Ақша айналымындағы ақшаның ролі және оларды шығару
МАЗМҰНЫ:
Кiрiспе
I. Ақша . қоғамдық қатынастары
1.1 Ақшаның тарихи даму кезеңдерi
1.2 Ақшаның мән.маңызы және қасиеттерi
1.3 Ақша қызметтерi және олардың ерекшелiктерi
II. Ақша айналымындағы ақшаның ролі және оларды шығару
2.1 Ақша айналымы туралы ұғым және оның құрылымы
2.2 Қолма.қол ақша айналысы және қолма.қол
емес ақша айналымы
2.3 ҚР Ұлттық банкiнiң айналысқа ақшалар шығаруы
Қорытынды
Қолданылған әдебиеттер
Кiрiспе
I. Ақша . қоғамдық қатынастары
1.1 Ақшаның тарихи даму кезеңдерi
1.2 Ақшаның мән.маңызы және қасиеттерi
1.3 Ақша қызметтерi және олардың ерекшелiктерi
II. Ақша айналымындағы ақшаның ролі және оларды шығару
2.1 Ақша айналымы туралы ұғым және оның құрылымы
2.2 Қолма.қол ақша айналысы және қолма.қол
емес ақша айналымы
2.3 ҚР Ұлттық банкiнiң айналысқа ақшалар шығаруы
Қорытынды
Қолданылған әдебиеттер
Ақшаларды ертеден адамзаттың пайда болуымен қатар өмiр сүрiп келедi десе де болады. Ғасырлар бойы ақша өзгерiп отырған және бүгiнде олардың жағдайы аяқталған соңғы фраза болып табылмайды.
Тауар айналысының тарихи дамуы процесiнде жалпыға бiрдей балама формасында әр алуан тауарлар болған: мал терi, қабыршақ, металл бұйымдары және т.б. Мұның барлығы тауар өндiрiсi мен тауар айналысының болуына негiзделген ақша қажеттiгiнiң себептерiн түсiндiредi.
Экономикалық категория ретiнде ақшалар өндiрiс және бөлу процесiнде адамдар арасындағы экономикалық қатынастарды бейнелейдi. Бұл жерде ақша бес түрлi қызмет атқарады: құн өлшемi, айналыс құралы, төлем құралы, қазына жинау және қорлану құралы, дүниежүзiлiк ақшалар.
Ақшаның өзiнде, сондай-ақ олардың қызметтерiнде жылдар бойы өзгерiстер болды. Егер де бұрындары сатып алу- сату процесi жалпыға бiрдей балама – алтынмен жүргiзiлсе, бұл күндерi қағаз және несие ақшалармен жүзеге асуда.
Ақша айналысының объективтi негiзi – тауар өндiрiсi мен тауар айналысы болып табқылады. Ен формасының өзгерiп отыруы, яғни тауардың ақшаға және ақшаның жаңа тауар сатып алу үшiн қолданылуы, ақшаның әрдайым қозғалыста, яғни айналыста болуына мүмкiндiк жасайды.
Жалпы ақша айналысының көлемi тауар бағаларының сомасынан әрдайым артық болады. Ақшаның қызмет көрсетуi тек сату-сатып алумен шектелмейдi.
Курстық жұмыстың тақырыбы маңызды мәселенiң бiрi ақшалар айналымындағы ақшаның ролін ашып көрсетуге бағытталып алынды. Күнi бүгiнде айналымдағы ақшаның ролi жоғары.
Курстық жұмысым екi бөлiмдi қарастыра отырып жазылды. Бiрiншi бөлiмде қоғамдық қатынастарды таратушы ретiндегi ақшаның маңыздылығын оның шығу тегiнен бастап, тарихи даму кезеңдерiне, қасиеттерi мен мән-маңызына тоқталып, атқаратын бес түрлi қызметiн ашып жаздым.
Жұмыстың екiншi бөлiмiнде ақша айналымындағы ақшаның алатын орны мен айналысқа ақшаларды шығаруды басты мәселе етiп ала отырып, ақша айналысы және ақша айналымы ұғымдарының мәнiн, айналысқа ақшаларды шығару процесiн сипаттап жазуға ұмтылдым.
Курстық жұмысты жазу кезiнде ақшалар туралы көптеген оқулықтарды, оқу құралдарын, монографияларды, яғни экономикалық әдебиеттердi пайдаландым. Мысалы, бiрнеше авторлар бiрiгiп жазған және аударған, жалпы редакциясын басқарған ғалым-экономист Сейтқасымов С. “Ақша, несие, банктер” оқулығы, сондай-ақ мерзiмді баспасөз материалдарын, әсiресе “Қаржы-қаражат” журналы жұмысты жазуыма көп септiгiн тигiздi.
Тауар айналысының тарихи дамуы процесiнде жалпыға бiрдей балама формасында әр алуан тауарлар болған: мал терi, қабыршақ, металл бұйымдары және т.б. Мұның барлығы тауар өндiрiсi мен тауар айналысының болуына негiзделген ақша қажеттiгiнiң себептерiн түсiндiредi.
Экономикалық категория ретiнде ақшалар өндiрiс және бөлу процесiнде адамдар арасындағы экономикалық қатынастарды бейнелейдi. Бұл жерде ақша бес түрлi қызмет атқарады: құн өлшемi, айналыс құралы, төлем құралы, қазына жинау және қорлану құралы, дүниежүзiлiк ақшалар.
Ақшаның өзiнде, сондай-ақ олардың қызметтерiнде жылдар бойы өзгерiстер болды. Егер де бұрындары сатып алу- сату процесi жалпыға бiрдей балама – алтынмен жүргiзiлсе, бұл күндерi қағаз және несие ақшалармен жүзеге асуда.
Ақша айналысының объективтi негiзi – тауар өндiрiсi мен тауар айналысы болып табқылады. Ен формасының өзгерiп отыруы, яғни тауардың ақшаға және ақшаның жаңа тауар сатып алу үшiн қолданылуы, ақшаның әрдайым қозғалыста, яғни айналыста болуына мүмкiндiк жасайды.
Жалпы ақша айналысының көлемi тауар бағаларының сомасынан әрдайым артық болады. Ақшаның қызмет көрсетуi тек сату-сатып алумен шектелмейдi.
Курстық жұмыстың тақырыбы маңызды мәселенiң бiрi ақшалар айналымындағы ақшаның ролін ашып көрсетуге бағытталып алынды. Күнi бүгiнде айналымдағы ақшаның ролi жоғары.
Курстық жұмысым екi бөлiмдi қарастыра отырып жазылды. Бiрiншi бөлiмде қоғамдық қатынастарды таратушы ретiндегi ақшаның маңыздылығын оның шығу тегiнен бастап, тарихи даму кезеңдерiне, қасиеттерi мен мән-маңызына тоқталып, атқаратын бес түрлi қызметiн ашып жаздым.
Жұмыстың екiншi бөлiмiнде ақша айналымындағы ақшаның алатын орны мен айналысқа ақшаларды шығаруды басты мәселе етiп ала отырып, ақша айналысы және ақша айналымы ұғымдарының мәнiн, айналысқа ақшаларды шығару процесiн сипаттап жазуға ұмтылдым.
Курстық жұмысты жазу кезiнде ақшалар туралы көптеген оқулықтарды, оқу құралдарын, монографияларды, яғни экономикалық әдебиеттердi пайдаландым. Мысалы, бiрнеше авторлар бiрiгiп жазған және аударған, жалпы редакциясын басқарған ғалым-экономист Сейтқасымов С. “Ақша, несие, банктер” оқулығы, сондай-ақ мерзiмді баспасөз материалдарын, әсiресе “Қаржы-қаражат” журналы жұмысты жазуыма көп септiгiн тигiздi.
Қолданылған әдебиеттер
1. Ақша, несие, банктер: Оқулық / Ғ.С. Сейiтқасымов. – Алматы : Экономика, 2001, - 466 б.
2. С.Б. Мақыш , Оқу құралы / “Ақша айналысы және несие” – Алматы, Қазақ университетi, - 2000ж.
3. Деньги, кредит, банки: Учебник / Под. Ред. О.И Ловрушина, Изд. 2-е, - Москва: 1999г.
4. Абрамова М.А., Александрова Л.С. / Финансы, денежные обращение и кредит. Учебние пособие – Москва , 1996г.
5. Баян Көшенова , Оқу құралы / Ақша, несие, банктер, валюта қатынастары, - Алматы: “Экономика” 2000ж.
6. Бункина М.К. / Деньги, банки, валюта, Учебные пособие – Москва, 1994 – 173 с.
7. “Қ.Р-да ұлттық валютаны енгiзу туралы” Қ.Р. Президентiнiң заң күшi бар жарлығы // 12.11.1993.
8. “Қ.Р-ның ақша жүйесi туралы” Қ.Р-ның Заңы // 13.12.1996.
9. “Валюталық реттеу туралы” Қ.Р –ның заңы // 24.12.1996.
10.Экономическая теория./ А.И. Добрынина, Л.С. Тарасевича. Саннк-Петербург 2001.
11. Аубакиров Я. А. Байжұманов Б.Б. / Экономикалық теория . Оқу құралы. – Алматы. Қазақ университетi.
1. Ақша, несие, банктер: Оқулық / Ғ.С. Сейiтқасымов. – Алматы : Экономика, 2001, - 466 б.
2. С.Б. Мақыш , Оқу құралы / “Ақша айналысы және несие” – Алматы, Қазақ университетi, - 2000ж.
3. Деньги, кредит, банки: Учебник / Под. Ред. О.И Ловрушина, Изд. 2-е, - Москва: 1999г.
4. Абрамова М.А., Александрова Л.С. / Финансы, денежные обращение и кредит. Учебние пособие – Москва , 1996г.
5. Баян Көшенова , Оқу құралы / Ақша, несие, банктер, валюта қатынастары, - Алматы: “Экономика” 2000ж.
6. Бункина М.К. / Деньги, банки, валюта, Учебные пособие – Москва, 1994 – 173 с.
7. “Қ.Р-да ұлттық валютаны енгiзу туралы” Қ.Р. Президентiнiң заң күшi бар жарлығы // 12.11.1993.
8. “Қ.Р-ның ақша жүйесi туралы” Қ.Р-ның Заңы // 13.12.1996.
9. “Валюталық реттеу туралы” Қ.Р –ның заңы // 24.12.1996.
10.Экономическая теория./ А.И. Добрынина, Л.С. Тарасевича. Саннк-Петербург 2001.
11. Аубакиров Я. А. Байжұманов Б.Б. / Экономикалық теория . Оқу құралы. – Алматы. Қазақ университетi.
МАЗМҰНЫ:
Кiрiспе
I. Ақша – қоғамдық қатынастары
1.1 Ақшаның тарихи даму кезеңдерi
1.2 Ақшаның мән-маңызы және қасиеттерi
1.3 Ақша қызметтерi және олардың ерекшелiктерi
II. Ақша айналымындағы ақшаның ролі және оларды шығару
2.1 Ақша айналымы туралы ұғым және оның құрылымы
2.2 Қолма-қол ақша айналысы және қолма-қол
емес ақша айналымы
2.3 ҚР Ұлттық банкiнiң айналысқа ақшалар шығаруы
Қорытынды
Қолданылған әдебиеттер
Кiрiспе
Ақшаларды ертеден адамзаттың пайда болуымен қатар өмiр сүрiп келедi десе
де болады. Ғасырлар бойы ақша өзгерiп отырған және бүгiнде олардың жағдайы
аяқталған соңғы фраза болып табылмайды.
Тауар айналысының тарихи дамуы процесiнде жалпыға бiрдей балама
формасында әр алуан тауарлар болған: мал терi, қабыршақ, металл бұйымдары
және т.б. Мұның барлығы тауар өндiрiсi мен тауар айналысының болуына
негiзделген ақша қажеттiгiнiң себептерiн түсiндiредi.
Экономикалық категория ретiнде ақшалар өндiрiс және бөлу процесiнде
адамдар арасындағы экономикалық қатынастарды бейнелейдi. Бұл жерде ақша бес
түрлi қызмет атқарады: құн өлшемi, айналыс құралы, төлем құралы, қазына
жинау және қорлану құралы, дүниежүзiлiк ақшалар.
Ақшаның өзiнде, сондай-ақ олардың қызметтерiнде жылдар бойы өзгерiстер
болды. Егер де бұрындары сатып алу- сату процесi жалпыға бiрдей балама –
алтынмен жүргiзiлсе, бұл күндерi қағаз және несие ақшалармен жүзеге асуда.
Ақша айналысының объективтi негiзi – тауар өндiрiсi мен тауар айналысы
болып табқылады. Ен формасының өзгерiп отыруы, яғни тауардың ақшаға және
ақшаның жаңа тауар сатып алу үшiн қолданылуы, ақшаның әрдайым қозғалыста,
яғни айналыста болуына мүмкiндiк жасайды.
Жалпы ақша айналысының көлемi тауар бағаларының сомасынан әрдайым артық
болады. Ақшаның қызмет көрсетуi тек сату-сатып алумен шектелмейдi.
Курстық жұмыстың тақырыбы маңызды мәселенiң бiрi ақшалар айналымындағы
ақшаның ролін ашып көрсетуге бағытталып алынды. Күнi бүгiнде айналымдағы
ақшаның ролi жоғары.
Курстық жұмысым екi бөлiмдi қарастыра отырып жазылды. Бiрiншi бөлiмде
қоғамдық қатынастарды таратушы ретiндегi ақшаның маңыздылығын оның шығу
тегiнен бастап, тарихи даму кезеңдерiне, қасиеттерi мен мән-маңызына
тоқталып, атқаратын бес түрлi қызметiн ашып жаздым.
Жұмыстың екiншi бөлiмiнде ақша айналымындағы ақшаның алатын орны мен
айналысқа ақшаларды шығаруды басты мәселе етiп ала отырып, ақша айналысы
және ақша айналымы ұғымдарының мәнiн, айналысқа ақшаларды шығару процесiн
сипаттап жазуға ұмтылдым.
Курстық жұмысты жазу кезiнде ақшалар туралы көптеген оқулықтарды, оқу
құралдарын, монографияларды, яғни экономикалық әдебиеттердi пайдаландым.
Мысалы, бiрнеше авторлар бiрiгiп жазған және аударған, жалпы редакциясын
басқарған ғалым-экономист Сейтқасымов С. “Ақша, несие, банктер” оқулығы,
сондай-ақ мерзiмді баспасөз материалдарын, әсiресе “Қаржы-қаражат” журналы
жұмысты жазуыма көп септiгiн тигiздi.
I. Ақша – қоғамдық қатынастарды таратушы.
1. Ақшаның тарихи даму кезеңдерi.
Ақша өте ертеде пайда болған. Ақшалар тауарлы өндiрiс өнiмi және оның
дамуының қажеттi жағдайы болып табылады. Тауар – бұл сатуға немесе
айырбастауға арналған еңбек өнiмi. Өндiрушiлердiң белгiлi бiр қоғамдық
қатынастарын тасымалдаушы бола отырып, адам еңбегiнiң өнiмi тауар формасын
қабылдайды.
Заттың тауарға айналуы ақшаның пайда болуының объективтiк алғышарты.
Әрине, кез келген зат тауар болмайды. Егер тұтыну құны (нақты еңбекпен
жасалған) өзiн сатып алушыны таппаса, ол қоғамға танылмайды, ендеше оны
дайындауға жiберiлген уақыт боñ әурешiлiк, зат тауар формасын қабылдамайды,
себебi оның қоғамға қажетi жоқ.
Әрбiр ерекше тауар тiкелей тұтыну құны ретiнде көрiнедi, оның құны
жасырын түрде болады және тек ақшаға теңестiрiлу жолымен әшкереленедi. Бiр
тауар формасының нақты қарама-қарсылықтары ретiндегi тауарлар мен ақшалар
айырбас процесiнде бiр-бiрiмен ұйғарылып, өзара бiр-бiрiне ауысады.
Алғашқы қауымдық құрылыс ыдырағаннан кейiн айырбас құнының қарапайым
немесе кездейсоқ формасы пайда болды, бұнда бiр тауардың басқа бiр тауарға
кездейсоқ айырбасы жүзеге асты (1 балта-5 құмыраға, 1 қой-1
қап бидайға және т.с.с.)
Тауарлы өндiрiс дамыған сайын кездейсоқ айырбас жүйелi бола бастады.
Құнның қарапайым формасы толық формаға өттi. Жалпы тауарлар салмағынан
жиiрек алмастырылатын бiр немесе бiрнеше тауарлар бөлiнiп шыға бастады.
Мысалы, дәндi етке, майға, жүнге және т.б. алмастыруға болатын.
Тауар өндiрiс өскен сайын тым жиi алмастрылатын тауар басға тауарлардың
бiр-бiрiне алмастырылуында қатысатын өзара айырбас құралына айналды. Жалпы
құнның баламасы ролiндегi ол бiр тауарға мықтап бекiтiлмеген болатын.
Бiртiндеп, жалпы құнның баламасы ролiн белгiлi бiр тауар иемдендi де ақшаға
айналды.
Тауар айналысының тарихи эволюциялық даму процесiнде жалпы құндың
балама немесе ресiмделген ақша формасында әр түрлi тауарлар жүрдi. Әрбiр
тауарлы-шаруашылықты құрылыс өз баламаларын ұсынды. Бiр халықтың өзiнде әр
түрлi уақытта және әр түрлi халықта бiр уақыт iшiнде түрлi-түрлi баламалар
болды.
Айталық, бақташылар тайпасының бөлiнiп шығуымен мал айырбас құралына
айналды және де оның нақты түрi жергiлiктi жердiң табиғи-климаттық
жағдайына тәуелдi болды. Жазықты, шалғынды аудандарда – жылқы, сиыр және
қой, шөл және шөлейттi аудандарда – түйе, тундрада – бұғы жалпы құндық
балама қызметiн атқарды. Малды жалпы балама ретiнде пайдаланылғаны туралы
нақты дәлелдер әр түрлi қолжазбаларда, қазба жұмыстарының нәтижелерiнде
табылған заттарда кездеседi. Латынның “пекуния” сөзi (ақша) “пекус” мал
сөзiнеí шыққан. Үндi елiнiң ақша бiрлiгi рупия “рупа” – мал сөзiнеí шыққан.
Ярослав Мудрый тұсындағы қазынашы “малшы”, ал қазына, қазына жинау орны –
“мал ұстайтын орын” деп аталды. “Капитал” сөзiнiң де пайда болуы малменен
байланысты, ескi герман тiлiнде бұл сөз меншiк иесiндегi көп мөлшерде мал
басы түрiндегi байлығын бiлдiрдi.
Солтүстiктегi елдер айырбас үшiн тауарлар арасынан терiнi пайдаланды.
Ежелгi скандинавтар көлемi жөнiнен әр түрлi тауарларды сатып, кезiнде
түлкiнiң, сусардың, бұлғынның терiсiн пайдаланды. Бұлғын терiсi Солтүстiк
Сiбiр халқында жалпы балама ролiнде жүрсе, ал құндыз терiсi – Солтүстiк
Америкада пайдаланылды. Терi ақшалар Моңғолияда, Тибетте, Памир
аудандарында кеңiнен қолданыста болды. Ежелгi Орыс елiнде сусар терiсi
терiлi ақша жүйесiнiң бiрлiгiне айналды.
Жылы мұхиттар жағалауына қоныстанған тайпалар айналыс құралы ретiнде
қабыршақ (раковиндi) ақшаларды пайдаланды. Тарихта қабыршақты алқалардың
бiрқатар аттары қалған: чангос, цимбис, бонгез, хайква және тағы басқалары.
Кеңiнен тарап үлгергенi – Каури (ақшылдау немесе қызғылттау түймедей
қабыршақ). Жiпке тiзiлген¸ шекей ретiнде олар алғашқы тұрмыстық ақшалар
қызметiн Ежелгi Үндi елiнде, Қытайда, Африканың шығыс жағалауында, Цейлон
және Филлипин аралдарында атқарды.
Қабыршақ ақшалар тауар ақшалардың iшiнде ең орнықтысы болған екен. Олар
осы күнге дейiн ешбiр өзгерiссiз жеткен.
Әлемде әр түрлi “Таңсық” ақшалар болған екен. Мысалы, Кароллиндiк
аралдар тобына жататын Яв аралында әлi күнге дейiн феялар айналыста жүр. Ол
ортасында ойығы бар тас шығыршықтар.
Юлий Цезарь өмiр сүрген тұста ақша ретiнде құлдарды пайдаланған.
Айталық, бiр құë 3 сиыр, 6 бұзау, 12 қойға теңестiрiлген.
Қолөнер мен жер iсiнiң бөлiнуiмен байланысты балама да жетiлдiрiлiп
отырды. Салмақтық қасиетi бар баламалар пайда болды: бөлiнетiн,
бiрiктiрiлетiн және бiртектiлiк. Ол көп бұзыла қоймайтын өсiмдiк өнiмдерi
май, күрiш, кофе, какао, кесек тұздар және т.б.
Жалпы балама ролiнде сонымен қатар металдар да пайдаланыла бастады:
темiр және қалайы, қорғасын және мыс, күмiс және алтын. Темiр ақшалар
Жапонияда, Африкада қолданылды. Қалайы ақшаларды рим императорлары Дионисий
Сиракузский және ортағасырлық ағылшын корольдерi шығарып отырды. Мысалы,
ақша ретiнде Ежелгi Рим мен Қытайда тұтынылды.
Металл ақшалардың артықшылығы сонда, олар бiркелкi, берiк және
бөлiнедi. Уақыт өткен сайын металдар арасынан алтын мен күмiске басты роль
берiле бастады, себебi олар жалпы балама ретiнде өте маңызды қасиеттерге
ие. әрине, металдар ақшаның бұрыннан келе жатқан формаларын бiрден шығарып
тастай алған жоқ. Ұзақ уақыт бойына металл ақшалар тауар формасын сақтады.
Атап айтқанда, темiр ақшалар ұзақ уақыт ағымында күрек, таға, кетпен, шот,
шынжыр және т.б. формасын сақтады. Мысалы, күмiс және алтын ақшалар сақина,
бiлезiк, әшекей формасында болды. Тиындардың пайда болуы ақшалардың
қалыптасуының аяқтаушы сатысы болды.
1.2. Ақшаның мән-маңызы және қасиеттерi.
Ақшалардың болуының объективтiк қажеттiлiгi тауарлы өндiрiс пен тауар
айналысының болуына байланысты. Тауар мен ақша бiр-бiрiнен ажыратып алысыз.
Ақша айналысынсыз тауар айналысы болмайды және болуы мүмкiн емес.
Бiрақ XVI ғасырдың басында утопиялық социализмнiң негiзiн қалаушы Томас
Моор өзiнiң “Жаңа Утопия аралы және мемлекеттiң үздiк құрылымы туралы алтын
кiтап” деген еңбегiнде: “Алдау, тонау, ұрлау...кiсi өлтiру заң тәртiбiмен
қатаң жазаланатынын кiм бiлмейдi, әйтсе де бұл жөнiнде алдын-ала
ескертiлмеу мүмкiндiгi бар жерде алдымен ақша құрымай, олар да жоғалмайды,
сонымен бiрге, ақшаның жоқ болып кетуiмен байланысты адамдардың
алаңдаушылығы да, қайғысы да, қиыншылықтары да және ұйқысыз түндерi де
ұмытылар едi. Егер айналыстан ақшаны алып тастаса, онда тiптi ақша
қажеттiлiгiнен туған кедейлiктiң өзi де жойылар едi”.
XIX ғ. социал-утопистерi – Прудон, Оуэн, Грей және басқалар ақшаға
терiс көçқараста болды. Прудон тауар өндiрiсiн сақтай отырып, ақшаны жоюдың
жобасын ұсынды және оны дәлелдемек болды да.
Мұндай ойлар Ресейде де айтылды. Қазан төңкерiсiнен кейiн, азамат
соғысы жылдарында ақшаның құнсыздануы байқала бастаған кезде ақшаны жою
сәтi келедi, яғни тарихтың өзi осыған алып келедi деген тұжырымдар пайда
бола бастады. Керек десеңiз ауыл шаруашылық өнiмдерiн тiкелей айырбастауды
ұйымдастыруға тырысты. Шындығында, оның бәрi сәтсiз аяқталды. С.Г.
Струмулин ақшаның орнына еңбек бiрлiктерi – тредаларды, ал ағылшын
экономисi Смит Фальтнер энергетикалық бiрлiктердi – энедаларды пайдалануды
ұсынды.
Осыған байланысты К.Маркс былай дейдi: ақшаларды жоя отырып, бiз
қоғамдық дамудың ең жоғары сатысында (коммунизмде) болуымыз мүмкiн немесе
ең төменгi сатыға (алғашқы қауымдық құрылысқа) қайта оралар едiк. Қанша
дегенмен де коммунизм – ол қиял, ендеше ақша бұрында болған, олар қазiр де
бар және болашақта да бола бередi.
Ақша тауардан дами отырып, тауар болып қала бередi, бiрақ тауар ерекше
жалпылама балама.
Ақша – жалпыға бiрдей балама, ерекше тауар, онымен барлық басқа
тауарлардың құны бейнеленедi және оның делдал ретiнде қатысуымен тауар
өндiрушiлер арасында еңбек өнiмдерiнiң айырбасы үздiксiз жасала бередi.
Жалпыға бiрдей балама ролi тарихи түрде алтынға бекiтiлген. Алтынның
басқа барлық тауарлардың құнын бейнелеу қасиетi, оның табиғи қасиетi емес.
К.Маркс айтқандай: “Табиғат ақшаны жасамайды, алтынға бұл қасиеттi қоғам
берген”.
Алтын жалпыға бiрдей балама ролiн орындау үшiн ең бiр лайық тауар болып
қалып отыр. Бiрiншiден, ол ерекше табиғи сапаға ие: бөлiнуi оңай, әдемi,
бұзылмайды, тот баспайды, тек қана “патша араñында” (23 тұзды және 13
азот қышқылында) еридi. Екiншiден, ең бастысы алтын жоғары құнға ие. Қанша
дегенмен оның қорының аз болуы, алтынды өндiруге кететiн еңбек шығындарының
өте жоғары болуына әкелiп соқтырады. Алтынды тұтыну жылдан-жылға өсуде. Ол
әр түрлi салаларда пайдаланылады – электроникадан бастап зергерлiк iстерге
дейiн, бiрде өте жұқа қалыңдықпен, бiрде балқытылған құймалар түрiнде
кездеседi. XX ғасырда 60 мың тоннадан астам алтын өндiрiлдi, соның iшiнде
30 мың тоннаға жуығы – екiншi дүниежүзiлiк соғыстан кейiн өндiрiлген.
Ресей XIX ғасырдың 20-жылдарында алтын өндiруден бiрiншi орында болды.
Өткен ғасырдың 40-жылдарында оның дүниежүзiлiк алтын өндiрiсiндегi үлесi
40%-ды құрады[1].
Алтын өндiру қиын және капиталды көп қажет етедi. Сонымен, 1 кг алтын
алу үшiн 3000 метр орта тереңдiктi тау қыртыстарының 100 тоннасын қайта
өңдеуi қажет.
Алтынды ең көп өндiретiн Оңтiстiк Африка Республикасында (ОАР) алтын
өндiрушiлердiң еңбек ету жағдайы құлдардың өмiрi сияқты: олар 40oС жоғары
температурада терең жер астында жұмыс жасайды. Мұнан бұрын ОАР-да әлемдiк
алтын өндiрiсiнiң 23-i өндiрiлсе, ал қазiр 13-i ғана өндiрiледi.
Алтынды өндiру дүние жүзiнде апатты түрде құлдырауда.
Қазақстанда 150-ден астам кен орындары бар. Соның iшiнде 60-ы жұмыс
iстеп тұр.
Алтын тек қана алтын-валюта резервтерiн қана құрамайды, сонымен бiрге
электронды-есептегiш және компьютерлiк техникаларды, түнгi механикалық
аспаптарды, синтетикалық талшықтарды жасау үшiн де қолданылады.
Жасанды алтынды ойлап табу сұрақтары әркез адамзатты толғандырды.
Бұныменен ежелгi уақыттарда Аль-химиктер еңбектендi. Ежелгi Египетте жалған
алтын құймалары табылған. Бiздiң ғалымдар ұзақ уақыт iздену мен сынақтар
жүргiзулерi нәтижесiнде нағыз алтынды мынадай құрамда алды: палладий - 65%,
индий - 35 %. Электр кедергiсi алтынның техникалық құймасына жақын. Жаңа
құйма қаттылығы алтыннан алты есе асып түседi.
Құрамын өзгерте отырып (палладий - 55%, индий - 45%) червондық алтын[2]
алынды, бiрақ мұндай алтынды жасау бұл процестiң тиiмдiлiгiн көрсетпедi.
Қазiргi ядерлiк физика атомдардан күкiрт және сынаптан алтын атомдарын
алуға мүмкiндiк бердi. Бiрақ жасанды алтынды жасау мүмкiндiгi бұл процестi
тиiмдi етпейдi. Мұндай алтынның өзiндiк құны өте жоғары және бұл жолмен
алынған металл табиғи алтынменен өзiнiң бағасының төмен болуына байланысты
нарықта бәсекеге түсе алмайды. Сонымен қатар, жасанды алтын өнерк¸сiпте,
тiс салуда және зергерлiк бұйымдарды жасауда пайдаланылады, бiрақ еш
уақытта ол жалпыға бiрдей балама ретiнде бола алмайды. “Ақша – зат емес, ол
қоғамдық қатынас”[3].
Олар шындығында қоғамдық қатынастарды тудырушылар болып келедi. Бұл
дегенiмiз, қоғамнан бөлiнген адамдар үшiн ақшаның керек еместiгiн
бiлдiредi. Робинзон Крузоқа да олардың қажетi болмады. Батып кеткен кемеден
құтқарылып қалған барлық заттар оның кәдесiне жарады да, тек ақша қана
өзiнiң барлық құндылығын жоғалтты.
Ақшалар - өндiру мен бөлу процесiнде адамадар арасындағы белгiлi бiр
экономикалық қатынастарды көрсететiн тарихи дамып келе жатқан экономикалық
категория. Экономикалық категория ретiнде ақшаның мәнi бiрлескен 3
қасиетiнен көрiнiс бередi.
-жалпыға бiрдей тiкелей айырбасталу;
-айырбас құнының дербес формасы;
-еңбектiң сыртқы заттық өлшемi.
Ақшаны жалпыға бiрдей тiкелей айырбасталу формасында қолдану дегенiмiз
ақшаны кез келген материалдық құндылықтарға айырбастау мүмкiншiлiгiн
бiлдiредi. Социализм жағдайында кәсiпорындар, жер, орман, жер асты қазба
байлықтары сатылмайтын және сатып алынбайтын. Қазiргi уақытта жекешелендiру
және меншiктi мемлекет иелiгiнен алу процестерiнiң жүруiмен байланысты,
жалпыға бiрдей тiкелей айырбастау формасында ақшаны пайдаланудың көлемi
едәуiр кеңiдi.
Ақшаның айырбас құнының дербес нысаны ретiнде қолдану тауарды тiкелей
өткiзумен байланысты емес. Ақшаны бұл формада қолдану жағдайлары – несие
беру, бюджеттiң кiрiстерiн, қарыздық берешектердi өтеу, мемлекеттiк
бюджеттiң кiрiстерiн алыптастыру, өндiрiстiк және өндiрiстiк емес
шығындарды қаржыландыру, ұлттық банктiң несиелiк ресурстарды басқа
банктерге сатуы және т.б.
Еңбектiң сыртқы заттық өлшемi тауарды өндiруге жұмсалған еңбектiң,
олардың ақша көмегiмен өлшенуi мүмкiн құнын анықтау арқылы көрiнедi.
Ғалым-экономистердiң арасында алтынның ақшалай тауар ретiндегi ролi
туралы әр түрлi көзқарас бар. Бiреулер алтынның демонетизациялануы
аяқталып, ол жалпыға бiрдей балама және ақша қызметтерiн атқару ролiн
орындауды толығымен тоқтатты дейдi. Құнның ақшалай формасынан жалпылама
немесе жайылыңқы формасына қайтып келдi. Несие ақшалар жалпыға бiрдей
балама ретiнде жүрдi. Алтын, ақшаның классикалық қызметтерiн атқаруды
жалғастыруда дейдi екiншi бiреулер. Ал, ендi үшiншi бiреулер, алтынның
жартылай демонетизациялануы жалғасуда және ол жалпыға бiрдей балама ролiн
орындаушы, ерекше тауар ретiндегi өзiнiң қасиеттерiн сақтап қалды дейдi.
Жекелеген елдердiң iшiнде алтын айналысы жоқ. Төлем, айналыс және
қорлану құралы болып, алтын белгiлерi – (қағаздай белгiлерi) қағаз және
несие ақшалар қызмет атқарады. Бiрақ та алтын дүниежүзiлiк ақша болып қалып
отыр десек, онда ол жалпыға бiрдей баламаны бiлдiредi.
1.3.Ақша қызметтерi және олардың ерекшелiктерi.
Ақшаның әрбiр қызметi ақшаның тауар айырбастау процесiнен туындайтын,
тауар өндiрушiлердiң өзара байланысының формасы ретiндегi әлеуметтiк-
экономикалық маңызының белгiлi бiр жағын мiнездейдi. Ақша бес түрлi
қызметтер атқарады: құн өлшемi, айналыс құралы, төлем құралы, қор және
қазына жинау құралы, дүниежүзiлiк ақша.
Ақша құн өлшемi ретiнде. Құнның өлшем қызметi тауар өндiрiсi
жағдайында туындайды. Бұл ақшаның барлық тауарлар құнының өлшемi ретiндегi
қабiлеттiлiгiн бiлдiредi, бағаны анықтауда делдал қызметiн атқарады. Құн
өлшемi болып тек қана өзiнiң құны бар тауар жүре алады. Мұндай тауар деп
өндiруiне қоғамдық еңбек жұмсалған, құнды құрайтын алтын саналады. Яғни,
бұл мiндеттi толық құнды ақшалар (алтын) орындайды. Тауардың құнын өлшеу
оны ақшаға айырбастағанға дейiн жүзеге асырылады, ендеше құнның тауар
формасы түрiнен ақша формасына айналдыру үшiн тауар бағасын тағайындау
жеткiлiктi. Тауарды өлшеу үшiн қолма-қол ақшаның болуының қажетi жоқ,
себебi еңбек өнiмiн теңестiру ойша жүзеге асырылады.
Ақшамен көрсетiлетiн тауар құны оның бағасы болып табылады. Толық
құнды ақшалар айналысы жағдайында алтын теңдессiз. Ақшалардың өздерiнiң
бағасы жоқ, олар баға орнына тұтыну қабiлетiне ие және ол оның көп
мөлшердегi тауарларды сатып алуымен көрiнедi.
Тауар бағасын анықтау үшiн баға көлемi өте қажет. Ақшалардың өз-өзiне
қатынасы оның көлемiн (масштабын) көрсетедi. Металл ақшалар айналысында
мемлекет заңды түрде баға көлемiн (ақша бiрлiгiне бекiтiлген металдың
салмақ мөлшерi) белгiлеп отырды. Тиын ақшаларда алғашқыда оның салмақ
құрамы мен баға масштабы те болды.
Ақшаның құн өлшемi қызметi мен баға мастштабы арасында елеулi
айырмашылықтар бар. Құн өлшемi – бұл ақшаның мемлекетке тәуелсiз
экономикалық қызметi. Ол құн заңымен сипатталады.
Баға масштабы заңды сипатта, ол мемлекетке тәуелдi және тауар бағасын
көрсетуге қызмет етедi. Алғашқыда баға масштабы алтынның ресми бағасы
негiзiнде тағайындалып отырды. Америка Құрама Штатында қазынашылығының
анықтауы бойынша тройцк унциясы (31,1 грамм) 35 долларға тең. Ол 1971 және
1973 жылдардағы доллардың девальвациялануына дейiн сақталып, 1980 жылдың
қаңтарында 850 долларға дейiн жеттi.
Арнайы баға масштабы алтын құны мен оның мемлекеттiк тұрақты бағасының
арасы алшақ болып кетуiне байланысты өзiнiң экономикалық мағынасын
жоғалтты.
Жамайка валюта реформасының (1976-1978 ж.ж.) нәтижесiнде арнайы алтын
бағасы мен алтын паритетi жойылды. құн өлшеу қызметi нарықтық баға мастабы
негiзiнде орындалады.
Қазiргi уақытта алтын тауарға тiкелей айырбасталмайды және бағалар
алтынмен көрсетiлмейдi. Алтынды айналыстан қазынаға қарай ығыстырып қою
жағдайында ақшалы тауар (алтын) тiкелей салмағына емес, алтын нарығындағы
несие ақшалармен операциялар жүргiзуге қарсы тұрады. Осыдан алтын қағаз
және несие ақшалардың құнын өлшеу ретiнде көрiнедi. Несие ақшалар тауардың
құнын өлшемейдi, өлшенген құнды көрсетедi, өйткенi өзiнiң құны жоқ.
Сонымен алтын белгiлерiнiң, яғни толық құнды емес және қағаз
ақшалардың пайда болуы, ақша формаларының олардың алтындық мазмұнынан
ажырауына алып келдi.
Ақша айналыс құралы ретiнде. Айналыс құралы қызметiнде ақша тауар
өткiзудегi делдал болып табылады. Тауарларды бiр қолдан екiншi қолға өткiзе
отырып, оларды әрдайымда айналыс өрiсiнен итерiп, тауарларды тұтынушыларға
жеткiзе отырып, ақша үздiксiз қозғалыста болады.
Ақша делдал ролiн атқаратын тауар айналысында сатып алу-сату актiлерi
дараланып, өз бетiнше жүредi, уақыт пен кеңiстiкте бiр-бiрiне сәйкес
келмейдi. Сатушы өз тауарын сатып, басқа тауарды сатып алу үшiн ақшасын
жаратуға асықпайды. Ол бiр рынокта тауарын сатып, басқасынан өзiне қажет
тауарды сатып ала алады. Ақшаның көмегiмен уақыт пен кеңiстiктегi
сәйкеспеушiлiк те болмайды.
Өз құнына өте отырып айналыстан кететiн тауарлардан ақшаның
айырмашылығы сол, ол сатып алу-сату процесiн қамтамасыз ете отырып, айналыс
құралы ретiнде әрқашанда айналыста болады.
Бiздерде ақша айналыс құралы қызметiн негiзiнен мемлекеттiк,
кооперативтiк, коммерциялық саудада тұрғындардың тауарларды сатып алуы
кезiнде орындайды. Шет елдерде мұндай шектеулер жоқ. Онда фирмалар мен
корпорациялардың және т.б. қолма-қол ашамен есептесуiне тиым салынбаған.
Айналыс құралы ретiнде ақша қызметтерiнiң ерекшелiктерi мыналар:
-тауар мен ақшаның қарама-қарсы қозғалысы;
-оны идеалды емес, нақты (қолма-қол) ақшалар орындайды;
-ақшаның бұл қызметiнде тауарларды айырбастау өте тез орындалатын
болғандықтан, оны нағыз ақшалар (алтын) емес, оны ауыстырушылар – ақша
белгiлерi орындайды.
Бiрақ бұл, несие және қағаз ақшалар ақшалы тауармен (алтын) байланысты
емес деген сөз емес. Бұл байланыс несие ақшалардың алтын нарығында жасырын
айналыс болуымен түсiндiрiледi.
Ақша айналыс құралы қызметiн атқаратын болғандықтан, айналыс
қажеттiлiгi олардың саны ткiзiлуге тиiс тауарлардың бағасы мен салмағы
негiзiнде, яғни өткiзiлуi тиiс тауарлар бағасының сомасымен анықталады.
Қанша дегенмен бiр ақша бiрлiгi несие тауар мәмiлелерiне қызмет ететiн
болғандықтан, ақша айналысы қанша көп болса, айналыс үшiн олардың қажеттi
саны сонша аз болады.
Егер ақшаның айналыстағы салмағы тауар салмағынан көп болса, онда бұл
олардың құнсыздануына, яғни инфляцияға алып келедi.
Ақша төлем құралы ретiнде. Тауар айналысы ақшаның қозғалысымен
байланысты. Ақшалар құнның ерiктi формасын бiлдiредi. Олар өткiзу процесiн
өздерi аяқтайды. Ақшаның қозғалысы тауардың қозғалысынан бұрын немесе кеш
жүруi мүмкiн.
Егер тауар мен ақшаның қарсы қозғалысы болмаса, яғни тауар әуелi сатып
алынып, ақысын кейiнге төлейтiндей етiп қалдырылса, онда бұл жағдайда ақша
төлем құралы қызметiн атқарады.
Ақша төлем құралы ретiнде тек тауар айналысын ғана емес, сонымен бiрге
қаржылық және несиелiк қатынастарды қамтамасыз етедi. Барлық ақша
төлемдерiн келесi түрде топтауға болады:
-тауарлар мен қызметтердi төлеудегi төлем мiндеттемелерi;
-еңбектi төлеудегi мiндеттемелер;
-мемлекетке байланысты қаржы мiндеттемелерi;
-банк қарыздары, мемлекеттiк, тұтыну несиелерi бойынша қарыз
мiндеттемелерi;
-сақтандыру мiндеттемелерi;
-әкiмшiлiктiк-соттық сипаттағы мiндеттемелер.
Ақшалар төлем құралы ретiнде айналыс құралы ретiндегi ақшалардан
ерекшеленедi. Бұл қызметiнде ақшалар тауарлар айырбасына қатыспайды, тек
сатып алу-сатуды аяқтайды. Сатып алушы тауарды несиеге ала отырып, сатушыға
ақша берудiң орнына жазбаша қарыз мiндеттемесiн жазып бередi. Осы борыш
өтелгенде ақша төлем құралы ретiнде жүредi.
Төлем құралы қызметiн толық құны жоқ, қарапайым нақты ақшалар
орындайды. Егер тауарлар несиеге сатылса, қолма-қол ақша қажет емес. Ол
ақша қаражаттарының айналымына деген қажеттiлiктi азайтады. Бiрақ төлем
мерзiмi жеткенде борышты өтеу үшiн айналымға деген қажеттiлiк ұлғаяды.
Айналысқа қажеттi ақша мөлшерi өзара төлемдердi өтеу сомасына азаяды. Егер
қандай да бiр бөлiмде, борыш мiндеттемесi бойынша төлем өз уақытында
түспейтiн болса, онда бұл өзiмен бiрге басқа да төлемсiздiк тiзбесiн
туғызады (қарыз бойынша мерзiмi өткен берешек, бюджеттiк төлемдер, жалақы
бойынша және т.б.).
Ақша – қорлану және қазына жинау құралы ретiнде. Ақшаның төлем және
айналыс құралы қызметтерi ақшалай қорлардың құрылуын талап етедi. Ақшаның
қорлануының қажеттiгi Т-А-Т айналымының екi актiлерге Т-А және А-Т
айырылуымен байланысты.
Капиталистiк қоғамдық формацияға дейiнгiлер үшiн байлықты “таза
қазына” формасында жинақтау, яғни ақшаның қарапайым қорлануы тән келедi.
Бұл экономикалық дамуға ешқандай да ықпал еткен жоқ, себебi олар шын
мәнiсiнде айналыстан тыс жатқан ақшалар болды. Капитализм тұсында бұл
қазыналар несиелiк жүйе және қор биржалары арқылы пайда әкелетiн капиталға
(өнеркәсiптiк немесе сауда) айналады. Қазына жинау қызметiнiң қажеттiгi
тауар өндiрiсiмен байланысты болды. Айналым капиталын немесе тұтыну
заттарын алу үшiн ең бастысы ақшаны жинау қажет.
Әрбiр тауар жеке қажеттiлiктi анықтайды және жалпы байлықты
бiлдiрмейдi. Толық құнды ақшалар (алтын) материалдандырылған құн ретiнде
байлықтың жалпы өкiлi болып табылады. Демек, қазына жинау құралы қызметiн
тек қана толық құнды және нақты ақшалар орындауы мүмкiн. Қазыналарды
қорландыру алтын тиындар мен алтын құймаларды жинақтау түрiнде жүзеге
асады.
Металл ақшалар айналысы тұсында қазына жинау тек қана ақша айналысын
реттеушi ролiн атқарған болатын. Өндiрiстiң және тауар айналысының кеңеюi
барысында металл ақшалар қазынадан айналысқа шығып отырды немесе керiсiнше.
Қазiргi жағдайда қазына жинау қызметi айналыстағы ақша салмағын
реттегiш ролiн атқармайды. Қазына тек қана мемлекеттiң сақтандыру қоры
ретiнде болады. Алтын резервтерi мемлекетке экономикалық тәуелдiлiктiң
болуына кепiлдеме бередi. 1998 жлдың 1 қаңтарында Қазақстан Республикасы
Ұлттық банкiндегi монетарлық алтынның қалдығы 41781,1 млн. теңгенi құрады.
Несиелiк және қағаз ақшалар қазынаны құрау қызметiн атқара алмайды,
себебi олардың өздерiнiң құны жоқ. Бiрақ та осы қызмет негiзiнде олар
қорлану қызметiн жүзеге асырады.
Ақша айналыс саласынан уақытша шығып қалғаннан кейiн олар қорлана
бастайды. Қорлану қызметiнде ақша өзiнiң құнын сол формада сақтай отырып,
олар кез келген уақытта айналысқа төлем немесе немесе айналым құралы
ретiнде түсе алады. Шынында бұл елдегi ақша айналысының тұрақтылығы
жағдайында, яғни инфляцияның болмауына байланысты ғана мүмкiн.
Тауар өндiрiсi жағдайында қорлану екi формада жүредi:
-кәсiпорындар мен ұйымдардың есеп айырысу және депозиттiк шоттарындағы
ақшалай қаражат қалдығы түрiнде ұжымдық қорлану;
-банктердегi салымдар, мемлекеттiк облигациялар.
Несиелiк механизмнiң арқасында кәсiпорындар мен халықтың ақшалары
банктен берiлетiн қарыздар түрiнде қайтадан айналыс процесiне түседi.
Сөйтiп, ақшалар бұл қызметiнде ұлттық табысты қалыптасу, бөлу және қайта
бөлу процесiне дәнекер болады.
Дүниежүзiлiк ақша қызметi. Тауар шаруашылығының кеңеюi, шаруашылық
байланыстардың интернационалдануы, дүниежүзiлiк нарықтың пайда болуы
дүниежүзiлiк ақшалар қызметiнiң пайда болуына себеп болды. Дүниежүзiлiк
ақшалар интернационалдық құн өлшемi, халықаралық төлем және сатып алу
құралы ретiнде қызмет етедi.
Бұл қызметтi бастапқыда толық құнды ақшалар (алтын), ал кейiнiрек
нағыз ақшалар (шетел валютасы) атқарды. 1867 жылы Париж келiсмi
дүниежүзiлiк ақша қызметiн алтынға балап бекiттi.
Егер де елдiң iшiнде ақша ұлттық ақша бiрлiктерi формасында қызмет
етiп жүрер болса, ал одан тысқары жерде К.Маркстiң айтуынша: “ақшалар
өзiнiң ұлттық киiмдерiн шешiп, бастапқы қымбат металл формасын киедi”, яғни
жалпыға бiрдей балама формасына өтедi.
Бреттон-Вудстағы (1944 ж.) мемлекетаралық келiсiмге келу, доллар мен
фунт-стерлингке резервтiк валюталар мәртебесiн бердi. Кейiннен дүниежүзiлiк
ақшалардың жаңа формалары: СДР – арнайы қарыз алу құқығы; ЭКЮ – еуропалық
есепке алу бiрлiгi пайда болды. Ал 1999 жылдың 1 қаңтарынан бастап Еуропаға
ынтымақтастық елдердiң ортақ ақша бiрлiгi “еуро” айналысқа шықты.
II. Ақша айналымындағы ақшаның ролі және оларды шығару
2.1. Ақша айналымы туралы ұғым және оның құрылымы
Көптеген шетел басылымдарында ақша айналымы деген ұғым кездеспейдi. 90-
жылдардың орта шенiне дейiн ТМД-ға мүше елдердiң басылымдарында "ақша
айналымы" және "ақша айналысы" деген ұғымдарға анықтама берiлiп, олар бiр-
бiрiнен дәл ажыратылды. Ақша айналымы деп тек қолма-қол ақша мен қолма-қол
емес ақшаның қозғаласын бiлдiретiн кең ұғым айтылды. Экономиканың әр үлгiсi
бұл ұғымдардың мәнi мен құрылымын өзгертпей кейбiр ерекшелiктер енгiздi.
Жоспарлы-орталықтанған экономика жағдайында ақша айналымының
ерекшелiктерi:
❖ қолма-қол ақша да, қолма-қол емес ақша да кәсiпорындардың
шығаратын өнiмдерiн алдын-ала бөлуге қызмет атқаратын. Барлық
қоғамдық өнiм өндiрiс құралдары және тұтыну заттары (өнiмдер мен
қызмет көрсету) ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кiрiспе
I. Ақша – қоғамдық қатынастары
1.1 Ақшаның тарихи даму кезеңдерi
1.2 Ақшаның мән-маңызы және қасиеттерi
1.3 Ақша қызметтерi және олардың ерекшелiктерi
II. Ақша айналымындағы ақшаның ролі және оларды шығару
2.1 Ақша айналымы туралы ұғым және оның құрылымы
2.2 Қолма-қол ақша айналысы және қолма-қол
емес ақша айналымы
2.3 ҚР Ұлттық банкiнiң айналысқа ақшалар шығаруы
Қорытынды
Қолданылған әдебиеттер
Кiрiспе
Ақшаларды ертеден адамзаттың пайда болуымен қатар өмiр сүрiп келедi десе
де болады. Ғасырлар бойы ақша өзгерiп отырған және бүгiнде олардың жағдайы
аяқталған соңғы фраза болып табылмайды.
Тауар айналысының тарихи дамуы процесiнде жалпыға бiрдей балама
формасында әр алуан тауарлар болған: мал терi, қабыршақ, металл бұйымдары
және т.б. Мұның барлығы тауар өндiрiсi мен тауар айналысының болуына
негiзделген ақша қажеттiгiнiң себептерiн түсiндiредi.
Экономикалық категория ретiнде ақшалар өндiрiс және бөлу процесiнде
адамдар арасындағы экономикалық қатынастарды бейнелейдi. Бұл жерде ақша бес
түрлi қызмет атқарады: құн өлшемi, айналыс құралы, төлем құралы, қазына
жинау және қорлану құралы, дүниежүзiлiк ақшалар.
Ақшаның өзiнде, сондай-ақ олардың қызметтерiнде жылдар бойы өзгерiстер
болды. Егер де бұрындары сатып алу- сату процесi жалпыға бiрдей балама –
алтынмен жүргiзiлсе, бұл күндерi қағаз және несие ақшалармен жүзеге асуда.
Ақша айналысының объективтi негiзi – тауар өндiрiсi мен тауар айналысы
болып табқылады. Ен формасының өзгерiп отыруы, яғни тауардың ақшаға және
ақшаның жаңа тауар сатып алу үшiн қолданылуы, ақшаның әрдайым қозғалыста,
яғни айналыста болуына мүмкiндiк жасайды.
Жалпы ақша айналысының көлемi тауар бағаларының сомасынан әрдайым артық
болады. Ақшаның қызмет көрсетуi тек сату-сатып алумен шектелмейдi.
Курстық жұмыстың тақырыбы маңызды мәселенiң бiрi ақшалар айналымындағы
ақшаның ролін ашып көрсетуге бағытталып алынды. Күнi бүгiнде айналымдағы
ақшаның ролi жоғары.
Курстық жұмысым екi бөлiмдi қарастыра отырып жазылды. Бiрiншi бөлiмде
қоғамдық қатынастарды таратушы ретiндегi ақшаның маңыздылығын оның шығу
тегiнен бастап, тарихи даму кезеңдерiне, қасиеттерi мен мән-маңызына
тоқталып, атқаратын бес түрлi қызметiн ашып жаздым.
Жұмыстың екiншi бөлiмiнде ақша айналымындағы ақшаның алатын орны мен
айналысқа ақшаларды шығаруды басты мәселе етiп ала отырып, ақша айналысы
және ақша айналымы ұғымдарының мәнiн, айналысқа ақшаларды шығару процесiн
сипаттап жазуға ұмтылдым.
Курстық жұмысты жазу кезiнде ақшалар туралы көптеген оқулықтарды, оқу
құралдарын, монографияларды, яғни экономикалық әдебиеттердi пайдаландым.
Мысалы, бiрнеше авторлар бiрiгiп жазған және аударған, жалпы редакциясын
басқарған ғалым-экономист Сейтқасымов С. “Ақша, несие, банктер” оқулығы,
сондай-ақ мерзiмді баспасөз материалдарын, әсiресе “Қаржы-қаражат” журналы
жұмысты жазуыма көп септiгiн тигiздi.
I. Ақша – қоғамдық қатынастарды таратушы.
1. Ақшаның тарихи даму кезеңдерi.
Ақша өте ертеде пайда болған. Ақшалар тауарлы өндiрiс өнiмi және оның
дамуының қажеттi жағдайы болып табылады. Тауар – бұл сатуға немесе
айырбастауға арналған еңбек өнiмi. Өндiрушiлердiң белгiлi бiр қоғамдық
қатынастарын тасымалдаушы бола отырып, адам еңбегiнiң өнiмi тауар формасын
қабылдайды.
Заттың тауарға айналуы ақшаның пайда болуының объективтiк алғышарты.
Әрине, кез келген зат тауар болмайды. Егер тұтыну құны (нақты еңбекпен
жасалған) өзiн сатып алушыны таппаса, ол қоғамға танылмайды, ендеше оны
дайындауға жiберiлген уақыт боñ әурешiлiк, зат тауар формасын қабылдамайды,
себебi оның қоғамға қажетi жоқ.
Әрбiр ерекше тауар тiкелей тұтыну құны ретiнде көрiнедi, оның құны
жасырын түрде болады және тек ақшаға теңестiрiлу жолымен әшкереленедi. Бiр
тауар формасының нақты қарама-қарсылықтары ретiндегi тауарлар мен ақшалар
айырбас процесiнде бiр-бiрiмен ұйғарылып, өзара бiр-бiрiне ауысады.
Алғашқы қауымдық құрылыс ыдырағаннан кейiн айырбас құнының қарапайым
немесе кездейсоқ формасы пайда болды, бұнда бiр тауардың басқа бiр тауарға
кездейсоқ айырбасы жүзеге асты (1 балта-5 құмыраға, 1 қой-1
қап бидайға және т.с.с.)
Тауарлы өндiрiс дамыған сайын кездейсоқ айырбас жүйелi бола бастады.
Құнның қарапайым формасы толық формаға өттi. Жалпы тауарлар салмағынан
жиiрек алмастырылатын бiр немесе бiрнеше тауарлар бөлiнiп шыға бастады.
Мысалы, дәндi етке, майға, жүнге және т.б. алмастыруға болатын.
Тауар өндiрiс өскен сайын тым жиi алмастрылатын тауар басға тауарлардың
бiр-бiрiне алмастырылуында қатысатын өзара айырбас құралына айналды. Жалпы
құнның баламасы ролiндегi ол бiр тауарға мықтап бекiтiлмеген болатын.
Бiртiндеп, жалпы құнның баламасы ролiн белгiлi бiр тауар иемдендi де ақшаға
айналды.
Тауар айналысының тарихи эволюциялық даму процесiнде жалпы құндың
балама немесе ресiмделген ақша формасында әр түрлi тауарлар жүрдi. Әрбiр
тауарлы-шаруашылықты құрылыс өз баламаларын ұсынды. Бiр халықтың өзiнде әр
түрлi уақытта және әр түрлi халықта бiр уақыт iшiнде түрлi-түрлi баламалар
болды.
Айталық, бақташылар тайпасының бөлiнiп шығуымен мал айырбас құралына
айналды және де оның нақты түрi жергiлiктi жердiң табиғи-климаттық
жағдайына тәуелдi болды. Жазықты, шалғынды аудандарда – жылқы, сиыр және
қой, шөл және шөлейттi аудандарда – түйе, тундрада – бұғы жалпы құндық
балама қызметiн атқарды. Малды жалпы балама ретiнде пайдаланылғаны туралы
нақты дәлелдер әр түрлi қолжазбаларда, қазба жұмыстарының нәтижелерiнде
табылған заттарда кездеседi. Латынның “пекуния” сөзi (ақша) “пекус” мал
сөзiнеí шыққан. Үндi елiнiң ақша бiрлiгi рупия “рупа” – мал сөзiнеí шыққан.
Ярослав Мудрый тұсындағы қазынашы “малшы”, ал қазына, қазына жинау орны –
“мал ұстайтын орын” деп аталды. “Капитал” сөзiнiң де пайда болуы малменен
байланысты, ескi герман тiлiнде бұл сөз меншiк иесiндегi көп мөлшерде мал
басы түрiндегi байлығын бiлдiрдi.
Солтүстiктегi елдер айырбас үшiн тауарлар арасынан терiнi пайдаланды.
Ежелгi скандинавтар көлемi жөнiнен әр түрлi тауарларды сатып, кезiнде
түлкiнiң, сусардың, бұлғынның терiсiн пайдаланды. Бұлғын терiсi Солтүстiк
Сiбiр халқында жалпы балама ролiнде жүрсе, ал құндыз терiсi – Солтүстiк
Америкада пайдаланылды. Терi ақшалар Моңғолияда, Тибетте, Памир
аудандарында кеңiнен қолданыста болды. Ежелгi Орыс елiнде сусар терiсi
терiлi ақша жүйесiнiң бiрлiгiне айналды.
Жылы мұхиттар жағалауына қоныстанған тайпалар айналыс құралы ретiнде
қабыршақ (раковиндi) ақшаларды пайдаланды. Тарихта қабыршақты алқалардың
бiрқатар аттары қалған: чангос, цимбис, бонгез, хайква және тағы басқалары.
Кеңiнен тарап үлгергенi – Каури (ақшылдау немесе қызғылттау түймедей
қабыршақ). Жiпке тiзiлген¸ шекей ретiнде олар алғашқы тұрмыстық ақшалар
қызметiн Ежелгi Үндi елiнде, Қытайда, Африканың шығыс жағалауында, Цейлон
және Филлипин аралдарында атқарды.
Қабыршақ ақшалар тауар ақшалардың iшiнде ең орнықтысы болған екен. Олар
осы күнге дейiн ешбiр өзгерiссiз жеткен.
Әлемде әр түрлi “Таңсық” ақшалар болған екен. Мысалы, Кароллиндiк
аралдар тобына жататын Яв аралында әлi күнге дейiн феялар айналыста жүр. Ол
ортасында ойығы бар тас шығыршықтар.
Юлий Цезарь өмiр сүрген тұста ақша ретiнде құлдарды пайдаланған.
Айталық, бiр құë 3 сиыр, 6 бұзау, 12 қойға теңестiрiлген.
Қолөнер мен жер iсiнiң бөлiнуiмен байланысты балама да жетiлдiрiлiп
отырды. Салмақтық қасиетi бар баламалар пайда болды: бөлiнетiн,
бiрiктiрiлетiн және бiртектiлiк. Ол көп бұзыла қоймайтын өсiмдiк өнiмдерi
май, күрiш, кофе, какао, кесек тұздар және т.б.
Жалпы балама ролiнде сонымен қатар металдар да пайдаланыла бастады:
темiр және қалайы, қорғасын және мыс, күмiс және алтын. Темiр ақшалар
Жапонияда, Африкада қолданылды. Қалайы ақшаларды рим императорлары Дионисий
Сиракузский және ортағасырлық ағылшын корольдерi шығарып отырды. Мысалы,
ақша ретiнде Ежелгi Рим мен Қытайда тұтынылды.
Металл ақшалардың артықшылығы сонда, олар бiркелкi, берiк және
бөлiнедi. Уақыт өткен сайын металдар арасынан алтын мен күмiске басты роль
берiле бастады, себебi олар жалпы балама ретiнде өте маңызды қасиеттерге
ие. әрине, металдар ақшаның бұрыннан келе жатқан формаларын бiрден шығарып
тастай алған жоқ. Ұзақ уақыт бойына металл ақшалар тауар формасын сақтады.
Атап айтқанда, темiр ақшалар ұзақ уақыт ағымында күрек, таға, кетпен, шот,
шынжыр және т.б. формасын сақтады. Мысалы, күмiс және алтын ақшалар сақина,
бiлезiк, әшекей формасында болды. Тиындардың пайда болуы ақшалардың
қалыптасуының аяқтаушы сатысы болды.
1.2. Ақшаның мән-маңызы және қасиеттерi.
Ақшалардың болуының объективтiк қажеттiлiгi тауарлы өндiрiс пен тауар
айналысының болуына байланысты. Тауар мен ақша бiр-бiрiнен ажыратып алысыз.
Ақша айналысынсыз тауар айналысы болмайды және болуы мүмкiн емес.
Бiрақ XVI ғасырдың басында утопиялық социализмнiң негiзiн қалаушы Томас
Моор өзiнiң “Жаңа Утопия аралы және мемлекеттiң үздiк құрылымы туралы алтын
кiтап” деген еңбегiнде: “Алдау, тонау, ұрлау...кiсi өлтiру заң тәртiбiмен
қатаң жазаланатынын кiм бiлмейдi, әйтсе де бұл жөнiнде алдын-ала
ескертiлмеу мүмкiндiгi бар жерде алдымен ақша құрымай, олар да жоғалмайды,
сонымен бiрге, ақшаның жоқ болып кетуiмен байланысты адамдардың
алаңдаушылығы да, қайғысы да, қиыншылықтары да және ұйқысыз түндерi де
ұмытылар едi. Егер айналыстан ақшаны алып тастаса, онда тiптi ақша
қажеттiлiгiнен туған кедейлiктiң өзi де жойылар едi”.
XIX ғ. социал-утопистерi – Прудон, Оуэн, Грей және басқалар ақшаға
терiс көçқараста болды. Прудон тауар өндiрiсiн сақтай отырып, ақшаны жоюдың
жобасын ұсынды және оны дәлелдемек болды да.
Мұндай ойлар Ресейде де айтылды. Қазан төңкерiсiнен кейiн, азамат
соғысы жылдарында ақшаның құнсыздануы байқала бастаған кезде ақшаны жою
сәтi келедi, яғни тарихтың өзi осыған алып келедi деген тұжырымдар пайда
бола бастады. Керек десеңiз ауыл шаруашылық өнiмдерiн тiкелей айырбастауды
ұйымдастыруға тырысты. Шындығында, оның бәрi сәтсiз аяқталды. С.Г.
Струмулин ақшаның орнына еңбек бiрлiктерi – тредаларды, ал ағылшын
экономисi Смит Фальтнер энергетикалық бiрлiктердi – энедаларды пайдалануды
ұсынды.
Осыған байланысты К.Маркс былай дейдi: ақшаларды жоя отырып, бiз
қоғамдық дамудың ең жоғары сатысында (коммунизмде) болуымыз мүмкiн немесе
ең төменгi сатыға (алғашқы қауымдық құрылысқа) қайта оралар едiк. Қанша
дегенмен де коммунизм – ол қиял, ендеше ақша бұрында болған, олар қазiр де
бар және болашақта да бола бередi.
Ақша тауардан дами отырып, тауар болып қала бередi, бiрақ тауар ерекше
жалпылама балама.
Ақша – жалпыға бiрдей балама, ерекше тауар, онымен барлық басқа
тауарлардың құны бейнеленедi және оның делдал ретiнде қатысуымен тауар
өндiрушiлер арасында еңбек өнiмдерiнiң айырбасы үздiксiз жасала бередi.
Жалпыға бiрдей балама ролi тарихи түрде алтынға бекiтiлген. Алтынның
басқа барлық тауарлардың құнын бейнелеу қасиетi, оның табиғи қасиетi емес.
К.Маркс айтқандай: “Табиғат ақшаны жасамайды, алтынға бұл қасиеттi қоғам
берген”.
Алтын жалпыға бiрдей балама ролiн орындау үшiн ең бiр лайық тауар болып
қалып отыр. Бiрiншiден, ол ерекше табиғи сапаға ие: бөлiнуi оңай, әдемi,
бұзылмайды, тот баспайды, тек қана “патша араñында” (23 тұзды және 13
азот қышқылында) еридi. Екiншiден, ең бастысы алтын жоғары құнға ие. Қанша
дегенмен оның қорының аз болуы, алтынды өндiруге кететiн еңбек шығындарының
өте жоғары болуына әкелiп соқтырады. Алтынды тұтыну жылдан-жылға өсуде. Ол
әр түрлi салаларда пайдаланылады – электроникадан бастап зергерлiк iстерге
дейiн, бiрде өте жұқа қалыңдықпен, бiрде балқытылған құймалар түрiнде
кездеседi. XX ғасырда 60 мың тоннадан астам алтын өндiрiлдi, соның iшiнде
30 мың тоннаға жуығы – екiншi дүниежүзiлiк соғыстан кейiн өндiрiлген.
Ресей XIX ғасырдың 20-жылдарында алтын өндiруден бiрiншi орында болды.
Өткен ғасырдың 40-жылдарында оның дүниежүзiлiк алтын өндiрiсiндегi үлесi
40%-ды құрады[1].
Алтын өндiру қиын және капиталды көп қажет етедi. Сонымен, 1 кг алтын
алу үшiн 3000 метр орта тереңдiктi тау қыртыстарының 100 тоннасын қайта
өңдеуi қажет.
Алтынды ең көп өндiретiн Оңтiстiк Африка Республикасында (ОАР) алтын
өндiрушiлердiң еңбек ету жағдайы құлдардың өмiрi сияқты: олар 40oС жоғары
температурада терең жер астында жұмыс жасайды. Мұнан бұрын ОАР-да әлемдiк
алтын өндiрiсiнiң 23-i өндiрiлсе, ал қазiр 13-i ғана өндiрiледi.
Алтынды өндiру дүние жүзiнде апатты түрде құлдырауда.
Қазақстанда 150-ден астам кен орындары бар. Соның iшiнде 60-ы жұмыс
iстеп тұр.
Алтын тек қана алтын-валюта резервтерiн қана құрамайды, сонымен бiрге
электронды-есептегiш және компьютерлiк техникаларды, түнгi механикалық
аспаптарды, синтетикалық талшықтарды жасау үшiн де қолданылады.
Жасанды алтынды ойлап табу сұрақтары әркез адамзатты толғандырды.
Бұныменен ежелгi уақыттарда Аль-химиктер еңбектендi. Ежелгi Египетте жалған
алтын құймалары табылған. Бiздiң ғалымдар ұзақ уақыт iздену мен сынақтар
жүргiзулерi нәтижесiнде нағыз алтынды мынадай құрамда алды: палладий - 65%,
индий - 35 %. Электр кедергiсi алтынның техникалық құймасына жақын. Жаңа
құйма қаттылығы алтыннан алты есе асып түседi.
Құрамын өзгерте отырып (палладий - 55%, индий - 45%) червондық алтын[2]
алынды, бiрақ мұндай алтынды жасау бұл процестiң тиiмдiлiгiн көрсетпедi.
Қазiргi ядерлiк физика атомдардан күкiрт және сынаптан алтын атомдарын
алуға мүмкiндiк бердi. Бiрақ жасанды алтынды жасау мүмкiндiгi бұл процестi
тиiмдi етпейдi. Мұндай алтынның өзiндiк құны өте жоғары және бұл жолмен
алынған металл табиғи алтынменен өзiнiң бағасының төмен болуына байланысты
нарықта бәсекеге түсе алмайды. Сонымен қатар, жасанды алтын өнерк¸сiпте,
тiс салуда және зергерлiк бұйымдарды жасауда пайдаланылады, бiрақ еш
уақытта ол жалпыға бiрдей балама ретiнде бола алмайды. “Ақша – зат емес, ол
қоғамдық қатынас”[3].
Олар шындығында қоғамдық қатынастарды тудырушылар болып келедi. Бұл
дегенiмiз, қоғамнан бөлiнген адамдар үшiн ақшаның керек еместiгiн
бiлдiредi. Робинзон Крузоқа да олардың қажетi болмады. Батып кеткен кемеден
құтқарылып қалған барлық заттар оның кәдесiне жарады да, тек ақша қана
өзiнiң барлық құндылығын жоғалтты.
Ақшалар - өндiру мен бөлу процесiнде адамадар арасындағы белгiлi бiр
экономикалық қатынастарды көрсететiн тарихи дамып келе жатқан экономикалық
категория. Экономикалық категория ретiнде ақшаның мәнi бiрлескен 3
қасиетiнен көрiнiс бередi.
-жалпыға бiрдей тiкелей айырбасталу;
-айырбас құнының дербес формасы;
-еңбектiң сыртқы заттық өлшемi.
Ақшаны жалпыға бiрдей тiкелей айырбасталу формасында қолдану дегенiмiз
ақшаны кез келген материалдық құндылықтарға айырбастау мүмкiншiлiгiн
бiлдiредi. Социализм жағдайында кәсiпорындар, жер, орман, жер асты қазба
байлықтары сатылмайтын және сатып алынбайтын. Қазiргi уақытта жекешелендiру
және меншiктi мемлекет иелiгiнен алу процестерiнiң жүруiмен байланысты,
жалпыға бiрдей тiкелей айырбастау формасында ақшаны пайдаланудың көлемi
едәуiр кеңiдi.
Ақшаның айырбас құнының дербес нысаны ретiнде қолдану тауарды тiкелей
өткiзумен байланысты емес. Ақшаны бұл формада қолдану жағдайлары – несие
беру, бюджеттiң кiрiстерiн, қарыздық берешектердi өтеу, мемлекеттiк
бюджеттiң кiрiстерiн алыптастыру, өндiрiстiк және өндiрiстiк емес
шығындарды қаржыландыру, ұлттық банктiң несиелiк ресурстарды басқа
банктерге сатуы және т.б.
Еңбектiң сыртқы заттық өлшемi тауарды өндiруге жұмсалған еңбектiң,
олардың ақша көмегiмен өлшенуi мүмкiн құнын анықтау арқылы көрiнедi.
Ғалым-экономистердiң арасында алтынның ақшалай тауар ретiндегi ролi
туралы әр түрлi көзқарас бар. Бiреулер алтынның демонетизациялануы
аяқталып, ол жалпыға бiрдей балама және ақша қызметтерiн атқару ролiн
орындауды толығымен тоқтатты дейдi. Құнның ақшалай формасынан жалпылама
немесе жайылыңқы формасына қайтып келдi. Несие ақшалар жалпыға бiрдей
балама ретiнде жүрдi. Алтын, ақшаның классикалық қызметтерiн атқаруды
жалғастыруда дейдi екiншi бiреулер. Ал, ендi үшiншi бiреулер, алтынның
жартылай демонетизациялануы жалғасуда және ол жалпыға бiрдей балама ролiн
орындаушы, ерекше тауар ретiндегi өзiнiң қасиеттерiн сақтап қалды дейдi.
Жекелеген елдердiң iшiнде алтын айналысы жоқ. Төлем, айналыс және
қорлану құралы болып, алтын белгiлерi – (қағаздай белгiлерi) қағаз және
несие ақшалар қызмет атқарады. Бiрақ та алтын дүниежүзiлiк ақша болып қалып
отыр десек, онда ол жалпыға бiрдей баламаны бiлдiредi.
1.3.Ақша қызметтерi және олардың ерекшелiктерi.
Ақшаның әрбiр қызметi ақшаның тауар айырбастау процесiнен туындайтын,
тауар өндiрушiлердiң өзара байланысының формасы ретiндегi әлеуметтiк-
экономикалық маңызының белгiлi бiр жағын мiнездейдi. Ақша бес түрлi
қызметтер атқарады: құн өлшемi, айналыс құралы, төлем құралы, қор және
қазына жинау құралы, дүниежүзiлiк ақша.
Ақша құн өлшемi ретiнде. Құнның өлшем қызметi тауар өндiрiсi
жағдайында туындайды. Бұл ақшаның барлық тауарлар құнының өлшемi ретiндегi
қабiлеттiлiгiн бiлдiредi, бағаны анықтауда делдал қызметiн атқарады. Құн
өлшемi болып тек қана өзiнiң құны бар тауар жүре алады. Мұндай тауар деп
өндiруiне қоғамдық еңбек жұмсалған, құнды құрайтын алтын саналады. Яғни,
бұл мiндеттi толық құнды ақшалар (алтын) орындайды. Тауардың құнын өлшеу
оны ақшаға айырбастағанға дейiн жүзеге асырылады, ендеше құнның тауар
формасы түрiнен ақша формасына айналдыру үшiн тауар бағасын тағайындау
жеткiлiктi. Тауарды өлшеу үшiн қолма-қол ақшаның болуының қажетi жоқ,
себебi еңбек өнiмiн теңестiру ойша жүзеге асырылады.
Ақшамен көрсетiлетiн тауар құны оның бағасы болып табылады. Толық
құнды ақшалар айналысы жағдайында алтын теңдессiз. Ақшалардың өздерiнiң
бағасы жоқ, олар баға орнына тұтыну қабiлетiне ие және ол оның көп
мөлшердегi тауарларды сатып алуымен көрiнедi.
Тауар бағасын анықтау үшiн баға көлемi өте қажет. Ақшалардың өз-өзiне
қатынасы оның көлемiн (масштабын) көрсетедi. Металл ақшалар айналысында
мемлекет заңды түрде баға көлемiн (ақша бiрлiгiне бекiтiлген металдың
салмақ мөлшерi) белгiлеп отырды. Тиын ақшаларда алғашқыда оның салмақ
құрамы мен баға масштабы те болды.
Ақшаның құн өлшемi қызметi мен баға мастштабы арасында елеулi
айырмашылықтар бар. Құн өлшемi – бұл ақшаның мемлекетке тәуелсiз
экономикалық қызметi. Ол құн заңымен сипатталады.
Баға масштабы заңды сипатта, ол мемлекетке тәуелдi және тауар бағасын
көрсетуге қызмет етедi. Алғашқыда баға масштабы алтынның ресми бағасы
негiзiнде тағайындалып отырды. Америка Құрама Штатында қазынашылығының
анықтауы бойынша тройцк унциясы (31,1 грамм) 35 долларға тең. Ол 1971 және
1973 жылдардағы доллардың девальвациялануына дейiн сақталып, 1980 жылдың
қаңтарында 850 долларға дейiн жеттi.
Арнайы баға масштабы алтын құны мен оның мемлекеттiк тұрақты бағасының
арасы алшақ болып кетуiне байланысты өзiнiң экономикалық мағынасын
жоғалтты.
Жамайка валюта реформасының (1976-1978 ж.ж.) нәтижесiнде арнайы алтын
бағасы мен алтын паритетi жойылды. құн өлшеу қызметi нарықтық баға мастабы
негiзiнде орындалады.
Қазiргi уақытта алтын тауарға тiкелей айырбасталмайды және бағалар
алтынмен көрсетiлмейдi. Алтынды айналыстан қазынаға қарай ығыстырып қою
жағдайында ақшалы тауар (алтын) тiкелей салмағына емес, алтын нарығындағы
несие ақшалармен операциялар жүргiзуге қарсы тұрады. Осыдан алтын қағаз
және несие ақшалардың құнын өлшеу ретiнде көрiнедi. Несие ақшалар тауардың
құнын өлшемейдi, өлшенген құнды көрсетедi, өйткенi өзiнiң құны жоқ.
Сонымен алтын белгiлерiнiң, яғни толық құнды емес және қағаз
ақшалардың пайда болуы, ақша формаларының олардың алтындық мазмұнынан
ажырауына алып келдi.
Ақша айналыс құралы ретiнде. Айналыс құралы қызметiнде ақша тауар
өткiзудегi делдал болып табылады. Тауарларды бiр қолдан екiншi қолға өткiзе
отырып, оларды әрдайымда айналыс өрiсiнен итерiп, тауарларды тұтынушыларға
жеткiзе отырып, ақша үздiксiз қозғалыста болады.
Ақша делдал ролiн атқаратын тауар айналысында сатып алу-сату актiлерi
дараланып, өз бетiнше жүредi, уақыт пен кеңiстiкте бiр-бiрiне сәйкес
келмейдi. Сатушы өз тауарын сатып, басқа тауарды сатып алу үшiн ақшасын
жаратуға асықпайды. Ол бiр рынокта тауарын сатып, басқасынан өзiне қажет
тауарды сатып ала алады. Ақшаның көмегiмен уақыт пен кеңiстiктегi
сәйкеспеушiлiк те болмайды.
Өз құнына өте отырып айналыстан кететiн тауарлардан ақшаның
айырмашылығы сол, ол сатып алу-сату процесiн қамтамасыз ете отырып, айналыс
құралы ретiнде әрқашанда айналыста болады.
Бiздерде ақша айналыс құралы қызметiн негiзiнен мемлекеттiк,
кооперативтiк, коммерциялық саудада тұрғындардың тауарларды сатып алуы
кезiнде орындайды. Шет елдерде мұндай шектеулер жоқ. Онда фирмалар мен
корпорациялардың және т.б. қолма-қол ашамен есептесуiне тиым салынбаған.
Айналыс құралы ретiнде ақша қызметтерiнiң ерекшелiктерi мыналар:
-тауар мен ақшаның қарама-қарсы қозғалысы;
-оны идеалды емес, нақты (қолма-қол) ақшалар орындайды;
-ақшаның бұл қызметiнде тауарларды айырбастау өте тез орындалатын
болғандықтан, оны нағыз ақшалар (алтын) емес, оны ауыстырушылар – ақша
белгiлерi орындайды.
Бiрақ бұл, несие және қағаз ақшалар ақшалы тауармен (алтын) байланысты
емес деген сөз емес. Бұл байланыс несие ақшалардың алтын нарығында жасырын
айналыс болуымен түсiндiрiледi.
Ақша айналыс құралы қызметiн атқаратын болғандықтан, айналыс
қажеттiлiгi олардың саны ткiзiлуге тиiс тауарлардың бағасы мен салмағы
негiзiнде, яғни өткiзiлуi тиiс тауарлар бағасының сомасымен анықталады.
Қанша дегенмен бiр ақша бiрлiгi несие тауар мәмiлелерiне қызмет ететiн
болғандықтан, ақша айналысы қанша көп болса, айналыс үшiн олардың қажеттi
саны сонша аз болады.
Егер ақшаның айналыстағы салмағы тауар салмағынан көп болса, онда бұл
олардың құнсыздануына, яғни инфляцияға алып келедi.
Ақша төлем құралы ретiнде. Тауар айналысы ақшаның қозғалысымен
байланысты. Ақшалар құнның ерiктi формасын бiлдiредi. Олар өткiзу процесiн
өздерi аяқтайды. Ақшаның қозғалысы тауардың қозғалысынан бұрын немесе кеш
жүруi мүмкiн.
Егер тауар мен ақшаның қарсы қозғалысы болмаса, яғни тауар әуелi сатып
алынып, ақысын кейiнге төлейтiндей етiп қалдырылса, онда бұл жағдайда ақша
төлем құралы қызметiн атқарады.
Ақша төлем құралы ретiнде тек тауар айналысын ғана емес, сонымен бiрге
қаржылық және несиелiк қатынастарды қамтамасыз етедi. Барлық ақша
төлемдерiн келесi түрде топтауға болады:
-тауарлар мен қызметтердi төлеудегi төлем мiндеттемелерi;
-еңбектi төлеудегi мiндеттемелер;
-мемлекетке байланысты қаржы мiндеттемелерi;
-банк қарыздары, мемлекеттiк, тұтыну несиелерi бойынша қарыз
мiндеттемелерi;
-сақтандыру мiндеттемелерi;
-әкiмшiлiктiк-соттық сипаттағы мiндеттемелер.
Ақшалар төлем құралы ретiнде айналыс құралы ретiндегi ақшалардан
ерекшеленедi. Бұл қызметiнде ақшалар тауарлар айырбасына қатыспайды, тек
сатып алу-сатуды аяқтайды. Сатып алушы тауарды несиеге ала отырып, сатушыға
ақша берудiң орнына жазбаша қарыз мiндеттемесiн жазып бередi. Осы борыш
өтелгенде ақша төлем құралы ретiнде жүредi.
Төлем құралы қызметiн толық құны жоқ, қарапайым нақты ақшалар
орындайды. Егер тауарлар несиеге сатылса, қолма-қол ақша қажет емес. Ол
ақша қаражаттарының айналымына деген қажеттiлiктi азайтады. Бiрақ төлем
мерзiмi жеткенде борышты өтеу үшiн айналымға деген қажеттiлiк ұлғаяды.
Айналысқа қажеттi ақша мөлшерi өзара төлемдердi өтеу сомасына азаяды. Егер
қандай да бiр бөлiмде, борыш мiндеттемесi бойынша төлем өз уақытында
түспейтiн болса, онда бұл өзiмен бiрге басқа да төлемсiздiк тiзбесiн
туғызады (қарыз бойынша мерзiмi өткен берешек, бюджеттiк төлемдер, жалақы
бойынша және т.б.).
Ақша – қорлану және қазына жинау құралы ретiнде. Ақшаның төлем және
айналыс құралы қызметтерi ақшалай қорлардың құрылуын талап етедi. Ақшаның
қорлануының қажеттiгi Т-А-Т айналымының екi актiлерге Т-А және А-Т
айырылуымен байланысты.
Капиталистiк қоғамдық формацияға дейiнгiлер үшiн байлықты “таза
қазына” формасында жинақтау, яғни ақшаның қарапайым қорлануы тән келедi.
Бұл экономикалық дамуға ешқандай да ықпал еткен жоқ, себебi олар шын
мәнiсiнде айналыстан тыс жатқан ақшалар болды. Капитализм тұсында бұл
қазыналар несиелiк жүйе және қор биржалары арқылы пайда әкелетiн капиталға
(өнеркәсiптiк немесе сауда) айналады. Қазына жинау қызметiнiң қажеттiгi
тауар өндiрiсiмен байланысты болды. Айналым капиталын немесе тұтыну
заттарын алу үшiн ең бастысы ақшаны жинау қажет.
Әрбiр тауар жеке қажеттiлiктi анықтайды және жалпы байлықты
бiлдiрмейдi. Толық құнды ақшалар (алтын) материалдандырылған құн ретiнде
байлықтың жалпы өкiлi болып табылады. Демек, қазына жинау құралы қызметiн
тек қана толық құнды және нақты ақшалар орындауы мүмкiн. Қазыналарды
қорландыру алтын тиындар мен алтын құймаларды жинақтау түрiнде жүзеге
асады.
Металл ақшалар айналысы тұсында қазына жинау тек қана ақша айналысын
реттеушi ролiн атқарған болатын. Өндiрiстiң және тауар айналысының кеңеюi
барысында металл ақшалар қазынадан айналысқа шығып отырды немесе керiсiнше.
Қазiргi жағдайда қазына жинау қызметi айналыстағы ақша салмағын
реттегiш ролiн атқармайды. Қазына тек қана мемлекеттiң сақтандыру қоры
ретiнде болады. Алтын резервтерi мемлекетке экономикалық тәуелдiлiктiң
болуына кепiлдеме бередi. 1998 жлдың 1 қаңтарында Қазақстан Республикасы
Ұлттық банкiндегi монетарлық алтынның қалдығы 41781,1 млн. теңгенi құрады.
Несиелiк және қағаз ақшалар қазынаны құрау қызметiн атқара алмайды,
себебi олардың өздерiнiң құны жоқ. Бiрақ та осы қызмет негiзiнде олар
қорлану қызметiн жүзеге асырады.
Ақша айналыс саласынан уақытша шығып қалғаннан кейiн олар қорлана
бастайды. Қорлану қызметiнде ақша өзiнiң құнын сол формада сақтай отырып,
олар кез келген уақытта айналысқа төлем немесе немесе айналым құралы
ретiнде түсе алады. Шынында бұл елдегi ақша айналысының тұрақтылығы
жағдайында, яғни инфляцияның болмауына байланысты ғана мүмкiн.
Тауар өндiрiсi жағдайында қорлану екi формада жүредi:
-кәсiпорындар мен ұйымдардың есеп айырысу және депозиттiк шоттарындағы
ақшалай қаражат қалдығы түрiнде ұжымдық қорлану;
-банктердегi салымдар, мемлекеттiк облигациялар.
Несиелiк механизмнiң арқасында кәсiпорындар мен халықтың ақшалары
банктен берiлетiн қарыздар түрiнде қайтадан айналыс процесiне түседi.
Сөйтiп, ақшалар бұл қызметiнде ұлттық табысты қалыптасу, бөлу және қайта
бөлу процесiне дәнекер болады.
Дүниежүзiлiк ақша қызметi. Тауар шаруашылығының кеңеюi, шаруашылық
байланыстардың интернационалдануы, дүниежүзiлiк нарықтың пайда болуы
дүниежүзiлiк ақшалар қызметiнiң пайда болуына себеп болды. Дүниежүзiлiк
ақшалар интернационалдық құн өлшемi, халықаралық төлем және сатып алу
құралы ретiнде қызмет етедi.
Бұл қызметтi бастапқыда толық құнды ақшалар (алтын), ал кейiнiрек
нағыз ақшалар (шетел валютасы) атқарды. 1867 жылы Париж келiсмi
дүниежүзiлiк ақша қызметiн алтынға балап бекiттi.
Егер де елдiң iшiнде ақша ұлттық ақша бiрлiктерi формасында қызмет
етiп жүрер болса, ал одан тысқары жерде К.Маркстiң айтуынша: “ақшалар
өзiнiң ұлттық киiмдерiн шешiп, бастапқы қымбат металл формасын киедi”, яғни
жалпыға бiрдей балама формасына өтедi.
Бреттон-Вудстағы (1944 ж.) мемлекетаралық келiсiмге келу, доллар мен
фунт-стерлингке резервтiк валюталар мәртебесiн бердi. Кейiннен дүниежүзiлiк
ақшалардың жаңа формалары: СДР – арнайы қарыз алу құқығы; ЭКЮ – еуропалық
есепке алу бiрлiгi пайда болды. Ал 1999 жылдың 1 қаңтарынан бастап Еуропаға
ынтымақтастық елдердiң ортақ ақша бiрлiгi “еуро” айналысқа шықты.
II. Ақша айналымындағы ақшаның ролі және оларды шығару
2.1. Ақша айналымы туралы ұғым және оның құрылымы
Көптеген шетел басылымдарында ақша айналымы деген ұғым кездеспейдi. 90-
жылдардың орта шенiне дейiн ТМД-ға мүше елдердiң басылымдарында "ақша
айналымы" және "ақша айналысы" деген ұғымдарға анықтама берiлiп, олар бiр-
бiрiнен дәл ажыратылды. Ақша айналымы деп тек қолма-қол ақша мен қолма-қол
емес ақшаның қозғаласын бiлдiретiн кең ұғым айтылды. Экономиканың әр үлгiсi
бұл ұғымдардың мәнi мен құрылымын өзгертпей кейбiр ерекшелiктер енгiздi.
Жоспарлы-орталықтанған экономика жағдайында ақша айналымының
ерекшелiктерi:
❖ қолма-қол ақша да, қолма-қол емес ақша да кәсiпорындардың
шығаратын өнiмдерiн алдын-ала бөлуге қызмет атқаратын. Барлық
қоғамдық өнiм өндiрiс құралдары және тұтыну заттары (өнiмдер мен
қызмет көрсету) ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz