Тұлға зейінін зерттеудің ғылыми-теорилық негіздері (1 тарау)
Диссертациялық жұмыста зейін ғылыми психологияның маңызды мәселесі және тұлға іс-әрекетін нәтижелі етіп ұйымдастыруға жетелейтін негізгі феномен ретінде зерттелді. Жұмыс бүгінгі білім және ғылым саласында зейін психологиясының іргелі және қолданбалы психологиялық білімдер жүйесін дамытуға арналған.
Зерттеу жұмысында зейін психологиясының ғылыми теориялары толығымен қамтылып, тұлға зейінінің түрлері мен қасиеттері қазіргі білім жүйесінің талаптарына сәйкес тұтастық принципіне негізделе құрастырылды. Жұмыста құрастырылған эксперименталды әдістемелік жүйе зейіннің деңгейін қолданбалы тәжірибелер арқылы диагностикалау мен дамыту мәселелерін шешуге арналған. Диссертацияның қосымшаларында ұсынылған әдістер мен тәсілдер алғаш рет тұтастық жүйе ретінде кешенді беріліп тұлғаның зейінін дамыту негізінде өзін-өзі бақылауын , өзін басқаруын және өзінің іс әрекетін ұйымдастыруын жетілдіру мақсатына бағытталған.
Зерттеудің өзектілігі. Қазіргі кезде зейін өзінің субъективті және объективті көріністерімен адамның психикалық іс-әрекетінің жүйелігін талап етеді. Жүйелі психикалық іс-әрекеттің кез келген түрі: белсенді қабылдау, терең ойлау, естегі бейнеге шоғырлану немесе күрделі қозғалыстарды сапалы орындау-зейіннің қызметіне тәуелді. Зейін психологиядағы сана және ерік-жігер сынды іргелі ұғымдармен тығыз байланыста. Бүгінге дейін зейін психологиясының теориялық негіздері толық ашылмай, әсіресе эксперименттік зерттеулер қолданбалы дәрежеде жеткілікті қалыптаспаған. Сонымен қатар зейін психологиясында көптеген жетістіктерге қарамастан қиыншылықтар мен қарама қайшылықтар баршылық. Зейін психологиясына қатысты көптеген шешімін таппаған күрделі мәселелер де жеткілікті. Сол себепті зейін мәселесінің тағдыры мен оны шешу психология ғылымының өзекті тақырыптарының бірі. Педогогикалық психология ғылымының басқа гуманитарлық ғылымдардан айырмашылығы, әлеуметке міндетті түрде пайдалы болу және тұлғаның мүмкіндіктерін жетілдіруге бағытталу. Мұнда негізгі міндет, психологиялық зерттеулердің теориялық-әдіснамалық негіздерін қамтитын білімдерді кешенді жүйемен қалыптастырып іс жүзінде нақты мәселелерді шешудің жолдарын көрсету. Қазіргі кезде білім саласындағы талаптардың бірі-танымдық іс-әрекет үрдісін тұлғаға бағдарлай оқыту тұжырымдамасын басшылыққа ала, оқу жұмысын ғылыми зерттеулердің негізінде ұйымдастыру қадеттілігі жетекші орында. Зерттеу жұмысы осы бағытта орындалып зейін қасиеттерін қажетті деңгейге дамыту механизмін ашу мақсатында жүргізілуімен өзекті.
Зерттеудің әдіснамалық өзектілігі бойынша зейін мәселесіне қатысты ғылыми еңбектердегі теориялар мен тұжырымдарды талдай, тарихи тұрғыдан кешенді жүйені құрастыру. Кешенді жүйелік бағыт бүгінгі педогогикалық психологияда зейін мәселесін зерттеуде нақты қолданысқа ие болуы тиіс. Зейіннің қасиеттерін тұлғаға бағдарлай оқыту контексінде кешенді жүйемен және іс-әректтік қатынас әдіснама негізінде зерттеу мен дамыту оны теориялық-эксперименттік аумақта түсініп игеруге мүмкіндік тудырады.
Зерттеу жұмысында зейін психологиясының ғылыми теориялары толығымен қамтылып, тұлға зейінінің түрлері мен қасиеттері қазіргі білім жүйесінің талаптарына сәйкес тұтастық принципіне негізделе құрастырылды. Жұмыста құрастырылған эксперименталды әдістемелік жүйе зейіннің деңгейін қолданбалы тәжірибелер арқылы диагностикалау мен дамыту мәселелерін шешуге арналған. Диссертацияның қосымшаларында ұсынылған әдістер мен тәсілдер алғаш рет тұтастық жүйе ретінде кешенді беріліп тұлғаның зейінін дамыту негізінде өзін-өзі бақылауын , өзін басқаруын және өзінің іс әрекетін ұйымдастыруын жетілдіру мақсатына бағытталған.
Зерттеудің өзектілігі. Қазіргі кезде зейін өзінің субъективті және объективті көріністерімен адамның психикалық іс-әрекетінің жүйелігін талап етеді. Жүйелі психикалық іс-әрекеттің кез келген түрі: белсенді қабылдау, терең ойлау, естегі бейнеге шоғырлану немесе күрделі қозғалыстарды сапалы орындау-зейіннің қызметіне тәуелді. Зейін психологиядағы сана және ерік-жігер сынды іргелі ұғымдармен тығыз байланыста. Бүгінге дейін зейін психологиясының теориялық негіздері толық ашылмай, әсіресе эксперименттік зерттеулер қолданбалы дәрежеде жеткілікті қалыптаспаған. Сонымен қатар зейін психологиясында көптеген жетістіктерге қарамастан қиыншылықтар мен қарама қайшылықтар баршылық. Зейін психологиясына қатысты көптеген шешімін таппаған күрделі мәселелер де жеткілікті. Сол себепті зейін мәселесінің тағдыры мен оны шешу психология ғылымының өзекті тақырыптарының бірі. Педогогикалық психология ғылымының басқа гуманитарлық ғылымдардан айырмашылығы, әлеуметке міндетті түрде пайдалы болу және тұлғаның мүмкіндіктерін жетілдіруге бағытталу. Мұнда негізгі міндет, психологиялық зерттеулердің теориялық-әдіснамалық негіздерін қамтитын білімдерді кешенді жүйемен қалыптастырып іс жүзінде нақты мәселелерді шешудің жолдарын көрсету. Қазіргі кезде білім саласындағы талаптардың бірі-танымдық іс-әрекет үрдісін тұлғаға бағдарлай оқыту тұжырымдамасын басшылыққа ала, оқу жұмысын ғылыми зерттеулердің негізінде ұйымдастыру қадеттілігі жетекші орында. Зерттеу жұмысы осы бағытта орындалып зейін қасиеттерін қажетті деңгейге дамыту механизмін ашу мақсатында жүргізілуімен өзекті.
Зерттеудің әдіснамалық өзектілігі бойынша зейін мәселесіне қатысты ғылыми еңбектердегі теориялар мен тұжырымдарды талдай, тарихи тұрғыдан кешенді жүйені құрастыру. Кешенді жүйелік бағыт бүгінгі педогогикалық психологияда зейін мәселесін зерттеуде нақты қолданысқа ие болуы тиіс. Зейіннің қасиеттерін тұлғаға бағдарлай оқыту контексінде кешенді жүйемен және іс-әректтік қатынас әдіснама негізінде зерттеу мен дамыту оны теориялық-эксперименттік аумақта түсініп игеруге мүмкіндік тудырады.
КІРІСПЕ
Жұмыстың жалпы сипаттамасы. Диссертациялық жұмыста зейін ғылыми психологияның маңызды мәселесі және тұлға іс-әрекетін нәтижелі етіп ұйымдастыруға жетелейтін негізгі феномен ретінде зерттелді. Жұмыс бүгінгі білім және ғылым саласында зейін психологиясының іргелі және қолданбалы психологиялық білімдер жүйесін дамытуға арналған.
Зерттеу жұмысында зейін психологиясының ғылыми теориялары толығымен қамтылып, тұлға зейінінің түрлері мен қасиеттері қазіргі білім жүйесінің талаптарына сәйкес тұтастық принципіне негізделе құрастырылды. Жұмыста құрастырылған эксперименталды әдістемелік жүйе зейіннің деңгейін қолданбалы тәжірибелер арқылы диагностикалау мен дамыту мәселелерін шешуге арналған. Диссертацияның қосымшаларында ұсынылған әдістер мен тәсілдер алғаш рет тұтастық жүйе ретінде кешенді беріліп тұлғаның зейінін дамыту негізінде өзін-өзі бақылауын , өзін басқаруын және өзінің іс әрекетін ұйымдастыруын жетілдіру мақсатына бағытталған.
Зерттеудің өзектілігі. Қазіргі кезде зейін өзінің субъективті және объективті көріністерімен адамның психикалық іс-әрекетінің жүйелігін талап етеді. Жүйелі психикалық іс-әрекеттің кез келген түрі: белсенді қабылдау, терең ойлау, естегі бейнеге шоғырлану немесе күрделі қозғалыстарды сапалы орындау-зейіннің қызметіне тәуелді. Зейін психологиядағы сана және ерік-жігер сынды іргелі ұғымдармен тығыз байланыста. Бүгінге дейін зейін психологиясының теориялық негіздері толық ашылмай, әсіресе эксперименттік зерттеулер қолданбалы дәрежеде жеткілікті қалыптаспаған. Сонымен қатар зейін психологиясында көптеген жетістіктерге қарамастан қиыншылықтар мен қарама қайшылықтар баршылық. Зейін психологиясына қатысты көптеген шешімін таппаған күрделі мәселелер де жеткілікті. Сол себепті зейін мәселесінің тағдыры мен оны шешу психология ғылымының өзекті тақырыптарының бірі. Педогогикалық психология ғылымының басқа гуманитарлық ғылымдардан айырмашылығы, әлеуметке міндетті түрде пайдалы болу және тұлғаның мүмкіндіктерін жетілдіруге бағытталу. Мұнда негізгі міндет, психологиялық зерттеулердің теориялық-әдіснамалық негіздерін қамтитын білімдерді кешенді жүйемен қалыптастырып іс жүзінде нақты мәселелерді шешудің жолдарын көрсету. Қазіргі кезде білім саласындағы талаптардың бірі-танымдық іс-әрекет үрдісін тұлғаға бағдарлай оқыту тұжырымдамасын басшылыққа ала, оқу жұмысын ғылыми зерттеулердің негізінде ұйымдастыру қадеттілігі жетекші орында. Зерттеу жұмысы осы бағытта орындалып зейін қасиеттерін қажетті деңгейге дамыту механизмін ашу мақсатында жүргізілуімен өзекті.
Зерттеудің әдіснамалық өзектілігі бойынша зейін мәселесіне қатысты ғылыми еңбектердегі теориялар мен тұжырымдарды талдай, тарихи тұрғыдан кешенді жүйені құрастыру. Кешенді жүйелік бағыт бүгінгі педогогикалық психологияда зейін мәселесін зерттеуде нақты қолданысқа ие болуы тиіс. Зейіннің қасиеттерін тұлғаға бағдарлай оқыту контексінде кешенді жүйемен және іс-әректтік қатынас әдіснама негізінде зерттеу мен дамыту оны теориялық-эксперименттік аумақта түсініп игеруге мүмкіндік тудырады.
Зейінді зерттеудің әдіснамалық негізін анықтауда В.Вундттың зерттеген көру және есту стимулдарына реакция білдірудің уақытқа сәйкестілігін тіркейтін тәжірибелік нәтижелері; У.Джемстің, Э.Титченердің, Т.Рибоның зейін психологиясының іргелі ұғымдары мен эксперименттік зерттеулерінің парадигмалары; Н.Лангенің эксперименттерге сүйенген зейін болмысы туралы негізгі көзқарастары жетекші орында. Ғылыми мәселені жалпы теориялық қатынас бағытында қарастырған Л.С.Выготскийдың (мәдени-тарихи тұжырымдары), П.Я.Гальпериннің ( зейіннің бақылауша функциясы), Н.Ф. Добрынинның (зейіннің толқуы туралы теориясы), С.Л,Рубенштейн және А.Н.Леонтьевтің (іс-әрекеттік қатынас туралы тұжырымдары), Д.Н Узнадзенің (зейіннің нұсқаға тәуелділігі туралы көзқарастары), А.А.Бодалевтың (тұлға психологиясының теориясы), А.С.Спиркиннің (сана және өзіндік сана теориясы) Б.Г.Ананьевтың және Ж.Ы.Намазбаеваның (тұлғаны зерттеуде кешенді қатынасты ұстану туралы пікірлер) еңбектері басшылыққа алынды.Зейінді тұлғаның танымдық үрдістері және қасиеті ретінде интеграциялық жүйемен талдау, бүгінгі әлемдік психология тұрғысынан зерттеу тақырыбының әдіснамлық өзектілігін танытады.
Зерттеудің теориялық өзектілігін зейінді зерттеуге арналған үш ірі классикалық бағыттарын: сана психологиясын; іс-әрекет психологиясын; когнитивтік психологиясын теориялық-әдіснамалық және эксперименттік тұрғыдан талдау құрайды. Зейіннің феноменологиясы, түрлері мен қасиеттері С.В.Кравновтың, С.Л.Рубенштейннің, Р.Вудвортстың, Н.Лангенің зейінге арналған еңбектерінен, оларға қосымша С.Л.Франкттің, А.ФЛазурскийдің және Л.С.Выготскийдің рухани өмірдің үрдістерін, адамның даралық ерекшеліктерін және педогогикалық міндеттерді зерттеген еңбектері негізінде игеріледі.
Біріншіден, XIX ғасырдың соңы мен XX ғасырдың басында сана психологиясының классиктері В.Вунт, Э. Титченер, У. Джемс, Т.Рибо, Н.Ланге зерттеулерін зейіннің теориялық және эксперименттік мәселелеріне зейінді зерттеудің жалпы стратегиясына дәнекер болғанын, Э.Титченер Вунттық психологияны қолдап зейінді сана деңгейімен ұштастыра, сонымен қатар зейіннің түрлерінің генетикалық ара қатынасын көрсеткенін және санаға функционалдық көзқараспен, ырықты зейіннің шешетін арнайы міндеттерін ашқан. Джемстің теориялық-ақпараттық пікірі бүгінде жалғасын тапқан, зейіннің таңдамалығы (селективтілігі) туралы жетекші идеясы қазіргі зерттеушілердің сүйенетін инварианттық тірегіне айналған.
Екіншіден, зейіннің бейімделуі мен моторлық механизмін ескеруіне байланысты, алғаш рет зейіннің әлеуметтік болмысы мен зейіннің бұзылуының жоғары түрлерінің сарапталған жүйесін Т.Рибо ұсынды. Зейінді түсіндіруде Н. Лангенің Психологиялық зерттеулер. Перцепциялар заңы . Ырықты зейін теориясы, Зейін еңбектері сол кезеңдегі көптеген психологтардың назарын аударды. Зейін мәселесіне гештальтпсихология өкілдерінің көзқарастары Э.Рубиннің, К. Коффканың зерттеулерінде орын алған. Сол гештальтпсихология аумағында В.Келер және П. Адамс еңбектерінде де зейін мәселелері терең талданған. Француз зерттеушісі М.Мерло-Понтиде зейін мәселесін қарастыруда осы гештальтпсихология бағытына жүгінген. Француз психологы Г.Рево Д.Аллон зейінді тиімді ұйымдастырудың ерекше мәнін көрсетіп, осы үрдіс барысында белгінің (символдың) рөлін анықтауға әрекеттеніп Л.С Выготскийдің интеллект және аффект идеясына жақындаған. Д.Узнадзенің еңбектерінде зейіннің тұжырымы нұсқа (бейім-бағдар) теориясының аумағында берілген. Н.Добрынин, П.Гальперин, Ю.Гиппенрейтер, В.Романов және Ю. Дормашевтардың еңбектерінде зейін іс-әрекеттік бағытында, дәлірек айтқанда А.Н.Леонтьевтің іс-әрекеттің психологиялық теориясын басшылыққа ала қарастырылған.
Үшіншіден, когнитивтік психологияның өкілдері К.Черри, Д.Бродбент, Р.Солсо, У.Найссер зейін теориясының дамуына айтарлықтай үлестерін қосты. Адамның өмірі мен танымдық іс-әрекетіндегі зейіннің орнын , әйгілі адвокат А.Кони өзінің кәсіби тәжірибесіне сүйене, куәлар зейіндерінің ерекшеліктерін талдаған. Актерлар зейінінің динамикасы К.Станиславский, А.Чеховтың шығармашылық бағыттарында орын алған Спорттық іс-әрекетті ұйымдастыруда зейіннің мәні Р.Найдиффер, Н.Цзен және Ю.Пахомолардың еңбектерінде жетекші орында. Қарым-қатынас үрдісіндегі зейінділікке И.Атватердың еңбектері арналған. А.Ф.Лазурский түрлі психологиялық теорияларды шолуда зейіннің өзектілігін келесі сөздермен айқындаған: Егер, адам өміріндегі барлық қарама-қайшылықтар, зейін үрдісі деп аталатын күрделі құбылысты түсіндіруге тікелей қатысты десек, біз қателеспейміз. Зейінді сипаттауда, біз әрдайым оның жеке бір қасиетіне сүйенеміз. Түсінбеушіліктер, тек қана сол қасиеттердің қайсылары басты, қайсылары жанама деген сұрақтардан туындайды. Зейінді дүниетанымдық және этикалық аумақта жоғары бағалануын көптеген авторлар еңбектерінен байқауға болады. Олар барынша диссертацияның мазмұнында қарастырылған.
Зерттеу тақырыбының маңыздылығы тұлға іс-әрекетінің нәтижелігі зейін қасиеттеріне тікелей тәуелді деген қағиданы эксперименталды анықтаумен және зейіннің қолданбалы бағыттары түрлі мамандардың: психологтардың, педагогтардың, дәрігерлердің, заңгерлердің,техникалық жүйенің операторларының, актерлардың т.с.с. күнделікті қажеттілігінен туындайтынымен бекітілді.
Зерттеудің практикалық маңыздылығы. Зерттеу нәтижесінде алынған кешенді жүйелік бағдар, тұлғаға бағдарлай оқыту тұжырымын оқу үрдісіне орнықтыруда психологтарға, педогогтарға және қолданбалы психологиялық білімдерін тереңдетуде қолданылады. Сонымен қатар зерттеу нәтижесін студенттер мен магистранттар педогогикалық практикада және психологиялық қызмет атқаратын мамандар ғылыми-әдістемелік нұсқа ретінде пайдаланады.
Зерттеу мақсаты: зейін қасиеттерін дамыту үрдісінің динамикасын психологиялық теориялар негізінде кешенді жүйемен зерттеу.
Зерттеу нысаны-тұлға іс әрекетінде зейін қасиеттерін дамыту үрдісі.
Зерттеу пәні-тұлға зейінінің тұрақтылығы, шоғырлануы, көлемі, ауысуы, бөлінуі тұлғаға-бағдарлай оқыту тұжырымдамасының контексінде.
Зерттеудің әдіснамалық және теориялық негіздерін В.Вундттың зерттеулеріндегі көру және есту стимулдарына реакция білдірудің уақытқа сәйкестілігін тіркейтін тәжірибелік нәтижелері; У.Джемс, Э. Титченер, Т.Рибо зейін психологиясының фундамаенталды ұғымдары мен эксперименталды зерттеулерінің парадигмалары; Н.Лангенің эксперименттерге сүйенген зейін болмысы туралы негізгі көзқарастарын ретроспективті талдау құрайды.
Зерттеуде мәселені жалпы теориялық қатынас бағытында қарастырған Л.С.Выготскийдің мәдени-тарихи тұжырымдары, П.Я. Гальпериннің зейіннің бақылаушы функциясы, Н.Ф.Добрыниннің зейін теориясы,С.Л.Рубенштейн мен А.Н. Леонтевтің іс-әрекеттік қатынас аумағындағы тұжырымдары, Д.Н.Узнадзенің зейіннің нұсқаға тәуелділігі туралы көзқарастары, А.А. Бодалевтың тұлға психологиясының теориясы, А.Г.Спиркиннің сана және өзіндік сана теориясы және Ж.Намазбаеваның тұлғаны зерттеуде кешенді қатынас бағыты т.б. кең ауқымды идеялар ғылыми еңбектерді талдау негізінде басшылыққа алынды.
Зерттеудің міндеттері:
1.Отандас және шетел зерттеулеріндегі зейіннің психофизиологиялық, психологиялық теорияларын талдауда зейіннің анықтамасының, түрлерінің, қасиеттерінің психологиялық мазмұнын қазіргі психологиядағы ғылыми тұжырымдарын ескере жаңаша өңдеу.
2.Зейін қасиеттерін дамытудың теориялық-әдіснамалық мазмұнын ашып қолданбалы мүмкіндіктерін зерттеу. Зейін қасиеттерін (тұрақтылығын, шоғырлануын, ауысуын, бөлінуін, көлемін) тұлғаға-бағдарлай оқыту және тұлғаның талаптану деңгейін анықтау контексінде эксперименталды зерттеу. Зейін қасиеттерін дамытуға негізделген іс-әрекет үрдісін тиімді ұйымдастыру жолдарын сараптау.
3.Студенттердің жоғарғы оқу орнындағы талаптарға бейімделу кезеңіндегі зейіндерінің психологиялық даму динамикасын ескере оқу іс-әрекеттерін ұйымдастыру.
4.Зейінді қалыптастыру және дамыту барысында туындайтын қиындықтарды сараптау мен оларды шешу мүмкіндіктерін зерттеу. Зейін қасиеттерін зерттеудегі әдістемелерді талдау негізінде зерттеудің кешенді жүйесін құру.
5. Психологиялық қызметатқару жүйесіне, зейін қасиеттерін жетілдіруге бағдарланған психологиялық көмекті ұйымдастырудың сынақтан өткізіліп мақұлданған ғылыми-әдістемелік жүйесін ұсыну.
Зерттеудің әдіснамалық жаңалығы. Алғаш рет зейін теориялары кешенді жүйе негізінде талданып Қазақстандағы психологияға қатысты мамандарының зейін психологиясы аумағындағы іргелі және қолданбалы білімдерін интеграциялы әдіснамалық негізінде дамыту мүмкіндіктері зерттеліп іске асты.
Біріншіден, бірге дейінгі ұсынылған зейін ұғымының анықтамалары салыстырмалы талданып, психологияның бүгінгі жетістігінің негізінде айқындалған пәні ерекше зейінінің толықтырылып өндірілген анықтамасы ұсынылады.
Екіншіден, зейіннің түрлері мен қасиеттері, зерттеу барысынан туындалған сараптау кестесі оқу-әдістемелік жүйесінің бағдарламасына бейімделіп құрастырылады.
Үшіншіден, психологиялық қызметі тәжірибесінде орын алған әдіснамасыны жұмыста бейімделіп жіне модификацияланып құрастырылған экспериментальды әдістемелердің мазмұны негізіне келесі зерттеулерге жағдай тудырады:
-зейін қасиеттерінің даму үрдісінің деңгейін диагностикалау негізінде сыналушының даралық іс-әрекетінің мүмкіндіктеріне бағдарлануды ұйымдастыру іске асарылды;
-зейін қасиеттерін когнитивтік үрдіс және тұлғаның қасиеті ретінде интегративті әдіснама негізінде қарастыру психология ғылымында алғаш рет орын алды;
-зейіннің іс-әрекетте жетекші рөл атқаратын қасиеттерін жеке эксперименталды әдіспен анықтау арқылы оның нәтижесін тұлғаның іске қабілеттілігінің деңгейінің көрсеткіші ретінде бірінші рет қолданылды.
Төртіншіден, зейіннің атқаратын функциялары мен тұлға қасиеттерінің көрсеткіштері арасындағы тәуелділіктер эксперименталды әдістемелер негізінде кешенді жүйелермен зерттеледі.
Зерттеудің теориялық жаңалығы.
1. Зейін психологиясын бүкіл әлемдік зерттеулердің нәтижелері негізінде кешенді қарастырылып психологияның жетістіктеріне қажетсінетіндердің іргелі және қолданбалы білімдерін дамытуға мүмкіндік жасалды.
2. Зерттеу мақсатын теориялық талдау арқылы зейін ұғымының анықтамасы психология ғылымының қазіргі пәніне сәйкес өңделді.
3. Жұмыста алғаш рет зейіннің түрлері мен қасиеттерінің теориялық сипаттары солықтырылып өңделген мазмұн кең ауқымда бүтіндік жүйе ретінде ұсынылды.
4. Алғаш рет зейін тұлғаның когнитивтік үрдісі және даралық қасиеті ретінде интегративті әдіснамалық тұрғысынан зерттеліп зейін психологиясының теориясына үлес қосылды.
5. Педагогикалық іс-әрекетте зейін қасиеттерінің рөлі мен міндеттерінің мазмұны алғаш рет теориялық және тәжірибелік тұрғыдан тұтастық принципін басшылыққа ала талданды
6. Тұлғаның темперамент типтері негізінде жіктелуі зейін теориясының жайттарымен байытылып жаңа теориялық мазмұнмен қамтылды. 7.Психологиялық қызметтің даму тарихы мен қазіргі жайы алғаш рет зейін қасиеттерін зерттеуде психологтарға, педогогтарға тікелей көмек беру мүмкіндіктерін ескере, жұмыста құрылымдық мазмұны психологиялық қызметті іске асыру механизмімен ашылды.
Зерттеудің әдістемелік жаңалығы. Зейін қасиеттерінің деңгейін анықтайтын әдістемелер сарапталып бейімделген және модификацияланған түрде эксперименталды зерттеулер жүргізу негізінде статистикалық және сапалық көрсеткіштер талдынды. Іс-әрекет барысында жетекші рөл атқаратын зейін қасиеттерін зерттеу арқылы тұлғаның жұмысқа қабілеттілігі зерттелді.
Студенттер мен магистранттардың педогогикалық практикасы мен практикалық дәрісінде тұлға зейінін басқару мен ұйымдастыру мүмкіндіктері туралы байқау және әңгімелесу әдістемелерінің көмегімен кешенді жүйеліқорытындылар жасалды
Мектептегі педагогикалық іс-әрекеттің зейінге тәуелді ерекшеліктері қойылған мақсатқа сәйкес салыстырмалы түрде талданды.
Бейімделген және модификацияланған әдістемелер жүйесі психологиялық қызметті ұйымдастыруда және болашақ психолог, педагог мамандарды дайындауда қолдану мүмкіндіктері ашылды.
Зертеу нәтижелерінің дәйектілігі мен сенімділігі зерттеу нысаны мен пәнінің теориялық, әдіснамалық, әдістемелік тұтастығы тұрғысынан кешенді жүйені құрап, зерттеу мақсаты мен міндеттеріне сәйкес әдістемелер жиынтығы қолданумен, эксперименталды зерттеулердің нәтижелерінде алынған мәліметтердің беріктілігі мен сенімділігін тексеруде екінші реттегі математикалық статистикалық (тәжірибелік және теориялық бөлінуді салыстыру мен екі эмпирикалық бөлінуді салыстыруда x2-Персон критерийі, -Колмогоров-Смирнов критерийі және өзгерістердің сәйкестілік дәрежесін анықтайтын rs- Спирменнің сатылық корреляция коэфиценті) өңдеу әдістерін қолданумен қамтамасыздандырылады.
Зерттеу әдістері. Психологиялық, педогогикалық ғылыми-әдістемелік материалдар мен әдебиеттердегі зейін туралы ғылыми деректерді кешенді жүйемен салыстырмалы талдау; зерттеу нысаны мен пәніне байланысты негізгі ұғымдарды сараптау модельдері; эксперименталды-диагностикалау әдістемелері: француз психологы Б.Бурдонның Корректуралық сынақ әдістемесі, Б.У. Найссердің таңдамалы көру әдістемесі, зейіннің бөлінуін зерттеуге талап қоятын әдістеме, Шультенің іздеу әдістемесі, Алдын ала бағытталу әдістемесі, Көз қозғалысын тіркейтін әдістеме, Сандарды орнықтару әдістемесі, Қызыл-қара кесте әдістемесі, әШатасқан сызықтар әдістемесі, Мюнстерберг- Дворяшинаның бейімделген әдістемесі; байқау және әңгімелесу педогогикалық тәжірибені сараптауда іске асырылды.
Зерттеу жұмысының мақұлдануы мен жариялануы. Диссертациялық ізденістің нәтижелері тоғыз жыл көлемінде іске асырылды. Ғылыми ізденістің негізі нәтижелері мен тұжырымдары ҚР БжҒМ-халықаралық ғылыми-педагогикалық басылымдары Қазақстан жоғары мектебі, Ұлт тағылымы, ҚР БжҒМ ғылыми журналы Ізденіс басылымдарында, ҚР БжҒМ Ы.Алтынсарин атындағы қазақ білім Академиясының Білім ғылыми-педогогикалықжурналдарында, ҚР ҰҒА хабаршысында, әл-Фараби атындағы ҚазҰУ хабаршысының-психология және социология серияларында, Абай атындағы ҚазҰПУ хабаршысының-психология серияларында, Т.Тәжібаев атындағы этнопсихология және этнопедогогика орталығының ғылыми жинақтарында, Ресейде: Новосибирскідегі 3-ші және 5-ші халықаралық ғылыми-әдістемелік конференция жинақтарында, Мәскеу-Белгород өткізген3-ші халықаралық ғылыми-практикалық конференция жинағында, М.В.Ломоносов атындағы Мәскеу мемлекеттік университетінің халықаралық ғылыми-практикалық конференция жинағында ҚР жоғары оқу орындарының халықаралық ғылыми-практикалық, ғылыми-әдістемелік конференцияларының жинақтарында жарияланды. Абай атындағы ҚазҰПУ-нің жалпы психология кафедрасының кеңейтілген мәжілісінде, әл-Фараби атындағы ҚазҰУ-ндегі этнопсихология және этнопедогогика орталығында және ҚР ҰҚК Академиясындағы психология және философия кафедрасының кеңейтілген мәжілісінде талқыланып қорғауға ұсынылды.
Зерттеуді енгізу, нығайту. Зерттеу материалдарының негізінде Абай атындағы Қазақ ұлттық педагогикалық университетіндегі психология, биология-психология, психология-педагогика мамандары бойынша дайындалып жатқан студенттер мен магистранттарға Зейінді зерттеу мәселелері атты арнайы курстың типтік оқу бағдарламасы мен оқу құралы 2003 жылдан бері оқу үрдісінде қолданылуда. Зерттеу бағдарламасы бойынша Алматы қаласының қазақ тілінде оқитын мектептерінде өткізілетін аталған жоғары оқу орнының студенттері мен магистранттары педагогикалық практикада зейіннің қасиеттерін зерттеуге арнайы бейімделіп модификацияланған әдістемелерді пайдалануда. Қалалық педагогтардың арнайы білімін жетілдіру институтының мектеп психологтарына арнайы ұйымдастырылған курстарында зерттеу бағыты бойынша дәрістер мен тәжірибелік жаттығулары жүргізілуде. Аталған енгізулер мен қолдануларды растайтын актілер диссертацияның қосымшаларында тіркелген.
Қорғауға ұсынылатын негізгі қағидалар:
1. Зейіннің психологиялық және психофизиологиялық теорияларын тұтастық даму принципі негізінде зерттеу жұмыстың теориялық-әдіснамалық бағытын интегративті ұйымдастыруға мүмкіндік береді.
2. Зейін үғымының анықтамасын психология ғылымындағы зерттеулердегі және оқулықтардағы зейінге арналған материалдарды салыстырмалы талдау негізінде ғылымның бүгінгі талаптарына сәйкес жаңаша өңделген түсініктерін қалыптастырады.
3. Зейіннің қасиеттерін психикалық үрдіс және тұлғалық қасиет ретінде зерттеу интегративті әдіснамалық кешенді жүйелік принципті ұстану негізінде іске асырылады.
4.Зейін қасиеттерін модификацияланған әдістерді қолданып эксперименталды зерттеу тұлғаға бағдарлай оқыту тұжырымын тәжірибелік тұрғыдан іске асыруға мүмкіндік береді:
-оқу бағдарламасының мазмұнын жекелік ерекшеліктерді ескере дайындауға;
-жекелік ерекшеліктерді сатылы кезеңдермен дамытуға;
-дидактикалық-коммуникативтік жүйелерді тұлғалық ерекшеліктерді есепке ала ұйымдастыруға.
5.Оқушылыр мен студенттер зейіндерінің даму деңгейін анықтау оқу іс-әрекетін тиімді ұйымдастырудың түрлерін қолдануда мұғалімдердің, оқытушылардың әдістемелік тәжірибелерін дамыту мотивациясын іске асырады.
6.Тұлғаның зейінділігі іс-әрекеттің кез келген түрінде жетекші орын алғанда психологиялық жағымды шырай және мәдениеттілік тұлғааралық қатынаста орнығып нәтижелі көрсеткөштерге ие болады.
7. Зейін қасеиттерін эксперименталды зерттеу болашақ психологтар мен педагогтардың теориялық, ғылыми-әдістемелік шығармашылық мүмкіндіктерін қалыптастырып тұлғалық қасиеттерін дамытуға септігін тигізеді.
Зерттеудің негізгі жорамалы
Зейін қасиеттерінің даму деңгейлерін анықтау негізінде психологиялық шарттар белгіленсе тұлға іс-әрекетін ұйымдастыруын, өзін бақылауын, басқаруын тиімді жетілдіруге мүмкіндік алады.
Жеке жорамалдар
-зейіннің психологиялық теорияларын зерттеу зейін феноменін терең түсінуге мүмкіндік береді;
-зейін қасиеттерін зерттеудің теориялық-әдіснамалық бағытын анықтау танымдық іс-әректке интегративті кешенді жүйені іске асыруға ықпал етеді;
-зейін қасиеттерінің деңгейін анықтау негізінде жетекші іс-әрекетті талапқа сәйкес ұйымдастыруға мүмкіндік туады;
-зейін қасеттерін дамыту негізінде тұлғаның жағымды қасеттерін қалыптастыру психологиялық көмекті тиімді ұйымдастыруды қажет етеді.
Зерттеу кезеңдері мен процедурасы:
Алғашқы кезеңде (1999-2003жж) тұлға зейінінің қасиеттерін дамытудың теориялық-әдіснамалық негіздерін зерттеуге байланысты ғылыми деректер мен әдебиеттер материалдарын талдау негізінде ғылыми ізденістің әдіснамалық құрылымы (нысаны, пәні, мақсаты, міндеттері, теориялық-әдіснамалық бағыттары, жорамалдары т.с.с.) нақты анықталды.
Негізгі кезеңде (2004-2006жж) зерттеу мәселесіне байланысты әдістемелік құрылған жүйелі кешендердің жоспарымен эксперименттік зерттеулер мектептердегі оқушыларды, психологтарды және Абай атындағы ҚазҰПУ-нің студенттері мен магистранттарын тарту, яғни қатыстыру арқылы іске асты. Ғылыми ізденістің теориялық материалдары арнайы курс, практикум ретінде дәрістер мен педогогикалық практикаларда сынақтан өткізілді.
Бітіру кезеңі 2007 мен, 2008ж. Қамтып ізденіс бойынша жарияланған. Жиналған және сынақтан өткен материалдар мен деректер тұжырымдары ғылыми жұмысқа қойылатын талаптарға сәйкес өңделіпзерттеу өорытындылары қорғауға дайындалып ұсынылды.
Диссертацияның құрылымы.
Диссертация кіріспеден, бес тараудан, суреттерден (диаграммалар.гистограммалар, графиктер), кестелерден, қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттерден-318, қосымшалардан құрастырылған. Жұмыстың жалпы көлемі-335 бет
1 ТҰЛҒА ЗЕЙІНІН ЗЕРТТЕУДІҢ ҒЫЛЫМИ-ТЕОРИЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1Зейінді зерттеуде психологиялық және психофизиологиялық теориялар
Психология ғылымының тарихында зейінді зерттеу ежелгі грек ғалымы
Аристотельден (б.з.д. 384-322) басталды, яғни таныма іліміне байланысты пайымдарында: ... анық дәлелі білім және мүмкін юолатын пікір санының басқарумен қалыптасады. Дегенімен, білімнің жоғары аксиомалары ақыл- ойда болмысымыздан берілмейді, ол үшін ізденіс, іс- әрекет жасау қажет, фактілерді жинау, ойды фактіге бағыттау сияқты- деген тұжырымдары зейінді зерттеуге философиялық негіз бола алады.1
Шығыс ойшылы Әбу- Насыр әл Фараби(870-950). Философиялық трактаттарында болмыс пен сананың байланысына сүйене отырып псикалық әрекеттің қисының ...сырттан болған әсерлер негізінде заттардың бейнелері пайда болады деп пайымдауы да зейін қасиеттерін зерттеуге әдіснамалық негіз бола алады 2,403-404,448бб.
Зейінді эксперементалды зертеуге келесі философтардың теорияларын әдіснамалық негіз ретінде ұстануға болады:
Ағылшын философы Бекон Френсис (1561-1626) дәлелді білімді танудың мүмкіндігіне, яғни ақиқаттылыққа жету мақсатында әдістерді өндеу керектігін айтты. Өндеу ақыл- ойды тазалаудан басталады да, содан акиқаттылыққа негізделген әдістеме туады. Сол кезендерден бастап метафизикалық жаратылыстану әдісі философияға енгізіле бастады.3,43бб.
Француз философ және жаратылыстанушы Декарт Рене (1596-1650) философияда қозғалыс реакциясының кестесін, алғашқы рефлекторлық акттың сипаттамасын анықтап, болмыстағы күштерді адам саналы басқара алатынына сенді. Ойлаймын,сондықтан өмір сүремін-деген,әйгілі тезисте: сыртқы дүниедегі әсерлерді математикалық логикамен түсіндіру арқылы рационалистік бағыт тұрғысынан түсіндіруге ұмтылған 3,87-88 бб.
Ағылшын философы, математигі Джон Локк (1632-1704): Барлық идеяның қайнар бұлағы- тәжірибе, - деп жариялады. Идеялар зейіннің рух күйіне, және іс- әрекетіне бағытталғанда пайда болатынын(рефлексия идеясымен) көрсетеді. Ол міндетіміз барлығын білу емес, тек қана практикалық өмірімізге, қылымызға маңызды идеялар, даму қажет екенін түсіндірді. Жеке адам қоғамда бар тәртіпке қанағаттанбаса, оны өзгертуге тиісті деп тұжырымдады [3,189-190бб.]
Неміс философы Лейбниц Готфрид Вильгельм (1646-1716) философиялық эволюциясын механикалық материализмнен бастады. Ол ақиқаттың критериі ретінде білімнің анықтылығын, есеп бере алатынын және қарамақайшылықсыздығын ғана қабылдады. Осымен бәрге сананың ақиқаттығына аристотельдік логикамен, шындық фактіні тексеруге жеткілікті негізделген математика заңы қажет екенін айтты 3,178-179бб. .
Философ,психолог,Давид Юм (1711-76) білімнің болмысты білу міндетін емес,тұрмыстың өмірге басшылық ететін дәрежесін қолдады.Сенім туғызатын білімнің негізгісі-математика объектілері, қалғандары тек қана тәжірибеден туады деп түсінген. Ол бойынша тәжірибенің дәлелі-себеп пен әрекеттің арақатынасы 3,43 бб..
Ағылшын философы, идеалист және логик, У.Гамильтон (1788-1856),материалдық шындықтың жоғары жаратылыстанудың ашылуымен танылатынына сенді, ол математикалық логиканы қолданды 3,62б..
Зейінді зерттеу ғылыми психологияның даму кезеңдерімен байланысты.
Бастапөыда зейінді физиологиялық эксперименттердің нәтижелеріне сүйене қарастыру маңызды болғандықтан, онымен 19-шы ғасырда ірі физиологиялық лабораториялар айналысқан.
19-шы ғасырдың екінші жартысынан бастап, В.Вундт ұйымдастырған лабораторияда психикалық құбылыстар эксперимент жүзінде, әр түрлі құрал-жабдық аспаптардың көмегімен зерттеліп,зейіннің теориялары өңделе бастады.
Ол зейін мәселесін зертеуде сана психологиясымен байланыстыра, зейіннің негізгі қасиеті ретінде қабылдау сәтінде пайда болатын айқындыққа эмоцияның қатысын ескермей көрсетеді. В.Вундт зейінді белсенді және енжар (ырықты және ырықсыз) деп бөлді. Сонымен қатар ол зейінді басқа соған ілесетін психикалық үрдістермен (ерік және сезіммен) біріктіре қарастырды. Ол психологиялық лабораторияда өткізген ерте эксперименталды зерттеулерінің бірінде көру және есту стимулдарына реакция білдіру уақытын тіркеу негізінде әрекеттің нәтижесі адам зейініне тәуелді деген тұжырым жасалды. Оның зерттеуінде зейін апперациялық (психикалық үрдістерді іштен бағдарлайтын күш) үрдіс ретінде сипатталды4.
У.Джемс, Э.Титченер, Т.Рибо еңбектерінде сананың бағдарлаушы қызметінің өрісінде, зейін психологиясының іргелі ұғымдары және оны эксперименттік зерттеудің маңызды жіктемелері құрылып ұсынылған 5,6,7.
У.Джемс зейіннің психологиялық өзгешелігін анықтай келе оны біздің ...саналы тәжірибемізді толықтырудағы фактор деп есептеді. Ол зейіннің физиологиялық механизмін тұтас әрекет ретінде ұсынып, оның ерекшелігі жинақылықтан көрінетінін сипаттап, зейін түрлерінің жіктемесін ұсынған:
сезімдік, интеллектуалдық, тіке(жалғансыз), жанама, ырықты, ырықсыз болып бөлінеді. Ұсынылған зейін түрлерінің арасындағы байланыстардың күрделігін, зейіннің тұрақтылығы мен динамикасының арасындағы байланыс арқылы түсіндірді. Зейіннің психологиялық мазмұнын педагогикалық мәселелермен байланыстыру мақсатында, қасиеттерін де зерттеді 5,41-44бб.
Э.Титченер зейінді еңбектің нәтижелігін қамтамасыз ететін сананың дәрежесі-деп түсіндірді. Психология оқулығы деген еңбегінде өмірдегі жағдайларды байқау арқылы зейін көлемін зерттегені байқалды. Еңбегіндегі мәселенің бірі-зейіннің сандық көрсеткіштерін өлшеу. Оған генетикалық бағыт жақын, ол зейіннің физиологиялық механизмі туралы да бірнеше пікірлер білдіріліп, зейіннің үш түрін түсіндірді: енжар ырықсыз;белсенді, ырықты; екінші (қосымша) 6,41-49 бб..
Вундттың, Джемістің, Титченердің зерттеулерінде зейіннің әлеуметтік-еңбектік негізі мен механизмі қарастырылмаған.
Т.Рибо Зейін психологиясы еңбегінде, зейіннің механизмін және оның нышандарын сипаттады. Ол ырықсыз және ырықты зейіннің , физикалық көріністерін тұтастық принциппен талдап, олардың қозғалыс механизмдерін зерттеген. Оның зерттеулерінде зейіннің моторлық компоненттерінің құрамдас бөліктерін қозғайтын күштерді психологиялық тұрғыдан талдағанда қарама-қайшылықтар да кездеседі. Тұжырымында ырықты зейінге өте жоғары баға береді де, сонымен ырықсыз зейіннің рөлін төмендетеді.7,23-28 бб..
А.Трейсман эксперименттік зерттеулерінде зейіннің таңдамалығы мен сигналдық физикалық шамалары, мәтіннің семантикалық сипаттамасынан тәуелді екенін анықтады.8.
Сонымен шет ел психологтарының ішінде В.Вундт зейін мәселесін сана психологиясымен байланыстырды, У.Джемс зейіннің түрлерін зерттеп сараптады, Э. Титченер зейінді генетикалық тұрғыдан қарастырды, Т.Рибо зейінді эмоциямен ұштастырды, А. Трейсман зейінді мәтіннің семантикалық сипаты негізінде зерттеді. Зейін мәселесін эксперименттік зерттеулер, оның теориясын дамытып практикалық мәселелерді шешу үшін маңызды.
Аталмыш ғылыми ізденістерден бастау алған психологиядағы эксперименттік зерттеулер зейіннің болмысын анықтау мүмкіндіктерін ұлғайтты.
Гештальтпсихология өкілдері М.Вертгеймер, В, Келер, К.Коффка зейін мәселесіне ментальдық қатынасты сынға ала отырып, өз пайымдарында зейінді - ...субьекттің қарқынды әрекеті емес, заттар мен жайттарды қабылдайтын өрістің объективті құрылымы, эго-объекттік анықтаушы күш, яғни объекттің зейінді өзіне шоғырландырушы күші-ретінде зерттеді.9.67 б., 114 б., 121 б.
Бихевиористер Торндайк Э.,Уотсон Дж., Бандура А., Дж. Келли және т.б. зейінді және сананы псиологияда ментальдық басты ұғым ретінде танымай, зейінді әлеуметтік үрдістегі стимул-реакция әдіснама тұрғысынан қолданбалы және физиологиялық мәселе ретінде зерттеді. 10,11,12,13,14.
Когнитивтік психология аумағында зейін мәселесіне байланысты зерттеулер, есті жаңаша талдау тарихынан басталады.
К.Черри Адам және ақпарат атты еңбегінде әдістеменің лабораториялық вариантын ұсынды. Ол зейіннің эксперименттері мен әр түрлі модельдерін дамытуға түрткі болды. Соңғы бірнеше жылдар көлемінде зейін құбылысына және қасиеттеріне байланысты жаңа эксперименталдық бағыттар және оны мұқият зерттеуге арнайы әдістемелер құрастырылуда.15, 573-576 бб
Н.Ланге Перцепциялар заңы еңбегінде қабылдаудың микрогенезін зерттеу нәтижесіне дәнекерлене, сол үрдістегі зейіннің болмысын еңбек іс-әрекетін тиімді ұйымдастыруға қатысы бар екенін көрсетті.16
Отандық психологияда зейін мәселесі жалпы теориялық қатынас аумағында қарастырылды. Кең аумақты идеяларды Л.С.Выготский, П.Я.Гальперин, Н.Ф.Добрынин, А.Н.Леонтьев, С.Л.Рубенштейн, Д.Н.Узнадзе т.б. ұсынды17,18,19,20,21,22.
Зейін туралы көптеген тұжырымдарды зерттеу, қазіргі кезде зейін қасеттерінің мүмкіндіктерін жаңаша қарастыруға мүмкіндік туғызуда.
Американ психологиясында зейін мәселесін сипаттайтын барлық оқулықтар У.Джемстін Психология атты еңбегінде сананың шектеулі принципі туралы цитатасынан басталады, ал отандас психологияда пайда болған кейбір ерекше тұжырымдар жалғасын сирек табады 23.
Н.Ф.Добрынин өзінің зейін туралы теориясының негізгі қағидаларында зейінді объектіге саналы іс-әрекет жасауға бағытталу және шоғырлану деп қарастырды. Мұндай көзқарас танымал американ психологы У.Найссердің бағытына жақындайды. Нұсқа (бейім-бағдар) психологиясының аумағында Д.Н.Узнадзе зейінді мазмұнды үрдіс ретінде адамның арнайы қылық түрлерін ұйымдастырушы, бақылаушы деп қарастырды. Мұндай өзінің зейінін когнитивті белсенділікті реттеуші және ұйымдастырушы метакогнитивтік үрдістерге шоғырландыруын түсіндіретін тұжырымдамалар бағыттары бүгінде басым болуда.24,11-49 бб.
Аталған фактілер психология ғылымында зейіннің өзекті мәселе екеніне дәлел. Зейіннің физиологиялық табиғатын түсінуде И.М.Сеченовтың, И.П.Павловтың, А.А.Ухтомскийдің, П.К.Анохиннің еңбектері маңызды 25,26,27,28.
Психология ғылымының теориясын өңдеуде,оның физиологиялық негізі туралы сұрақ принципиалды, әрі маңызды.
Зейіннің физиологиялық табиғатын түсінуде, И.П.Павловтың бірқатар: өрлеуші және төмендеуші үрдістердің өзара байланысы және ағыны, мидың үлкен жарты шарының қабығындағы орныққан тиімді өрлеуші ошағының қызметі бойынша әсер етуші тітіркендіргіштерді жіктеу және нәтижелі шартты-рефлекторлық іс-әрекеттің физиологиялық заңдылықтары маңызды. Зейіннің физиологиялық негізін түсінуде ми қабығының талдағыштық міндеттерін зерттеу маңызды. И.П.Павловтың 26, 94-98 бб. сипаттамасы бойынша, нысаналы рефлекс, биологиялық және таным функциялары туралы П.К.Анохиннің функционалдық жүйе теориясы жеке жағдайдағы шартты рефлекстің кһрінісімен негізделеді. Бұл негіз келесі нысана белгісімен зерттеу реакциясының тұтастығын және орталық интеграциясының икемделу нәтижесі мен кері афферентация туралы ерекше ережені ұсынды.
Е.Н.Соколов нысаналы рефлекстердің және ағза мен объекттің өзара байланысын нығайтудағы зейіннің маңыздылығын дәлелдейтін бір қатар ережелерді негіздеді.29.
Психология тарихында Н.Н.Ланге өзінің Психологиялық зерттеулер атты еңбегінде зейіннің моторлық теориясына үлкен орын беріп, осы мәселені қарастырған. Зейін мәселесін жаратылысты ғылыми жоспармен талдауды дамыта отырып, оны зерттеуде генетикалық тәсілді іске асырды, әсіресе үш түрін бөліп көрсетті. Ол зейіннің моторлық теориясын тек қана оның бейімделуге қозғалысы деп есептемей, еріктік зейін-ол моторлық және апперцепциялық үрдіс, түйсіктің қозғалысы деп көрсетеді және еске түсірудің арасындағы байланыстарын дәлелдейді 16,64-73 бб.
В.Д.Глезер зерттеуінде адам көз аясындағы бірнеше объектінің біріншісін танып, содан соң екіншісін танитынын анықтады.Бір мезгілде хабарды қадағалап, басқасына жауап беру үрдістіңанықтық пен дәлдігін төмендететінін түсіндірді.
Д.Е.Бродбент зейінді сүзгімен теңестірді, өзінің зерттеулерінде зейіннің моделін физикалық шамалардың негізінде барлығы немесе ештеңе деген қағидамен іріктеуді ұсынды. Оның адамды енжар қабылдағыш деген түсінігімен келісуге болмайды 30.
Зейін теориясын құрастыруда, оның жаратылысын ғылыми негіздеуде физиологиялық зерттеулердің теориялық маңызы зор.
Зейіннің физиологиялық негізі И.В.Страховтың, Е.Д.Хомскаяның, П.П.Блонскийдің еңбектерінде көрсетілген 31,32,33.
Зейін физиологиясының кейбір бағыттары Ю.Б.Гиппенрейтердің, В.П.Зинченконың, Б.Ф.Ломоновтың еңбектерінде де талданған.34, 165-177,35,36.
Зейіннің физиологиялық мазмұны А.А.Ухтомскийдің Доминанта принципі-зейін актісінің іске асуына физиологиялық негіз еңбегінде зерттелген. Зейін актісін түсінуде: Доминанта тысқары импульстермен күшейеді, қазіргі тітіркенулер төмендейді,-деген оның қағидалары ерекше маңызды 37.
С.л:Рубинштейн перифериялық зейін толқуда пайда болатын және ол объектіге қайтадан оралатынын көрсетті. Орталық зейіннің ұзақтығы сол объектідегі жаңа мазмұнның табылуына тәуелді, яғни, тұрақты ізденістің зейіннің тұрақтылығын дамытатынын көрсетті 38.
К.Д.Ушинский өзінің Адам тәрбие пәні ретінде атты еңбегінде зейін психологиясын талдауда жекелік тәсілді ұстанған. Ол әректті психологиялық негізде зерттей отырып, зейіннің ғылыми жаратылысын түсіндіру барысында өз уақытының физиологиялық білімдерін ескерді. К.Д.Ушинскийдің 39тұжырымдары психологиялық дидактикалық жағынан бағалы.
Н.Ф.Добрынин Зейіннің таңдамалығы және динамикасы туралы деген мақаласында зейін туралы түсінікті негіздеп анықтады. Ол өзінің негізгі тұжырымдамасын құрастыруда зейін мен іс-әрекеттің ара-қатынасын зерттеп талдаудың принципиалды маңызы бар екенін түсінді 40.
Д.Н.Узнадзе зейін туралы тұжырымдамасын екі жоспарлы, психикалық іс-әрекетпен импульсивтік және жанама түрде көрсетеді. Бірінші жоспары зейіннің қызметінсіз, ал, екіншісі тоның тікелей қатысуымен өтетінін анықтады. Сонымен, ол күрделі қоршаған жағдайдағы зейінді объективтік үрдіс ретінде сипаттайды, соның негізінде санада заттар тіркеледі және сол затқа танымдық қатынас қозады деген пікірді ұстанады 41.
Зейін мәселесіне кең өрісті ғылыми жолдармен қараңан танымал ғалым Л:С:Выготский оны адамның пайда болу тарихымен ұштастырды және баланың дамуында зейіннің біртіндеп дамуына байланысты екі негізгі жолды атап көрсетеді:
-біріншісі, зейіннің табиғи даму жолы;
-екіншісі, зейіннің мәдени даму жолы.
Л.С.Выготскийдің зейін мәселесін дамытуда маңызды ғылыми жетістіктері: зейін мәселесіне әлеуметтік және генетикалық тәсілдерді қолдануды жүзеге асыруы болып есептеледі. Ол ырықты зейінге жағдай жасау және сөйлеу функцияларының бағыттылығын кеңейтуге, зейінді дамытудағы сөздің рөлі және зейінді ойлаумен біріктіре түсіндіруге мән берді 17,216-232 бб.
А.Н.Леонтев, Л.С.Выготскийдің психологиялық тұжырымдарындағы жайттарды өз зерттеулерінде қолданды, әсіресе зейіннің сатылық дамуы мен ынталандыру құралдарын. Осы бағытта ол балалардың зейінін анықтауға арналған эксперименталды зерттеулер жүргізді.42.
Зейінді тәжірибе жүзінде қалыптастыру мәселесінде П.Я.Гальперин өзінің жаңаша болжамын ұсынды: Кез-келген зейін-бақылаудың идеалды және қысқа түрі,-деген ол зейіннің бақылаушы-түзетуші функциясын барлық іс-әрекет үрдістерімен біріктіре зерттеді. 43.
И.В.Страхов зейін мәселесіне байланысты тағы бір бағытта, ғылымда бар ағымдарды біріктіре, зейінді психикалық ахуал және тұлғаның қасиеті ретінде қарастырып зерттеулер жүргізді, зейіннің көп қызметң үрдіс екенін анқтады. Ол қызметтердің практикалық іске асуы еңбектің нәтижелігіне, оқу, ғылым және сөйлеу мәселелеріне байланысты зерттеулер жүргізді, яғни бұл мәселені зейін психологиясын дамытудағы бір бағыт ретінде қарастырды 44
Зейін мәселесіне көзқарастар, идеялар мен амалдардың әр түрлілігі оның күрделегін және көп жақтылығын көрсетеді. Ғалымдар зейін мәселесі бойынша бүгінге дейін бір пікірге келген жоқ. Көптеген теориялар зейіннің психологиялық аумақтарын қарастырып, оның кең ауқымдылығын дәлелдейді.
Зейін мәселесіне жалпы психологиялық бағытты іс әректтік қатынас тұрғысынан қарастырсақ, іс-әрекет психологиясы зейінді субъект іс-әрекетінің сол сәттегі қандай да шынайы немесе идеалды объектіге (затқа, оқиғаға, бейнеге, пікірге және т.с.с.) шоғырлануы деп түсіндірген 42, 54-59
Ю.Б.Гиппенрейтер зейін мәселесінің тарихын талдай отырып келесі қорытындыға келеді ... бұл психикалық құбылысты нәтижелі зерттеулер ғана емес, оның анықтамасының өзі бір уақытта көпжоспарлы қатынасты-сана тұрғысынан, іс-әрекет тұрғысынан және физиологиялық үрдістер тұрғысынан іске асыруды талап етеді34, 196-214 бб. Мұндай ойды шет ел психологиясында М.Познерде айтқан, бірақ Ю.Гиппенрейтердің одан айырмашылығы, зейінді зерттеуде А.Н.Леонтьевтің іс-әрекеттің психологиялық теориясын негізге алуды ұсынды 42,67-73 бб. Бірақ оның іс-әрекеттік қатынас бағыты психикалық құбылыстарды бір сәтте екі: іс-әрекет-сана және іс-әрекет-физиологиялық үрдістер бағыттарында зерттеуге мүмкіндік береді. Мұнда іс-әрекетті талдау жоспары өзекті және шешуші болып табылады. Іс-әрекеттік жоспарды бөліп көрсетудің зейін мәселесін қоюда және құрастыруда принципиалды маңызы бар.
Ю.Б.Гиппенрейтер зейіннің келесі сипаттамасы мен анықтамасын ұсынды: Зейін сана феномені ретінде (және нәтиженің сапалық факторы ретінде) барлық іс-әрекетпен байланысты. Ол іс-әрекет салдары, яғни ұйымдастыруда көрінеді және оны талдау арқылы ғана ұсынылады. Зейінде іс-әрекет жүйесінің барлығы бейнеленбейді, тек қана жетекші деңгейдің жұмысы көрсетіледі. Мұндай жайттарды келесі формуламен біріктіруге болады: зейін іс-әрекетті ұйымдастыруда жетекші деңгей жұмысының феноменальды және нәтижелі көрінісі 34,172 б.. Бұл анықтаманың мәні бойынша, зейін құбылысы іс-әрекеттің түрлері және оларды ұйымдастырудың ерекшеліктерін бейнелейді.
Іс-әректтік қатынас бағытын зейін мәселесіне қолдану жоспарын жалғастырғандар Ю.Б.Дормашев пен В.Я.Романов 45,58-61бб. Зейінді зерттеуде бұл бағыттың маңызы зор.
Зейін туралы физиологиялық теориялар. А.А.Ухтомский әріптестері және оқушылармен бірге физиологияға адамның бағыты қылығын қамтамасыз ететін ми жұмысының объективті механизмін анықтады. Ол доминанта принципі жүйесінің физиологияда маңыздылығын көрегендікпен түсіндірді. Менің сенімім бойынша доминанта принципі өте дұрыс, ол- менің теориям емес, жүйке жүйеміздің және күнделікті қылығымыздың қарапайым шынайлығы. Көне физиология орталық жүйке жүйесін көптеген рефлекторлық доғаларға ыдыратып, солардан қандай-да жолмен бірлік жинақталып, ...белгілі вектор жанында қайта-қайта әрекеттер интеграцияланады. Оның пікірінше, доминанта принципі-эмпирикалық болғандықтан, тірі жүйенің тұрақты заңы. Доминанта-теория да емес, яғни, жорамал да емес, тәжірибенің дәлелдеуі негізінде, кең қолданылатын, принцип, тартылыс заңы тәрізді заң болғандықтан онымен санаспауға болмайды 46, 17-22бб.
Қазіргі ғылымның шынайы қорытындысы бойынша доминанта принципі жүйелі принціп, өйткені жүйелі талдаудың бүгінгі дәлелдеуінше құрылым типі, жиынтықтар байланысы ретінде белгілі иерархия жүйесімен анықталады. Доминанта тұжырымдамасы физиологияға басқа теориялар ескермейтін факторларды жүйелі енгізді, теңсіздік-дамушы тірі жүйелердің инварианттық принципі. Доминанта-бөлшектердің шынайы кешеніндегі тепетеңсіздіктің әмбебап құрылымы, протоплазмадан нейрондық жүйеге дейін, ол орталық перифериялық ансабльдердің әртүрлі күрделі баламасы. А.А.Ухтомский доминанта принципінің ең жалпы анықтамасында басым болатын ортаның, немесе қозу фокусының болуы және онымен бірге басқа аумақтардың тежелуіне байланысты оның іргелі ерекшелігі - байланыс типін уақыт аралығындағы уақиғалардың үйлестік кординация типін және динамикалық тепетеңсіздігі ретінде түсінеміз. Бұл үйлестіктің негңзгі міндеті - күрделі жүйедегі еркіндік дәрежесінің артығын жою және вектордың механизмін жасау 46,29-34бб
А.А.Ухтомский өзіне дейінгі ашылған жүйке орталықтарының жұмыс принциптері рефлекторлық реакция орталықтары ара-қатынасының үйлестік маңыздылығын түсіндіре алмайтындығын айтты, себебі олардың мазмұнында реакцияның таңбалық бағасы, яғни, таңбалы үрдісті жаңғыртатын жүйенің тарихы қарастырылмаған. Ағзаның жұмыс қабілетін нақ сол таңбалы реакциялар жоғары және тұрақты қамтиды, Жаттығулар, белсенді демалыс , ойлау шығармашылық әрекет содан көрінеді. Осы айтылған доминанта ілімінің аумағы ешқандай авторлардың назарында болмаған, А.А.Ухтомский құрған еңбек физиологиясы лабораториясында(1929 жылдан қазіргі кезеңге дейін) осы мәселе тәжірибе жүзінде және теориялық тұрғыдан дамытылып келеді.
А.А.Ухтомский доминантаны жалпы маңызы бар жұмыс принципі ретінде қарастырды. Соның нәтижесінде, доминанта жүйесін қарастырушы фактор көптеген күрделі сұрақтарды мидың және тұтастығын, сонымен қатар , жеке адамның рухани өміріндегі жайтты, жалпы адамзатты тұтастай-психология және әлеуметтану деңгейінде шешуге көмектесті. Осы пікірлер А.А.Ухтомскийдің дара сапасындағы өзінің зерттеулері мен қызығушылықтарын жалпы адамзат міндетімен ұштастырғанын дәлелдейді46,79-83 бб
Психофизиологиялық мәселелерге бұрыннан ұлы ойшылдардың терең назар аударғаны белгілі және олар әр кезеңдегі идеология мен саясаттың ықпалымен пікір талас аренасы (Леонтьев, 1975, Дубинин, 1976). Нақ осы күнге дейін адамзаттың шешілмеген (адам табиғатындағы әлеуметтік-биологиялықтың салыстырмалығы) қоғамдық-тарихи дамуындағы алдыңғы
Аумақта болатын бұл мәселе, жаңаның көнемен күресі, оқыту, еңбек және медицина міндеттерін атқаруда орын алады.
А.А.Ухтомскийдің жорамалы бойынша, қылықты ұйымдастыруда өзінен-өзі болып жатқанда қабылдаумен шектелуге болмайды, қылығын және өзін-өзі қайта өңдеуге еріксіз көндірудің тәртіппен араласуына тура келеді. Ол, Біз-байқаушылар ғана емеспіз, болмысқа қатысушылармыз. Біздің қылығымыз-еңбек деген 47,49-56 бб..
А.А.Ухтомский: Жеке адамның жетекші мотивациясы-оның санасына, психикалық жүйесіне жоғары интегратор ретінде әсер етеді және әсерді реттейді,-деді. Оның пікірінше, адам миының функционалдық ағзасы түрінде доминанта орындалады, оның барлық күйі, мүмкіндіктері, ортаға бейімделу реакциясын қалаптастырады. Оның ойынша кортикалдық доминанталар адамның нұсқаулары, әлеуметтік факторлардың жетекші рөлі арқылы қалыптасады, еңбек үрдісінде адам жаратылысын, инстинктерін, қажеттіліктерін, қызығушылықтарын және эмоцияларын, адам ағзасының қорын аша отырып қайта өңдейді. А.А.Ухтомский: Біздің табиғатымызды өңдеуге болады. Онда берілгендерді біз аламыз, яғни, болашаққа көтерілу жолында соған сүйенеміз,-деп жазған 47,94-99бб.
Психофизиологиялық мәселелерді шешудегі негізгі жол-адамзат қоғамның жемісі және оның қылығының мәні-ұрпақтардың жинақтаған тәжірибесі, білімі, салт-дәстүрлерді жеке дара игеруі және оның жеке қабілеттері мен ерекшеліктерінің нәтижесі. Доминанта принципі физиология аумағында соңына дейін ашылмайды, өйткені оның психологиялық және әлеуметтік аспектілері бар. А.А.Ухтомский доминантаның психологиясымен физиологиясының ара-қатынасын: бір жағынан сана өз әрекетін кортикалдық доминанта негізінде орындайды, ал, басқа жағынан- сананың жемісті жұмысын қамтитын рецепциялардың, әсерлердің бағыттылығын, сипатын өңдейтін доминанттарды тәрбиелейді деп түсінді. Доминанта-орталықтар арасындағы теңдіктің бұзылуын көрсетедң. Ол өзінің бағыттылығымен ағзаны жаңа мүмкіндіктермен толықтырады 48,5-14бб..
Қазіргі кезде А.А.Ухтомскийдің доминанта принципін және И.П.Павловтың шартты рефлексін теориялық-эксперименталдық жоспармен байланыстырып зерттеуші А.С.Батуев доминанттық принциптің маңыздылығына ерекше назар аударып : ...дәл жетекші мотивация (өз бетінше емес соңғы пайдалы нәтиже) болса, іс-әрекетті анықтайды,-деп тұжырым жасайды 48,26-34 бб,.
Осы айтқандардың барлығы А.А.Ухтомскийдің шығармашылығына танымал психологтардың қызығушылықпен қарауының кездейсоқ емес екенін білдіреді. Доминанта ілімін өз зерттеулерінде басшылыққа алған психолог ғалымдар-Л.С.Выготский, А.Н.Леонтьев, А.Р.Лурия, С.Л.Рубинштейн, Б.Г.Ананьев 17,112-121 бб,42,79-83бб.,38,102-113бб.,50бб
Л.С.Выготский психологтар үшін домината принципінің бағалығын, психологияның негізгі сұрағына жауап беретінін қылықтың біртұтастығын білдіреді, реакциялар жиынтығын қылыққа айналдырады, жаңа химиялық дене сияқты бірқатар жаңа қасиеттер, оның құрамдас бөліктерінде берілмеген және оның құрамдас бөліктерінде болған бірқатар қасиеттерін жоғалтады,-деп түсіндіреді 51,69-74бб
Осы айтылғандарды бүгінгі жүйенің жалпы теориялық негізінде түсіндірсе доминанттық механизм мынадай жүйелікті құрайды:
-тұтастық,
-интегралдық,
-эквификаналдық (соңғы мақсаты);
-эмерженттік (жүйе элементтерінде жоқ жаңа сапалардың пайда болуы) қасиеттерге ие болады.
А.А.Ухтомскийдің ойынша доминанттық күйлер реттеудің кез келген деңгейінде құралады, бірақ оның жорамалында доминантаның ерекше маңыздылығы орталық жүйке жүйесінің жоғарғы сатысында - бас сегменттерінде. Олар рецепторлар арасында ұштастырылып, соған байланысты жүйке сатыларын иннервациялағанда доминанта сол үрдісті басқару рөлін атқарады. Психиканың бейімділік рөлі осымен анықталады.
Адам болмысының доминанттық механизмі, сөйлеу функциясының негізінде қылық үрдістерінің экстракортикалық және онтогенетикалық дамуына негізделеді. Доминанта фокусының материалдық тасымалдаушылығы А.А.Ухтомскийдің ойынша бас және жұлынның (арқа миларының) әртүрлі сатыларындағы белгілі орталық контелляциясының автономды жүйедегі қозғалғыштығы-деп түсініледі. Бірақ доминаттық орталықтардың күйінен өрісі кең, себебі оның зерттеуінше, доминантаның сырт көрінісі тұрақты жұмыспен немесе ағзаның жұмысшы кесінімен дәнекерленеді 48,87-96 бб.
Сонымен доминанта-тек қана сыртқы, затты жазылған (экстериоризациялық) ғана емес, ішкі теориялық (интериоризацияланған) жағынан да психикалық іс-әректтің физиологиясы.
Психикалық күйлер және үрдістер мида интегралдық кейіп ретінде заттанады (А.Н.Леонтьевтің термині), А.А.Ухтомскидің айтуынша, оның негізінде кортикалық доминанталар жатады. Сонымен бірге, ми қыртысы-бұрынғы доминанталарды жаңалайтын және қысқа мерзімді бейнелейтін,инерциялы аз үнемді ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Жұмыстың жалпы сипаттамасы. Диссертациялық жұмыста зейін ғылыми психологияның маңызды мәселесі және тұлға іс-әрекетін нәтижелі етіп ұйымдастыруға жетелейтін негізгі феномен ретінде зерттелді. Жұмыс бүгінгі білім және ғылым саласында зейін психологиясының іргелі және қолданбалы психологиялық білімдер жүйесін дамытуға арналған.
Зерттеу жұмысында зейін психологиясының ғылыми теориялары толығымен қамтылып, тұлға зейінінің түрлері мен қасиеттері қазіргі білім жүйесінің талаптарына сәйкес тұтастық принципіне негізделе құрастырылды. Жұмыста құрастырылған эксперименталды әдістемелік жүйе зейіннің деңгейін қолданбалы тәжірибелер арқылы диагностикалау мен дамыту мәселелерін шешуге арналған. Диссертацияның қосымшаларында ұсынылған әдістер мен тәсілдер алғаш рет тұтастық жүйе ретінде кешенді беріліп тұлғаның зейінін дамыту негізінде өзін-өзі бақылауын , өзін басқаруын және өзінің іс әрекетін ұйымдастыруын жетілдіру мақсатына бағытталған.
Зерттеудің өзектілігі. Қазіргі кезде зейін өзінің субъективті және объективті көріністерімен адамның психикалық іс-әрекетінің жүйелігін талап етеді. Жүйелі психикалық іс-әрекеттің кез келген түрі: белсенді қабылдау, терең ойлау, естегі бейнеге шоғырлану немесе күрделі қозғалыстарды сапалы орындау-зейіннің қызметіне тәуелді. Зейін психологиядағы сана және ерік-жігер сынды іргелі ұғымдармен тығыз байланыста. Бүгінге дейін зейін психологиясының теориялық негіздері толық ашылмай, әсіресе эксперименттік зерттеулер қолданбалы дәрежеде жеткілікті қалыптаспаған. Сонымен қатар зейін психологиясында көптеген жетістіктерге қарамастан қиыншылықтар мен қарама қайшылықтар баршылық. Зейін психологиясына қатысты көптеген шешімін таппаған күрделі мәселелер де жеткілікті. Сол себепті зейін мәселесінің тағдыры мен оны шешу психология ғылымының өзекті тақырыптарының бірі. Педогогикалық психология ғылымының басқа гуманитарлық ғылымдардан айырмашылығы, әлеуметке міндетті түрде пайдалы болу және тұлғаның мүмкіндіктерін жетілдіруге бағытталу. Мұнда негізгі міндет, психологиялық зерттеулердің теориялық-әдіснамалық негіздерін қамтитын білімдерді кешенді жүйемен қалыптастырып іс жүзінде нақты мәселелерді шешудің жолдарын көрсету. Қазіргі кезде білім саласындағы талаптардың бірі-танымдық іс-әрекет үрдісін тұлғаға бағдарлай оқыту тұжырымдамасын басшылыққа ала, оқу жұмысын ғылыми зерттеулердің негізінде ұйымдастыру қадеттілігі жетекші орында. Зерттеу жұмысы осы бағытта орындалып зейін қасиеттерін қажетті деңгейге дамыту механизмін ашу мақсатында жүргізілуімен өзекті.
Зерттеудің әдіснамалық өзектілігі бойынша зейін мәселесіне қатысты ғылыми еңбектердегі теориялар мен тұжырымдарды талдай, тарихи тұрғыдан кешенді жүйені құрастыру. Кешенді жүйелік бағыт бүгінгі педогогикалық психологияда зейін мәселесін зерттеуде нақты қолданысқа ие болуы тиіс. Зейіннің қасиеттерін тұлғаға бағдарлай оқыту контексінде кешенді жүйемен және іс-әректтік қатынас әдіснама негізінде зерттеу мен дамыту оны теориялық-эксперименттік аумақта түсініп игеруге мүмкіндік тудырады.
Зейінді зерттеудің әдіснамалық негізін анықтауда В.Вундттың зерттеген көру және есту стимулдарына реакция білдірудің уақытқа сәйкестілігін тіркейтін тәжірибелік нәтижелері; У.Джемстің, Э.Титченердің, Т.Рибоның зейін психологиясының іргелі ұғымдары мен эксперименттік зерттеулерінің парадигмалары; Н.Лангенің эксперименттерге сүйенген зейін болмысы туралы негізгі көзқарастары жетекші орында. Ғылыми мәселені жалпы теориялық қатынас бағытында қарастырған Л.С.Выготскийдың (мәдени-тарихи тұжырымдары), П.Я.Гальпериннің ( зейіннің бақылауша функциясы), Н.Ф. Добрынинның (зейіннің толқуы туралы теориясы), С.Л,Рубенштейн және А.Н.Леонтьевтің (іс-әрекеттік қатынас туралы тұжырымдары), Д.Н Узнадзенің (зейіннің нұсқаға тәуелділігі туралы көзқарастары), А.А.Бодалевтың (тұлға психологиясының теориясы), А.С.Спиркиннің (сана және өзіндік сана теориясы) Б.Г.Ананьевтың және Ж.Ы.Намазбаеваның (тұлғаны зерттеуде кешенді қатынасты ұстану туралы пікірлер) еңбектері басшылыққа алынды.Зейінді тұлғаның танымдық үрдістері және қасиеті ретінде интеграциялық жүйемен талдау, бүгінгі әлемдік психология тұрғысынан зерттеу тақырыбының әдіснамлық өзектілігін танытады.
Зерттеудің теориялық өзектілігін зейінді зерттеуге арналған үш ірі классикалық бағыттарын: сана психологиясын; іс-әрекет психологиясын; когнитивтік психологиясын теориялық-әдіснамалық және эксперименттік тұрғыдан талдау құрайды. Зейіннің феноменологиясы, түрлері мен қасиеттері С.В.Кравновтың, С.Л.Рубенштейннің, Р.Вудвортстың, Н.Лангенің зейінге арналған еңбектерінен, оларға қосымша С.Л.Франкттің, А.ФЛазурскийдің және Л.С.Выготскийдің рухани өмірдің үрдістерін, адамның даралық ерекшеліктерін және педогогикалық міндеттерді зерттеген еңбектері негізінде игеріледі.
Біріншіден, XIX ғасырдың соңы мен XX ғасырдың басында сана психологиясының классиктері В.Вунт, Э. Титченер, У. Джемс, Т.Рибо, Н.Ланге зерттеулерін зейіннің теориялық және эксперименттік мәселелеріне зейінді зерттеудің жалпы стратегиясына дәнекер болғанын, Э.Титченер Вунттық психологияны қолдап зейінді сана деңгейімен ұштастыра, сонымен қатар зейіннің түрлерінің генетикалық ара қатынасын көрсеткенін және санаға функционалдық көзқараспен, ырықты зейіннің шешетін арнайы міндеттерін ашқан. Джемстің теориялық-ақпараттық пікірі бүгінде жалғасын тапқан, зейіннің таңдамалығы (селективтілігі) туралы жетекші идеясы қазіргі зерттеушілердің сүйенетін инварианттық тірегіне айналған.
Екіншіден, зейіннің бейімделуі мен моторлық механизмін ескеруіне байланысты, алғаш рет зейіннің әлеуметтік болмысы мен зейіннің бұзылуының жоғары түрлерінің сарапталған жүйесін Т.Рибо ұсынды. Зейінді түсіндіруде Н. Лангенің Психологиялық зерттеулер. Перцепциялар заңы . Ырықты зейін теориясы, Зейін еңбектері сол кезеңдегі көптеген психологтардың назарын аударды. Зейін мәселесіне гештальтпсихология өкілдерінің көзқарастары Э.Рубиннің, К. Коффканың зерттеулерінде орын алған. Сол гештальтпсихология аумағында В.Келер және П. Адамс еңбектерінде де зейін мәселелері терең талданған. Француз зерттеушісі М.Мерло-Понтиде зейін мәселесін қарастыруда осы гештальтпсихология бағытына жүгінген. Француз психологы Г.Рево Д.Аллон зейінді тиімді ұйымдастырудың ерекше мәнін көрсетіп, осы үрдіс барысында белгінің (символдың) рөлін анықтауға әрекеттеніп Л.С Выготскийдің интеллект және аффект идеясына жақындаған. Д.Узнадзенің еңбектерінде зейіннің тұжырымы нұсқа (бейім-бағдар) теориясының аумағында берілген. Н.Добрынин, П.Гальперин, Ю.Гиппенрейтер, В.Романов және Ю. Дормашевтардың еңбектерінде зейін іс-әрекеттік бағытында, дәлірек айтқанда А.Н.Леонтьевтің іс-әрекеттің психологиялық теориясын басшылыққа ала қарастырылған.
Үшіншіден, когнитивтік психологияның өкілдері К.Черри, Д.Бродбент, Р.Солсо, У.Найссер зейін теориясының дамуына айтарлықтай үлестерін қосты. Адамның өмірі мен танымдық іс-әрекетіндегі зейіннің орнын , әйгілі адвокат А.Кони өзінің кәсіби тәжірибесіне сүйене, куәлар зейіндерінің ерекшеліктерін талдаған. Актерлар зейінінің динамикасы К.Станиславский, А.Чеховтың шығармашылық бағыттарында орын алған Спорттық іс-әрекетті ұйымдастыруда зейіннің мәні Р.Найдиффер, Н.Цзен және Ю.Пахомолардың еңбектерінде жетекші орында. Қарым-қатынас үрдісіндегі зейінділікке И.Атватердың еңбектері арналған. А.Ф.Лазурский түрлі психологиялық теорияларды шолуда зейіннің өзектілігін келесі сөздермен айқындаған: Егер, адам өміріндегі барлық қарама-қайшылықтар, зейін үрдісі деп аталатын күрделі құбылысты түсіндіруге тікелей қатысты десек, біз қателеспейміз. Зейінді сипаттауда, біз әрдайым оның жеке бір қасиетіне сүйенеміз. Түсінбеушіліктер, тек қана сол қасиеттердің қайсылары басты, қайсылары жанама деген сұрақтардан туындайды. Зейінді дүниетанымдық және этикалық аумақта жоғары бағалануын көптеген авторлар еңбектерінен байқауға болады. Олар барынша диссертацияның мазмұнында қарастырылған.
Зерттеу тақырыбының маңыздылығы тұлға іс-әрекетінің нәтижелігі зейін қасиеттеріне тікелей тәуелді деген қағиданы эксперименталды анықтаумен және зейіннің қолданбалы бағыттары түрлі мамандардың: психологтардың, педагогтардың, дәрігерлердің, заңгерлердің,техникалық жүйенің операторларының, актерлардың т.с.с. күнделікті қажеттілігінен туындайтынымен бекітілді.
Зерттеудің практикалық маңыздылығы. Зерттеу нәтижесінде алынған кешенді жүйелік бағдар, тұлғаға бағдарлай оқыту тұжырымын оқу үрдісіне орнықтыруда психологтарға, педогогтарға және қолданбалы психологиялық білімдерін тереңдетуде қолданылады. Сонымен қатар зерттеу нәтижесін студенттер мен магистранттар педогогикалық практикада және психологиялық қызмет атқаратын мамандар ғылыми-әдістемелік нұсқа ретінде пайдаланады.
Зерттеу мақсаты: зейін қасиеттерін дамыту үрдісінің динамикасын психологиялық теориялар негізінде кешенді жүйемен зерттеу.
Зерттеу нысаны-тұлға іс әрекетінде зейін қасиеттерін дамыту үрдісі.
Зерттеу пәні-тұлға зейінінің тұрақтылығы, шоғырлануы, көлемі, ауысуы, бөлінуі тұлғаға-бағдарлай оқыту тұжырымдамасының контексінде.
Зерттеудің әдіснамалық және теориялық негіздерін В.Вундттың зерттеулеріндегі көру және есту стимулдарына реакция білдірудің уақытқа сәйкестілігін тіркейтін тәжірибелік нәтижелері; У.Джемс, Э. Титченер, Т.Рибо зейін психологиясының фундамаенталды ұғымдары мен эксперименталды зерттеулерінің парадигмалары; Н.Лангенің эксперименттерге сүйенген зейін болмысы туралы негізгі көзқарастарын ретроспективті талдау құрайды.
Зерттеуде мәселені жалпы теориялық қатынас бағытында қарастырған Л.С.Выготскийдің мәдени-тарихи тұжырымдары, П.Я. Гальпериннің зейіннің бақылаушы функциясы, Н.Ф.Добрыниннің зейін теориясы,С.Л.Рубенштейн мен А.Н. Леонтевтің іс-әрекеттік қатынас аумағындағы тұжырымдары, Д.Н.Узнадзенің зейіннің нұсқаға тәуелділігі туралы көзқарастары, А.А. Бодалевтың тұлға психологиясының теориясы, А.Г.Спиркиннің сана және өзіндік сана теориясы және Ж.Намазбаеваның тұлғаны зерттеуде кешенді қатынас бағыты т.б. кең ауқымды идеялар ғылыми еңбектерді талдау негізінде басшылыққа алынды.
Зерттеудің міндеттері:
1.Отандас және шетел зерттеулеріндегі зейіннің психофизиологиялық, психологиялық теорияларын талдауда зейіннің анықтамасының, түрлерінің, қасиеттерінің психологиялық мазмұнын қазіргі психологиядағы ғылыми тұжырымдарын ескере жаңаша өңдеу.
2.Зейін қасиеттерін дамытудың теориялық-әдіснамалық мазмұнын ашып қолданбалы мүмкіндіктерін зерттеу. Зейін қасиеттерін (тұрақтылығын, шоғырлануын, ауысуын, бөлінуін, көлемін) тұлғаға-бағдарлай оқыту және тұлғаның талаптану деңгейін анықтау контексінде эксперименталды зерттеу. Зейін қасиеттерін дамытуға негізделген іс-әрекет үрдісін тиімді ұйымдастыру жолдарын сараптау.
3.Студенттердің жоғарғы оқу орнындағы талаптарға бейімделу кезеңіндегі зейіндерінің психологиялық даму динамикасын ескере оқу іс-әрекеттерін ұйымдастыру.
4.Зейінді қалыптастыру және дамыту барысында туындайтын қиындықтарды сараптау мен оларды шешу мүмкіндіктерін зерттеу. Зейін қасиеттерін зерттеудегі әдістемелерді талдау негізінде зерттеудің кешенді жүйесін құру.
5. Психологиялық қызметатқару жүйесіне, зейін қасиеттерін жетілдіруге бағдарланған психологиялық көмекті ұйымдастырудың сынақтан өткізіліп мақұлданған ғылыми-әдістемелік жүйесін ұсыну.
Зерттеудің әдіснамалық жаңалығы. Алғаш рет зейін теориялары кешенді жүйе негізінде талданып Қазақстандағы психологияға қатысты мамандарының зейін психологиясы аумағындағы іргелі және қолданбалы білімдерін интеграциялы әдіснамалық негізінде дамыту мүмкіндіктері зерттеліп іске асты.
Біріншіден, бірге дейінгі ұсынылған зейін ұғымының анықтамалары салыстырмалы талданып, психологияның бүгінгі жетістігінің негізінде айқындалған пәні ерекше зейінінің толықтырылып өндірілген анықтамасы ұсынылады.
Екіншіден, зейіннің түрлері мен қасиеттері, зерттеу барысынан туындалған сараптау кестесі оқу-әдістемелік жүйесінің бағдарламасына бейімделіп құрастырылады.
Үшіншіден, психологиялық қызметі тәжірибесінде орын алған әдіснамасыны жұмыста бейімделіп жіне модификацияланып құрастырылған экспериментальды әдістемелердің мазмұны негізіне келесі зерттеулерге жағдай тудырады:
-зейін қасиеттерінің даму үрдісінің деңгейін диагностикалау негізінде сыналушының даралық іс-әрекетінің мүмкіндіктеріне бағдарлануды ұйымдастыру іске асарылды;
-зейін қасиеттерін когнитивтік үрдіс және тұлғаның қасиеті ретінде интегративті әдіснама негізінде қарастыру психология ғылымында алғаш рет орын алды;
-зейіннің іс-әрекетте жетекші рөл атқаратын қасиеттерін жеке эксперименталды әдіспен анықтау арқылы оның нәтижесін тұлғаның іске қабілеттілігінің деңгейінің көрсеткіші ретінде бірінші рет қолданылды.
Төртіншіден, зейіннің атқаратын функциялары мен тұлға қасиеттерінің көрсеткіштері арасындағы тәуелділіктер эксперименталды әдістемелер негізінде кешенді жүйелермен зерттеледі.
Зерттеудің теориялық жаңалығы.
1. Зейін психологиясын бүкіл әлемдік зерттеулердің нәтижелері негізінде кешенді қарастырылып психологияның жетістіктеріне қажетсінетіндердің іргелі және қолданбалы білімдерін дамытуға мүмкіндік жасалды.
2. Зерттеу мақсатын теориялық талдау арқылы зейін ұғымының анықтамасы психология ғылымының қазіргі пәніне сәйкес өңделді.
3. Жұмыста алғаш рет зейіннің түрлері мен қасиеттерінің теориялық сипаттары солықтырылып өңделген мазмұн кең ауқымда бүтіндік жүйе ретінде ұсынылды.
4. Алғаш рет зейін тұлғаның когнитивтік үрдісі және даралық қасиеті ретінде интегративті әдіснамалық тұрғысынан зерттеліп зейін психологиясының теориясына үлес қосылды.
5. Педагогикалық іс-әрекетте зейін қасиеттерінің рөлі мен міндеттерінің мазмұны алғаш рет теориялық және тәжірибелік тұрғыдан тұтастық принципін басшылыққа ала талданды
6. Тұлғаның темперамент типтері негізінде жіктелуі зейін теориясының жайттарымен байытылып жаңа теориялық мазмұнмен қамтылды. 7.Психологиялық қызметтің даму тарихы мен қазіргі жайы алғаш рет зейін қасиеттерін зерттеуде психологтарға, педогогтарға тікелей көмек беру мүмкіндіктерін ескере, жұмыста құрылымдық мазмұны психологиялық қызметті іске асыру механизмімен ашылды.
Зерттеудің әдістемелік жаңалығы. Зейін қасиеттерінің деңгейін анықтайтын әдістемелер сарапталып бейімделген және модификацияланған түрде эксперименталды зерттеулер жүргізу негізінде статистикалық және сапалық көрсеткіштер талдынды. Іс-әрекет барысында жетекші рөл атқаратын зейін қасиеттерін зерттеу арқылы тұлғаның жұмысқа қабілеттілігі зерттелді.
Студенттер мен магистранттардың педогогикалық практикасы мен практикалық дәрісінде тұлға зейінін басқару мен ұйымдастыру мүмкіндіктері туралы байқау және әңгімелесу әдістемелерінің көмегімен кешенді жүйеліқорытындылар жасалды
Мектептегі педагогикалық іс-әрекеттің зейінге тәуелді ерекшеліктері қойылған мақсатқа сәйкес салыстырмалы түрде талданды.
Бейімделген және модификацияланған әдістемелер жүйесі психологиялық қызметті ұйымдастыруда және болашақ психолог, педагог мамандарды дайындауда қолдану мүмкіндіктері ашылды.
Зертеу нәтижелерінің дәйектілігі мен сенімділігі зерттеу нысаны мен пәнінің теориялық, әдіснамалық, әдістемелік тұтастығы тұрғысынан кешенді жүйені құрап, зерттеу мақсаты мен міндеттеріне сәйкес әдістемелер жиынтығы қолданумен, эксперименталды зерттеулердің нәтижелерінде алынған мәліметтердің беріктілігі мен сенімділігін тексеруде екінші реттегі математикалық статистикалық (тәжірибелік және теориялық бөлінуді салыстыру мен екі эмпирикалық бөлінуді салыстыруда x2-Персон критерийі, -Колмогоров-Смирнов критерийі және өзгерістердің сәйкестілік дәрежесін анықтайтын rs- Спирменнің сатылық корреляция коэфиценті) өңдеу әдістерін қолданумен қамтамасыздандырылады.
Зерттеу әдістері. Психологиялық, педогогикалық ғылыми-әдістемелік материалдар мен әдебиеттердегі зейін туралы ғылыми деректерді кешенді жүйемен салыстырмалы талдау; зерттеу нысаны мен пәніне байланысты негізгі ұғымдарды сараптау модельдері; эксперименталды-диагностикалау әдістемелері: француз психологы Б.Бурдонның Корректуралық сынақ әдістемесі, Б.У. Найссердің таңдамалы көру әдістемесі, зейіннің бөлінуін зерттеуге талап қоятын әдістеме, Шультенің іздеу әдістемесі, Алдын ала бағытталу әдістемесі, Көз қозғалысын тіркейтін әдістеме, Сандарды орнықтару әдістемесі, Қызыл-қара кесте әдістемесі, әШатасқан сызықтар әдістемесі, Мюнстерберг- Дворяшинаның бейімделген әдістемесі; байқау және әңгімелесу педогогикалық тәжірибені сараптауда іске асырылды.
Зерттеу жұмысының мақұлдануы мен жариялануы. Диссертациялық ізденістің нәтижелері тоғыз жыл көлемінде іске асырылды. Ғылыми ізденістің негізі нәтижелері мен тұжырымдары ҚР БжҒМ-халықаралық ғылыми-педагогикалық басылымдары Қазақстан жоғары мектебі, Ұлт тағылымы, ҚР БжҒМ ғылыми журналы Ізденіс басылымдарында, ҚР БжҒМ Ы.Алтынсарин атындағы қазақ білім Академиясының Білім ғылыми-педогогикалықжурналдарында, ҚР ҰҒА хабаршысында, әл-Фараби атындағы ҚазҰУ хабаршысының-психология және социология серияларында, Абай атындағы ҚазҰПУ хабаршысының-психология серияларында, Т.Тәжібаев атындағы этнопсихология және этнопедогогика орталығының ғылыми жинақтарында, Ресейде: Новосибирскідегі 3-ші және 5-ші халықаралық ғылыми-әдістемелік конференция жинақтарында, Мәскеу-Белгород өткізген3-ші халықаралық ғылыми-практикалық конференция жинағында, М.В.Ломоносов атындағы Мәскеу мемлекеттік университетінің халықаралық ғылыми-практикалық конференция жинағында ҚР жоғары оқу орындарының халықаралық ғылыми-практикалық, ғылыми-әдістемелік конференцияларының жинақтарында жарияланды. Абай атындағы ҚазҰПУ-нің жалпы психология кафедрасының кеңейтілген мәжілісінде, әл-Фараби атындағы ҚазҰУ-ндегі этнопсихология және этнопедогогика орталығында және ҚР ҰҚК Академиясындағы психология және философия кафедрасының кеңейтілген мәжілісінде талқыланып қорғауға ұсынылды.
Зерттеуді енгізу, нығайту. Зерттеу материалдарының негізінде Абай атындағы Қазақ ұлттық педагогикалық университетіндегі психология, биология-психология, психология-педагогика мамандары бойынша дайындалып жатқан студенттер мен магистранттарға Зейінді зерттеу мәселелері атты арнайы курстың типтік оқу бағдарламасы мен оқу құралы 2003 жылдан бері оқу үрдісінде қолданылуда. Зерттеу бағдарламасы бойынша Алматы қаласының қазақ тілінде оқитын мектептерінде өткізілетін аталған жоғары оқу орнының студенттері мен магистранттары педагогикалық практикада зейіннің қасиеттерін зерттеуге арнайы бейімделіп модификацияланған әдістемелерді пайдалануда. Қалалық педагогтардың арнайы білімін жетілдіру институтының мектеп психологтарына арнайы ұйымдастырылған курстарында зерттеу бағыты бойынша дәрістер мен тәжірибелік жаттығулары жүргізілуде. Аталған енгізулер мен қолдануларды растайтын актілер диссертацияның қосымшаларында тіркелген.
Қорғауға ұсынылатын негізгі қағидалар:
1. Зейіннің психологиялық және психофизиологиялық теорияларын тұтастық даму принципі негізінде зерттеу жұмыстың теориялық-әдіснамалық бағытын интегративті ұйымдастыруға мүмкіндік береді.
2. Зейін үғымының анықтамасын психология ғылымындағы зерттеулердегі және оқулықтардағы зейінге арналған материалдарды салыстырмалы талдау негізінде ғылымның бүгінгі талаптарына сәйкес жаңаша өңделген түсініктерін қалыптастырады.
3. Зейіннің қасиеттерін психикалық үрдіс және тұлғалық қасиет ретінде зерттеу интегративті әдіснамалық кешенді жүйелік принципті ұстану негізінде іске асырылады.
4.Зейін қасиеттерін модификацияланған әдістерді қолданып эксперименталды зерттеу тұлғаға бағдарлай оқыту тұжырымын тәжірибелік тұрғыдан іске асыруға мүмкіндік береді:
-оқу бағдарламасының мазмұнын жекелік ерекшеліктерді ескере дайындауға;
-жекелік ерекшеліктерді сатылы кезеңдермен дамытуға;
-дидактикалық-коммуникативтік жүйелерді тұлғалық ерекшеліктерді есепке ала ұйымдастыруға.
5.Оқушылыр мен студенттер зейіндерінің даму деңгейін анықтау оқу іс-әрекетін тиімді ұйымдастырудың түрлерін қолдануда мұғалімдердің, оқытушылардың әдістемелік тәжірибелерін дамыту мотивациясын іске асырады.
6.Тұлғаның зейінділігі іс-әрекеттің кез келген түрінде жетекші орын алғанда психологиялық жағымды шырай және мәдениеттілік тұлғааралық қатынаста орнығып нәтижелі көрсеткөштерге ие болады.
7. Зейін қасеиттерін эксперименталды зерттеу болашақ психологтар мен педагогтардың теориялық, ғылыми-әдістемелік шығармашылық мүмкіндіктерін қалыптастырып тұлғалық қасиеттерін дамытуға септігін тигізеді.
Зерттеудің негізгі жорамалы
Зейін қасиеттерінің даму деңгейлерін анықтау негізінде психологиялық шарттар белгіленсе тұлға іс-әрекетін ұйымдастыруын, өзін бақылауын, басқаруын тиімді жетілдіруге мүмкіндік алады.
Жеке жорамалдар
-зейіннің психологиялық теорияларын зерттеу зейін феноменін терең түсінуге мүмкіндік береді;
-зейін қасиеттерін зерттеудің теориялық-әдіснамалық бағытын анықтау танымдық іс-әректке интегративті кешенді жүйені іске асыруға ықпал етеді;
-зейін қасиеттерінің деңгейін анықтау негізінде жетекші іс-әрекетті талапқа сәйкес ұйымдастыруға мүмкіндік туады;
-зейін қасеттерін дамыту негізінде тұлғаның жағымды қасеттерін қалыптастыру психологиялық көмекті тиімді ұйымдастыруды қажет етеді.
Зерттеу кезеңдері мен процедурасы:
Алғашқы кезеңде (1999-2003жж) тұлға зейінінің қасиеттерін дамытудың теориялық-әдіснамалық негіздерін зерттеуге байланысты ғылыми деректер мен әдебиеттер материалдарын талдау негізінде ғылыми ізденістің әдіснамалық құрылымы (нысаны, пәні, мақсаты, міндеттері, теориялық-әдіснамалық бағыттары, жорамалдары т.с.с.) нақты анықталды.
Негізгі кезеңде (2004-2006жж) зерттеу мәселесіне байланысты әдістемелік құрылған жүйелі кешендердің жоспарымен эксперименттік зерттеулер мектептердегі оқушыларды, психологтарды және Абай атындағы ҚазҰПУ-нің студенттері мен магистранттарын тарту, яғни қатыстыру арқылы іске асты. Ғылыми ізденістің теориялық материалдары арнайы курс, практикум ретінде дәрістер мен педогогикалық практикаларда сынақтан өткізілді.
Бітіру кезеңі 2007 мен, 2008ж. Қамтып ізденіс бойынша жарияланған. Жиналған және сынақтан өткен материалдар мен деректер тұжырымдары ғылыми жұмысқа қойылатын талаптарға сәйкес өңделіпзерттеу өорытындылары қорғауға дайындалып ұсынылды.
Диссертацияның құрылымы.
Диссертация кіріспеден, бес тараудан, суреттерден (диаграммалар.гистограммалар, графиктер), кестелерден, қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттерден-318, қосымшалардан құрастырылған. Жұмыстың жалпы көлемі-335 бет
1 ТҰЛҒА ЗЕЙІНІН ЗЕРТТЕУДІҢ ҒЫЛЫМИ-ТЕОРИЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1Зейінді зерттеуде психологиялық және психофизиологиялық теориялар
Психология ғылымының тарихында зейінді зерттеу ежелгі грек ғалымы
Аристотельден (б.з.д. 384-322) басталды, яғни таныма іліміне байланысты пайымдарында: ... анық дәлелі білім және мүмкін юолатын пікір санының басқарумен қалыптасады. Дегенімен, білімнің жоғары аксиомалары ақыл- ойда болмысымыздан берілмейді, ол үшін ізденіс, іс- әрекет жасау қажет, фактілерді жинау, ойды фактіге бағыттау сияқты- деген тұжырымдары зейінді зерттеуге философиялық негіз бола алады.1
Шығыс ойшылы Әбу- Насыр әл Фараби(870-950). Философиялық трактаттарында болмыс пен сананың байланысына сүйене отырып псикалық әрекеттің қисының ...сырттан болған әсерлер негізінде заттардың бейнелері пайда болады деп пайымдауы да зейін қасиеттерін зерттеуге әдіснамалық негіз бола алады 2,403-404,448бб.
Зейінді эксперементалды зертеуге келесі философтардың теорияларын әдіснамалық негіз ретінде ұстануға болады:
Ағылшын философы Бекон Френсис (1561-1626) дәлелді білімді танудың мүмкіндігіне, яғни ақиқаттылыққа жету мақсатында әдістерді өндеу керектігін айтты. Өндеу ақыл- ойды тазалаудан басталады да, содан акиқаттылыққа негізделген әдістеме туады. Сол кезендерден бастап метафизикалық жаратылыстану әдісі философияға енгізіле бастады.3,43бб.
Француз философ және жаратылыстанушы Декарт Рене (1596-1650) философияда қозғалыс реакциясының кестесін, алғашқы рефлекторлық акттың сипаттамасын анықтап, болмыстағы күштерді адам саналы басқара алатынына сенді. Ойлаймын,сондықтан өмір сүремін-деген,әйгілі тезисте: сыртқы дүниедегі әсерлерді математикалық логикамен түсіндіру арқылы рационалистік бағыт тұрғысынан түсіндіруге ұмтылған 3,87-88 бб.
Ағылшын философы, математигі Джон Локк (1632-1704): Барлық идеяның қайнар бұлағы- тәжірибе, - деп жариялады. Идеялар зейіннің рух күйіне, және іс- әрекетіне бағытталғанда пайда болатынын(рефлексия идеясымен) көрсетеді. Ол міндетіміз барлығын білу емес, тек қана практикалық өмірімізге, қылымызға маңызды идеялар, даму қажет екенін түсіндірді. Жеке адам қоғамда бар тәртіпке қанағаттанбаса, оны өзгертуге тиісті деп тұжырымдады [3,189-190бб.]
Неміс философы Лейбниц Готфрид Вильгельм (1646-1716) философиялық эволюциясын механикалық материализмнен бастады. Ол ақиқаттың критериі ретінде білімнің анықтылығын, есеп бере алатынын және қарамақайшылықсыздығын ғана қабылдады. Осымен бәрге сананың ақиқаттығына аристотельдік логикамен, шындық фактіні тексеруге жеткілікті негізделген математика заңы қажет екенін айтты 3,178-179бб. .
Философ,психолог,Давид Юм (1711-76) білімнің болмысты білу міндетін емес,тұрмыстың өмірге басшылық ететін дәрежесін қолдады.Сенім туғызатын білімнің негізгісі-математика объектілері, қалғандары тек қана тәжірибеден туады деп түсінген. Ол бойынша тәжірибенің дәлелі-себеп пен әрекеттің арақатынасы 3,43 бб..
Ағылшын философы, идеалист және логик, У.Гамильтон (1788-1856),материалдық шындықтың жоғары жаратылыстанудың ашылуымен танылатынына сенді, ол математикалық логиканы қолданды 3,62б..
Зейінді зерттеу ғылыми психологияның даму кезеңдерімен байланысты.
Бастапөыда зейінді физиологиялық эксперименттердің нәтижелеріне сүйене қарастыру маңызды болғандықтан, онымен 19-шы ғасырда ірі физиологиялық лабораториялар айналысқан.
19-шы ғасырдың екінші жартысынан бастап, В.Вундт ұйымдастырған лабораторияда психикалық құбылыстар эксперимент жүзінде, әр түрлі құрал-жабдық аспаптардың көмегімен зерттеліп,зейіннің теориялары өңделе бастады.
Ол зейін мәселесін зертеуде сана психологиясымен байланыстыра, зейіннің негізгі қасиеті ретінде қабылдау сәтінде пайда болатын айқындыққа эмоцияның қатысын ескермей көрсетеді. В.Вундт зейінді белсенді және енжар (ырықты және ырықсыз) деп бөлді. Сонымен қатар ол зейінді басқа соған ілесетін психикалық үрдістермен (ерік және сезіммен) біріктіре қарастырды. Ол психологиялық лабораторияда өткізген ерте эксперименталды зерттеулерінің бірінде көру және есту стимулдарына реакция білдіру уақытын тіркеу негізінде әрекеттің нәтижесі адам зейініне тәуелді деген тұжырым жасалды. Оның зерттеуінде зейін апперациялық (психикалық үрдістерді іштен бағдарлайтын күш) үрдіс ретінде сипатталды4.
У.Джемс, Э.Титченер, Т.Рибо еңбектерінде сананың бағдарлаушы қызметінің өрісінде, зейін психологиясының іргелі ұғымдары және оны эксперименттік зерттеудің маңызды жіктемелері құрылып ұсынылған 5,6,7.
У.Джемс зейіннің психологиялық өзгешелігін анықтай келе оны біздің ...саналы тәжірибемізді толықтырудағы фактор деп есептеді. Ол зейіннің физиологиялық механизмін тұтас әрекет ретінде ұсынып, оның ерекшелігі жинақылықтан көрінетінін сипаттап, зейін түрлерінің жіктемесін ұсынған:
сезімдік, интеллектуалдық, тіке(жалғансыз), жанама, ырықты, ырықсыз болып бөлінеді. Ұсынылған зейін түрлерінің арасындағы байланыстардың күрделігін, зейіннің тұрақтылығы мен динамикасының арасындағы байланыс арқылы түсіндірді. Зейіннің психологиялық мазмұнын педагогикалық мәселелермен байланыстыру мақсатында, қасиеттерін де зерттеді 5,41-44бб.
Э.Титченер зейінді еңбектің нәтижелігін қамтамасыз ететін сананың дәрежесі-деп түсіндірді. Психология оқулығы деген еңбегінде өмірдегі жағдайларды байқау арқылы зейін көлемін зерттегені байқалды. Еңбегіндегі мәселенің бірі-зейіннің сандық көрсеткіштерін өлшеу. Оған генетикалық бағыт жақын, ол зейіннің физиологиялық механизмі туралы да бірнеше пікірлер білдіріліп, зейіннің үш түрін түсіндірді: енжар ырықсыз;белсенді, ырықты; екінші (қосымша) 6,41-49 бб..
Вундттың, Джемістің, Титченердің зерттеулерінде зейіннің әлеуметтік-еңбектік негізі мен механизмі қарастырылмаған.
Т.Рибо Зейін психологиясы еңбегінде, зейіннің механизмін және оның нышандарын сипаттады. Ол ырықсыз және ырықты зейіннің , физикалық көріністерін тұтастық принциппен талдап, олардың қозғалыс механизмдерін зерттеген. Оның зерттеулерінде зейіннің моторлық компоненттерінің құрамдас бөліктерін қозғайтын күштерді психологиялық тұрғыдан талдағанда қарама-қайшылықтар да кездеседі. Тұжырымында ырықты зейінге өте жоғары баға береді де, сонымен ырықсыз зейіннің рөлін төмендетеді.7,23-28 бб..
А.Трейсман эксперименттік зерттеулерінде зейіннің таңдамалығы мен сигналдық физикалық шамалары, мәтіннің семантикалық сипаттамасынан тәуелді екенін анықтады.8.
Сонымен шет ел психологтарының ішінде В.Вундт зейін мәселесін сана психологиясымен байланыстырды, У.Джемс зейіннің түрлерін зерттеп сараптады, Э. Титченер зейінді генетикалық тұрғыдан қарастырды, Т.Рибо зейінді эмоциямен ұштастырды, А. Трейсман зейінді мәтіннің семантикалық сипаты негізінде зерттеді. Зейін мәселесін эксперименттік зерттеулер, оның теориясын дамытып практикалық мәселелерді шешу үшін маңызды.
Аталмыш ғылыми ізденістерден бастау алған психологиядағы эксперименттік зерттеулер зейіннің болмысын анықтау мүмкіндіктерін ұлғайтты.
Гештальтпсихология өкілдері М.Вертгеймер, В, Келер, К.Коффка зейін мәселесіне ментальдық қатынасты сынға ала отырып, өз пайымдарында зейінді - ...субьекттің қарқынды әрекеті емес, заттар мен жайттарды қабылдайтын өрістің объективті құрылымы, эго-объекттік анықтаушы күш, яғни объекттің зейінді өзіне шоғырландырушы күші-ретінде зерттеді.9.67 б., 114 б., 121 б.
Бихевиористер Торндайк Э.,Уотсон Дж., Бандура А., Дж. Келли және т.б. зейінді және сананы псиологияда ментальдық басты ұғым ретінде танымай, зейінді әлеуметтік үрдістегі стимул-реакция әдіснама тұрғысынан қолданбалы және физиологиялық мәселе ретінде зерттеді. 10,11,12,13,14.
Когнитивтік психология аумағында зейін мәселесіне байланысты зерттеулер, есті жаңаша талдау тарихынан басталады.
К.Черри Адам және ақпарат атты еңбегінде әдістеменің лабораториялық вариантын ұсынды. Ол зейіннің эксперименттері мен әр түрлі модельдерін дамытуға түрткі болды. Соңғы бірнеше жылдар көлемінде зейін құбылысына және қасиеттеріне байланысты жаңа эксперименталдық бағыттар және оны мұқият зерттеуге арнайы әдістемелер құрастырылуда.15, 573-576 бб
Н.Ланге Перцепциялар заңы еңбегінде қабылдаудың микрогенезін зерттеу нәтижесіне дәнекерлене, сол үрдістегі зейіннің болмысын еңбек іс-әрекетін тиімді ұйымдастыруға қатысы бар екенін көрсетті.16
Отандық психологияда зейін мәселесі жалпы теориялық қатынас аумағында қарастырылды. Кең аумақты идеяларды Л.С.Выготский, П.Я.Гальперин, Н.Ф.Добрынин, А.Н.Леонтьев, С.Л.Рубенштейн, Д.Н.Узнадзе т.б. ұсынды17,18,19,20,21,22.
Зейін туралы көптеген тұжырымдарды зерттеу, қазіргі кезде зейін қасеттерінің мүмкіндіктерін жаңаша қарастыруға мүмкіндік туғызуда.
Американ психологиясында зейін мәселесін сипаттайтын барлық оқулықтар У.Джемстін Психология атты еңбегінде сананың шектеулі принципі туралы цитатасынан басталады, ал отандас психологияда пайда болған кейбір ерекше тұжырымдар жалғасын сирек табады 23.
Н.Ф.Добрынин өзінің зейін туралы теориясының негізгі қағидаларында зейінді объектіге саналы іс-әрекет жасауға бағытталу және шоғырлану деп қарастырды. Мұндай көзқарас танымал американ психологы У.Найссердің бағытына жақындайды. Нұсқа (бейім-бағдар) психологиясының аумағында Д.Н.Узнадзе зейінді мазмұнды үрдіс ретінде адамның арнайы қылық түрлерін ұйымдастырушы, бақылаушы деп қарастырды. Мұндай өзінің зейінін когнитивті белсенділікті реттеуші және ұйымдастырушы метакогнитивтік үрдістерге шоғырландыруын түсіндіретін тұжырымдамалар бағыттары бүгінде басым болуда.24,11-49 бб.
Аталған фактілер психология ғылымында зейіннің өзекті мәселе екеніне дәлел. Зейіннің физиологиялық табиғатын түсінуде И.М.Сеченовтың, И.П.Павловтың, А.А.Ухтомскийдің, П.К.Анохиннің еңбектері маңызды 25,26,27,28.
Психология ғылымының теориясын өңдеуде,оның физиологиялық негізі туралы сұрақ принципиалды, әрі маңызды.
Зейіннің физиологиялық табиғатын түсінуде, И.П.Павловтың бірқатар: өрлеуші және төмендеуші үрдістердің өзара байланысы және ағыны, мидың үлкен жарты шарының қабығындағы орныққан тиімді өрлеуші ошағының қызметі бойынша әсер етуші тітіркендіргіштерді жіктеу және нәтижелі шартты-рефлекторлық іс-әрекеттің физиологиялық заңдылықтары маңызды. Зейіннің физиологиялық негізін түсінуде ми қабығының талдағыштық міндеттерін зерттеу маңызды. И.П.Павловтың 26, 94-98 бб. сипаттамасы бойынша, нысаналы рефлекс, биологиялық және таным функциялары туралы П.К.Анохиннің функционалдық жүйе теориясы жеке жағдайдағы шартты рефлекстің кһрінісімен негізделеді. Бұл негіз келесі нысана белгісімен зерттеу реакциясының тұтастығын және орталық интеграциясының икемделу нәтижесі мен кері афферентация туралы ерекше ережені ұсынды.
Е.Н.Соколов нысаналы рефлекстердің және ағза мен объекттің өзара байланысын нығайтудағы зейіннің маңыздылығын дәлелдейтін бір қатар ережелерді негіздеді.29.
Психология тарихында Н.Н.Ланге өзінің Психологиялық зерттеулер атты еңбегінде зейіннің моторлық теориясына үлкен орын беріп, осы мәселені қарастырған. Зейін мәселесін жаратылысты ғылыми жоспармен талдауды дамыта отырып, оны зерттеуде генетикалық тәсілді іске асырды, әсіресе үш түрін бөліп көрсетті. Ол зейіннің моторлық теориясын тек қана оның бейімделуге қозғалысы деп есептемей, еріктік зейін-ол моторлық және апперцепциялық үрдіс, түйсіктің қозғалысы деп көрсетеді және еске түсірудің арасындағы байланыстарын дәлелдейді 16,64-73 бб.
В.Д.Глезер зерттеуінде адам көз аясындағы бірнеше объектінің біріншісін танып, содан соң екіншісін танитынын анықтады.Бір мезгілде хабарды қадағалап, басқасына жауап беру үрдістіңанықтық пен дәлдігін төмендететінін түсіндірді.
Д.Е.Бродбент зейінді сүзгімен теңестірді, өзінің зерттеулерінде зейіннің моделін физикалық шамалардың негізінде барлығы немесе ештеңе деген қағидамен іріктеуді ұсынды. Оның адамды енжар қабылдағыш деген түсінігімен келісуге болмайды 30.
Зейін теориясын құрастыруда, оның жаратылысын ғылыми негіздеуде физиологиялық зерттеулердің теориялық маңызы зор.
Зейіннің физиологиялық негізі И.В.Страховтың, Е.Д.Хомскаяның, П.П.Блонскийдің еңбектерінде көрсетілген 31,32,33.
Зейін физиологиясының кейбір бағыттары Ю.Б.Гиппенрейтердің, В.П.Зинченконың, Б.Ф.Ломоновтың еңбектерінде де талданған.34, 165-177,35,36.
Зейіннің физиологиялық мазмұны А.А.Ухтомскийдің Доминанта принципі-зейін актісінің іске асуына физиологиялық негіз еңбегінде зерттелген. Зейін актісін түсінуде: Доминанта тысқары импульстермен күшейеді, қазіргі тітіркенулер төмендейді,-деген оның қағидалары ерекше маңызды 37.
С.л:Рубинштейн перифериялық зейін толқуда пайда болатын және ол объектіге қайтадан оралатынын көрсетті. Орталық зейіннің ұзақтығы сол объектідегі жаңа мазмұнның табылуына тәуелді, яғни, тұрақты ізденістің зейіннің тұрақтылығын дамытатынын көрсетті 38.
К.Д.Ушинский өзінің Адам тәрбие пәні ретінде атты еңбегінде зейін психологиясын талдауда жекелік тәсілді ұстанған. Ол әректті психологиялық негізде зерттей отырып, зейіннің ғылыми жаратылысын түсіндіру барысында өз уақытының физиологиялық білімдерін ескерді. К.Д.Ушинскийдің 39тұжырымдары психологиялық дидактикалық жағынан бағалы.
Н.Ф.Добрынин Зейіннің таңдамалығы және динамикасы туралы деген мақаласында зейін туралы түсінікті негіздеп анықтады. Ол өзінің негізгі тұжырымдамасын құрастыруда зейін мен іс-әрекеттің ара-қатынасын зерттеп талдаудың принципиалды маңызы бар екенін түсінді 40.
Д.Н.Узнадзе зейін туралы тұжырымдамасын екі жоспарлы, психикалық іс-әрекетпен импульсивтік және жанама түрде көрсетеді. Бірінші жоспары зейіннің қызметінсіз, ал, екіншісі тоның тікелей қатысуымен өтетінін анықтады. Сонымен, ол күрделі қоршаған жағдайдағы зейінді объективтік үрдіс ретінде сипаттайды, соның негізінде санада заттар тіркеледі және сол затқа танымдық қатынас қозады деген пікірді ұстанады 41.
Зейін мәселесіне кең өрісті ғылыми жолдармен қараңан танымал ғалым Л:С:Выготский оны адамның пайда болу тарихымен ұштастырды және баланың дамуында зейіннің біртіндеп дамуына байланысты екі негізгі жолды атап көрсетеді:
-біріншісі, зейіннің табиғи даму жолы;
-екіншісі, зейіннің мәдени даму жолы.
Л.С.Выготскийдің зейін мәселесін дамытуда маңызды ғылыми жетістіктері: зейін мәселесіне әлеуметтік және генетикалық тәсілдерді қолдануды жүзеге асыруы болып есептеледі. Ол ырықты зейінге жағдай жасау және сөйлеу функцияларының бағыттылығын кеңейтуге, зейінді дамытудағы сөздің рөлі және зейінді ойлаумен біріктіре түсіндіруге мән берді 17,216-232 бб.
А.Н.Леонтев, Л.С.Выготскийдің психологиялық тұжырымдарындағы жайттарды өз зерттеулерінде қолданды, әсіресе зейіннің сатылық дамуы мен ынталандыру құралдарын. Осы бағытта ол балалардың зейінін анықтауға арналған эксперименталды зерттеулер жүргізді.42.
Зейінді тәжірибе жүзінде қалыптастыру мәселесінде П.Я.Гальперин өзінің жаңаша болжамын ұсынды: Кез-келген зейін-бақылаудың идеалды және қысқа түрі,-деген ол зейіннің бақылаушы-түзетуші функциясын барлық іс-әрекет үрдістерімен біріктіре зерттеді. 43.
И.В.Страхов зейін мәселесіне байланысты тағы бір бағытта, ғылымда бар ағымдарды біріктіре, зейінді психикалық ахуал және тұлғаның қасиеті ретінде қарастырып зерттеулер жүргізді, зейіннің көп қызметң үрдіс екенін анқтады. Ол қызметтердің практикалық іске асуы еңбектің нәтижелігіне, оқу, ғылым және сөйлеу мәселелеріне байланысты зерттеулер жүргізді, яғни бұл мәселені зейін психологиясын дамытудағы бір бағыт ретінде қарастырды 44
Зейін мәселесіне көзқарастар, идеялар мен амалдардың әр түрлілігі оның күрделегін және көп жақтылығын көрсетеді. Ғалымдар зейін мәселесі бойынша бүгінге дейін бір пікірге келген жоқ. Көптеген теориялар зейіннің психологиялық аумақтарын қарастырып, оның кең ауқымдылығын дәлелдейді.
Зейін мәселесіне жалпы психологиялық бағытты іс әректтік қатынас тұрғысынан қарастырсақ, іс-әрекет психологиясы зейінді субъект іс-әрекетінің сол сәттегі қандай да шынайы немесе идеалды объектіге (затқа, оқиғаға, бейнеге, пікірге және т.с.с.) шоғырлануы деп түсіндірген 42, 54-59
Ю.Б.Гиппенрейтер зейін мәселесінің тарихын талдай отырып келесі қорытындыға келеді ... бұл психикалық құбылысты нәтижелі зерттеулер ғана емес, оның анықтамасының өзі бір уақытта көпжоспарлы қатынасты-сана тұрғысынан, іс-әрекет тұрғысынан және физиологиялық үрдістер тұрғысынан іске асыруды талап етеді34, 196-214 бб. Мұндай ойды шет ел психологиясында М.Познерде айтқан, бірақ Ю.Гиппенрейтердің одан айырмашылығы, зейінді зерттеуде А.Н.Леонтьевтің іс-әрекеттің психологиялық теориясын негізге алуды ұсынды 42,67-73 бб. Бірақ оның іс-әрекеттік қатынас бағыты психикалық құбылыстарды бір сәтте екі: іс-әрекет-сана және іс-әрекет-физиологиялық үрдістер бағыттарында зерттеуге мүмкіндік береді. Мұнда іс-әрекетті талдау жоспары өзекті және шешуші болып табылады. Іс-әрекеттік жоспарды бөліп көрсетудің зейін мәселесін қоюда және құрастыруда принципиалды маңызы бар.
Ю.Б.Гиппенрейтер зейіннің келесі сипаттамасы мен анықтамасын ұсынды: Зейін сана феномені ретінде (және нәтиженің сапалық факторы ретінде) барлық іс-әрекетпен байланысты. Ол іс-әрекет салдары, яғни ұйымдастыруда көрінеді және оны талдау арқылы ғана ұсынылады. Зейінде іс-әрекет жүйесінің барлығы бейнеленбейді, тек қана жетекші деңгейдің жұмысы көрсетіледі. Мұндай жайттарды келесі формуламен біріктіруге болады: зейін іс-әрекетті ұйымдастыруда жетекші деңгей жұмысының феноменальды және нәтижелі көрінісі 34,172 б.. Бұл анықтаманың мәні бойынша, зейін құбылысы іс-әрекеттің түрлері және оларды ұйымдастырудың ерекшеліктерін бейнелейді.
Іс-әректтік қатынас бағытын зейін мәселесіне қолдану жоспарын жалғастырғандар Ю.Б.Дормашев пен В.Я.Романов 45,58-61бб. Зейінді зерттеуде бұл бағыттың маңызы зор.
Зейін туралы физиологиялық теориялар. А.А.Ухтомский әріптестері және оқушылармен бірге физиологияға адамның бағыты қылығын қамтамасыз ететін ми жұмысының объективті механизмін анықтады. Ол доминанта принципі жүйесінің физиологияда маңыздылығын көрегендікпен түсіндірді. Менің сенімім бойынша доминанта принципі өте дұрыс, ол- менің теориям емес, жүйке жүйеміздің және күнделікті қылығымыздың қарапайым шынайлығы. Көне физиология орталық жүйке жүйесін көптеген рефлекторлық доғаларға ыдыратып, солардан қандай-да жолмен бірлік жинақталып, ...белгілі вектор жанында қайта-қайта әрекеттер интеграцияланады. Оның пікірінше, доминанта принципі-эмпирикалық болғандықтан, тірі жүйенің тұрақты заңы. Доминанта-теория да емес, яғни, жорамал да емес, тәжірибенің дәлелдеуі негізінде, кең қолданылатын, принцип, тартылыс заңы тәрізді заң болғандықтан онымен санаспауға болмайды 46, 17-22бб.
Қазіргі ғылымның шынайы қорытындысы бойынша доминанта принципі жүйелі принціп, өйткені жүйелі талдаудың бүгінгі дәлелдеуінше құрылым типі, жиынтықтар байланысы ретінде белгілі иерархия жүйесімен анықталады. Доминанта тұжырымдамасы физиологияға басқа теориялар ескермейтін факторларды жүйелі енгізді, теңсіздік-дамушы тірі жүйелердің инварианттық принципі. Доминанта-бөлшектердің шынайы кешеніндегі тепетеңсіздіктің әмбебап құрылымы, протоплазмадан нейрондық жүйеге дейін, ол орталық перифериялық ансабльдердің әртүрлі күрделі баламасы. А.А.Ухтомский доминанта принципінің ең жалпы анықтамасында басым болатын ортаның, немесе қозу фокусының болуы және онымен бірге басқа аумақтардың тежелуіне байланысты оның іргелі ерекшелігі - байланыс типін уақыт аралығындағы уақиғалардың үйлестік кординация типін және динамикалық тепетеңсіздігі ретінде түсінеміз. Бұл үйлестіктің негңзгі міндеті - күрделі жүйедегі еркіндік дәрежесінің артығын жою және вектордың механизмін жасау 46,29-34бб
А.А.Ухтомский өзіне дейінгі ашылған жүйке орталықтарының жұмыс принциптері рефлекторлық реакция орталықтары ара-қатынасының үйлестік маңыздылығын түсіндіре алмайтындығын айтты, себебі олардың мазмұнында реакцияның таңбалық бағасы, яғни, таңбалы үрдісті жаңғыртатын жүйенің тарихы қарастырылмаған. Ағзаның жұмыс қабілетін нақ сол таңбалы реакциялар жоғары және тұрақты қамтиды, Жаттығулар, белсенді демалыс , ойлау шығармашылық әрекет содан көрінеді. Осы айтылған доминанта ілімінің аумағы ешқандай авторлардың назарында болмаған, А.А.Ухтомский құрған еңбек физиологиясы лабораториясында(1929 жылдан қазіргі кезеңге дейін) осы мәселе тәжірибе жүзінде және теориялық тұрғыдан дамытылып келеді.
А.А.Ухтомский доминантаны жалпы маңызы бар жұмыс принципі ретінде қарастырды. Соның нәтижесінде, доминанта жүйесін қарастырушы фактор көптеген күрделі сұрақтарды мидың және тұтастығын, сонымен қатар , жеке адамның рухани өміріндегі жайтты, жалпы адамзатты тұтастай-психология және әлеуметтану деңгейінде шешуге көмектесті. Осы пікірлер А.А.Ухтомскийдің дара сапасындағы өзінің зерттеулері мен қызығушылықтарын жалпы адамзат міндетімен ұштастырғанын дәлелдейді46,79-83 бб
Психофизиологиялық мәселелерге бұрыннан ұлы ойшылдардың терең назар аударғаны белгілі және олар әр кезеңдегі идеология мен саясаттың ықпалымен пікір талас аренасы (Леонтьев, 1975, Дубинин, 1976). Нақ осы күнге дейін адамзаттың шешілмеген (адам табиғатындағы әлеуметтік-биологиялықтың салыстырмалығы) қоғамдық-тарихи дамуындағы алдыңғы
Аумақта болатын бұл мәселе, жаңаның көнемен күресі, оқыту, еңбек және медицина міндеттерін атқаруда орын алады.
А.А.Ухтомскийдің жорамалы бойынша, қылықты ұйымдастыруда өзінен-өзі болып жатқанда қабылдаумен шектелуге болмайды, қылығын және өзін-өзі қайта өңдеуге еріксіз көндірудің тәртіппен араласуына тура келеді. Ол, Біз-байқаушылар ғана емеспіз, болмысқа қатысушылармыз. Біздің қылығымыз-еңбек деген 47,49-56 бб..
А.А.Ухтомский: Жеке адамның жетекші мотивациясы-оның санасына, психикалық жүйесіне жоғары интегратор ретінде әсер етеді және әсерді реттейді,-деді. Оның пікірінше, адам миының функционалдық ағзасы түрінде доминанта орындалады, оның барлық күйі, мүмкіндіктері, ортаға бейімделу реакциясын қалаптастырады. Оның ойынша кортикалдық доминанталар адамның нұсқаулары, әлеуметтік факторлардың жетекші рөлі арқылы қалыптасады, еңбек үрдісінде адам жаратылысын, инстинктерін, қажеттіліктерін, қызығушылықтарын және эмоцияларын, адам ағзасының қорын аша отырып қайта өңдейді. А.А.Ухтомский: Біздің табиғатымызды өңдеуге болады. Онда берілгендерді біз аламыз, яғни, болашаққа көтерілу жолында соған сүйенеміз,-деп жазған 47,94-99бб.
Психофизиологиялық мәселелерді шешудегі негізгі жол-адамзат қоғамның жемісі және оның қылығының мәні-ұрпақтардың жинақтаған тәжірибесі, білімі, салт-дәстүрлерді жеке дара игеруі және оның жеке қабілеттері мен ерекшеліктерінің нәтижесі. Доминанта принципі физиология аумағында соңына дейін ашылмайды, өйткені оның психологиялық және әлеуметтік аспектілері бар. А.А.Ухтомский доминантаның психологиясымен физиологиясының ара-қатынасын: бір жағынан сана өз әрекетін кортикалдық доминанта негізінде орындайды, ал, басқа жағынан- сананың жемісті жұмысын қамтитын рецепциялардың, әсерлердің бағыттылығын, сипатын өңдейтін доминанттарды тәрбиелейді деп түсінді. Доминанта-орталықтар арасындағы теңдіктің бұзылуын көрсетедң. Ол өзінің бағыттылығымен ағзаны жаңа мүмкіндіктермен толықтырады 48,5-14бб..
Қазіргі кезде А.А.Ухтомскийдің доминанта принципін және И.П.Павловтың шартты рефлексін теориялық-эксперименталдық жоспармен байланыстырып зерттеуші А.С.Батуев доминанттық принциптің маңыздылығына ерекше назар аударып : ...дәл жетекші мотивация (өз бетінше емес соңғы пайдалы нәтиже) болса, іс-әрекетті анықтайды,-деп тұжырым жасайды 48,26-34 бб,.
Осы айтқандардың барлығы А.А.Ухтомскийдің шығармашылығына танымал психологтардың қызығушылықпен қарауының кездейсоқ емес екенін білдіреді. Доминанта ілімін өз зерттеулерінде басшылыққа алған психолог ғалымдар-Л.С.Выготский, А.Н.Леонтьев, А.Р.Лурия, С.Л.Рубинштейн, Б.Г.Ананьев 17,112-121 бб,42,79-83бб.,38,102-113бб.,50бб
Л.С.Выготский психологтар үшін домината принципінің бағалығын, психологияның негізгі сұрағына жауап беретінін қылықтың біртұтастығын білдіреді, реакциялар жиынтығын қылыққа айналдырады, жаңа химиялық дене сияқты бірқатар жаңа қасиеттер, оның құрамдас бөліктерінде берілмеген және оның құрамдас бөліктерінде болған бірқатар қасиеттерін жоғалтады,-деп түсіндіреді 51,69-74бб
Осы айтылғандарды бүгінгі жүйенің жалпы теориялық негізінде түсіндірсе доминанттық механизм мынадай жүйелікті құрайды:
-тұтастық,
-интегралдық,
-эквификаналдық (соңғы мақсаты);
-эмерженттік (жүйе элементтерінде жоқ жаңа сапалардың пайда болуы) қасиеттерге ие болады.
А.А.Ухтомскийдің ойынша доминанттық күйлер реттеудің кез келген деңгейінде құралады, бірақ оның жорамалында доминантаның ерекше маңыздылығы орталық жүйке жүйесінің жоғарғы сатысында - бас сегменттерінде. Олар рецепторлар арасында ұштастырылып, соған байланысты жүйке сатыларын иннервациялағанда доминанта сол үрдісті басқару рөлін атқарады. Психиканың бейімділік рөлі осымен анықталады.
Адам болмысының доминанттық механизмі, сөйлеу функциясының негізінде қылық үрдістерінің экстракортикалық және онтогенетикалық дамуына негізделеді. Доминанта фокусының материалдық тасымалдаушылығы А.А.Ухтомскийдің ойынша бас және жұлынның (арқа миларының) әртүрлі сатыларындағы белгілі орталық контелляциясының автономды жүйедегі қозғалғыштығы-деп түсініледі. Бірақ доминаттық орталықтардың күйінен өрісі кең, себебі оның зерттеуінше, доминантаның сырт көрінісі тұрақты жұмыспен немесе ағзаның жұмысшы кесінімен дәнекерленеді 48,87-96 бб.
Сонымен доминанта-тек қана сыртқы, затты жазылған (экстериоризациялық) ғана емес, ішкі теориялық (интериоризацияланған) жағынан да психикалық іс-әректтің физиологиясы.
Психикалық күйлер және үрдістер мида интегралдық кейіп ретінде заттанады (А.Н.Леонтьевтің термині), А.А.Ухтомскидің айтуынша, оның негізінде кортикалық доминанталар жатады. Сонымен бірге, ми қыртысы-бұрынғы доминанталарды жаңалайтын және қысқа мерзімді бейнелейтін,инерциялы аз үнемді ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz