ерекшелігіне сай даму динамикасы тұрғысында
зерттелсе, жас ерекшелігі психологиясының зерттеу объектілері, ал егер
педагогтың мақсатты ықпалдары қарастырылса, педагогикалық психологияның
объектілері болып табылады.
Мектепке дейінгі балалар психологиясы, төменгі класс оқушылары
психологиясы, жеткіншектер, жас өспірімдер психологиясы- жас ерекшелігі
психологиясының бөлімдері.
Психология ғылымының бір саласы бола отырып, педагогикалық және жас
ерекшелігі психологиясы ғылыми талдауға ұшырауы мүмкін психологиялық
фактіні – бақылау мен экспериментті алудың негізгі екі әдісі пайдаланылады.
Алайда, психологиялық-педагогикалық зерттеу пәнінің ерекшелігі
аталған әдістерді пайдалануда айрықша өзгерістер тудырады. Мәселен, жас
ерекшелігі психологиясындағы бақылаулар, көбіне, бала психикасының дамуын
дәлелдейтін фактілерді жүйелі тіркеуі сипатына күнделік жазу түрінде ие
болады.
Соңғы жылдары педагогикалық және жас ерекшелігі психологиясында
психологиялық эксперименттің ролі айтарлықтай өсті. Психологиялық-
педагогикалық зерттеуде пайдаланылуының жиілігі жағынан лабораториялық
эксперимент баланы зерттеуже жетекші орын алып жүрген табиғи экспериментке
ғана жол береді.
Оқу-тәрбие процесі жағдайында жүргізілген табиғи эксперимент
оқушылардың танымдық іс-әрекеттерін жеке адамның қалыптасу ерекшеліктері
мен жеке адамдар арасындағы қатынастарды тәрбиешінің табиғи жағдайға жақын
әлеуметтік ұйымдастырған және арнайы өзгерткен жағдайларында зерттеуге
мүмкіндік береді. Педагогикалық психология үшін табиғи эксперименттің
ерекше түрі – қалыптастыру (оқыту) эксперимент түрі өте маңызды болып
келеді. Бұл жерде сыналушылдардың психикалық іс-әрекетінде болатын
өзгерістер зерттеушінің сыналушыға белсенді әсер етуі нәтижесінде
бақыланып отырады.
Педагогикалық және жас ерекшелігі психологиясы өзіне бақылау мен
эксперименттің және олардың өзгертіліп пайдаланылған (әңгімелесу, іс-әрекет
нәтижесін талдау, тестер т.б.) барлық түрлерін қамтитын сан алуан нақтылы
зерттеу методикалардың молдығы мен сан алуан нақтылы зерттеу методикларын
кең қолданылады. Нақтылы психологиялық методикалардың молдығы мен сан
алуандылығы қазіргі педагогикалық және жас ерекшелігі психологиясының
күрделі теориялық әрі практикалық мәнді проблемаларын қамтамасыз етеді.
2 лекция. Психикалық даму шарттары
Даму - баланың қоғамдық-тарихи тәжірибені игеру процесі. Адам мен
жануарлардың психикасы үздіксіз даму күйінде болады. Алайда жануарлар
дүниесі мен адамның даму процестерінің сипаты мен мазмұны сапа жағынан
ерекшеленеді. Адам мен жануарлардың психикалық функциялары шығуы жағынан да
теңесе алмайды.
Адамның психикалық іс-әрекеті - өте күрделі құрылым. Оның
ерекшеліктері алдымен баланың тіршілігі мен тәрбиесімен сабақтас. Адамның
психикалық дамуының әлеуметтік табиғатын ескеру бұл процестің
күрделілігі мен сан қырлылығын түсінуге мүмкіндік береді, өйткені осылай
қарастырғанда ғана даму қайсібір жекеленген функциялардың жетілуі немесе
сан жағынан көбеюі түрінде емес, адамның бүтіндей дамуы, яғни жеке адамның
дамуы ретінде көрінеді.
Балалардың дамуының оқыту процесіндегі ең басты және анықтаушы жағы
білімдерді іс-әрекет әдістерін күрделендіруден тұрады.
Қазіргі кезде көптеген зерттеушілер, ең алдымен психологтар, оқыту
мазмұны, яғни балаға берілетін білімдерді және іс-әрекет әдістерін өзгерте
отырып, баланың дамуын елеулі өзгертуге болатынын дәлелдеп берді.
Сөздік-логикалық ес, ұғынымды ойлау, заттық қабылдау және адамға тән
басқа да жоғары психикалық функциялар биологиялық тұқым қуалаушылық жолмен
қалыптасып, берілмейді. Бұл олардың тарихи даму процесінде өзгерістерге
ұшырап, жетіле түсінуіне мүмкіндік береді.
Адамның өмірде қалыптасатын күрделі психикалық іс-әрекеті (ойлау,
сөйлеу) мен неғұрлым қарапайым табиғи функцияларын (мысалы, қозу мен
тежелу процестернінің арақатынасымен ерекшеліктері) ажырата білу керек.
Психикалық іс-әрекет өзінеаса да көптеген компоненттермен қоса осынау
қарапайым функцияларды да қамтиды. Мәселен, адамның музыкалық қабілеттері
мен жоғары дыбыс айырғыштығының, математикалық ойлауы мен кеңістік анализі
және синтезі функциялдары арасындағы байланыс белгілі. Әдетте нышандар деп
аталатын қарапайым, баиғи қасиеттер адамның сыртқы жағдайлар әсерімен
қалыптасатын күрделірек іс-әректетердің құрамына кіреді.
Белгілі бір жағдайларда қарапайым функциялар жөнді жетілмеген немесе
бұзылған кезде өздерінен жоғары орналасқан неғұрлым күрделі психикалық іс-
әрекетті де айқындай бастайды. Мысалы, ми қабығының желке-самай бөлігіне
зақым келгенде қарапайым кеңістік синтезі бұзылады да мұның өзі есмептей
білуге зиянын тигізеді.
Ми қызметінің тұқым қуалай берілетін ерекшеліктердің бірі – жоғары
нерв қызметінің типі деп жорамалданады. Ол нерв процестерінің күшін,
қимылын және тепе-теңдігін сипаттайды. Алайда, дамудың психологиялық және
физиологиялық ерекшеліктерінің бұл қатынасы да мағыналы болмай, өзі
баланың жеке басының құрылымы мен оның даму процесінің күрделі жүйесіне
еніп және көбінесе солармен анықталып отырады. Мысалы, нерв процестерінің
жоғары қозғалғыштығы бір жағдайларда тез ойлаудың, іс-әрекет тәсілін қайта
құру мүмкіндігінің ішінара негізі болса, екінші жағдайларда алаңдаушылық
пен ырықсыздыққа да итермелейді.
Сөйтіп, физиологиялық, қарапайым, тұқым қуалай берілетін функциялар
психикалық даму процесінің кейбір жақтарына әсер етуі мүмкін. Бірақ та
олардың маңызы шешуші болып саналмайды. Даму процесінің негізгі мазмұны
мен механизмдері көптеген жағдайлардың жиынтығымен анықталады. Солардың
арасында жетекші болып балаларды оқыту мен тәрбиелеу жағдайлары есептеледі.
Психикалық құрылымдардың қалыптасуы мен дамуының жалпы заңдылықтарын
да, бала дамуының жоғарыда бөлініп көрсетілген үш түрінің әрқайсысына тән
ерекшеліктерді де ажыратып қарастыруға болады.
Баланың жеке басының белсенділігі – психикалық даму шарты. Осындай
жалпы заңдылықтардың бірі мынада: балада жаңа психологиялық құрылымдардың
пайда болуы міндетті түрде баланың өз белсенділігімен байланысты. Жаңа
құрылым, тіпті ол оқыту үстінде, мысалы, тәсіл түрінде сырттан берілсе де
іс-әрекетке енгізілуі, осы іс-әрекетті өзгеріске түсіруімен байланыстырылуы
тиіс.
Белгілі материалды игерудің өзі түрліше жүзеге асады, демек, баланың
даму дәрежесіне қарай түрлі педагогикалық шарттарды талап етеді. Игеру
процесінде бала бағыттылық, сана және іс-әрекет ерекшеліктері бар жеке
адам ретінде көрінеді.
Психикалық құрылымдар дамуының жалпы заңдылығы болып олардың субъекті
іс-әрекеті негізінде қалыптасуы есептеледі. Бұл іс-әрекеттің ересек адамның
көмегі және басшылығы арқылы ұйымдасуы маңызды болмақ. Жаңалық бал
педагогикалық және жас ерекшелігі психологиясы іс-әрекетіне сырттан
енгізіліп, сыртқа іс-әрекет түрінде ұйымдастырылады. Біртіндеп сыртқы іс-
әрекеттің ішкі, мұраттық, психикалық іс-әрекетке өзгеруі болып өтеді.
Білімдерді, оларды қолдану, механизмдерін және жеке адамның жалпы
қасиеттерін дамытудың педагогикалық шарттары. Бал педагогикалық және жас
ерекшелігі психологиясыларды оқыту процесінде дамудың жалпы заңдылықтарынан
басқа, бала психикасы дамуының әр жағына тән нақтылы педагогикалық
шарттарды да ескерудің маңыздылығы дәлелденіп отыр. Оқыту процесінде
оқушылар түрлі оқу пәндерінен блімдер мен іс-әрекет тәсілдерін игереді. Оқу
үстінде балалар адамзаттың және тұтас алғанда ғылымның өткен жолын
қайталамайды. Білімдер мен іс-әрекет тәсілдерін балалар жаңадан ашып
жатпай, сырттан берілгенді игеріп отырады.
Сонымен, баланың даму процесін оның қайсібір жағынан өзгеруімен
сипаттауға болмайды, өйткені бұл күрделі әрі көп жақты процесс. Демек,
психологиялық дамудың алуан жақтарын қамтамасыз ететін педагогикалық
шарттар да сан түрлі.
3 лекция. Нәрестелік шақтағы психикалық дамудың
алғы шарттары мен ерекшеліктері
Жаңа туған бала туған сәттен бір-екі айға дейін бала көптеген
жануарлардың төліне қарағанда дәрменсіз болып туылады. Оның шартсыз
рефлекстік мінез--құлық формаларының қоры, сыртқы ортаға бейімделулері
біршама шағын мөлшерде болады.
Жаңа туған кезеңдегі мидың қалыпты жетілуінің қажетті шарты -
анализаторлардың белсенді қызмет атқаруы. Егер бала сенсорлық оқшаулану
жағдайына түссе, оның соматикалық дене қимылдарынан гөрі анализаторлар іс-
әрекеттері қарқынды қалыптасады.
Онтогенезде тең уақыт ішінде адам психикасы дамуы жағынан әр түрлі
"қашықтықтан" өтеді. Бала психикасында алғашқы үш жылда болатын
сапалыққайта өзгерістер айтарлықтай қомақты болады.
Ерте сәбилік шақта бала мен ересек адамның бірлескен іс-әрекеті
қарқынды дамиды. Араласуда ересек адам қарым-қатынас басшылығын өзіне
алады. Ол өзара түсінісуді ұйымдастырады.
Жаңа туған кезеңдегі мидың қалыпты жетілуінің қажетті шарты –
анализаторлардың белсенді қызмет атқаруы. Егер бала сенсорлық оқшаулану
жағдайына түссе, оның дамуы күрт баяулайды.
Жаңа туған баланың дамуының айрықша ерекшелігі сол, оның соматикалық
(дене) қимылдарынан гөрі анализаторлар іс-әрекеттері тезірек қалыптасады,
соның ішінде әсіресе көру, есту тәрізді жоғары анализаторлардың іс-
әрекеттері қарқынды қалыптасады. Осының негізінде бағдарлау рефлексі дамиды
және сан алуан шартты рефлекстік байланыстар жасала бастайды. Көптеген жаңа
туған балаларда алғашқы он күн таматану қалпына байланысты шартты рефлекс
пайда болады. Алғашқы екі айда барлық анализаторлардан шартты рефлекстер
жасалады.
Бағдарлау рефлексінің дамуы көру мен есту қабілеттерінің
жинақталуынан көрінеді, бұл кезде ырықсыз, шашыранды қимылдар тежеледі.
Егер өмірге келудің алғашқы күндерінде баланың ұйқысы және сергектік
күйлері әлі нашар ажыратылатын болса, ал туған кезеңнің соңына қарай олар
бөлініп, сергектік неғұрлым мазмұнды, белсенді сипат алады.
Пайда болған психикалық белсенділік ырықсыз қимыл белсенділігін
баса білуден көрінеді. Екі-үш айға қарай балада үлкендерге көңіл аударудың
ерекше түрлері көріне бастайды. Нәресте үлкен адамды қоршаған дүниемен
жанасудың қажетті дәнекершісі қажеттерін қанағаттандырудың қайнар көзі
ретінде бөліп қарайды. Біртіндеп баланың ересек адамның көрінуіне
байланысты жадырау комплексі деп аталатын, арнайы эмоциялы-қимыл реакциясы
қалыптасады. Жадырау комплексі қол мен аяқтың екпінді қимылдарынан
көрінеді. Бала өзіне еңкейген адамның бетіне тесіле қарап, оған жымиятын
болады. Жадырау комплексінің пайда болуы жаңа туған кезеңнің соңы,
нәрестелік кезеңнің басы деп есептелінеді.
Бір жас ішінде бала қимыл-қозғалыстарының дамуы және психикалық
процестері мен қасиеттерінің қалыптасуы жағынан үлкен жетістіктерге жетеді.
Ол басын ұстауды, отыруды, еңбектенуді, ақырында, тік тұруды және бірнеше
қадам жасауды үйренеді. Үш-төрт айлық кезде жармасу қимылдары дами
бастайды. Бала өзін қызықтырған жарқырауық затқа ұмтылады, оған қолын
созады, ұстауға тырысады.
Нәрестелік шақта баланың психикалық белсенділігінің сипаты өзгереді.
Әдейі іс-әрекет жасау тенденциясы көріне бастайды.
4 лекция. Мектепке дейінгі балалық шақтағы баланың
дамуының психологиялық ерекшеліктері
Мектепке дейінгі балалық шақта үштен жеті жасқа дейін организмнің
қарқынды жетілуі жалғаса түседі. Жалпы өсумен қатар ткандар мен мүшелердің
анатомиялық қалыптасуы және функциялық дамуы жүріп жатады. Скелеттің
сүйектеніп, бұлшық еттердің сомдануының, тыныс алу, қан айналу мүшелерінің
дамуының үлкен маңызы бар. Ми салмағы 1110 грамнан 1350 грамға дейін
өседі. Үлкен ми сыңарлары қабықтарының реттегіш ролі мен оның ми қабығы
астындағы орталықтары бақылауы артып, әсіресе екінші сигнал жүйесі
қарқынды дамиды.
Дене дамуы баланың дербестігінің арта түсуі үшін, тәрбие мен оқыту
процесінде қоғамдық тәжірибенің жаңа формаларын игеруі үшін қолайлы
жағдайлар жасайды.
Мектепке дейінгі жас бала дамуының жаңа әлеуметтік ситуациясының
пайда болуымен сипатталады. Мектеп жасына дейінгі баланың айналадағы
адамдар арасынан алатын орнының ерте сәбилік шақтағы балаға қарағанда
елеулі айырмашылығы болады. Баланың қарапайым міндеттер өрісі пайда
болады.
Мектепке дейінгі шақтың елеулі ерекшелігі болып баланың құрдастарымен
жасайтын арнайы өзара қарым-қатынасының пайда болуы, балалар қоғамының
құрылуы болып табылады. Мектеп жасына дейінгі баланың басқан адамдарға
қатысты өзіндік ішкі позициясы өз менің және өз қылықтарының маңызын
аңғарудың арта түсуімен, үлкендердің ішкі дүниесіне, олардың іс-әрекеттері
мен өзара қарым-қатынасына ерекше қызығуымен сипатталады.
Мектеп жасына дейінгі бала дамуының әлеуметтік ситуация ерекшеліктері
оған тән іс-әрекет түрлерінен, алдымен сюжеттік рольдік ойындардан көрініп
отырады. Үлкендер өмірімен араласу талабымен оған деген білім мен
іскерліктердің болмауының ұштасып келуі баланың сол өмірді өзінің шамасы
келетін ойын формасында игеруіне алып келеді.
Мектепке дейінгі шақта, баланың құрбыларымен өзара іс-әрекет
процесінде дамып отырған өзін таныту қажеттігі құрдастар тобындағы барлық
балалар үшін маңызды орынға талаптануынан көрініп отырады. Талаптану
әлеуметтік белсенділіктің табиғи түрі жеке адамның дұрыс дамуының шарты
болып есептеледі. Алайда, бұл құбылыс сырттай көріне бермейді, өйткені бала
маңызды орынға талаптанудың көбінесе аса бір ерекше, өзі үшін қолайлы
жағдайларда ғана жарыққа шығарады.
Мектепке дейінгі шақта бала өмірлік мәселелерді үш түрлі: көрнекі-
әсерлі, көрнекі-бейнелі және ұғымдарға сүйенген логикалық пікірлесу,
тәсілдермен шешеді. Бала неғұрлым жас болған сайын, ол соғұрлым практикалық
байқап көрулерді жиі қолданады, есейген сайын ол көрнекі-бейнелі және
кейін логикалық тәсілдерге көбірек жүгінеді.
Мектепке дейінгі шақ бойында көптеген жаңа мотивтер пайда болады.
Мотивтер ретінде іс-әрекеттің сәттілігі мен сәтсіздігі, іс-әрекеттің өз
мазмұны т.б. көрінуі мүмкін.
5 лекция. Баланың мектептегі өмірінің бастапқы
кезеңінің ерекшеліктері
Қазіргі кезде тәрбие жүйесінде бастауыш мектеп шағы бала өмірінің
жеті жастан он бір-он екі жасқа дейінгі кезеңін қамтиды. Балалар мектепке
алты жастан баратын, ал бастауыш оқу ұзақтығы біздің елдегіден бөлек
елдерде бастауыш мектеп шағының, басқаша хронологиялық шектері болады.
Баланың өмірінің ерекше кезеңі ретінде ол салыстырмалы түрде жуырда ғана
айқындалады. Мәселен, бұл кезеңді мектепке мүлдем оқымаған бала бастан
өткізбейді. Ол бастауыш мектеп білімалуының алғашқы және соңғы сатысындағы
балаларда да болған жоқ. Бастауыш мектеп жасының пайда болуы экономикалық
жағынан дамыған елдерде жалпыға бірдей міндетті толық емес және толық орта
білім беру жүйесінің шығуымен байланысты.
Жеті жастан он жасқа дейінгі кезеңге неғұрлым тән негізгі белгі
мынада: бұл жаста мектеп жасына дейінгі бала мектеп оқушысына айналады. Бұл
бала өз бойында мектеп жасына дейінгі балалық шақтың белгілерін оқушының
ерекшеліктерімен ұштастыратын өтпелі кезең. Бұл белгілер оның мінез-
құлқында, санасында күрделі, ал кейде қайшылықты үйлесім түрінде қатар
жүреді. Кез келген өтпелі күй сияқты бұл шақ көзі ашылмаған даму
мүмкіндіктеріне бай, оларды дер кезінде байқап, қолдап отыру маңызды.
Адамның көптеген психикалық қасиеттерінің негіздері тап осы бастауыш мектеп
жасында қалыптасады және әдетке айналады.
Бастауыш сынып оқушыларының анатомиялық-физиологиялық ерекшеліктері.
Бұл жаста дененің барлық органдары мен барлық мойын, арқа бел бүгілістері
дамиды. Бастауыш сынып оқушыларының бұлшық еттері мен сіңірлері жылдам
қатаяды, олардың көлемі ұлғаяды, жалпы бұлшық ет күші артады.
Бастауыш сынып оқушыларының жүрек бұлшық еттері шапшаң өседі және ол
қанмен жақсы қамтамасыз етіледі, сондықтан ол салыстырмалы түрде алғанда
төзімді болады.
Баланың психикалық дамуының әрбір кезеңі оның іс-әрекетінің негізгі,
жетекші түрімен сипатталады.
Білім, іскерлік пен дағды ата-аналармен, құрбы-құрдастармен қарым-
қатынаста, ойындар үстінде, кітаптар оқығанда және т.б. игеріледі.
Оқу іс-әрекетінің белгілі бір құрылымы болады. Оның құрамдас
бөліктері мыналар: 1) оқу ситуациялары (немесе міндеттері), 2) оқу әрекеті,
3) бақылау, 4) бағалау.
Оқу ситуациялары бірқатар ерекшеліктермен сипатталады. Біріншіден,
мұнда оқушылар ұғымдардың қасиеттерін бөліп алудың немесе нақтылы-
практикалық міндеттердің кейбір кластарын шешудің жалпы тәсілдерін
игереді. Екіншіден, осы тәсілдердің бейнелерін қайта жасау оқу жұмысының
негізгі мақсаты ретінде көрінеді. Нақтылы-практикалық міндеттердің
тікелдей өмірлік мазмұны болады және олардың шешімі соншалықты өмірлік
мәнді нәтижелерге жеткізеді. Мұндай міндеттерге оқып жаздыратын жазу,
математикалық тестік есептерге жауап іздеу , қағаздан ұсақ-түйек жасау
т.б.жатады.
Оқу іс-әрекетінің процесі бірқатар жалпы заңдылықтарға бағынады.
Алдымен оқытушы балаларды оқу ситуацияларына жүйелі түрде тартып,
балалармен бірге тиісті оқу әрекеттерін, сондай-ақ тексеру мен бағалау
әрекеттерін тауып, көрсетіп отыруы керек. Оқушылар да, өз кезегінде, оқу
ситуацияларының мәнін түсінуі және барлық әрекеттерді дәйекті түрде
орындап отыруы тиіс. Балаларды оқу материалдарына бұлай кең түрде
шұбалаңқы енгізу кейде мұғалімдерге артық болып көрінуі мүмкін.
Оқу балалардың басқа істермен айналысуына шек қоймайды. Осы жасқа тән
екі формада - өзіне -өзі қызмет ету мен ұсақ түйектер жасау формасында
еңбекке ерекше роль беріледі.
Өзіне-өзі қызмет етуге балалар мектеп жасына дейін-ақ үйретіледі.
Бастауыш сыныптарда өзіне-өзі қызмет етудің әдеттері мен дағдыларын дамыту
мен бекіту – балалардың үлкендердің еңбегін құрметтеу, адамдардың
өміріндегі еңбектің ролін түсіну сезімдерін тәрбиелеу, ұзақ дене еңбегіне
даяр болу үшін жақсы психологиялық негіз.
Мектептегі өзіне-өзі қызмет ету жұмыстарын орындау барысында
балалардың біріккен коллективтік жұмысқа тартылатын түрлерінің де
тәрбиелік мәні аз емес. Олар жолдастық қолдауға және өзара көмекке
үйренеді, коллективтің жалпы міндеттеріне саналы түрде қарап, жұмыстың дер
кезінде және адал орындалуы үшін өзінің жеке жауапкершілігін сезіне
бастайды.
Бастауыш класс оқушылары психологиясының дамуы басты жағдайда олар
үшін жетекші оқу іс-әрекетінің негізінде өтеді. Оқу ісіне араласа отырып,
балалар біртіндеп оның талаптарына бағынады, ал бұл талаптарды орындау
мектеп жасына дейінгі балаларды жоқ жаңа қасиеттердің пайда болуын
жорамалдайды. Бастауыш класс оқушыларының жаңа қасиеттері оқу қызметінің
қалыптасу шамасына қарай туып, дамиды.
Егер балалар бәрі бірдей мұғалімді тыңдаса және оның айтқандарын
істесе ғана сыныпта жалпылама сабақтарды ұйымдастыру мүмкін болады.
Сондықтан әрбір оқушы осындай сабақтардың талаптарына сәйкес өз зейінін
басқаруды үйренеді. Бала көгершіндер тынымсыз құрқылдап жатқан терезеге
қарағысы келеді, бірақ есепті шығарудың жаңа әдісін түсіндіруді тыңдау
қажет жай ғана тыңдау емес, ертеңгі бақылау жұмысын дұрыс орындау үшін
бұләдістің барлық егжей-тегжейін жақсы есте сақтау керек. Осындай
қажеттігі әрдайым ілесу, берілген үлгі негізінде өз мінез-құлқын басқару
балалардың психикалық процестердің ерекше қасиеті ретіндегі еркіндікті
дамытуға көмектеседі. Ол іс-әрекет мақсатын саналы түрде қойып, оларға
жетудің қиындықтары мен бөгеттерін жеңудің құралдарын алдын ала ойластыра
іздеп таба білуден көрінеді.
Оқу іс-әрекетінің маңызды талаптарының бірі – балалар өздерінің
айтқандары мен іс-әрекеттерінің әділдігін кең көлемде негіздеуде. Мұндай
негіздеудің көптеген тәсілдерін мұғалім көрсетіп береді. Пайымдау
үлгілерін ажырата білу қажеттігі мен ол үлгілерді жасауға өздігінен іс-
әрекет жасау бастауыш сынып оқушыларының өзінің ойы мен іс-әрекетін бейне
бір сырттан қарап, бағалау іскерлігін қалыптастыруды көздейді. Бұл іскерлік
рефлекция негізінде маңызды қасиет ретінде жатады, ол өз пайымдаулары мен
қылықтарын олардың түпкі ойлауы және іс-әрекет шартарына сәйкес келуі
тұрғысынан ақылды да әділетті талдауға мүмкіндік береді.
Жекелеген психикалықпроцестерді дамыту бүкіл бастауыш мектеп шағында
жүзеге асырылады. Балалар мектепке қабылдау процестері едәуір жетіліп келсе
де, олардың оқу ісіндегі қабылдауы формалар мен түстерді тану және атауға
келіп тіреледі. Бірінші сынып оқушылары өздері қабылдайтын заттардың
қасиеттері мен сапаларына жүйелі талдау жасай алмайды. Бұл жағдай арнайы
жасалған тәжірибелерден айқын көрінеді.яч
Біріккен оқу процесінде балалардың жаңа өзара қарым-қатыастары
қалыптасады. Басқа да психикалық процестер сияқты оқу іс-әрекеті
жағдайында балалардың эмоциясының жалпы сипаты өзгереді.
Еркіндік, іс-әрекеттердің ішкі жоспары және рефлексия – бастауыш
мектеп шағындағы баланың негізгі жаңа құрылымдары. Солардың арқасында
бастауыш сынып оқушысының психикасы орта мектепте одан әрі оқыту үшін
ерекше мүмкіндіктерімен және талаптарымен қоса алғанда жас өспірім кезеңіне
қалыпты өту үшін қажетті даму деңгейіне жетеді.
6 лекция. Жеткіншек кезеңнің баланың дамуындағы
алатын орны мен маңызы
Жеткіншек кезеңнің шектері шамамен балалардың орта мектептің 5-8
кластарында оқитын кезеңімен сәйкес келеді де, 11-12 жастан 14-15 жасқа
дейінгі аралықты қамтиды, бірақ жеткіншек жастың іс жүзінде басталуы 5
класқа көшумен тура келмей, бір жыл ерте не кеш болуы мүмкін.
Жеткіншек кезеңнің баланың дамуындағы ерекше орны, оның өтпелі,
бетбұрыс, қиын, сыналатын кезең деген атауларында бейнеленген. Бұл
атаулар осы жастарда болатын өмірдің бір дәуірінен екіншісіне өтумен
байланысты даму процестерінің күрделілігі мен маңыздылығы айтылған. Балалық
шақтан ересектікке өту осы кезеңдегі дене, ақыл-ой,адамгершілік,
әлеуметтік дамудың барлық жақтарының негізгі мазмұны менөзіне тән
ерекшелігі болып табылады. Барлық бағыттарда сапалық жаңа құрылымдар
қалыптасады, организмнің сана-сезімінің, үлкендермен және жолдастарымен
қарым-қатынастың, олармен әлеуметтік өзара іс-әрекеттің, мінез-құлыққа, іс-
әрекет пен қарым-қатынасқа арқау болатын моральдық-этикалық нормалар
мазмұнының қайта құрылуы нәтижесінде ересектік элементтері пайда болады.
Жеткіншектің жеке басы дамуының аса маңызды факторы - оның өзінің
ауқымды әлеуметтік белсенділігі: ол белгілі бір үлгілер иен игіліктерді
инеруге, үлкендермен және жолдастарымен, ақырында өзіне қанағаттанарлық
қарым-қатынас орнатуға бағытталады.
Алайда жаңаның қалыптасу процесі біраз уақытқа созылады, көптеген
жағдайларға байланысты болады және осы себепті бүкіл майданда әркелкі болуы
мүмкін. Мұның өзі, бір жағынан, жеткіншекте балалық пен ересектіктің
қатар болуымен, ал, екінші ажғынан, сол бір ғана паспорттық жастағы
жеткіншектерде ересектіктің түрлі жақтарының даму дәрежесіндегі елеулі
айырмашылықтардың болуымен анықталады. Бұл қазіргі мектеп оқушыларының
өміріндегі жағдайларда екі түрлі жай сәттерінің болуымен байланысты, олар:
1) ересектіктің дамуын тежейтін жайлар:балалардың көбінде басқадай тұрақты
және байыпты міндеттер болмай, тек оқумен ғана шұғылдануы; көптеген ата-
аналардың балалардытұрмыстағы еңбектен, қиыншылықтар мен қынжылыстардан
қоршауға, түгелдей қамқорлыққа алуға тырысуы; 2) ересектендіретін жайлар:
мазмұны жөнінен сан алуан информацияның орасан зор тасқыны; көптеген ата-
аналардың бос уақытының аздығы және осының мүмкін салдары ретінде
балалардың дербестікке ерте жетуі, жолдастарымен қарым-қатынастың жедел
дамуы; дене күші дамуы мен жыныстық толысуының акселерациясы.
Осының бәрі ересектіктің дамуын анықтайтын алуан түрлі жағдайлар
жасайды, осыдан келіп оның белгілібір жақтары дамуының алуан түрлі
көріністері мен елеулі айырмашылықтары келіп шығады.
Жеткіншектің дамуындағы биологиялық фактор проблемасы баланың
организмінде нақ осы шақта биологиялық толысу жолына түбегейлі
өзгерістердің болуынан туындайды: дене күшінің дамуында жаңа кезең
басталып, жыныстық жетілу процесі өрістейді.
Жеткіншек организмінде болатын елеулі өзгерістер ұзақ уақыт бойы осы
кезеңдегі жеткіншектер ерекшеліктері мен дамуының сыналу құбылыстарының
биологиялық шарттастығы туралы әр түрлі теорияларға негіз болды.
Әлеуметтік ересектіктің дамуы дегеніміз баланың ересектер қоғамында
оның толық та кең праволы мүшесі болып өмір сүруге деген даярлығының
қалыптасуы. Бұл процесс объективтік қана емес, субъективтік даярлықтың да
дамуын көздейді, ол іс-әрекетке, ересектердің мінез-құлқына деген
көзқарастарға қойылатын қоғамдық талаптарды меңгеру үшін қажет, өйткені
әлеуметтік ересектіктің өзі осы талаптарды игеру процесінде дамиды.
Жеткіншектік шақтың басында балалар сырт пішіні жағынан да, мінез-
құлқы жағынан да ересектерге ұқсамайды: олар әлі де көп ойнап, көп
жүгіреді, алысып-жұлысып, тентектіктер жасайды, өз дегендерін істеп, байыз
таппайды, қызу да шамданғыш, әр түрлі салада белсенді, көбінесе ұшқалақ,
ынта білдіріп, ден қоюы да, біреуді жақсы көруі, қарым-қатынасы да
тұрақсыз, басқаның ықпалына оңай көнгіш келеді. Алайда балығы қаз-қалпында
болып көрінетін сырт көрініс алдамшы болады да оның сыртында жаңаның
қалыптасуының маңызды процестері жүріп жатады: жеткіншектер көп жағынан әлі
бала болып жүріп, елеусізесейеді. Ересектіктің алғашқы өркендері оның
дамыған формаларынан өте-мөте айрықша болып, кейде жеткіншектің мінез-
құлқында ересек адамға жағымсыз жаңа сәттерде көрінуі мүмкін.
Жеткіншектік шаққа аяқ басқан баланың жеке басының қалыптасуындағы
түбегейлі өзгерістер сана-сезімнің дамуындағы сапалық өзгеріспен
анықталады, осының арқасында бала мен ортаның арасындағы бұрынғы қатынас
бұзылады.
Жеткіншектің жеке басындағы басты және өзіне тән жаңа құрылым оның өзі
туралы енді бала емеспін дейтін түсініктің пайда болуы болады, ол өзін
ересекпін деп сезіне бастайды, ересек болуға және өзіне жұрттың осылай деп
қарауына ұмтылады. Ересектік сезімі деп аталатын бұл ерекшеліктің өзіне
тән белгісі жеткіншек өзін балалар қатарынан шықтым деп санайды, бірақ
төңірегіндегілер менің ересек болғанымдытаныса, деген қажетсіну бар
болғанымен, онда шынайы, толық ересектікті сезіну әлі болмайды.
Жеткіншектің жаңа праволарға ие болмақ тілегі ең алдымен ересектермен
ынталана орындайтын талаптарға қарсыласа бастайды.
Жеткіншек кезеңнің басында егер ересек адамда жеткіншекке әлі бала
деп қарайтын көзқарас сақталатын болса, қарама-қарсылықтар тууы мүмкін
болатын жағдай қалыптасады.
Жеткіншектерге тәрбие беруде әрбір ұйым орасан зор роль атқарады.
Оның тәрбиелік ықпалының күші төмендегі екі проблеманың қаншалық ойдағыдай
шешілуіне көбіне-көп байланысты болады: 1- жеткіншектерге арналған
қызметтің мазмұны, 2- бір жағынан ересектер мен жеткіншектердің, сондай-ақ
басқа да ұйымдардың қарым-қатынастарының құрылуы.
7 лекция. Жас өспірімдік - әлеуметтік-психологиялық
құбылыс
Жас шағы психологиясына жас өспірімдік шақ жыныстық толысудан
басталып, ересектіктің басталуымен аяқталатын даму стадиясы деп
анықталады. Алайда бірінші шегі физиологиялық, екіншісі әлеуметтік шек
болып тұрған осы анықтаманың өзі құбылыстың күрделілігі мен көп
өлшемділігін көрсетеді.
Жас өспірімдіктің көптеген теориялары бар. Биологиялық теориялар
нақ өсудің биологиялық процестері басқаларының бәрінен басым болады деген
оймен жас өспірімдікті алдымен организм эволюциясының белгілі бір кезеңі
деп қарайды. Психологиялық теориялар психикалық эволюцияның
заңдылықтарына назар аударады. Психоаналитикалық теориялар жас
өспірімдікті психосексуалдық дамудың белгілі бір кезеңі деп біледі.
Көрсетілген теориялар жас өспірімдікті алдымен индивид немесе жеке адамның
дамуы ретінде ішкі процесс тұрғысынан қарайды. Бірақ бұл даму әр түрлі
әлеуметтік және мәдени ортада әр келкі болып өтеді. Жас өспірімдіктің
социологиялық теориялары оны алдымен социализацияның белгілі бір кезеңі,
тәуелді балалықтан ересектіктің дербес те жауапты іс-әрекетіне көшу деп
қарайды.
Көптеген алғашқы қауымдық қоғамдарда жас шағы айырмашылықтарға
тікелей үйлеседі; социализацияның негіззі механизмі бір жастағы адамдарды
біріктіретін жас шағы топтары болып табылады, осының өзінде мұндай
топтардың әрқайсысы өздеріне ғана тән арнайы әлеуметтік функцияларды ғана
атқарады. Феодалдық қоғамда социализация жеткіншекті не жас өспірімді
ересектердің іс-әрекетіне едәуір дәрежеде тікелей қосу арқылы жүзеге
асырылған. Мектеп оқытудың осы практикалық формаларын толықтыратын ғана
болған. Қазіргі қоғамда еңбектің және қоғамдық іс-әрекеттің күрделенуіне
байланысты адамжұмыс істемей, негізінен оқитын даярлық кезеңі едәуір
ұзарады. Білім алу мен оқудың қоғамдық қажетті мерзімі неғұрлым ұзақ болса,
шын мәніндегі әлеуметтік кемелділік соғұрлым кеш басталады. Осыдан келіп
жас өспірімдік кезең ұзарып, жалпы алғанда жас шағы шектері біршама
тиянақсыз болады.
Балаң жастық – адамның дене дамуының аяқталатын кезеңі. Бойдывң
ұзаруы жеткіншек кезеңге қарағанда баяулайды. Қыздардың бойының толуы орта
есеппен 16 мен 17-нің арасында болады., жігіттерде 17 мен 18-дің арасы.
Салмағы артады, осының өзінде ер балалар қыздардан қалып келген есесін
толтырады. Бұлшық ет күші өте тез өседі: 16 жаста ер бала 12 жастағысынан
бұл тұрғыдан екі есе асып түседі. Бойы толысқаннан кейін шамамен бір жылдан
кейін адам қалыпты ересектік бұлшық ет күшіне жетеді.
Жас өспірімдік шақ бала мен ересектің арасындағы аралық жағдайда
болады. Баланың жағдайы оның ересектерге тәуелділігімен сипатталады, бұлар
оның өмірлік іс-әрекетінің басты мазмұнымен бағытын белгілейді. Баланың
атқаратын ролі ересектердің ролінен сапалық тұрғыда өзгеше болады және екі
жағы да мұны анық ұғынады.
Жас өспірімдік шақтың аса маңызды міндеттері - мамандық таңдау,
еңбек пен қоғамдық-саяси қызметке даярлау, некелесуге өз семьясын
құруға әзірлеу. Өзара байланысты бұл міндеттердің жүзеге асырылуы белгілі
бір уақытты талап етеді және олардың жүзеге асу мерзімдері жас адамның іс-
әрекетінің сипатына тәуелді.
Жас өспірімдік - жеке адамның толысуы мен қалыптасуының аяқталатын
кезеңі. Жыныстық толысуға байланысты өз организмі мен сырт келбетіндегі
үлкен өзгерістер, жағдайдың біршама тиянақсыздығы, өмірлік іс-әрекеттің
күрделенуі, жеке адамның өз мінез-құлқын үйлестіруге тиісті адамдар тобының
ұлғаюы – осының бәрі қосыла келіп жас өспірімдік шақта бағалаушылық –
бағдарлаушылық іс-әрекетін күрт арттырады.
8 лекция. Ерте жастық шақ психологиясы
Белгілі бір шақтық кезеңге тән анатомиялық-физиологиялық және
психологиялық ерекшеліктерді әдетте жас ерекшеліктері деп атайды. Сондықтан
педагогика және психология балалардың жас ерекшеліктеріндегі шираңтықты,
өзгерімпаздықты айқындайды, тәрбиеленушінің және қоршаған ортамен жасайтын
қарым-қатынастар жүйесіне тәуелді болатынын атап көрсетеді. Балалардың өсіп-
жетілуінің бір сатысынан екіншісіне көшуі кездейсоқ емес. Әр жастағы
кезеңге тән психологиялық ерекшеліктердің үштасуын жиі байқауға болады.
Сана-сезімнің, дене күш-қуаттарының дамуы адамдардық жас ерекшеліктеріне
байланысты. Баланың жасы өскен сайын бойлары өсіп, денелері тұлғаланып,
ақыл-саналары дамып, білімдері тереңдей бастайды. Балалардың жас
ерекшелігін есепке алу, Оқыту мен тәрбие жүйесіндегі негізгі принциптердің
бірі. Қоғамда атқаратын рөлі, белгілі құқығы бар адамды жеке адам деп
түсінеміз. Ал, қалыптасу дегеніміз — адамның жеке басының дамуы мен
тәрбиесінің нәтижесінде жетілуі, саналы өмір сүруге дайын болуы.
Жас ұрпақты қоғамдық өмірге және еңбекке араласуға дайындау міндетін
іске асыруда, баланың жеке басын қалыптастыруға әсер ететін тәрбие,
қоғамдық, әлеуметтік орта және тұқым қуалаушылық. перзент сүю — ата-ананың
бақыты, олардың қоғам алдындағы табиғи борышы. Ұрпақ жалғастыру — бүкіл
тіршілік дүниесінің эволюциялық жемісі. Адам табиғат-тан тыс өмір сүрмейді,
олай болса, оның табиғи зақына орай дүниеге ұрпақ әкеледі. Адам өзінің баға
жетпес ұрпағы үшін бар жағдайды жасайды.
Тәрбие ісінде балалардың жас ерекшеліктерін ескеріп отыру қажеттігін
педагогика ғылымы ерте кезде-ақ көрсеткен еді. Ал белгілі педагогтер
Я.Коменский, Ж.Руссо тәрбие беру кезінде бала табиғатын, оның қабылдау,
ойлау ерекшеліктерін еске алып отыруға үндеген болатын.
Қазіргі педагогика және психология ғылымдары балалар мен жеткіншектердің
дамуындағы биологиялың фактордық рөлін айрықша көрсетеді. Педагогика ғылымы
жас ерекшеліктерін анықтауға баланың дамуын үнемі қозғалыс үрдісі ретінде
қарастыра отырып, бұл қозғалыстан сан жағынан жинақталу, сапа жағынан
елеулі өзгерістер болатынын алға тартады.
9лекция. Кемелдену жасы,қартаю кезеңі және кәрілік психологиясы
Халықаралық классификация бойынша қарттық кезең 60 жастан басталады.
Геронтологияда ("герон" – қарт, "логос"– ілім) қарттық кезең – адамның
өмірлік цикл жүйесіне ерекше рөл атқаратын кезең ретінде қарастырылады. Бұл
кезең жеке тұлға дамуының нәтижесін қорытындылау кезеңі және ол ұрпақтармен
уақыт байланысын қамтамасыз етеді. Тек қарттық позиция арқылы ғана өткен
және келер ұрпаққа өмірді бір бүтін ретінде, оның мәні мен мағынасын толық
түсіндіруге болады. Сонымен қатар, қазіргі таңда қарттық кезеңге, қарттарға
деген түсінбеушілік, өшпенділік арқылы көрініс алатын жағымсыз қатынас
қалыптасқан.
Қарттық кезеңге тән негізгі белгі – қартаю процесі. Қартаю процесі
ағзадағы нақты жас кезеңдік өзгерістермен сипатталатын генетикалық
бағдарламанған процесс. Қарт адамдардың әлеуметтік ортадағы рөлдерінің
өзгеруіне байланысты олардың қарым-қатынас аумағы күрделі өзгерістерге
ұшырайды. Бұл кезеңде адам терең байланыс жасау қабілетінен біртіндеп
айырылып, оның қарым-қатынас жасау аумағы, міндетті түрде тарылады деген
көзқарас қалыптасқан. Қарт адамдардың қарым-қатынасы бір жағынан жастық
кезеңдегі негізгі қарым-қатынас тенденциясының жалғасы болып табылады, ал
екінші жағынан қарым-қатынас қарттық кезеңдегі бейімделу жетістігі, яғни
қазіргі сәтке қанағаттанушылығымен сипатталады (Абрамова Г. С).
Бұл кезеңдегі өмірін, ондағы қарым-қатынасын адам қалай елестетеді?
Құлдырау, сөну және өзіне, өзгелерге көңіл толмауына байланысты өшпенділік
қатынас па? Әлде, керісінше, шынайы өзгерістерді ескере отырып, қызықты
толыққанды өмір сүру мүмкіндігі: өз күшіне сәйкес еңбек ету, қарттықты
өмірдің өткен кезеңдеріндей өз қуаныштары мен мәселелері бар ақиқатты кезең
ретінде қабылдап, өздерінің жоспарына жақындарына қажетті болуға ұмтылу ма?
Психология ғылымында қарттық шақ мәселелерін қарастырудың бірнеше
себептері бар:
Біріншіден, ғылымда қартаю толық сөну процесі болып табылмайтындығы
жайлы мәліметтер жинақталды. Б.Г. Ананьевтің пікірі бойынша геронтология
қарттық кезеңде инволюциялық (кері даму) процестерімен қатар оған қарсы
тұрушы өзге де процестер мен факторлар болатындығы жайлы қорытындыға келді.
Екіншіден, бұл кезең адам онтогенезіндегі маңызды кезең болып табылады
және оны жан-жақты қарастырмастан психикалық даму концепциясын құру мүмкін
емес.
Адамдардың қажетті болудағы ең маңызды фактор ретінде қарттардың көп
көргендігі мен өмір тәжірибесінің мол болуынан айтуға болар еді. Жастарға,
кейінгі ұрпаққа сол өмір тәжірибесін үйрете отырып, тәрбие беруі зор
маңызға және сол ақыл-парасат арқылы көпшілікке қажет болады.
Қарттық кезеңге тән негізгі белгі – қартаю процесі. Қартаю процесі
ағзадағы нақты жас кезеңдік өзгерістермен сипатталатын генетикалық
бағдарламанған процесс. Қарт адамдардың әлеуметтік ортадағы ролдерінің
өзгеруіне байланысты олардың қарым-қатынас аумағы күрделі өзгерістерге
ұшырайды. Бұл кезеңде адам терең байланыс жасау қабілетінен біртіндеп
айырылып, оның қарым-қатынас жасау аумағы, міндетті түрде тарылады деген
көзқарас қалыптасқан. Қарт адамдардың қарым-қатынасы бір жағынан жастық
кезеңдегі негізгі қарым-қатынас тенденциясының жалғасы болып табылады, ал
екінші жағынан қарым-қатынас қарттық кезеңдегі бейімделу жетістігі, яғни
қазіргі сәтке қанағаттанушылығымен сипатталады.
Бұл кезеңдегі өмірін, ондағы қарым-қатынасын адам қалай елестетеді?
Құлдырау, сөну және өзіне, өзгелерге көңіл толмауына байланысты өшпенділік
қатынас па? Әлде, керісінше, шынайы өзгерістерді ескере отырып, қызықты
толыққанды өмір сүру мүмкіндігі: өз күшіне сәйкес еңбек ету, қарттықты
өмірдің өткен кезеңдеріндей өз қуаныштары мен мәселелері бар ақиқатты кезең
ретінде қабылдап, өздерінің жоспарына жақындарына қажетті болуға ұмтылу ма?
Қазіргі таңда психология ғылымында қартаю – ерекше бейімделу
процестерін сақтай отырып, ағзаның өзіндік қайта құрылуы ретінде
қарастырылады. Бұл кезеңді психологияда қарастырған ғалымдар: Э. Эриксон,
Д.Б. Бромлей, А.А. Богомолец, Ф. Гизе, И.С. Кон, К. Рощак, П. Балтес, Р.
Пек. Қазіргі уақытта қарттық кезеңді қарастыру мәселесі туындады,
бірақ геронтопсихология – даму психологиясының ең жас саласы.
Белгілі ағылшын психологы В. Генри қарт адамдарды бойларындағы
психикалық энергиясы бойынша үш топқа бөліп қарастырады.
Бірінші топқа өз жұмыс орнында қала отырып қоғам алдында белгілі бір
міндеттерді атқаратын, белсенді әрі қуатты болып қала беретін қарттарды
жатқызды.
Екінші топқа қоғамдық міндеттерді атқармайтын, дегенмен жеке өзінің
ісімен (хобби) айналысатын қарттар.
Үшінші топқа әлсіз психикалық қуатқа ие, қолы бос немесе тек өзін ғана
ойлайтын қарттарды жатқызды.
В.Генри бұдан мынадай қорытынды шығарады: бос болу процесі қарттыққа
байланысты емес, адамның өмірлік тәжірибесі мен басынан өткергендеріне
байланысты және бұл қарттықтың белгісі болып саналмайды десе, социолог А.
Качкин қарттардың қызығушылық деңгейлеріне байланысты оларды
былайша жіктейді:
- отбасылық құндылығы басым тип (отбасы игілігін ойлаушы);
- жалғыздық типі (өз естеліктері және өзімен-өзі өмір сүруші);
-шығармашылық тип (өз уақытын шығармашылықпен ұйымдастырушы);
- әлеуметтік тип (зейнетте де қоғамдық пайдалы еңбекпен айналысушы);
- саяси тип (өз өмірін саяси өзгерістермен толықтырушы);
- діни тип;
- сөнуші тип (өмірін жаңа істермен толықтырмаған, бар күшін икемді
пайдалана білмеуші);
- аурушаң тип (көп жағдайда ауру емес, тек өздеріне ауру ойлап тауып
алушылар) (Максимова С. Г.).
Мұндай сипаттамалар басқа да зерттеушілердің (Д.Б.Бромлей, Т.Гизе, В.В.
Фролькис, Ермолаева М.В. Н. С. Кон ) еңбектерінде атап өтіледі. Қарттардың
жас кезеңі ретіндегі жаңа категорияға өтуінде түрлі бастан кешулер орын
алуда. Дегенмен қазіргі таңда өскелең ұрпақтың өз ата-аналарына, ата-
әжелеріне қатынасы түрліше орын алып отыр. Түрлі себептермен қарттар үйіне
бару жағдайлары да орын алуда.
Адам өзін қай кезеңнен бастап қартпын деп санайды? Бұл сұраққа бір
жақты жауап беру мүмкін емес. Сондықтан да қартаюды бірнеше түрге бөліп
қарастырады: хронологиялық, физиологиялық, психологиялық және әлеуметтік.
1) Хронологиялық (календарлық) қартаю – бұл өмір сүрген жылдар саны
болып табылады. Ежелгі грек ойшылы Пифагор адам өмірінің 4 кезеңі (оның
әрбірі 20 жылға тең) 4 жыл мезгіліне сәйкес есептеді, олар: қалыптасу
кезеңі – 20 жасқа дейін; жас адам – 20-40 жас; күші кемеліне толған кез –
40-60 жас; қарттық – 60-80 жас.
2) Физиологиялық (денелік) қартаю – денсаулық жағдайы, ағзаның
соматикалық ауытқулар жиынтығы. Оны хронологиялық қартаюмен салыстырғанда
классификациялау күрделі болып келеді. Біріншіден, физиологиялық қартаю
процесі көп жағдайда жеке мәнге ие болады және бір ғана қарттық жаста бір
адамдар дені сау, қарт болмауы мүмкін, екіншілерінің денсаулық жағдайы
нашар болуы мүмкін. Екіншіден, тек бір адамның ғана түрлі мүшелері, тіпті
бір мүше құрылымы бір уақытта және бірдей дәрежеде ескірмеуі мүмкін.
3) Психологиялық қартаю деп адам өзін қарт ретінде ұғына бастаған
сәтті айтуға болады. Мұнда екі қиыншылық туындайды – біріншіден бұл сезім
ерте немесе өте кеш келуі, екіншіден адам өзін психологиялық негізде қарт
сезіну арқылы онда тұлғалық өзгерістер байқалуы мүмкін.
4) Әлеуметтік қартаю – барлық аталған қартаю түрлерінің белгілеріне
негізделген, бірақ ол өткен өмір, басынан өткізген аурулар және эмоциялық
сезімдердің қарапайым жиынтығын ғана емес, қартаю түрлерінің синтезі болып
табылады.
Қартаю – ағзаның бейімделу мүмкіндіктерінің төмендеуіне, жас кезеңдік
патологияның дамуына алып келеді. Барлық жүйе жүйкелік, эндокриндік,
иммундық, қан тамырлар, тыныс алу, ас қорыту және т.б. – қызметтерінің
әлсіреуі қартаюшы ағзаның бейімделгіштігінің төмендеуінің себебі болып
табылады. Соңында молекулярлы, ультрақұрылымды деңгейде жүретін барлық
процестер ағза құрылысы, жасуша функциясының өзгеруіне өз үлесін қосады.
Сондықтан да физиологиялық механизмдерін зерттеместен қартаю процесінде
ағзадағы өзгерістер қалай пайда болатындығын ғана емес неліктен
болатындығын түсіну мүмкін емес.
Адамдардың есеюіне байланысты олардың сыртқы бет әлпеті, сонымен қатар
жалпы дене құрылымы да өзгереді. Ең қолайлы орта жағдайларының өзінде
барлық дене мүшелері мен ағза жүйелері өзгеріске ұшырайды. Бірақ барлық
жүйелер мен мүшелер бір уақытта және бірдей жылдамдықпен қартаймайды.
Жалпы теориялық мәлімдемелер қарттық кезең жайлы толық ақпарат
беруге көзделді. Ежелгі грекия жеріндегі қарттық шаққа деген көқарастар
мен пікірлер қазіргі заман зерттеуші психологтарының еңбектерінен өз
жалғасын таба отырып, өскелең ұрпаққа қарт адамдардың бар болмысын қабылдай
білуге және уақыт өте келе ол құбылыс барлық адамдардың басынана
өтетіндігін естен шығармау керектігі сөз болады.
10лекция. Әлеуметтік психология пәні
Қандай да бір ғылымды анықтауда оның объектісі мен пәні ашылады.
Әлеуметтік психология дегеніміз – адамдардың әрекеті мен қызметінің
заңдылықтарын, олардың әлеуметтік топтарға ену факторымен бірге осы
топтардың психологиялық сипатын зерттейтін психологияның саласы.
Д.Майерс әлеуметтік психологияға мынандай анықтама берді: Әлеуметтік
психология дегеніміз – адамдар бір-бірі туралы не ойлайды, бір-біріне қалай
әсер етеді, және қалай қарайтынын зерттейтін ғылым.
Көптеген авторлардың ойынша әлеуметтік психологияға нақты түсінік жоқ.
Әлеуметтік психологияда 3 ықпал бар.
Бірінші ықпал шеңберінде әлеумсеттік психология түсінігін әлеуметтік
көзқараас бейнелеген, және оны психиканың көптеген процесстері туралы
ғылым ретінде қарастырады. Социологтардың пікірінше әлеуметтік психология
пәні – сынып және көптеген үлкен әлеуметтік топтардың психологиясын,
дәстүрі мен әдет-ғұрыптарын зерттейтін қоғамдық психология. Басқа жағынан
қоғамдық психологияның зейін сферасында қоғамдық пікірдің қалыптасу
заңдылығы және психологиясы жатыр.
Екінші ықпалда әлеуметтік психология пәні – жеке адам деп есептейтін
психологтардың көзқарастарын бейнелеген. Бұл ықпалда көп көңілді тұлғаның
ерекше қасиеттері мен сапаларына және психологиялық типологиясына бөлген.
Сонымен қатар тұлғаның ықпалдағы әлеуметтік психологияның пәні болып өзара
қатынастар, тұлғаның топтағы әрекеті, индивидтер арасындағы қарым-қатынас
жүйесі көрсетіледі.
Үшінші ықпал әлеуметтік психологияны психиканың көптеген процестері
және топтағы тұлғаның психикасын зерттейтін ғылым ретінде қарастырады. Бұл
синтезделген ықпалдың пікірі бойынша әлеуметтік психология – кең ауқымды
проблемаларды зерттейтін және тұлғаның әлеуметтік психологиясы, қарым-
қатынастың әлеуметтік психологиясы, әлеуметтік қатынастар сияқты ғылым
болып табылады.
Әлеуметтік психология пәнін анықтауда жоғарыда айтылған идеялардан
тұратын басқа да ықпалдар бар. Олар кеңестік әлеуметтік психологтардың
Б.Д.Парыгина, В.Н.Мясищева, А.К.Улядова, т.б. жұмыстарында анық ашылған.
Болгар оқымыстысы В.Вичев әлеуметтік психология - әлеукметтік
психиканы зерттейді деп есептеді. Бұл термин астарында адамдардың тікелей
коммуникациясы кезінде қалыптасатын қоғамның функционалды, динамиканың
жүйесі деп түсіндіріледі.
Әлеуметтік психика – күрделі, динамикалы және рухани қарама-қайшы
құрылым. Он бірлік ретінде жұмыс істейді:
- көпшілік, топтық, топтар арасындағы, тұлғалар арасындағы және
тұлғалық көңіл-күйлері;
- көпшілік, топтың және индивидуалды эмоциялар
- стереотиптер және құрылымдар.
Әлеуметтік психиканың жүйе астары деп:
- қоғамдық көңіл-күй
- қоғамдық пікір
- әлеуметтік еркіндік
В.Вичев пікірінше әлеуметтік психика қоғамда бірқатар маңызды
функцияларды жүзеге ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz