Ақжан әл-Машанидің Әбу Насыр әл-Фарабидің өмірі мен шығармашылығы жайында зерттеу жұмыстары
Қазақ халқы тарихында әдебиеттің алтын дәуірі болып саналған ХХ ғасырда өмір сүрген Ақжан әл-Машанидің қазақтың басқа ақын-жазушыларынан, ғалымдарынан, ерекшелігі мен даралығы, өзі ғылыми-техникалық бағытта жүрсе де, сан-салалы ғылымдарды зерттеп, басын қосып, қанда бар жаза білу талантын қолдана отырып, ғылыми публицистикалық түрде газет-журналдарға ашқан жаңалықтарын жазып, халқына жариялап отыруында жатыр. Машановтың зерттеуінде жаратылыстану саласы, музыка және мәдениет, ғұлама ғалымдар, ақын жазушылар өмірі мен шығармашылығы және тағы басқа техникалық салалар қамтылған.
Бірнеше ғылымның бастауы іспетті бұл ғалымның ең көп зерттеу жұмысы екінші ұстаз аталған Әбу Насыр әл-Фарабидің өмірі мен шығармашылығы екендігі көпшілікке мәлім. Кіндік Азияда фарабитанудың атасы аталған Ақжан əл-Машани Жақсыбекұлының ғұламалығы – ұлы баба əл-Фарабиді он бір ғасырды араға салып, оның Отырарда кіндік қаны тамған Қыпшақ перзенті екендігін дəлелдеумен шектелмейді. Әл-Машанидің энциклопедиялық білім ерекшелігі - əл-Фараби қағидаларын бүгінгі ғылым жетістігімен сабақтастырып, ұлттық дүниетаныммен ұштастырар ұлы баба ұстанған ғылыми-ислами ұғымын тұңғыш рет болмыстық нышанда қазақ ғылымына енгізуінде. Антидүниенің ұстазын Аристотель десек, жаңа заманның ұстазы əл-Фарабиді əл-мұғалім əл-сани атандырған баба мұрасының қыры мен сыры əзірге əл-Машани зерттеулерінде ғана жан-жақты көрініс тапқан.
«... Бұл кісіден бұрын да, кейін де даналар болды. Бірақ олардың ішінде... дəл Фарабидей геометрия, музыка, астрономия сияқты үш ғылым саласына бірдей ұлы үлес қосқан..., аса ірі жаңалық ашқан ғалымдарды табу қиын... Платон, Аристотель, Птоломей сияқты ғұламалар музыканы жөнді меңгере алмағанын өздері жазып кеткен...» (Əл-Фараби жəне Абай. Қазақстан. 1994). Бұл - жарты ғасырдай уақыт бойы үзбей əл-Фараби мұрасын зерттеумен ғұмыр кешкен ғұлама ғалым Ақжан Жақсыбекұлы əл-Машанидің тұжырымы.
Осынау жолдарды оқи отырып: егер Ақжанның жазушылық таланты геологтік, маркшейдерлік мамандықтарымен ұштаспаған болса, егер ол замана ағымын күйттеп, ислам ғылымынан іргесін аулақ салған болса, қаншама тер төккенімен баба мұрасын өзі көтерген деңгейге жеткізе зерттей алмаған болар еді-ау деген ойға келесің. Рас, əл-Фарабидің математикалық, əсіресе философиялық трактаттарына зер салушылар жоқ емес. Бірақ ұлы бабаның музыка теориясына арнаған еңбегін математикасымен өрнектеп, геометриясын аспан əлемімен астастыра қазақтың ежелгі аспантаным түсініктері тұрғысында тұжырымдап, бəрін-бəрін ғылыми ислами негізінде табиғат болмысымен байланыстыра əл-Фараби тұлғасын сомдап, ұрпағына зерделеп берген Машановтан басқа зерттеуші əзірге жоқ.
ХХ ғасырдағы қазақтың біртуар азаматы – Кіндік Азияда фарабитанудың атасы саналатын Ақжан əл-Машани Жақсыбекұлы 1906 жылы 2 қарашада Қарқаралы дересінің солтүстік шығысындағы “Жамантайдың Қарақуысы” делініп кеткен, бүгінгі Нұркен ауылына қарасты Кішіқарақуыста – І. Есенберлиннің “Қаһар” романында Масан деп бір ғана əрпі өзгертіліп зор ілтипатпен аталатын Машан бидің бел баласы Жақсыбек отбасында дүниеге келген. Дəулеті шағын, сауатты əрі салауатты Жақсыбек жиырмасыншы жылдары старшын, болыстық қызметте ел билігіне араласады. Зерек Ақжан ауыл молдасынан сауатын ашып, 1924 жылы қазақтың тұңғыш профессор математигі Əлімхан Ермеков ұйымдастырған Қарқаралы педагогикалық техникумына оқуға түседі. Техникумда жүріп-ақ Ақжан “Саужой” (сауатсыздықты жою) қозғалысының шақыруымен жиі-жиі ауылдарға шығып, балалармен қоса ересектердің де сауатын ашуға ат салысады. Оқу бітірісімен ауылдық мұғалім қызметін, мектеп меңгерушісі бола жүріп атқарады. Ал, Абралыдағы атқарған ағартушылық қызметі кезінде ол тарихта “Абралы көтерілісі” делінген Қазақстандағы кеңес билігіне қарсы алғаш көтерілісін көріп куəгер болады, халық мемлекеті делінетін большевиктердің сұрқия саясатының жалған екендігіне көз жеткізеді.
Бірнеше ғылымның бастауы іспетті бұл ғалымның ең көп зерттеу жұмысы екінші ұстаз аталған Әбу Насыр әл-Фарабидің өмірі мен шығармашылығы екендігі көпшілікке мәлім. Кіндік Азияда фарабитанудың атасы аталған Ақжан əл-Машани Жақсыбекұлының ғұламалығы – ұлы баба əл-Фарабиді он бір ғасырды араға салып, оның Отырарда кіндік қаны тамған Қыпшақ перзенті екендігін дəлелдеумен шектелмейді. Әл-Машанидің энциклопедиялық білім ерекшелігі - əл-Фараби қағидаларын бүгінгі ғылым жетістігімен сабақтастырып, ұлттық дүниетаныммен ұштастырар ұлы баба ұстанған ғылыми-ислами ұғымын тұңғыш рет болмыстық нышанда қазақ ғылымына енгізуінде. Антидүниенің ұстазын Аристотель десек, жаңа заманның ұстазы əл-Фарабиді əл-мұғалім əл-сани атандырған баба мұрасының қыры мен сыры əзірге əл-Машани зерттеулерінде ғана жан-жақты көрініс тапқан.
«... Бұл кісіден бұрын да, кейін де даналар болды. Бірақ олардың ішінде... дəл Фарабидей геометрия, музыка, астрономия сияқты үш ғылым саласына бірдей ұлы үлес қосқан..., аса ірі жаңалық ашқан ғалымдарды табу қиын... Платон, Аристотель, Птоломей сияқты ғұламалар музыканы жөнді меңгере алмағанын өздері жазып кеткен...» (Əл-Фараби жəне Абай. Қазақстан. 1994). Бұл - жарты ғасырдай уақыт бойы үзбей əл-Фараби мұрасын зерттеумен ғұмыр кешкен ғұлама ғалым Ақжан Жақсыбекұлы əл-Машанидің тұжырымы.
Осынау жолдарды оқи отырып: егер Ақжанның жазушылық таланты геологтік, маркшейдерлік мамандықтарымен ұштаспаған болса, егер ол замана ағымын күйттеп, ислам ғылымынан іргесін аулақ салған болса, қаншама тер төккенімен баба мұрасын өзі көтерген деңгейге жеткізе зерттей алмаған болар еді-ау деген ойға келесің. Рас, əл-Фарабидің математикалық, əсіресе философиялық трактаттарына зер салушылар жоқ емес. Бірақ ұлы бабаның музыка теориясына арнаған еңбегін математикасымен өрнектеп, геометриясын аспан əлемімен астастыра қазақтың ежелгі аспантаным түсініктері тұрғысында тұжырымдап, бəрін-бəрін ғылыми ислами негізінде табиғат болмысымен байланыстыра əл-Фараби тұлғасын сомдап, ұрпағына зерделеп берген Машановтан басқа зерттеуші əзірге жоқ.
ХХ ғасырдағы қазақтың біртуар азаматы – Кіндік Азияда фарабитанудың атасы саналатын Ақжан əл-Машани Жақсыбекұлы 1906 жылы 2 қарашада Қарқаралы дересінің солтүстік шығысындағы “Жамантайдың Қарақуысы” делініп кеткен, бүгінгі Нұркен ауылына қарасты Кішіқарақуыста – І. Есенберлиннің “Қаһар” романында Масан деп бір ғана əрпі өзгертіліп зор ілтипатпен аталатын Машан бидің бел баласы Жақсыбек отбасында дүниеге келген. Дəулеті шағын, сауатты əрі салауатты Жақсыбек жиырмасыншы жылдары старшын, болыстық қызметте ел билігіне араласады. Зерек Ақжан ауыл молдасынан сауатын ашып, 1924 жылы қазақтың тұңғыш профессор математигі Əлімхан Ермеков ұйымдастырған Қарқаралы педагогикалық техникумына оқуға түседі. Техникумда жүріп-ақ Ақжан “Саужой” (сауатсыздықты жою) қозғалысының шақыруымен жиі-жиі ауылдарға шығып, балалармен қоса ересектердің де сауатын ашуға ат салысады. Оқу бітірісімен ауылдық мұғалім қызметін, мектеп меңгерушісі бола жүріп атқарады. Ал, Абралыдағы атқарған ағартушылық қызметі кезінде ол тарихта “Абралы көтерілісі” делінген Қазақстандағы кеңес билігіне қарсы алғаш көтерілісін көріп куəгер болады, халық мемлекеті делінетін большевиктердің сұрқия саясатының жалған екендігіне көз жеткізеді.
1939
1.
Таулар қалай құрылған. - Алматы: Қазмембас, 1939. - 29 б.
Текст латын əрпімен жазылған.
1942
2.
Древние горные выработки в Казахстане // Древность
Казахстана. - Алма-Ата: Наука, 1942.
1944
3.
О древней истории Казахстана: О книге Семенова-Зусера
/ АН КазССР. – Алма-Ата, 1944.
4.
Структура Тургайского рудного поля: Дис. … канд. техн.
наук / АН КазССР. – Алма-Ата, 1944.
1946
5.
Основы новой методики изучения структуры рудных
полей // Изв. КазФАН СССР. Сер. геол. - 1946. - Вып.8. - С. 21-27. –
Библиогр.: 42 назв. (Тема докторской диссертации).
1947
6.
Векторный метод изучения геологической структуры
// Труды ВНИТО. – Алма-Ата: Изд-во АН КазССР, 1947.
1948
7.
Жер сыры. - Алматы: ҚазССР ҒА баспасы, 1948. -183 б.
8.
М.В. Ломоносовтың геология жəне металлургия жайын-
дағы ұлы мирастары. - Алматы: ҚазССР ҒА баспасы, 1948. - 24 б.
369
9.
Таулар қалай құрылған. - Алматы: ҚазССР ҒА баспасы,
1948. - 36 б.
10. Геометризация геологических структур. – Алма-Ата: Изд-
во АН КазССР, 1948.
11. Некоторые вопросы изучения трещинной тектоники. –
Алма-Ата: Изд-во АН КазССР, 1948.
12. Общий план деформации земной коры. – Алма-Ата:
Наука, 1948.
1949
13. Жер сілкіну. - Алматы: Турксиб, 1949. - 28 б.: суретті.
14. Тіршіліктің шығуы жəне дамуы. – Алматы: Қаз. бірік. мем.
бас, 1949. - 36 б.
15. Структура района горы Чертыбай // Изв. АН КазССР. Сер.
геол. – 1949. – Вып. 11.
16. Структура рудного поля и метод ее изучения // Там же.
17. Структура Текелийского рудного поля // Там же.
18. Элементарные частицы структурных форм // Там же. - С.
143-147.
1950
19. Атылатын заттар / Ред. Ш. И. Ибраев. - Алматы, 1950.
20. О
методике
преподавания
геолого-географических
дисциплин на казахском языке: Рукопись / АН КазССР. - Алма-Ата,
1950.
21. Полезные ископаемые Казахстана. - Алма-Ата, 1950.- 20 с.
22. Терминологический русско-казахский словарь. Геология,
горное дело и металлургия. – Алма-Ата: Наука, 1950
1952
23. К вопросу изучения структуры рудного поля // Изв. АН
КазССР. Сер. геол. - 1952. - Вып. 12. - С. 53-59. – Библиогр.: 5 назв.
24. О некоторых принципах горной геометрии П.К.
Соболевского // Там же. – С. 104-106.
370
1954
25. Жер құрылысы. - Алматы: Қазақ мем. ОПБ, 1954. – 184 б.:
суретті.
26. О теоретической основе выбора места заложения шахты
по методу П.К. Соболевского // Сборник научных трудов Казахского
горнометаллургического института. - 1954. - № 7. Геология, горное
дело, металлургия. - С. 335-350.
1955
27. О древних вулканах Казахстана // Сборник рефератов
научных работ КазПТИ. – 1955. – Вып.6. – С. 55-58.
28. О современных взглядах на процессы формирования
земной коры // Учен. зап. Алма-Ат. гос. пед. и учит. ин-та им. Абая.
Сер. естеств.-геогр. - 1955. - Т. 7. - С. 79-88.
1957
29. Жер астына саяхат: Ғылыми-фантастикалық əңгімелер. -
Алматы: Қазмемкөркемəдеббас, 1957. - 231 б.: суретті.
1958
30. Аспан ертегілері // Жұлдыз. - 1958. - №7.
31. Ғылыми фантазия əдебиеттің жанры // Сонда. - № 12.
32. Ғылымның өрісі туралы // Лениншіл жас. - 1958. - № 1.
33. Фантазия жəне шындық // Сонда. - № 11.
34. Новая теория прочности материала. [Применительно к
прочности массива горных пород] // Вестн. АН КазССР. - 1958. -
№ 7.- С. 13-27. – Библиогр.: 27 назв.
35. Теоретическое и практическое определение коэффициен-
тов поперечной деформации бокового давления и трения горных
пород // Труды отдела горного дела и металлургии АН Киргизской
ССР. - 1958. - Вып. 1. - С. 51-57. - Библиогр.: 14 назв.
1959
36. Аға ғалым // Жұлдыз. - 1959. - № 6. - 69-75 б.
37. Ғылым ойдың əдеби жолы // Қазақ əдебиеті. -1959.- № 17.
371
38. Еңбек еңбекпен қатайсын // Лениншіл жас. - 1959. - 22
янв.(№ 16).
39. Қазақстанның солтүстік облыстары // Сонда. - № 16-17.
40. Қ. И. Сəтбаевтың 60 жылдығы // Жұлдыз. - 1959. - № 6.
41. Влияние структуры массива на характер концентрации
напряжений вокруг горных выработок // Сборник научных трудов
Казахского горно-металлургического ин-та. - 1959. - № 20. - С. 286-
298. - Библиогр.: 9 назв.
42. Замечательные
аналогии
природных
образов: [К
доказательству аналогии между преобразованиями геометрических
фигур, теориями прочности материалов и кристаллографических
систем] // Вестн. АН КазССР. - 1959. - № 12. - С.48-53.
43. Краткий русско-казахский словарь терминов горного дела
// Русско-казахский терминологический словарь. - Алма-Ата, 1959. -
Т.1. - С. 107-140. (Соавт.: А.Ш. Мусин, Г.А. Айташев).
44. Роль структуры массива при определении устойчивых
форм свода выработок // Сборник научных трудов Казахского горно-
металлургического ин-та. – 1959. - № 20. – С. 299-313. – Библиогр.: 11
назв.
45. Теория прочности горных пород: Докл. на совещании по
вопросу сдвижения горных пород. – Усть-Каменогорск, 1959. –
С. 133-145.
46. Учет влияния структуры массива при расчете целиков
// Сборник научных трудов Казахского горно-металлургического ин-
та. - 1959. - № 20. - С. 314. - Библиогр.: 7 назв.
1960
47. Əйгілі астрономия // Қазақ əдебиеті. - 1960.
48. Ғылым өрінде // Жұлдыз. - 1960. - № 11. - 129-132 б.
49. Орысша-қазақша терминология сөздігі. - Алматы: ҚазССР
ҒА баспасы, 1960. - 3 т. Геология терминдері. - 201 б.
(А. Əбдірахманов, Ж. Сыдықовпен бірге).
1961
50. Алтын бесік: Алтайдағы ғылыми-зерттеу жұмыстарын
дамыту жөнінде очерк // Восточно-Казахстанкая правда. - 1961. - Окт.
51. Əл-Фараби // ҚазССР ҒА Хабарлары. Қоғамдық ғылымдар
сериясы. - 1961. - № 5. - 38 б.
372
52. Əл-Фараби еңбектері туралы: Орта Азия ғалымдарының
ең көрнектісі // ҚазССР ҒА-ның Хабаршысы. - 1961. - № 5. -105-106 б.
53. Ғылым құпиясына аттаныс // Қазақ əдебиеті. - 1961. -
21 сəуір.
54. Жазудың пайда болуы // Білім жəне еңбек. - 1961. - № 8.
55. Механика массива горных пород. - Алма-Ата: Изд-во АН
КазССР, 1961. - 210 с.: ил., табл., 1л. схем. – Библиогр.: 116 назв.
56. О полете в космос // Восточно-Казахстанская правда. -
1961.
1962
57. Əбу-Наср əл-Фараби еңбегі алғашқы рет қазақ тілінде
// Білім жəне еңбек. - 1962. - № 1. - 4 б.
58. Əбу-Наср əл-Фараби философия үйрену үшін шарттар
туралы қағида /Рисала/ // Сонда. - 5-6 б.
59. О роли маркшейдерской службы в охране недр
// Материалы Республиканской научно-технической конференции по
вопросам охраны недр, г Караганда. – Караганда, 1962.
1963
60. Аспан баспалдағы // Соц. Қазақстан. - 1963. - 1 мамыр.
61. Баймен // Сонда. – 1 қаңтар.
62. Табиғат ұлы оқытушы // Білім жəне еңбек. -1963. - № 9. -
8-11б.
63. Аристотель Востока // Юный техник. - 1963. - № 8. -
С. 57-59.
1964
64. Əбу Наср əл-Фараби // Орта Азия мен Қазақстанның ұлы
ғалымдары. - Алматы, 1964. - 46-84 б.
65. Естественные блоки массива горных пород как
характерные элементы // Сборник научных трудов КазПТИ. – 1964. -
№ 2. – С. 121-132.
66. Некоторые вопросы прикладной механики и статики с
применением к маркшейдерскому делу // Материалы Уральской
межобластной маркшейдерской конференции. – Свердловск, 1964.
373
67. О характерных углах между системами трещин // Сборник
статей аспирантов и соискателей: Геология и горное дело.-1964.-С. 98.
68. Эллипсоид деформаций для элементарного структурного
блока горных пород // Там же. – С. 107-114.
1965
69. Сөздің əдемілігі оны түсінуде // Жұлдыз. - 1965. - № 12.
70. Табиғат жұлдыздан жоғары // Білім жəне еңбек. - 1965. -
№ 6.
71. Абунасыр Фараби // Великие ученые Средней Азии и
Казахстана / VIII-XIX вв./. - Алма-Ата: Казахстан, 1965. - С. 25-42.
72. Гармония недр. (Закономерности развития трещин в
условиях недр) // Научная конференция по механике горных пород.
Алма-Ата, 30 сент.-5 окт. 1965 г.: Аннотации докл. - Алма-Ата, 1965. -
С. 31-32.
73. Изучение структуры Акбастау-Кусмурунского рудного
поля / КазПТИ. – Алма-Ата, 1965.
74. Трещинная тектоника как один из основных элементов
структурных горных пород // Сборник научных трудов КазПТИ. –
1965. - № 25. – С. 400-410.
1966
75. Геологиялық жорық. - Алматы, 1966. - 24 б.
76. Аль-Фараби и математика // Международный конгресс
математиков. - 1966.
77. Гармония недр: (Закономерности развития трещин в
условиях недр) // Материалы Первой Всесоюзной конференции по
механике горных пород. - Алма-Ата, 1966. - С. 24-29.
78. Закономерности развития систем трещин в скальных
породах /горная механика/ // Горная академия. – 1966. - № 8. – С. 464-
456.
79. К нормативам засорения и потери экибастузских углей
// Горное дело. – 1966. – С. 156-160. (Соавт.: Б.И. Жумадильдинов,
П.И. Левин, К.А. Мелехов, Т.К. Айткалиев).
80. Корреляционная связь с объемным весом и зольностью
карагандинских углей // Сборник статей аспирантов и соискателей:
Горное дело.-1966. -Т.2. (Соавт.: К.М. Макетов, Б.И. Жумадильдинов).
374
81. Минимальная ширина в трещиноватых скальных породах
// Горное дело. – 1966. – Вып.2. – С. 166-171.
82. О распределении ценных компонентов на месторождении
“Западный Каражал” // Горное дело. – 1966. – Вып. 2. – С. 144-154.
(Соавт.: М.Б. Естаев, К.М. Макетов, Б.М. Жаркимбаев).
83. Uber Gesetzmabigkeiten der Entwicklung von
Spaltensystemen in Felsgesteinen // Bergakademie.- 1966. - № 8. - P. 466.
1967
84. Фараби санаты // Білім жəне еңбек. - 1967. - № 12. - 1-3 б.
85. Абу Наср Фараби // Лен. смена. - 1967. – 12 янв.
86. Исчисление аль-Фараби // Знание - труд. - 1967.
87. Фараби // Лен. смена. - 1967. - 11 июля.
1968
88. К оценке устойчивости откосов по плоскостям ослабления
// Горное дело. – 1968. – Вып. 4. – С. 57-62.
1969
89. Көк өгіз. - Алматы, 1969.
90. Кристаллография, минерология, петрография: Студенттер-
ге арн. оқу құралы. - Алматы: Мектеп, 1969. - 368 б.
91. Тоғыз жолдың торабы. Фараби зираты // Қазақ əдебиеті. -
1969. - 1 қаңтар.
92. Геомеханика как раздел геометрии недр // Результаты и
перспективы геометризации месторождений минерального сырья. -
М.: МГИ, 1969.
93. Казахстанская школа маркшейдеров-геометров // Сборник
к 100- летию П.К. Соболевского. – М.: МГИ, 1969.
94. Некоторые результаты применения метода геометрии
недр при изучении структуры месторождений полезных ископаемых
// Результаты и перспективы геометризации месторождений
минерального сырья. – М.: МГИ, 1969. – С. 52-54. (Соавт.: С.А.
Базарбаев, Калимбетов, Ж.Г. Орманова).
95. Некоторые упрощения выбора места заложения ствола
шахты по методу проф. П.К. Соболевского // Там же.
375
96. Развитие геометрии недр в Казахстане // Сборник к 100-
летию П.К. Соболевского. – М.: МГИ, 1969.
1970
97. Əл-Фараби [870-1970]: Тарихи-деректі кітап. - Алматы:
Жазушы, 1970. - 245 б.: суретті.
98. Əл-Фараби кітаптарын жинау туралы // Қазақ əдебиеті. -
1970.
99. Ғылыми фантастикалық əдебиеттер туралы // Білім жəне
еңбек. - 1970. - № 10.
100. Тас тіркеудің геометриялық өлшемдерінің қатынасына
қарай оның беріктігінің өзгеру заңдылығы //ҚазССР ҒА Хабаршысы.-
1970. - № 11. - 69-72 б. (У. Сəбденбековпен бірге).
101. Ұлы ғалым мұралары // Соц. Қазақстан. - 1970. -
2 желтоқсан. (О. Жəутіков, А. Көбесовтермен бірге).
102. Астрономическое наследие аль-Фараби // Вестн. АН
КазССР. – 1970. - № 11. – С. 43-44.
103. Влияние фактора времени на механическую прочность
пород при разработке месторождений полезных ископаемых // Горное
дело. Сб.1. – Алма-Ата: Наука, 1970. - С. 165-168. (Совместно с Ж.Г.
Ормановой).
104. Некоторые структурные данные Акбастау-Кусмурунского
поля // Геология. – 1970. – С. 70-75. (Соавт.: С.А. Базарбаев, Ш.
Жаканов).
105. О закономерностях изменения прочности целиков с
возрастанием ихо высоты // Вестн. АН КазССР. – 1970. - № 11. –
С. 69-72. (Соавт. У. Сабденбеков).
1971
106. Алда атқарылар шаруа көп: [Əл-Фараби еңбектерін
зерттеу] // Білім жəне еңбек. - 1971. - № 3. - 26-27 б.
107. Ғылым тарихы жөніндегі келелі кеңес: [Ғылым
тарихшыларының дүниежүзілік XIII конгресі Фараби жайында] // Соц.
Қазақстан. - 1971. - 2 қыркүйек.
108. Аль-Фараби: Исторический очерк. - Алма-Ата: Жазушы,
1971.
376
109. О методике исследования структурных элементов
месторождения Аккарга // Геология и разведка недр. - 1971. - № 2. -
С. 5-8.
110. Об устойчивой форме свода выработок // Вестн. АН
КазССР. -1971.
111. Основная
черта
механизма
тектоники
Акбастау-
Кусмурунского рудного поля // Геология и разведка недр. - 1971. -
№ 2. - С. 9-14. (Соавт.: С.А. Базарбаев, У. Сабденбеков).
112. Основы горной геомеханики. - Алма-Ата, 1971. - 150 с.
1972
113. Календарь туралы // Білім жəне еңбек. - 1972. - № 5.
114. От-тас: Повесть-Буриме // Сонда. - № 1. - 12 -13 б. (А-Х.
Мархабаевпен бірге).
115. Аль-Фараби переводят геолог и математик // Веч. Алма-
Ата. - 1972. - 28 окт.
116. Горный инженер-маркшейдер при современном развития
науки и техники // Материалы VII учебно-методической конференции
профессорско-преподавательского состава КазПТИ.- Алма-Ата,1972. -
С. 3-4.
117. Изучение
структурных
особенностей
мраморных
месторождений как основа их рациональной разработки // Горное
дело. - 1972. - Вып. 8. - С. 113-115. (Соавт.: Б.О. Орынбаев, М.Б.
Естаев).
118. К подсчету объемов работ при стереофотограмметричес-
кой съемке карьеров // Там же. - С. 68-69. (Соавт.: Е.Б. Калмуратов,
В.А. Антонов, М.Б. Естаев).
119. Математическое
обоснование
расчета
деформации
линейной складки в Талдыбулак-Джамантайском рудном районе. -
Алма-Ата, 1972.
120. О
влиянии
положения
выработок
в
массиве
междуэтажного целика на его несущую способность // Проблемы
разработки полезных ископаемых. - 1972. - Вып. 2. - С. 65-69. (Соавт.:
У.С. Сабденбеков, А.Т. Махмутов).
121. Фараби и воспитание молодежи. - Алма-Ата: Казахстан,
1972.
377
1973
122. Біздің Фараби: [əл-Фарабидің туғанына 1100 жыл
толуына] // Қазақстан əйелдері. - 1973. - № 9. - 7-8 б.
123. Екінші Аристотель: [əл-Фарабидің туғанына 1100 жыл
толуына] // Жұлдыз. - 1973. - № 9. - 166-169 б.
124. Ол Беруни еді: [Берунидің туғанына 1000 жыл] // Білім
жəне еңбек. - 1973. - № 10. - 12-13 б.
125. Он бес жылдан кейін…: [əл-Фараби еңбектерін зерттеу]
// Сонда. - № 4. - 25-29 б.
126. Фараби // Шарапат. - Алматы, 1973. - 95-110 б.
127. Математическая постановка и решение одной горнотехни-
ческой задачи // Сборник по вопросам математики и механики.-
1973.- Вып. 2. - С. 268-273. (Соавт. Б. Орынбаев).
1974
128. Влияние трещиноватости массива на сдвижение горных
пород месторождения Чулактау // Горное дело. – 1974. – Вып. 10. –
С. 51-55. (Соавт.: М.Б. Нурпеисова, Ш.С. Бекбасаров).
129. [Рец. на кн.] Даирбеков О.Ж. Проблемы эффективности и
рациональной разработки месторождения Казахстана // Народное
хозяйство Казахстана. – 1974. - № 12. – С. 87-88. (Соавт.:
О.К. Байконуров, К.М. Макетов).
130. К вопросу технико-экономической оценки качественных и
количественных потерь // Материалы конференции, посвященой 110-
й годовщине В.И. Ленина / КазПТИ. - Алма-Ата, 1974. - С. 195-198.
(Соавт. К.М. Макетов).
131. Прогнозирование направлений смежных сопряженных
плоскостей в массиве горных пород // Горное дело. - 1974. - Вып.10. –
С. 33-36. (Соавт.: К.М. Макетов, О. Т. Токмурзин, С.К. Кажгалиева).
132. Элементы прикладной геометрии в трудах ученых
Средней Азии и Казахстана /средние века/ // Прикладная геометрия и
инженерная графика. - Алма-Ата, 1974. - С. 3-11. (Соавт. Ж.М.
Есмуханов).
1975
133. Космология кемеңгері // Соц. Қазақстан. - 1975. - 11
қыркүйек.
378
134. Көне Ефрат жағасында // Қазақ əдебиеті. - 1975. -
19 қыркүйек.
135. Өнер мен ғылымның тоғысқан шұғыласы: [əл-Фарабидің
туғанына 1100 жыл толуына] // Жұлдыз. - 1975. - № 9. - 19-22 б.
136. Астрономические наследия аль-Фараби // Аль-Фараби и
развитие науки культуры Востока: Тез. докл. - Алма-Ата, 1975. -
С. 43-44.
137. Геометрический способ построения сетки линии
скольжения // Горное дело. - 1975. - Вып. 11. - С. 131-134. (Соавт.:
У.С. Сабденбеков, О.А. Сулейменов и др.).
138. Исследование трудов Фараби в Казахстане // Возвращение
Учителя. О жизни и творчестве Фараби. - Алма-Ата, 1975. - С.105-
106.
139. К вопросу определения коэффициента бокового распора
// Горное дело. - 1975. - Вып. 11. - С. 128-131. (Соавт.:
У. С. Сабденбеков, О. А. Сулейменов и др.).
140. К обработке замеров трещин способом параллельных
сечений с применением ЭВМ “Минск-32”, “Проминь” // Там же. -
С. 156-157. (Соавт.: С. К. Кажгалиева, О. Т. Токмурзин, Б. О.
Орынбаев).
141. Космология аль-Фараби и ее влияние на Западе
// Историко-астрономические исследования. - М., 1975.
142. Мыслитель Востока // Казахстан. правда. -1975. - 14 сент.
143. Основной элемент анализа структуры рудного поля –
естественный блок // Горное дело. - 1975. - Вып. 11. - С. 155-156.
(Соавт.: С. К. Кажгалиева, О. Т. Токмурзин, Б. О. Орынбаев).
144. Разработка защитных пластов – один из перспективных
методов борьбы с внезапными выбросами угля и газа в
Карагандинском угольном бассейне // Проблемы разработки полезных
ископаемых. - 1975. - Вып. 3. - С. 107-113. (Соавт. П. В. Долгов).
1976
145. Ғылым жолы – қия жол // Соц. Қазақстан. - 1976. - 27 май.
146. Элемент прикладной геометрии в трудах ученых Средней
Азии и Казахстана. (Сред. века). Часть 2, 3 (Единичный круг)
// Прикладная геометрия и инженерная графика. - 1976. - Вып. 2. -
С. 3-14. - Библиогр.: 12 назв.
379
1977
147. Аналитический способ построения в массиве горных
пород сетки линии скольжения // Вестн. АН КазССР. - 1977. - № 4. -
С. 36-40. (Соавт.: М. А. Нурлыбаев, У. С. Сабденбеков,
Р. А. Андабасов).
1978
148. Əл-Фараби космологиясына түсініктеме // Білім жəне
еңбек. - 1978. - № 2. - 18 б.
149. Ғажайып от ошағында. - Алматы: Қазақстан, 1978. - 144 б.
(Ж. Машановамен бірге).
150. Ғалым-ғылым - прогресс: [Сұхбат] // Білім жəне еңбек. -
1978. - № 2. - 18 б.
151. Задачи на построение теней в трудах аль-Фараби
// Прикладная геометрия и инженерная графика. - 1978. - Вып. 3. - С.
105-107. (Соавт.: Ж. М. Есмуханов, С. К. Кажгалиева).
152. К оценке сложности строения рудных полей // Пути
повышения эффективности маркшейдерских работ при разведке
эксплуатации месторождений цветных металлов: Тез. докл. науч.-
исслед. семинара ЦАИИ информации и ТЭП цв. металлургии. - 1978. -
С. 62-64. (Соавт.: Н. К. Баязитов, А. К. Курманкожаев, Ж. Е.
Кокумбаев).
1979
153. Введение в геомеханику: Лекционный курс для спец. 0201
“Маркшейдерское дело”. - Алма-Ата, 1979. - 60 с.
154. Прикладная геометрия и аль-Фараби // Начертательная
геометрия и черчение / КазПТИ. - Алма-Ата, 1979. - С. 91. (Соавт.: Ж.
М. Есмуханов, С. К. Кажгалиева).
155. Расчет линии скольжения в массиве горных пород на
основе их паспортов прочности // Вестн. АН КазССР. - 1979. - № 12. -
С. 25-30. (Соавт.: У. С. Сабденбеков, Р. А. Андабасов).
380
1980
156. Тау жыныстары // Қазақ Совет энциклопедиясы:
Энциклопедиялық анықтама. - Алматы, 1980. - 60-64 б.
(С.Б. Бəкіровпен бірге).
157. Аль-Фараби
один
из
первых
основоположников
математического естествознания // Тезисы докладов и сообщений XV
научной конференции профессорско-преподавательского состава. 21-
23 окт. 1980 г. / КазПТИ. - Алма-Ата, 1980. - С. 95-96.
158. О роли аль-Фараби в развитии мировой цивилизации
// Там же. - С. 94-95.
1981
159. Аспаннан жалын жауған күн // От-тас. - Алматы, 1981. -
3-7б.
160. Устойчивость уступов и бортов карьеров бассейна
Каратау. - Алма-Ата: Наука, 1981. - 120 с.: ил., табл. - Библиогр.: 61
назв. (Соавт.: М. Е. Певзнер, Ш. С. Бекбасаров).
1982
161. Табу: Ғылыми-фантастика. - Алматы: Қазақстан, 1982. -
144 б.
1983
162. Мұршид қыз: [ҚазССР ҒА корреспондент мүшесі Кен қазу
технологиясының тұңғыш маманы Ж. Қаңлыбаева туралы]
// Қазақстан əйелдері. - 1983. - № 7. - 12-13 б.
1984
163. Жер механикасы: [Геология жайлы жазған өзінің
“Геомеханика негіздері” деген еңбегі жайлы] // Білім жəне еңбек. -
1984. - № 5. - 6 б.
381
1985
164. Көз – таразы, көңіл қазы: Даналық өлшемнің түп-тамыры
// Білім жəне еңбек. - 1985. - № 1. - 22 -23 б.
165. К вопросу геомеханического анализа структуры рудных
полей // Начертательная геометрия и инженерная графика. - Алма-
Ата, 1985. - С. 45-48. (Соавт. К. Кажгалиева).
166. Основы геомеханики скально-трещиноватых пород / Отв.
ред. В.И. Борд-Компониец. - Алма-Ата: Наука, 1985. - 192 с.: ил., табл.
- Библиогр.: 103 назв. (Соавт. А. А. Машанов).
1986
167. Ғұлама ғалым əл-Фараби еңбектері хақында // Қазақстан
мектебі. - 1986. - № 9. - 71-79 б.
1988
168. Фарабимен қауыштырған журнал: (Білім жəне еңбек)
// Лениншіл жас. - 1988. - 30 сент.
1989
169. Өмірдің мəні - құштарлықта //Орталық Қазақстан.- 1989. -
20 тамыз.
1990
170. Əл-Фараби заманы жаңа басталды // Өркен. - 1990. -
17 сент.
171. Ұлы ғалымды түсіндіріп тарату // Қазақ əдебиеті. - 1990. -
6 ақпан.
1993
172. Əл-Фараби жəне ислам // Зерде. - 1993. - № 11. - 10-11б.
173. Батыр – Ғұлама: [Ислам діні жайында] // Сонда. - №2. - 22-
24 б.
382
1994
174. Əл-Фараби жəне Абай. - Алматы: Қазақстан, 1994. - 192 б.
175. Əл-Фараби, Кеплер, Галилей жəне ислам ғылымы
// Зерде. - 1994. - № 3. - 22-24 б.
176. Əл-Фарабидің нұрнамасы // Сонда. - № 2. - 22-24б.
177. Əулие үшкілі: [Табиғи ғылымдағы кеңістік мəселесі]
// Сонда. - № 7. - 26 б.
178. Ислам діні жəне ғылым // Шалқар. - 1994. - 28 шілде.
179. Исламға дейінгі діндерге қысқаша шолу // Зерде. - 1994. -
№ 1. - 23-24 б.
180. Қазығұрттың басында кеме қалған... // Сонда. -№ 6. -222 б.
181. Ұлттық дəстүр тұрғысынан: [Аты-жөннің жазылуы
жөнінде] // Егемен Қазақстан. - 1994. - 17 тамыз.
182. Философия таласты майдан // Сонда. - № 5. - 22 б.
183. Геомеханика: Учебное пособие. - Алма-Ата: Білім, 1994. -
120 с. (Соавт. Т.Б. Толеубаев).
1995
184. Абай – ислам жолындағы дана // Сарыарқа. - 1995. -
8 тамыз.
185. Мүшел басы – доңыз: [Астрол. есептеу] // Ана тілі. -
1995. - 22 наурыз. (Ш. Əбдіраманмен бірге).
186. Сəуленің сыну заңы: [Əл-Фараби бойынша] // Инфор-
матика - физика-математика. - 1995. - № 2. - 35-37б.
1996
187. Адами жəне ғалыми парыз: [Ақаңның барлық ғалым,
зиялы қауымға толғау-үндеуі] / Ықшамдап ұсынған Ш. Əбдіраман
// Ана тілі. -1996. - 28 шілде.
188. Ай арысы ғалым жаңалықтары. – Алматы: Респ. баспа
кабинеті, 1996. - 100 б.: ил. - Библиогр.: 26 атау.
189. Қазақстанның тас, қола дəуір мирастары. - Алматы, 1996.-
174 б. (Т.А. Ақышевпен бірге).
190. Наурыздың үш мың жылдық тарихы бар // Заң газеті. -
1996. - 20-26 наурыз.
383
1997
191. Сəуленің
сыну
заңы: [Əл-Фараби
бойынша]
// Информатика-физика-математика. - 1997. - № 3. - 66 б.
192. Ұрпаққа ұрпақ үн қатып: [Жастар тəрбиесі жайында
пікірлер] // Заман Қазақстан. - 1997. - 1 қаңтар. (З. Қабдолов. Н.
Келімбетовтермен бірге).
1998
193. Үш бастау: [Ғылыми тұжырымдар] // Алдаспан. - 1998. -
№ 1-2. - 28-29 б.
1999
194. Естен кетпес күндер // Заңғар: (Қ. Сəтбаев туралы
естеліктер). - Алматы: Айкос, 1999. - 149-154 б.
195. Қанышпен болған сапар // Зерде. - 1999. - № 2. - 19 б.
2000
196. Жаратылыстың жеті жұмбағы / Дайындаған Т. Барласұлы
// Жас Алаш. - 2000. - 17 маусым. (“Мыңнан бір мезет”).
2001
197. Тұран аспаны: [Халқымыздың аспан əлемі жөніндегі
түсініктері / Даярлап ұсынған Ш. Əбдіраман] // Зерде. - 2001. - № 3. -
12-13 б.; № 6. - 10-11б.; № 10-11. - 22-23 б.
2004
198. Əл-Фараби жəне бүгінгі ғылым / Ауд. Ш. Əбдіраман. -
Алматы: Алаш, 2004. - 216 б.
2005
199. Əл-Фараби жəне Абай. Көп томдық шығармалар жинағы. -
Алматы: Алатау, 2005. - Т.2. - 20 б.т.
200. Əл-Фараби көпірі. Көп томдық шығармалар жинағы. -
Алматы: Алатау, 2005. - Т. 1. - 20 б.т.
1.
Таулар қалай құрылған. - Алматы: Қазмембас, 1939. - 29 б.
Текст латын əрпімен жазылған.
1942
2.
Древние горные выработки в Казахстане // Древность
Казахстана. - Алма-Ата: Наука, 1942.
1944
3.
О древней истории Казахстана: О книге Семенова-Зусера
/ АН КазССР. – Алма-Ата, 1944.
4.
Структура Тургайского рудного поля: Дис. … канд. техн.
наук / АН КазССР. – Алма-Ата, 1944.
1946
5.
Основы новой методики изучения структуры рудных
полей // Изв. КазФАН СССР. Сер. геол. - 1946. - Вып.8. - С. 21-27. –
Библиогр.: 42 назв. (Тема докторской диссертации).
1947
6.
Векторный метод изучения геологической структуры
// Труды ВНИТО. – Алма-Ата: Изд-во АН КазССР, 1947.
1948
7.
Жер сыры. - Алматы: ҚазССР ҒА баспасы, 1948. -183 б.
8.
М.В. Ломоносовтың геология жəне металлургия жайын-
дағы ұлы мирастары. - Алматы: ҚазССР ҒА баспасы, 1948. - 24 б.
369
9.
Таулар қалай құрылған. - Алматы: ҚазССР ҒА баспасы,
1948. - 36 б.
10. Геометризация геологических структур. – Алма-Ата: Изд-
во АН КазССР, 1948.
11. Некоторые вопросы изучения трещинной тектоники. –
Алма-Ата: Изд-во АН КазССР, 1948.
12. Общий план деформации земной коры. – Алма-Ата:
Наука, 1948.
1949
13. Жер сілкіну. - Алматы: Турксиб, 1949. - 28 б.: суретті.
14. Тіршіліктің шығуы жəне дамуы. – Алматы: Қаз. бірік. мем.
бас, 1949. - 36 б.
15. Структура района горы Чертыбай // Изв. АН КазССР. Сер.
геол. – 1949. – Вып. 11.
16. Структура рудного поля и метод ее изучения // Там же.
17. Структура Текелийского рудного поля // Там же.
18. Элементарные частицы структурных форм // Там же. - С.
143-147.
1950
19. Атылатын заттар / Ред. Ш. И. Ибраев. - Алматы, 1950.
20. О
методике
преподавания
геолого-географических
дисциплин на казахском языке: Рукопись / АН КазССР. - Алма-Ата,
1950.
21. Полезные ископаемые Казахстана. - Алма-Ата, 1950.- 20 с.
22. Терминологический русско-казахский словарь. Геология,
горное дело и металлургия. – Алма-Ата: Наука, 1950
1952
23. К вопросу изучения структуры рудного поля // Изв. АН
КазССР. Сер. геол. - 1952. - Вып. 12. - С. 53-59. – Библиогр.: 5 назв.
24. О некоторых принципах горной геометрии П.К.
Соболевского // Там же. – С. 104-106.
370
1954
25. Жер құрылысы. - Алматы: Қазақ мем. ОПБ, 1954. – 184 б.:
суретті.
26. О теоретической основе выбора места заложения шахты
по методу П.К. Соболевского // Сборник научных трудов Казахского
горнометаллургического института. - 1954. - № 7. Геология, горное
дело, металлургия. - С. 335-350.
1955
27. О древних вулканах Казахстана // Сборник рефератов
научных работ КазПТИ. – 1955. – Вып.6. – С. 55-58.
28. О современных взглядах на процессы формирования
земной коры // Учен. зап. Алма-Ат. гос. пед. и учит. ин-та им. Абая.
Сер. естеств.-геогр. - 1955. - Т. 7. - С. 79-88.
1957
29. Жер астына саяхат: Ғылыми-фантастикалық əңгімелер. -
Алматы: Қазмемкөркемəдеббас, 1957. - 231 б.: суретті.
1958
30. Аспан ертегілері // Жұлдыз. - 1958. - №7.
31. Ғылыми фантазия əдебиеттің жанры // Сонда. - № 12.
32. Ғылымның өрісі туралы // Лениншіл жас. - 1958. - № 1.
33. Фантазия жəне шындық // Сонда. - № 11.
34. Новая теория прочности материала. [Применительно к
прочности массива горных пород] // Вестн. АН КазССР. - 1958. -
№ 7.- С. 13-27. – Библиогр.: 27 назв.
35. Теоретическое и практическое определение коэффициен-
тов поперечной деформации бокового давления и трения горных
пород // Труды отдела горного дела и металлургии АН Киргизской
ССР. - 1958. - Вып. 1. - С. 51-57. - Библиогр.: 14 назв.
1959
36. Аға ғалым // Жұлдыз. - 1959. - № 6. - 69-75 б.
37. Ғылым ойдың əдеби жолы // Қазақ əдебиеті. -1959.- № 17.
371
38. Еңбек еңбекпен қатайсын // Лениншіл жас. - 1959. - 22
янв.(№ 16).
39. Қазақстанның солтүстік облыстары // Сонда. - № 16-17.
40. Қ. И. Сəтбаевтың 60 жылдығы // Жұлдыз. - 1959. - № 6.
41. Влияние структуры массива на характер концентрации
напряжений вокруг горных выработок // Сборник научных трудов
Казахского горно-металлургического ин-та. - 1959. - № 20. - С. 286-
298. - Библиогр.: 9 назв.
42. Замечательные
аналогии
природных
образов: [К
доказательству аналогии между преобразованиями геометрических
фигур, теориями прочности материалов и кристаллографических
систем] // Вестн. АН КазССР. - 1959. - № 12. - С.48-53.
43. Краткий русско-казахский словарь терминов горного дела
// Русско-казахский терминологический словарь. - Алма-Ата, 1959. -
Т.1. - С. 107-140. (Соавт.: А.Ш. Мусин, Г.А. Айташев).
44. Роль структуры массива при определении устойчивых
форм свода выработок // Сборник научных трудов Казахского горно-
металлургического ин-та. – 1959. - № 20. – С. 299-313. – Библиогр.: 11
назв.
45. Теория прочности горных пород: Докл. на совещании по
вопросу сдвижения горных пород. – Усть-Каменогорск, 1959. –
С. 133-145.
46. Учет влияния структуры массива при расчете целиков
// Сборник научных трудов Казахского горно-металлургического ин-
та. - 1959. - № 20. - С. 314. - Библиогр.: 7 назв.
1960
47. Əйгілі астрономия // Қазақ əдебиеті. - 1960.
48. Ғылым өрінде // Жұлдыз. - 1960. - № 11. - 129-132 б.
49. Орысша-қазақша терминология сөздігі. - Алматы: ҚазССР
ҒА баспасы, 1960. - 3 т. Геология терминдері. - 201 б.
(А. Əбдірахманов, Ж. Сыдықовпен бірге).
1961
50. Алтын бесік: Алтайдағы ғылыми-зерттеу жұмыстарын
дамыту жөнінде очерк // Восточно-Казахстанкая правда. - 1961. - Окт.
51. Əл-Фараби // ҚазССР ҒА Хабарлары. Қоғамдық ғылымдар
сериясы. - 1961. - № 5. - 38 б.
372
52. Əл-Фараби еңбектері туралы: Орта Азия ғалымдарының
ең көрнектісі // ҚазССР ҒА-ның Хабаршысы. - 1961. - № 5. -105-106 б.
53. Ғылым құпиясына аттаныс // Қазақ əдебиеті. - 1961. -
21 сəуір.
54. Жазудың пайда болуы // Білім жəне еңбек. - 1961. - № 8.
55. Механика массива горных пород. - Алма-Ата: Изд-во АН
КазССР, 1961. - 210 с.: ил., табл., 1л. схем. – Библиогр.: 116 назв.
56. О полете в космос // Восточно-Казахстанская правда. -
1961.
1962
57. Əбу-Наср əл-Фараби еңбегі алғашқы рет қазақ тілінде
// Білім жəне еңбек. - 1962. - № 1. - 4 б.
58. Əбу-Наср əл-Фараби философия үйрену үшін шарттар
туралы қағида /Рисала/ // Сонда. - 5-6 б.
59. О роли маркшейдерской службы в охране недр
// Материалы Республиканской научно-технической конференции по
вопросам охраны недр, г Караганда. – Караганда, 1962.
1963
60. Аспан баспалдағы // Соц. Қазақстан. - 1963. - 1 мамыр.
61. Баймен // Сонда. – 1 қаңтар.
62. Табиғат ұлы оқытушы // Білім жəне еңбек. -1963. - № 9. -
8-11б.
63. Аристотель Востока // Юный техник. - 1963. - № 8. -
С. 57-59.
1964
64. Əбу Наср əл-Фараби // Орта Азия мен Қазақстанның ұлы
ғалымдары. - Алматы, 1964. - 46-84 б.
65. Естественные блоки массива горных пород как
характерные элементы // Сборник научных трудов КазПТИ. – 1964. -
№ 2. – С. 121-132.
66. Некоторые вопросы прикладной механики и статики с
применением к маркшейдерскому делу // Материалы Уральской
межобластной маркшейдерской конференции. – Свердловск, 1964.
373
67. О характерных углах между системами трещин // Сборник
статей аспирантов и соискателей: Геология и горное дело.-1964.-С. 98.
68. Эллипсоид деформаций для элементарного структурного
блока горных пород // Там же. – С. 107-114.
1965
69. Сөздің əдемілігі оны түсінуде // Жұлдыз. - 1965. - № 12.
70. Табиғат жұлдыздан жоғары // Білім жəне еңбек. - 1965. -
№ 6.
71. Абунасыр Фараби // Великие ученые Средней Азии и
Казахстана / VIII-XIX вв./. - Алма-Ата: Казахстан, 1965. - С. 25-42.
72. Гармония недр. (Закономерности развития трещин в
условиях недр) // Научная конференция по механике горных пород.
Алма-Ата, 30 сент.-5 окт. 1965 г.: Аннотации докл. - Алма-Ата, 1965. -
С. 31-32.
73. Изучение структуры Акбастау-Кусмурунского рудного
поля / КазПТИ. – Алма-Ата, 1965.
74. Трещинная тектоника как один из основных элементов
структурных горных пород // Сборник научных трудов КазПТИ. –
1965. - № 25. – С. 400-410.
1966
75. Геологиялық жорық. - Алматы, 1966. - 24 б.
76. Аль-Фараби и математика // Международный конгресс
математиков. - 1966.
77. Гармония недр: (Закономерности развития трещин в
условиях недр) // Материалы Первой Всесоюзной конференции по
механике горных пород. - Алма-Ата, 1966. - С. 24-29.
78. Закономерности развития систем трещин в скальных
породах /горная механика/ // Горная академия. – 1966. - № 8. – С. 464-
456.
79. К нормативам засорения и потери экибастузских углей
// Горное дело. – 1966. – С. 156-160. (Соавт.: Б.И. Жумадильдинов,
П.И. Левин, К.А. Мелехов, Т.К. Айткалиев).
80. Корреляционная связь с объемным весом и зольностью
карагандинских углей // Сборник статей аспирантов и соискателей:
Горное дело.-1966. -Т.2. (Соавт.: К.М. Макетов, Б.И. Жумадильдинов).
374
81. Минимальная ширина в трещиноватых скальных породах
// Горное дело. – 1966. – Вып.2. – С. 166-171.
82. О распределении ценных компонентов на месторождении
“Западный Каражал” // Горное дело. – 1966. – Вып. 2. – С. 144-154.
(Соавт.: М.Б. Естаев, К.М. Макетов, Б.М. Жаркимбаев).
83. Uber Gesetzmabigkeiten der Entwicklung von
Spaltensystemen in Felsgesteinen // Bergakademie.- 1966. - № 8. - P. 466.
1967
84. Фараби санаты // Білім жəне еңбек. - 1967. - № 12. - 1-3 б.
85. Абу Наср Фараби // Лен. смена. - 1967. – 12 янв.
86. Исчисление аль-Фараби // Знание - труд. - 1967.
87. Фараби // Лен. смена. - 1967. - 11 июля.
1968
88. К оценке устойчивости откосов по плоскостям ослабления
// Горное дело. – 1968. – Вып. 4. – С. 57-62.
1969
89. Көк өгіз. - Алматы, 1969.
90. Кристаллография, минерология, петрография: Студенттер-
ге арн. оқу құралы. - Алматы: Мектеп, 1969. - 368 б.
91. Тоғыз жолдың торабы. Фараби зираты // Қазақ əдебиеті. -
1969. - 1 қаңтар.
92. Геомеханика как раздел геометрии недр // Результаты и
перспективы геометризации месторождений минерального сырья. -
М.: МГИ, 1969.
93. Казахстанская школа маркшейдеров-геометров // Сборник
к 100- летию П.К. Соболевского. – М.: МГИ, 1969.
94. Некоторые результаты применения метода геометрии
недр при изучении структуры месторождений полезных ископаемых
// Результаты и перспективы геометризации месторождений
минерального сырья. – М.: МГИ, 1969. – С. 52-54. (Соавт.: С.А.
Базарбаев, Калимбетов, Ж.Г. Орманова).
95. Некоторые упрощения выбора места заложения ствола
шахты по методу проф. П.К. Соболевского // Там же.
375
96. Развитие геометрии недр в Казахстане // Сборник к 100-
летию П.К. Соболевского. – М.: МГИ, 1969.
1970
97. Əл-Фараби [870-1970]: Тарихи-деректі кітап. - Алматы:
Жазушы, 1970. - 245 б.: суретті.
98. Əл-Фараби кітаптарын жинау туралы // Қазақ əдебиеті. -
1970.
99. Ғылыми фантастикалық əдебиеттер туралы // Білім жəне
еңбек. - 1970. - № 10.
100. Тас тіркеудің геометриялық өлшемдерінің қатынасына
қарай оның беріктігінің өзгеру заңдылығы //ҚазССР ҒА Хабаршысы.-
1970. - № 11. - 69-72 б. (У. Сəбденбековпен бірге).
101. Ұлы ғалым мұралары // Соц. Қазақстан. - 1970. -
2 желтоқсан. (О. Жəутіков, А. Көбесовтермен бірге).
102. Астрономическое наследие аль-Фараби // Вестн. АН
КазССР. – 1970. - № 11. – С. 43-44.
103. Влияние фактора времени на механическую прочность
пород при разработке месторождений полезных ископаемых // Горное
дело. Сб.1. – Алма-Ата: Наука, 1970. - С. 165-168. (Совместно с Ж.Г.
Ормановой).
104. Некоторые структурные данные Акбастау-Кусмурунского
поля // Геология. – 1970. – С. 70-75. (Соавт.: С.А. Базарбаев, Ш.
Жаканов).
105. О закономерностях изменения прочности целиков с
возрастанием ихо высоты // Вестн. АН КазССР. – 1970. - № 11. –
С. 69-72. (Соавт. У. Сабденбеков).
1971
106. Алда атқарылар шаруа көп: [Əл-Фараби еңбектерін
зерттеу] // Білім жəне еңбек. - 1971. - № 3. - 26-27 б.
107. Ғылым тарихы жөніндегі келелі кеңес: [Ғылым
тарихшыларының дүниежүзілік XIII конгресі Фараби жайында] // Соц.
Қазақстан. - 1971. - 2 қыркүйек.
108. Аль-Фараби: Исторический очерк. - Алма-Ата: Жазушы,
1971.
376
109. О методике исследования структурных элементов
месторождения Аккарга // Геология и разведка недр. - 1971. - № 2. -
С. 5-8.
110. Об устойчивой форме свода выработок // Вестн. АН
КазССР. -1971.
111. Основная
черта
механизма
тектоники
Акбастау-
Кусмурунского рудного поля // Геология и разведка недр. - 1971. -
№ 2. - С. 9-14. (Соавт.: С.А. Базарбаев, У. Сабденбеков).
112. Основы горной геомеханики. - Алма-Ата, 1971. - 150 с.
1972
113. Календарь туралы // Білім жəне еңбек. - 1972. - № 5.
114. От-тас: Повесть-Буриме // Сонда. - № 1. - 12 -13 б. (А-Х.
Мархабаевпен бірге).
115. Аль-Фараби переводят геолог и математик // Веч. Алма-
Ата. - 1972. - 28 окт.
116. Горный инженер-маркшейдер при современном развития
науки и техники // Материалы VII учебно-методической конференции
профессорско-преподавательского состава КазПТИ.- Алма-Ата,1972. -
С. 3-4.
117. Изучение
структурных
особенностей
мраморных
месторождений как основа их рациональной разработки // Горное
дело. - 1972. - Вып. 8. - С. 113-115. (Соавт.: Б.О. Орынбаев, М.Б.
Естаев).
118. К подсчету объемов работ при стереофотограмметричес-
кой съемке карьеров // Там же. - С. 68-69. (Соавт.: Е.Б. Калмуратов,
В.А. Антонов, М.Б. Естаев).
119. Математическое
обоснование
расчета
деформации
линейной складки в Талдыбулак-Джамантайском рудном районе. -
Алма-Ата, 1972.
120. О
влиянии
положения
выработок
в
массиве
междуэтажного целика на его несущую способность // Проблемы
разработки полезных ископаемых. - 1972. - Вып. 2. - С. 65-69. (Соавт.:
У.С. Сабденбеков, А.Т. Махмутов).
121. Фараби и воспитание молодежи. - Алма-Ата: Казахстан,
1972.
377
1973
122. Біздің Фараби: [əл-Фарабидің туғанына 1100 жыл
толуына] // Қазақстан əйелдері. - 1973. - № 9. - 7-8 б.
123. Екінші Аристотель: [əл-Фарабидің туғанына 1100 жыл
толуына] // Жұлдыз. - 1973. - № 9. - 166-169 б.
124. Ол Беруни еді: [Берунидің туғанына 1000 жыл] // Білім
жəне еңбек. - 1973. - № 10. - 12-13 б.
125. Он бес жылдан кейін…: [əл-Фараби еңбектерін зерттеу]
// Сонда. - № 4. - 25-29 б.
126. Фараби // Шарапат. - Алматы, 1973. - 95-110 б.
127. Математическая постановка и решение одной горнотехни-
ческой задачи // Сборник по вопросам математики и механики.-
1973.- Вып. 2. - С. 268-273. (Соавт. Б. Орынбаев).
1974
128. Влияние трещиноватости массива на сдвижение горных
пород месторождения Чулактау // Горное дело. – 1974. – Вып. 10. –
С. 51-55. (Соавт.: М.Б. Нурпеисова, Ш.С. Бекбасаров).
129. [Рец. на кн.] Даирбеков О.Ж. Проблемы эффективности и
рациональной разработки месторождения Казахстана // Народное
хозяйство Казахстана. – 1974. - № 12. – С. 87-88. (Соавт.:
О.К. Байконуров, К.М. Макетов).
130. К вопросу технико-экономической оценки качественных и
количественных потерь // Материалы конференции, посвященой 110-
й годовщине В.И. Ленина / КазПТИ. - Алма-Ата, 1974. - С. 195-198.
(Соавт. К.М. Макетов).
131. Прогнозирование направлений смежных сопряженных
плоскостей в массиве горных пород // Горное дело. - 1974. - Вып.10. –
С. 33-36. (Соавт.: К.М. Макетов, О. Т. Токмурзин, С.К. Кажгалиева).
132. Элементы прикладной геометрии в трудах ученых
Средней Азии и Казахстана /средние века/ // Прикладная геометрия и
инженерная графика. - Алма-Ата, 1974. - С. 3-11. (Соавт. Ж.М.
Есмуханов).
1975
133. Космология кемеңгері // Соц. Қазақстан. - 1975. - 11
қыркүйек.
378
134. Көне Ефрат жағасында // Қазақ əдебиеті. - 1975. -
19 қыркүйек.
135. Өнер мен ғылымның тоғысқан шұғыласы: [əл-Фарабидің
туғанына 1100 жыл толуына] // Жұлдыз. - 1975. - № 9. - 19-22 б.
136. Астрономические наследия аль-Фараби // Аль-Фараби и
развитие науки культуры Востока: Тез. докл. - Алма-Ата, 1975. -
С. 43-44.
137. Геометрический способ построения сетки линии
скольжения // Горное дело. - 1975. - Вып. 11. - С. 131-134. (Соавт.:
У.С. Сабденбеков, О.А. Сулейменов и др.).
138. Исследование трудов Фараби в Казахстане // Возвращение
Учителя. О жизни и творчестве Фараби. - Алма-Ата, 1975. - С.105-
106.
139. К вопросу определения коэффициента бокового распора
// Горное дело. - 1975. - Вып. 11. - С. 128-131. (Соавт.:
У. С. Сабденбеков, О. А. Сулейменов и др.).
140. К обработке замеров трещин способом параллельных
сечений с применением ЭВМ “Минск-32”, “Проминь” // Там же. -
С. 156-157. (Соавт.: С. К. Кажгалиева, О. Т. Токмурзин, Б. О.
Орынбаев).
141. Космология аль-Фараби и ее влияние на Западе
// Историко-астрономические исследования. - М., 1975.
142. Мыслитель Востока // Казахстан. правда. -1975. - 14 сент.
143. Основной элемент анализа структуры рудного поля –
естественный блок // Горное дело. - 1975. - Вып. 11. - С. 155-156.
(Соавт.: С. К. Кажгалиева, О. Т. Токмурзин, Б. О. Орынбаев).
144. Разработка защитных пластов – один из перспективных
методов борьбы с внезапными выбросами угля и газа в
Карагандинском угольном бассейне // Проблемы разработки полезных
ископаемых. - 1975. - Вып. 3. - С. 107-113. (Соавт. П. В. Долгов).
1976
145. Ғылым жолы – қия жол // Соц. Қазақстан. - 1976. - 27 май.
146. Элемент прикладной геометрии в трудах ученых Средней
Азии и Казахстана. (Сред. века). Часть 2, 3 (Единичный круг)
// Прикладная геометрия и инженерная графика. - 1976. - Вып. 2. -
С. 3-14. - Библиогр.: 12 назв.
379
1977
147. Аналитический способ построения в массиве горных
пород сетки линии скольжения // Вестн. АН КазССР. - 1977. - № 4. -
С. 36-40. (Соавт.: М. А. Нурлыбаев, У. С. Сабденбеков,
Р. А. Андабасов).
1978
148. Əл-Фараби космологиясына түсініктеме // Білім жəне
еңбек. - 1978. - № 2. - 18 б.
149. Ғажайып от ошағында. - Алматы: Қазақстан, 1978. - 144 б.
(Ж. Машановамен бірге).
150. Ғалым-ғылым - прогресс: [Сұхбат] // Білім жəне еңбек. -
1978. - № 2. - 18 б.
151. Задачи на построение теней в трудах аль-Фараби
// Прикладная геометрия и инженерная графика. - 1978. - Вып. 3. - С.
105-107. (Соавт.: Ж. М. Есмуханов, С. К. Кажгалиева).
152. К оценке сложности строения рудных полей // Пути
повышения эффективности маркшейдерских работ при разведке
эксплуатации месторождений цветных металлов: Тез. докл. науч.-
исслед. семинара ЦАИИ информации и ТЭП цв. металлургии. - 1978. -
С. 62-64. (Соавт.: Н. К. Баязитов, А. К. Курманкожаев, Ж. Е.
Кокумбаев).
1979
153. Введение в геомеханику: Лекционный курс для спец. 0201
“Маркшейдерское дело”. - Алма-Ата, 1979. - 60 с.
154. Прикладная геометрия и аль-Фараби // Начертательная
геометрия и черчение / КазПТИ. - Алма-Ата, 1979. - С. 91. (Соавт.: Ж.
М. Есмуханов, С. К. Кажгалиева).
155. Расчет линии скольжения в массиве горных пород на
основе их паспортов прочности // Вестн. АН КазССР. - 1979. - № 12. -
С. 25-30. (Соавт.: У. С. Сабденбеков, Р. А. Андабасов).
380
1980
156. Тау жыныстары // Қазақ Совет энциклопедиясы:
Энциклопедиялық анықтама. - Алматы, 1980. - 60-64 б.
(С.Б. Бəкіровпен бірге).
157. Аль-Фараби
один
из
первых
основоположников
математического естествознания // Тезисы докладов и сообщений XV
научной конференции профессорско-преподавательского состава. 21-
23 окт. 1980 г. / КазПТИ. - Алма-Ата, 1980. - С. 95-96.
158. О роли аль-Фараби в развитии мировой цивилизации
// Там же. - С. 94-95.
1981
159. Аспаннан жалын жауған күн // От-тас. - Алматы, 1981. -
3-7б.
160. Устойчивость уступов и бортов карьеров бассейна
Каратау. - Алма-Ата: Наука, 1981. - 120 с.: ил., табл. - Библиогр.: 61
назв. (Соавт.: М. Е. Певзнер, Ш. С. Бекбасаров).
1982
161. Табу: Ғылыми-фантастика. - Алматы: Қазақстан, 1982. -
144 б.
1983
162. Мұршид қыз: [ҚазССР ҒА корреспондент мүшесі Кен қазу
технологиясының тұңғыш маманы Ж. Қаңлыбаева туралы]
// Қазақстан əйелдері. - 1983. - № 7. - 12-13 б.
1984
163. Жер механикасы: [Геология жайлы жазған өзінің
“Геомеханика негіздері” деген еңбегі жайлы] // Білім жəне еңбек. -
1984. - № 5. - 6 б.
381
1985
164. Көз – таразы, көңіл қазы: Даналық өлшемнің түп-тамыры
// Білім жəне еңбек. - 1985. - № 1. - 22 -23 б.
165. К вопросу геомеханического анализа структуры рудных
полей // Начертательная геометрия и инженерная графика. - Алма-
Ата, 1985. - С. 45-48. (Соавт. К. Кажгалиева).
166. Основы геомеханики скально-трещиноватых пород / Отв.
ред. В.И. Борд-Компониец. - Алма-Ата: Наука, 1985. - 192 с.: ил., табл.
- Библиогр.: 103 назв. (Соавт. А. А. Машанов).
1986
167. Ғұлама ғалым əл-Фараби еңбектері хақында // Қазақстан
мектебі. - 1986. - № 9. - 71-79 б.
1988
168. Фарабимен қауыштырған журнал: (Білім жəне еңбек)
// Лениншіл жас. - 1988. - 30 сент.
1989
169. Өмірдің мəні - құштарлықта //Орталық Қазақстан.- 1989. -
20 тамыз.
1990
170. Əл-Фараби заманы жаңа басталды // Өркен. - 1990. -
17 сент.
171. Ұлы ғалымды түсіндіріп тарату // Қазақ əдебиеті. - 1990. -
6 ақпан.
1993
172. Əл-Фараби жəне ислам // Зерде. - 1993. - № 11. - 10-11б.
173. Батыр – Ғұлама: [Ислам діні жайында] // Сонда. - №2. - 22-
24 б.
382
1994
174. Əл-Фараби жəне Абай. - Алматы: Қазақстан, 1994. - 192 б.
175. Əл-Фараби, Кеплер, Галилей жəне ислам ғылымы
// Зерде. - 1994. - № 3. - 22-24 б.
176. Əл-Фарабидің нұрнамасы // Сонда. - № 2. - 22-24б.
177. Əулие үшкілі: [Табиғи ғылымдағы кеңістік мəселесі]
// Сонда. - № 7. - 26 б.
178. Ислам діні жəне ғылым // Шалқар. - 1994. - 28 шілде.
179. Исламға дейінгі діндерге қысқаша шолу // Зерде. - 1994. -
№ 1. - 23-24 б.
180. Қазығұрттың басында кеме қалған... // Сонда. -№ 6. -222 б.
181. Ұлттық дəстүр тұрғысынан: [Аты-жөннің жазылуы
жөнінде] // Егемен Қазақстан. - 1994. - 17 тамыз.
182. Философия таласты майдан // Сонда. - № 5. - 22 б.
183. Геомеханика: Учебное пособие. - Алма-Ата: Білім, 1994. -
120 с. (Соавт. Т.Б. Толеубаев).
1995
184. Абай – ислам жолындағы дана // Сарыарқа. - 1995. -
8 тамыз.
185. Мүшел басы – доңыз: [Астрол. есептеу] // Ана тілі. -
1995. - 22 наурыз. (Ш. Əбдіраманмен бірге).
186. Сəуленің сыну заңы: [Əл-Фараби бойынша] // Инфор-
матика - физика-математика. - 1995. - № 2. - 35-37б.
1996
187. Адами жəне ғалыми парыз: [Ақаңның барлық ғалым,
зиялы қауымға толғау-үндеуі] / Ықшамдап ұсынған Ш. Əбдіраман
// Ана тілі. -1996. - 28 шілде.
188. Ай арысы ғалым жаңалықтары. – Алматы: Респ. баспа
кабинеті, 1996. - 100 б.: ил. - Библиогр.: 26 атау.
189. Қазақстанның тас, қола дəуір мирастары. - Алматы, 1996.-
174 б. (Т.А. Ақышевпен бірге).
190. Наурыздың үш мың жылдық тарихы бар // Заң газеті. -
1996. - 20-26 наурыз.
383
1997
191. Сəуленің
сыну
заңы: [Əл-Фараби
бойынша]
// Информатика-физика-математика. - 1997. - № 3. - 66 б.
192. Ұрпаққа ұрпақ үн қатып: [Жастар тəрбиесі жайында
пікірлер] // Заман Қазақстан. - 1997. - 1 қаңтар. (З. Қабдолов. Н.
Келімбетовтермен бірге).
1998
193. Үш бастау: [Ғылыми тұжырымдар] // Алдаспан. - 1998. -
№ 1-2. - 28-29 б.
1999
194. Естен кетпес күндер // Заңғар: (Қ. Сəтбаев туралы
естеліктер). - Алматы: Айкос, 1999. - 149-154 б.
195. Қанышпен болған сапар // Зерде. - 1999. - № 2. - 19 б.
2000
196. Жаратылыстың жеті жұмбағы / Дайындаған Т. Барласұлы
// Жас Алаш. - 2000. - 17 маусым. (“Мыңнан бір мезет”).
2001
197. Тұран аспаны: [Халқымыздың аспан əлемі жөніндегі
түсініктері / Даярлап ұсынған Ш. Əбдіраман] // Зерде. - 2001. - № 3. -
12-13 б.; № 6. - 10-11б.; № 10-11. - 22-23 б.
2004
198. Əл-Фараби жəне бүгінгі ғылым / Ауд. Ш. Əбдіраман. -
Алматы: Алаш, 2004. - 216 б.
2005
199. Əл-Фараби жəне Абай. Көп томдық шығармалар жинағы. -
Алматы: Алатау, 2005. - Т.2. - 20 б.т.
200. Əл-Фараби көпірі. Көп томдық шығармалар жинағы. -
Алматы: Алатау, 2005. - Т. 1. - 20 б.т.
КІРІСПЕ
Қазақ халқы тарихында әдебиеттің алтын дәуірі болып саналған ХХ ғасырда өмір сүрген Ақжан әл-Машанидің қазақтың басқа ақын-жазушыларынан, ғалымдарынан, ерекшелігі мен даралығы, өзі ғылыми-техникалық бағытта жүрсе де, сан-салалы ғылымдарды зерттеп, басын қосып, қанда бар жаза білу талантын қолдана отырып, ғылыми публицистикалық түрде газет-журналдарға ашқан жаңалықтарын жазып, халқына жариялап отыруында жатыр. Машановтың зерттеуінде жаратылыстану саласы, музыка және мәдениет, ғұлама ғалымдар, ақын жазушылар өмірі мен шығармашылығы және тағы басқа техникалық салалар қамтылған.
Бірнеше ғылымның бастауы іспетті бұл ғалымның ең көп зерттеу жұмысы екінші ұстаз аталған Әбу Насыр әл-Фарабидің өмірі мен шығармашылығы екендігі көпшілікке мәлім. Кіндік Азияда фарабитанудың атасы аталған Ақжан əл-Машани Жақсыбекұлының ғұламалығы - ұлы баба əл-Фарабиді он бір ғасырды араға салып, оның Отырарда кіндік қаны тамған Қыпшақ перзенті екендігін дəлелдеумен шектелмейді. Әл-Машанидің энциклопедиялық білім ерекшелігі - əл-Фараби қағидаларын бүгінгі ғылым жетістігімен сабақтастырып, ұлттық дүниетаныммен ұштастырар ұлы баба ұстанған ғылыми-ислами ұғымын тұңғыш рет болмыстық нышанда қазақ ғылымына енгізуінде. Антидүниенің ұстазын Аристотель десек, жаңа заманның ұстазы əл-Фарабиді əл-мұғалім əл-сани атандырған баба мұрасының қыры мен сыры əзірге əл-Машани зерттеулерінде ғана жан-жақты көрініс тапқан.
... Бұл кісіден бұрын да, кейін де даналар болды. Бірақ олардың ішінде... дəл Фарабидей геометрия, музыка, астрономия сияқты үш ғылым саласына бірдей ұлы үлес қосқан..., аса ірі жаңалық ашқан ғалымдарды табу қиын... Платон, Аристотель, Птоломей сияқты ғұламалар музыканы жөнді меңгере алмағанын өздері жазып кеткен... (Əл-Фараби жəне Абай. Қазақстан. 1994). Бұл - жарты ғасырдай уақыт бойы үзбей əл-Фараби мұрасын зерттеумен ғұмыр кешкен ғұлама ғалым Ақжан Жақсыбекұлы əл-Машанидің тұжырымы.
Осынау жолдарды оқи отырып: егер Ақжанның жазушылық таланты геологтік, маркшейдерлік мамандықтарымен ұштаспаған болса, егер ол замана ағымын күйттеп, ислам ғылымынан іргесін аулақ салған болса, қаншама тер төккенімен баба мұрасын өзі көтерген деңгейге жеткізе зерттей алмаған болар еді-ау деген ойға келесің. Рас, əл-Фарабидің математикалық, əсіресе философиялық трактаттарына зер салушылар жоқ емес. Бірақ ұлы бабаның музыка теориясына арнаған еңбегін математикасымен өрнектеп, геометриясын аспан əлемімен астастыра қазақтың ежелгі аспантаным түсініктері тұрғысында тұжырымдап, бəрін-бəрін ғылыми ислами негізінде табиғат болмысымен байланыстыра əл-Фараби тұлғасын сомдап, ұрпағына зерделеп берген Машановтан басқа зерттеуші əзірге жоқ.
ХХ ғасырдағы қазақтың біртуар азаматы - Кіндік Азияда фарабитанудың атасы саналатын Ақжан əл-Машани Жақсыбекұлы 1906 жылы 2 қарашада Қарқаралы дересінің солтүстік шығысындағы "Жамантайдың Қарақуысы" делініп кеткен, бүгінгі Нұркен ауылына қарасты Кішіқарақуыста - І. Есенберлиннің "Қаһар" романында Масан деп бір ғана əрпі өзгертіліп зор ілтипатпен аталатын Машан бидің бел баласы Жақсыбек отбасында дүниеге келген. Дəулеті шағын, сауатты əрі салауатты Жақсыбек жиырмасыншы жылдары старшын, болыстық қызметте ел билігіне араласады. Зерек Ақжан ауыл молдасынан сауатын ашып, 1924 жылы қазақтың тұңғыш профессор математигі Əлімхан Ермеков ұйымдастырған Қарқаралы педагогикалық техникумына оқуға түседі. Техникумда жүріп-ақ Ақжан "Саужой" (сауатсыздықты жою) қозғалысының шақыруымен жиі-жиі ауылдарға шығып, балалармен қоса ересектердің де сауатын ашуға ат салысады. Оқу бітірісімен ауылдық мұғалім қызметін, мектеп меңгерушісі бола жүріп атқарады. Ал, Абралыдағы атқарған ағартушылық қызметі кезінде ол тарихта "Абралы көтерілісі" делінген Қазақстандағы кеңес билігіне қарсы алғаш көтерілісін көріп куəгер болады, халық мемлекеті делінетін большевиктердің сұрқия саясатының жалған екендігіне көз жеткізеді.
1931-1933 жылы Семейде облыстық оқу бөлімінде жетім балаларға көмектесу бөлімінде ата-аналары Абралы көтерілісіне қатысып, қуғынға ұшыраған жəне əдейілеп жасалған аштықтан əке-шешеден айрылған панасыз сəбилер мен балдырғандарды көшеден жинап, балалар үйіне орналастырумен айналысады. Ақжан 1933 жылы Семейдің геология барлау техникумында ашылған Қазақтың тұңғыш техникалық жоғарғы оқу орны - Қазақ кен-металлургия (қазіргі ҚазҰТУ) институтының даярлық курсына түсіп, 1934 жылы оған қабылданған отызға тарта студенттердің бірі болады. А. əл-Машани 1939 жылы осы институттың тұңғыш түлегі қатарында алғашқы қызыл дипломды инженер-геологі болады. Оқып жүріп ол Қарағанды кен техникумында сабақ береді. Жас маман өзі бітірген институттың тұңғыш аспирантурасына қалдырылды. КСРО ҒА-ның Қазақстандағы Қ.И. Сəтбаев басқаратын филиалында кіші, кейін аға ғылыми қызмет атқарады. Академиядағы "Тау механикасы" секторын басқару кезі осынау қызметі негізінде атқарылғанды.
Ақжан əл-Машани жер ғылымының жаңа саласы геомеханиканың негізін салушы жəне 30-ға тарта ғалымдар тəрбиелеген оның Қазақстандағы мектебін қалыптастырушысы. Оның қаламынан туындаған ғылыми-көпшілік жəне фантастикалық туындылар қазақ əдебиетінде сол жанрдың негізін салушы классигі іспетінде танылады. А. Əл-Машани 300-ден астам ғылыми, əдеби еңбектер жазды. Əсіресе фарабитану еңбектерінің дені əлі баспа жүзін көрмеген мұрасын құрайды.
Әл-Фараби деректі романындағы əл-Машанидің "Таңдамалы еңбектері" бөлімінің де əл-Фарабиді алғаш қыпшақ-қазақ тумасы екендігін дəлелдеген мақаладан бастап, оның ғұламалық қырларына арналған ХХ ғасырдың 60 жылдарынан басталатын зерттеулерімен қоса, Ақжанның қаламынан туған əңгімелер мен "Əл-Фараби" романынан берілген үзінді Ақжан ғазыреттің оқушысына ұлы баба ғибраты шапағатын сездіріп отыратындығын аңғару қиын емес. Ақжан əл-Машанидің азаматтық өмір жолынан берілген мағлұматтар мен замандастарының пікірі фарабитануға апарар машанитану ілімінің бастауы деп ой түюге толық негіз болады. Егер, "Фараби еңбектері туралы" алғаш жазылған мақаласы 1961 жылы жарық көргендігін ескерсек, ұлы бабаның жан-жақты ғалымдық қырларын ашатын мақалалардың не бəрі бес-алты жылда жазылуы Ақжан əл-Машанидің баба мұрасының өзекті бағыттарын игеру кезеңін де аңғару қиын емес.
АТАНЫҢ АҚ ЖОЛЫ
ШЫҒЫС ПЕНЕН БАТЫСҚА
ҰСТАЗДЫҚ ЕТКЕН ДАНАСЫ
ЕСІМІҢДІ ПАШ ЕТСЕМ
ОЯНАР ХАЛЫҚ САНАСЫ
РУХЫМЫЗДЫҢ ДƏРУІ
АРУАҚТЫ БАБАСЫ
(А. əл-Машани)
Ұлы бабаға барар жолда
Абай, Шəкəрім өлеңдерін жаттап өскен Ақжанда азаматтық тəлімнің бір көрінісі, өзі геология-маркшейдерлік іс ғылым салаларының маманы бола тұра, абайтануға өз үлесін қосуға негіз де болса керек. Кешегі сұрапыл соғыс кезінде - 1944 жылы қазақ қауымы Абайдың 100 жылдығын өз дəрежесінде атап өтуге пəтуаласқанда ұлы ақын шығармаларындағы табиғат пен ғылымның қай дəрежеде көрініс тапқандығын баяндау, Қ. Сəтбаевтың ұсынысы бойынша, А. Машановқа жүктелгені бар. Мұхтар бастаған абайтанушы ғалымдар, жазушылар жəне зиялы қауым алдында дана ақын хақында, оның шығармаларын ғылыми танымдық тұрғыда техника саласы ғалымының өкілі үшін айтар ойы қаншама мағыналы да терең болуын тілер еді. Баяндама сəтті шығып, Ақаңа артқан үміт ақталды да. Өкініші сол, соғыс қыспағынан жариялануы кейінге қалдырылған осынау рухани қазына күні бүгінге дейін ұмыт қалып, архив сөресінде əлі жатыр. Əйтсе де абайтанудағы бұл ізденіс əл-Фарабиді танудағы Ақжан асқан бір бел болатынды. Мұны Ақаң былай деп түйіндейді: ...Абайды оқып, тағылым-тəрбие алмаған болсақ, əл-Фарабиді сөз етер ме едік... Өзіме шындық жолды іздеуге бағыт берген Абай шығармалары деп білемін (Əл-Фараби жəне Абай. Алматы. 1994). Айтты-айтпады, егер жігіт Ақжан 1934 жылы институттың студенті болмады ғой, 1943 жылдан өмірлік, азаматтық биік мақсатына, рухани азығына айналатын əл-Фараби есімін есту-естімеуі неғайбыл еді. Бұл кезде А. Машановта институттың қызыл дипломды түлегі деген абырой, өзі бітірген институт аспирантурасын 1942 жылы ғылым кандидаты дəрежесін қорғаумен аяқтағандығы туралы ғылымдық лауазым бартынды. Кешегі сұрапыл соғыста нəсілдік саясат ұстаған Гитлер еврейлерге бүйідей тиіскенде елдің батысынан шығысына үдере көшкен мəдениет, өнер, ғылым қайраткерлерінің дені осы ұлттан болатын. Осындай қауымның біразы Алматыға келгені белгілі. Ғалымдар Қ. Сəтбаев басқаратын филиалда шоғырланып, жиі-жиі бас қосып тұратын. Сондай бір салиқалы мəжілісте Ақжан Машанов өміріне өзек болған істің жаңа беті ашылып, əл-Фарабиге барар жол бастау алып еді. Бұл 1943 жыл болатын.
Əл-Фараби - Абай көпірі
Кезінде қазақ зиялылары білім алған Ғалия медресесінің кітапханасы Уфа мешітінің қарамағында бəз-баяғы қалпында сақталған екен. Ақаң содан əл-Фарабидің үш кітабын бірден тапты. Оның бірі неміс аудармасы, ол өзінде бар-тұғын. Ал 1907 жылы Каирде шыққан екі кітапта ұлы бабаның он екі еңбегі жəне өмірбаяны жинақталып, мешіттің имамы Камал Башари қази əл-Фарабидің қазақ-қыпшақ тумасы екендігін естіп қуанып, сол кітаптың бірін Ақаңа сыйға тартып, Қазандағы Маржани медресесінде, кезінде əл-Фараби логикасы (мантих) жеке дəріс ретінде оқытылғандығы туралы айтады. Шынында да Шоқанның замандасы əрі досы Шағабутдин əл-Маржани əл-Фараби ғылымын жоғары бағалап, медреседе оның мұрасынан арнаулы дəріс оқытқанды. Соның арқасында əл-Фараби есімі Қазан-Уфа медреселерінде мəлім болған. Ендеше Ш. Маржани арқылы Абай мен Шəкəрім əл-Фарабиді білген. Сол жолы Қазаннан іздегенін тауып, ең бастысы кезінде Құнанбай салдырған Қарқаралы-Семейдегі мешіттерде Қазан, Уфа медресесін бітірген имамдар ұстаздық еткендігін білетін Ақаң сол молдалардан тəлім алған Абайдың əл-Фараби есіміне де, еңбегіне де қанық деген ой ұштығын ұстап қайтып еді. Соған дəлел ретінде Шəкəрім қажының ұлы Ахаттың Ақжан ағаға арнаған мына хатын еске алайықшы:
Ақжан!
Əл-Фарабиді еңбек етіп, ол діншіл еді деп жармасқан адамдардан оның ғалымдығы күшті деп ақтап шығып, түріктің, оның ішінде қазақтың əл-Фарабиін тірілттің. Сол əл-Фарабиді оқыған, тағлым алған Абай мен Шəкəрім туралы үн қатпай кеттің. Бұл қалай? 8VІ-1976.
Ахат Шəкəрімұлы Құдайбердиев ақсақал бұл тілдей хатты Ақжан ағаға Алматыда өткен Мəдени мұраларды қорғауң мəжілісі кезінде берген еді. Ол кезде ол кісі Абай музейінің директоры болатын еді. Əл-Фараби есімін ол кісі шамасы əкесінен есіткен болу керек.
Əл-Фараби есімінен тағы өлеңіне қосқан ақын Мағжан Жұмабайұлы. Ол кісінің Түркістан поэмасындағы мынадай шумақты еске алайықшы:
Тұранның кім кеміткен музыкасын,
Фараби тоғыз шекті домбырасын
Күңірентіп тоқсан тоғыз күй тартқанда,
Тебіреніп кім төкпеген көздің жасын
Мағжанның Уфадағы медресі Ғалияда оқығаны мəлім. Онда əл-Фараби еңбектері де жəне баба туралы Ш. Маржани еңбектері де болған. Ақаңның пайымдауынша, Абайдың даналық дəрия бастауы - қазақ халқының жəне шығыстың көне мəдениеті мен өнерінде. Бұның тек Абайға емес, əл-Фарабиге де қатысты екендігіне Ақаң күмəн келтірмейді. Себебі, Фараби заманында бүкіл өнер университеті - музыка саналып ғылымның ғылымы философия ретінде танылған тұсы орта ғасыр болатын. Осы түсініктің Абай заманына дейін қаймағы бұзылмай келді емес пе?! Ал ұлы бабаның Арабстанда ғұмыр кешуін, оның ғұламалығын қалыптастыру қажеттілігінен дегенді мойындай тұра, Абайдың даналық дариясына орыс мəдениеті бастау болды деген пікірге Ақаң үзілді-кесілді қарсы болып келді. Болмысындағы даналық үшін Абайды орыс мəдениетіне қарыздар ететін пікірдің қалыптасуы Мұхтар есіміне тікелей байланысты. Ақжан мұны қасаң заманның кіріптарлығы деп түсінеді. Əуезовтей көркем сөздің хас шеберіне Ақжан кезінде өз ойын жасырмай айтқаны барды. Мұхтар: Ақжан, сен осы менің Абай жолымдың оқыдың ба?, - деп сұраған бірде. Мұқа, Абайдың бірінші томын оқып шықтым, ал екінші кітапты бастадым да, жауып тастадым. Неге? деген жазушы сауалына Мұқа, сіз Абайға қазақ даласына айдалып келген орыстарды ұстаз етіпсіз, сондықтан əрі қарай оқуға зауқым соқпады дегенімде, - Абайды мен бір тұстан қарастырдым, кейінгі ұрпақ басқа қырынан келер, - деп Мұқаң ойланып қалып еді, - деп Ақаң сол кездесуді жиі еске алып отыратын... Батыс ғылымының, əсіресе мəдениетінің бастауы орта ғасырдағы араб елдерінде жатқандығын, ал Шығыстың даму ерекшелігін қарастырғанда араб елдерін айналып өтуге болмайтындығын зерттеп, көз жеткізген А. Машани араб мəдениетін екі данаға да ортақтастыра отырып, Абай дүниетанымындағы араб ғылымының ықпалына шүбəланбайды. Сол, орта ғасыр ғұламаларының көшін бастаушылардың бірі де, бірегейі де Абу Наср əл-Фараби болғандығын білетін Ақжан, екі дана арасын жалғастырар желінің ұшы уысында екендігіне ешқашан күмəнданбап еді. Əл-Фарабидің ұлылығын тек ғалымдығымен ғана емес, көп қырлы ғұлама, ерен өнершіл, əрі ақылдылығымен ұштастыратын Ақаң: ...Бұл кісіден бұрын да, кейін де даналар болған. Бірақ олардың ішінде дəл Фарабидей геометрия, музыка, астрономия сияқты үш салаға бірдей ұлы үлес қосқан... аса ірі жаңалық ашқан ғалымдарды табу қиын... Платон, Аристотель, Птоломей... музыканы жөнді меңгере алмағандығын өздері жазып кеткен. Ал əр халықтың музыкасы сол ұлттың болмысын аңғартады деген баба қағидасына қанық Ақжан, қазақ топырағында ұлы бабаға жақын, рухани сабақтас адамды іздестіргенде Абайды айналып өте алмады.
Ғалым ағайындардың осы екі тұлғаның даналық сипатын, рухани сабақтастығын зерттеуде əжептеуір іс тындырғанымен бұл екі дананың азаматтық болмысын байланыстырып, үлгі-өнеге етерліктей істі ұрпақ жетесіне жеткізе алмай келемін-ау деген күдік студент-жастар арасында жүрген ұстаз Ақжан А. Машаниді ылғи да алаңдатушы еді. Дана Абайды тек ақын ретінде танып, əл-Фарабиді тек ғалым деуге бейім тұрамыз. Абай даналығын зерделеу күні бүгінге дейін əдеби шеңбермен шектелуде деп топшылайтын Ақаңды: Абайдың ғылыми, табиғи пəлсапалық мирастарын өз деңгейінде зерттесем деген ой өріле берді. Айтты-айтпады, осы екеуінің даналығын айта білгенде, олардың рухани сабақтастығын неге қоса зерттемеске?! Мұның көкейкестілік мəнінің өзі - қазақтың екі ұлы перзентінің арасын жақындастыру, үндестіру нəтижесінде халқымыздың мың жылдық рухани, мəдени болмысын тірілту емес пе?! Демек, бұл - бір адамға артар жүк емес, тəуелсіз елдің игі мақсаты болғандықтан қауым болып қолға алар қастерлі іс. Бірақ оны бастау керек ғой. Міне, елу жылдай саналы ғұмырын бабасы əл-Фараби болмысын сомдауға, мұрасын ұрпағына зерделеп жеткізуге бағыштаған Ақжан А. Машанидің тоқсанға аяқ басқан шағында Абай тақырыбына қалам кезенткен осындай ой-толғам болатын. Нəтижесінде Əл-Фараби жəне Абай зерттеу еңбегі туып, 1994 жылы Абайдың 150 жылдық мерейтойы қарсаңында оқырман қолына тиіп еді. Екі дана қағидаларының мəнін тарқата таратып, ұрпаққа қажет ұғымдар мен ұлттық ұлағаттылықты аңғартқан, ел болуды ескертіп, ата салған ынтымақ бірліктен таймауды танытар Əл-Фараби жəне Абай - Ақжан сынды азаматтың ғана алар асқары екендігін дəлелдеп еді. Абайтануда тыңнан соқпақ салып, соны бастамаға мұрындық болған, əл-Фараби болмысын елестетер ғұламалыққа жеткен Ақжанның - А. Машани атануына даярлық курсын тəмəмдап, сонау 1934 жылы Қазақтың кен-металлургия институтының геология факультетіне тұңғыш қабылданған студентінің бірі болған бала жігіт Ақжанның алдында саналы ғұмырының елу жылдық тайғақты тар жолды жүріп өтуі керек болды.
ФАРАБИДІ ТАНЫТУ
Əл-Фарабиді танытудағы А. əл-Машанидің таңдамалы еңбектері
"Өмір қысқа. Ол - қас-қағым сəт... өмірде тек адам тындырған жақсылық қана қалады, өмір сонысымен де құнды"
(Жан-Жак Руссо)
ҚАЗАҚ ССР ҒЫЛЫМ АКАДЕМИЯСЫНЫҢ ПРЕЗИДЕНТІ, АКАДЕМИК Қ.И. СƏТБАЕВҚА
Отырар-Фараб (Түркістан мен Арыс арасындағы) қалада руы Қыпшақ түркі отбасында дүниеге келген ұлы ғалым əл-Фарабидің қазақ тумасы екендігі өзіңізге мəлім. Орта ғасырдың басында-ақ əл-Фараби - Платон, Аристотель жəне басқа да Антикалық ғалымдарға ("бірінші ұстаздарға") түсінік берген энциклопедиялық ғұлама. Сол себепті де оны екінші ұстаз - əл-мұғалім əл-сани деп атаған. Əл-Беруни, Авиценна жəне басқа ғұламалары оны өздеріне ұстаз тұтқанды.
Əл-Фарабидің математика, астрономия, химия, география, геология, философия, медицина, музыка тəрізді ғылым мен өнер салаларына арнаған еңбектері 100-ден асады. Бірақ, өкінішімізге қарай ССРО-дан оның бірде-бір еңбегін таба алмадық. Көптен бергі ізденісіміздің барысында біз жуырда кітапхана-аралық абоненті бойынша Лейденнен (Голландия) үш кітап алдық. Оның ішінде екеуі араб тіліндегі əл-Фарабидің өз еңбегі.
1) "Рисала фисус аль-Хаким" ("Ғылым маржаны")
2) "Рисала . . . аль-Мадина . . . аль-Фабила" ("Қала үлгісі").
Осы кітаптар (1890-1895жж.) проф. Джетерецтің неміс тіліндегі алғы сөзімен шыққан. Ал, үшіншісі проф. Брунеллдің неміс тіліндегі 200 беттік "Əл-Фараби бойынша мемлекетті басқару" (1904ж.) кітабы. Осы үш кітаптың да ғылыми мəні өте жоғары. Сондықтан да оларды фотосуретке жəне микрофильмге түсірдік. Жəне оларды қазақ, орыс тіліне аудару қажет. Сізден осы жұмысты кітапхана арқылы қаржыландыруға нұсқау беруіңізді өтінеміз.
Қазақ ССР ҒА корр. мүшесі А.Ж. Машанов
Қазақ ССР ҒА ОҒК директоры Н.Б. Ахмедова
15ХІ. 1960 ж.
Сол күні Қаныш аға "Келісемін. Іске асырылсын" деп өз қолымен хатқа бұрыштама қойыпты.
ƏЛ-ФАРАБИ ЕҢБЕКТЕРІ ТУРАЛЫ
Ерте замандағы Орта Азия ғалымдарының ең көрнектілерінің бірі - Абу Насыр əл-Фараби. Ол 870 жылы Сыр-Дəрия бойындағы Отырар қаласында туған. Кейбір мəліметтерге қарағанда қыпшақ руынан болса керек. Отырар қаласын арабтар Фараб деп атаған. Сол бойынша Абу Наср де Фараби аталған. Отырар қаласы өз заманында ірі мəдениет орталығы болса керек. Атақты Александриядан кейінгі кітапқа ең бай қала осы Отырар деп аңыз қылады екен. Абу Наср бастауыш мектепті өзі туған қалада оқып бітіреді. Сонан кейін Иранда, Хорасанда болып, өзінің ана тілі - түркі тілімен қатар парсы, хорасан тілдерін үйренеді. Мұнан соң сол кездегі дүниежүзлік ғылыми орталық болған Бағдатқа келіп, арабша, латынша, грекше жақсы білетін болады. Ол 70 түрлі тіл білген деседі. Бұл, əрине əсерлеу болар, дегенмен мұның өзі оның көп тіл білгенін аңғартады. Бірақ, сол кездегі ғылыми ортақ тіл араб тілі болғандықтан, оның еңбектері арабша жазылған. Əл-Фараби 80 жасында 339 (950) қайтыс болады, сөйтіп Дамаскіде жерленеді. Фараби ғылымның бірнеше саласымен, атап айтқанда, астрономия, математика, медицина, ботаника, химия-минералогия, география, философия, лингвистика, логика, тарих, музыкамен шұғылданған. Ол ежелгі грек ғалымдарының, əсіресе Аристотельдің Категория, Гермавтика, Аналитика, Софистика, Риторика, Поэтика, Логика, Метафизика, Этика деген еңбектеріне талдау жасап, оларға түсіндірме жазған.
Фараби өзінің көзі тірісінде-ақ "бірінші ұстаз" Аристотельден кейінгі "екінші ұстаз" деген құрметті атқа ие болады. Əртүрлі мəліметтерге қарағанда Фараби еңбектерінің жалпы саны жүзден асады. Зерттеушілердің айтуынша Фараби еңбектерін бөлек-бөлек қағаздарға жазып, көрінген шəкірттеріне бере салады екен. Соның салдарынан оның еңбектерінің арабша көп нұсқасы жоғалып кеткен. Бірақта арабша нұсқасы жоғалып кеткен еңбектерінің біразы латынша, еврейше аудармаларда сақталған. Оның бұл еңбектерін Европа ғалымдары кең түрде пайдаланған. Ал араб ғалымдары Фараби тірі кезінде де, өлгеннен кейін де оны өздерінің ұстазы деп білген. Əсіресе, оның еңбектерін Орта Азия ғалымдары жоғары бағалаған. Фараби еңбектерінің кейбіреулері кейінгі кездерде неміс, ағылшын, француз тілдеріне аударылған. Мысалы, Дерлангер Б. өзінің "Араб музыкасы" атты француз тілінде шыққан еңбегінде Фарабидың "Қитаби музыка ал-кабир" деген еңбегін толық келтірген. Фарабидың бұл еңбегі дүние жүзінде музыка жөнінде жазылған еңбектердің ең ірісі болып табылады. Немістің белгілі ориенталисы Диатерци 1890-1895 жылдары Лейденде Фараби жөнінде еңбектер шығарған жəне Фараби кітаптарының бірнешеуін арабша бастырған. Европа тілдерінде шыққан "Ислам энциклопедиясы" атты жинақтарда да əл-Фараби туралы үлкен мақалалар басылған.
Шығыс елдерінде Фараби туралы жазылған еңбектер көп. Солардың ішінде араб тілінде шыққан "Салсалати Таржим алғалам" жинағында, Шамсутдин Сахидың "Хамус ал ғалам" атты түрік тіліндегі еңбегінде, тағы басқаларында Фараби туралы бірсыпыра мəліметтер келтірілген. Бұл еңбектерде Фарабидың суреттері де бар. "Айқап", "Шора" журналдарында да Фараби жөнінде аздаған тиіп-қашпа мəліметтер айтылады. Кейінгі кезді алатын болсақ. Фараби туралы біраз сөз Ə. Кольманның еңбегінде (Алматы, 1942). С. Н. Григориянның еңбектерінде (Москва, 1958, 1960). М. Ысқақовтың 1960 жылы Алматыда шыққан "Қазақтың байырғы календары" атты еңбегінде едəуір мəліметтер келтірілген. Фараби жөнінде 1958 жылы ағылшын тілінде шығатын "Мұсылман дүниесі" ("Muslіm Word") атты журналда материал жарияланған. Онда Каирдағы Американ университетінің жанындағы Шығыстану мектебінде оқылған лекция талданды. Ал, ол лекцияда Аристотель, əл-Фараби жəне Ибн-Сина - үшеуінің дүниенің жаралуы жөніндегі көзқарастары жəне аль-Газалидің оларға қарсы пікірлері айтылады.
Фараби жөніндегі қазіргі бізге белгілі болып отырған мəліметтер осындай. Жоғарыда айтылған Фараби туралы шет тілде шыққан материалдардың бірсыпырасын Қазақ ССР Ғылым академиясының кітапханасы кейінгі екі жыл ішінде жинастырып отыр. Олардың ішінде шет мемлекеттерден алдырылған Фарабидың аса құнды еңбектерінен жасалған фотосурет кітаптары мен микрофильмдер, "Ғылым меруерті", "Ғылымдардың шығуы", "Қайырлы қаланың адамдары" деген сияқты еңбектер бар. Жалпы алғанда қазір біздің қолымызда Фараби еңбектері мен ол туралы жазылған еңбектердің екі томдық материалы бар. Көп еңбекпен жиналған осындай құнды материалдарды тездетіп іске асыру қажет. Біз қазір олардың кейбіреулерінен шама келгенше қазақша жəне орысша тілге аудара бастадық. Бірақ бұл іс жеке-жарым адамның қолынан келе бермейді. Кітапхана мұнан былайда Фараби еңбектерін жинай беруі керек. Ал біздің ғалымдарымыз бұл іске ат салысулары қажет. Қолда бар еңбектерді баспаға дайындау істерін де ұйымдастырған жөн. Жоғарыда айтылғандарға қосымша еске сала кететін мынандай бір жайлар бар. Біріншіден, Фарабидің ізімен іс қылған Абу Али Сина, Беруни сияқты ғалымдардың еңбегі көптеген том болып шығып отыр. Олар туралы өзбек, тəжік, ғалымдары көптеген еңбектер жазды. Фараби жөнінде ондай ешнəрсе жоқ. Екінші жағынан Фарабидің туған жері Отырар қаласы Шығыстың жорығында қиратылған болса, əлі сол қалпында жатыр. Үстіміздегі жылдан бастап соны қазу, ескі мұраны зерттеу істері басталмақ. Үшіншіден, дүние жүзіне аты əйгілі ғалым Фарабидың мұрасын зерттеу біздің зор міндетіміз. Енді бірнеше жылдан кейін ұлы ұстаздың туғанына 1100 жыл толады. Соған қарсы осы істер жедел қолға алынғаны жөн.
ҚР ҰҒА Хабаршысы. 1961. №5.
ƏБУ НƏСІР ƏЛ-ФАРАБИ ЕҢБЕГІ АЛҒАШҚЫ РЕТ ҚАЗАҚ ТІЛІНДЕ
Түркістан, Арыс арасында Арыс өзенінің Сырдарияға құйған жерінде тізбектелген көп шағын төбелер мен төмпейлер анадайдан көзге түседі. Дəл осы жерде ерте замандарда ірі мəдениет орталығы болған. Мынау көрінген төбелер сол мəдени орындардың, қала мен қыстақтардың, бекініс пен қарауыл мұнараларының, мавзолей- мазарлардың орындары. Шыңғысхан жорығында қиратылғанды. Алайда, ол туралы халық күні бүгінге шейін біраз жайды ұмытпаған: "Анау Отырар төбе, мынау Қарауыл мен Қорған төбе, ал анау Арыстанбап мазары, мынау Гауһар ана мазары..." - деп қолма-қол айтып көрсетіп береді көптеген тарихи белгілерді. Отырар Түркістаннан бұрын ірі мəденит орны, дүние жүзінде кітапқа ең бай қаланың бірі болғаны тарихта белгілі. Сол Отырардан ерте заманда көптеген ірі ғалымдар шыққан. Солардың бірі жəне ең көрнектісі Абунасыр Фараби (Əл-Фараби) 870-950 жылдары өмір сүрген.
Отырарды арабтар Фараб деп атаған. Сосын да Отырарлық ғалым Фараби болып аталыпты. Фараби түркі рулардан шыққан. Сол маңдағы рулар кейінде түгелімен қазіргі қазақ халқының құрамына кірді. Демек біз Фарабиді жерлес бабаларымыздың бірі, яғни аға деп мақтан етеміз. Фараби барлық ғылымдарды жақсы біліп, энциклопедист ғалым болған. Дүние жүзіндегі барлық ғалымдардың бірінші ұстазы (мұғаллим ауал) Аристотель болса, екінші ұстаз (мұғаллим сани) Абунасыр Фараби болған (оның ерте замандағы суретін жəне ондағы ескі жазуды қараңыз). Фараби туралы, оның еңбектері мен өмірбаяны жөнінде қысқа мақалалар мен хабарлар бірнеше жерде жарияланып келді. Бірақ та, осы ұлы данышпанның нағыз өзінің ғылыми еңбегі қолға түспей келген болатын. Кейінгі 2-3 жыл ішінде Қазақ ССР Ғылым академиясы шетелдерден жəне СССР кітапханаларынан осы кісінің едəуір еңбектерін қолға түсірді. Фараби еңбектері жүзден асады екен. Сол еңбегінің тізімінен басы мен аяғынан үзінді беріп отырмыз. Фараби еңбектерін жинау жөніндегі істеліп жатқан шараларды біз академия "Хабаршысында" жариялаған едік (Хабаршы. 1961 ж., №5, 105 бет), оған қосымша айтарымыз өткен жазда Өзбек Ғылым академиясына барып, олардың Фараби жөніндегі істерімен танысып, бірсыпыра мəлімет алып қайттық. Фарабидың бірнеше еңбегін қазақ тілінде аударып та жатырмыз. Солардың ішінен бір қағидасын яғни мақаласын (рисаласын) журналға ұсынып отырмыз. Фарабидың арабша жазылған еңбектерінің тілі ескірген. Түсініктері жат, ғылыми мағынасын талдау қиын. Сол себептен оны қазақша аударып, қазіргі ғылыми түсінік тұрғысында аудару едəуір қиынға соқтыратын түрі бар сияқты. Сондықтан да аударманы біз тағы да қайта қарастырып түзетпекпіз.
Бұл мақаланы жариялаудағы мақсат ұлы данышпанды алғаш рет қазақ тілінде сөйлетіп көру, сонымен қатар аударманы көпшіліктің талқысына салып түзету. Аудармасы беріліп отырған мақала Фарабидің философияға (фалсафаға) кіріспе ретіндегі мақаласы (рисаласы). (Мақаланың бірінші бетінің арабша нұсқасының фотосы беріліп отыр). Мұндағы кездесетін қиыншылықтар мынандай. Алдымен Фараби заманындағы философиялық системалар мен түсініктер мазмұн жағынан да, тіл жағынан да қазіргіге дəл келмейді. Философиялық ағымдар мен олардың аттары жəне бастауыш адамдардың аттары арабшаланып өзгеріліп, артикль (аль немесе А) қойылып жазылған. Соның салдарынан біраз атаулардың қазіргі түрін табу көп қиындықтар келтірді. Мысалы, Аристотель - Арстулаиз болып жазылыпты, Платон - Аплатон, Пифагор - Фупағұрс, Гиппократ - Бократ т.б. Əсіресе 3-4 философтың дұрыс атын табу қиын болды. Олар мыналар: Кросифс, Диужас, Фурн, Əфиғурс. Бұлардың біріншісі риуақи (стонк) философ ретінде айтылады. Ондағы белгілі адамдар Зенон Китайский мен Хризип. Дыбыс ұйқастығына қарай біз Кросифсты Хризипп деп алдық. Диужас - мəдениеттен безіп, жабайы өмір сүру жолындағы философ ретінде айтылады. Біз оны Диоген болар деп жобаладық. Идеясы соған жуық дүниеден безген философ ретінде Фурн айтылады. Дыбыс үндестігіне қарағанда мұны Эпикур деуге болар еді. Бірақ мазмұн жағынан мұны біз Феодор Атеист болар деп білеміз. Артикл А əрпін (Платонды Аплатон дегендегі сияқты) алып тастасақ Фиғұрс пен Феодор үндес келеді. Осы сияқтанған қиындықтар көп кездеседі. Сондықтан біздің ұсынып отырған аудармада əлі де жаңсақ жерлері болуы мүмкін. Бұл жөнінде оқушыларымыздан алдын-ала кешірім сұраймыз. Аудармада шама келгенше Фараби стилін сақтауға тырыстық. Мақала сəл ғана қысқартылды. Ал, ендігі сөзді Фарабиге береміз. Тыңдаңыздар, бабаларыңның осыдан кемінде 1050 жыл бұрын жазғанын.
Білім жəне еңбек. 1962. №1.
ФƏЛСАФА (ФИЛОСОФИЯ) ҮЙРЕНУ ҮШІН ҚАЖЕТТІ ШАРТТАР ТУРАЛЫ ҚАҒИДА (РИСАЛА).
Аристотель философиясын үйренудің тоғыз шарты.
Бірінші - философиялық ағымдардың аты-жөнін білу.
Екінші - олардың философиялық еңбектеріндегі негізгі мақсаттарын тану.
Үшінші - философ болу үшін қажетті ғылымдарды тани білу.
Төртінші - философия ғылымын үйренудегі мақсатты түсіну.
Бесінші - философия ғылымына кірісудің төте жолын тану.
Алтыншы - Аристотель еңбектеріндегі қолданылған ғылыми түсініктерді талдай білу.
Жетінші - Аристотель өзінің еңбектерін оқыған адамнан терең жұмбақ сырларды шешуді талап еткен себебін білу.
Сегізінші - философ адамның міндетімен тіршілік ережесін - қалпын түсіну.
Тоғызыншы - Аристотель ілімін үйрену үшін нендей нəрселер мұқтаж екенін білу.
* * *
1. Философиялық ағымдарды тану (аты-жөнін білу) жеті нəрседен тұрады: 1-философиялық бағытқа (ағымға) бас болған ұстаздың аты-жөні; 2-оның шыққан қаласы; 3-философияға мекен (медресі) болған орынның аты; 4-философиялық ағымды тудырған басты себебі; 5-философиялық талдауға түскен мəселелер; 6-философияның алға қойған мақсаты туралы түсінік; 7-философияның практикалық мəні, нəтижесі. Философиялық бағыттың негізін салушы ұстаздың есімі бойынша аталған философиялық ағымға "Фупағұрс" (пифагористер) тобы жатады. Философиялық ағынның шыққан жері бойынша аталатындарға "Куринарлықтар" (ликейліктер) жатады, олар Аристотель философиясына қосылатындар. Философия үйретілген орынның атымен аталатын философиялық ағымға Хризипп (кросиғыс) философиясын жақтаушылар жатады; оларды руақшылар (стоиктар) деп атайды. Себебі олар философияны Афина қаласының храмдары алдындағы руақта Қайванда - қалқанда стоикта үйренген. Философ Фурн (Филон) мен оны жақтаушы топты маниғлар, яғни тиушлар тобы деп атайды. Оның себебі бұлар адамдарды ғылымнан тиюды дұрыс деп білген. Олардың пікірі бойынша, ғылым дүниесі философияның ісі емес.
Философиялық мақсатты көңілдің қошына қарай бейімдеп үйренушілерді лəззат көңіл қалауы (гедонизм) тобы деп атайды. Бұған жататындар философ Əфиғұрс (Феодор) жəне оны жақтаушылар. Философия ғылымын үйренудегі əдістеріне қарай аталған ағымға Машаун (серуеншілер перипатетиктер) тобы жатады. Бұған жататындар Аристотель мен Платон топтары. Машаун (перипатетик) аталатын себебі олар философия ғылымын үйреткенде ылғи серуенде, жүріс үстінде үйрететін болған.
* * *
2. Философиялық еңбектер (кітаптар) арасында жеке мəселелерге ғана арналған бөлшек (жузие) түрлері бар жəне мəселенің күллісін жалпы қамтыған толық (куллие) түрлері бар. Бұл екеуінің аралығына жататын мұта - уассита аталатын кітаптар бар. Бөлшек (жузие) жазулар кейде үлкен еңбектердің ішінде философиялық еңбектерге талдау жасаған, ескертпе еңбектер болуы мүмкін. Кейбір жалпы еңбек философия ғылымының оқулығы болады; екіншілері философия ғылымының практикалық жағына арналады, керекті тəжірбие істері үйретіледі. Қайсы бір еңбектерде табиғат дүниесінің философиясы талданады. Оларды түсіну үшін табиғат ғылымдарын үйрену қажет. Табиғат тану кітаптарының өзі де жалпы табиғат заңына арналған барлық əлемді тұтас қамтитын болады, немесе табиғаттың жеке салаларына арналған болады. Ал енді табиғаттың арнаулы бір жүйесін зерттейтін еңбектерге келетін болсақ, олардың кейбіреулері табиғи болмысы жоқ (дерексіз) нəрселерді зерттеуге арналған. Дерексіз нəрселерді зерттеу ғылымы тағы екіге бөлінеді: барлық нəрселерді тегіс қамтитын жалпылық жəне арнаулы бір ғана нəрсені қамтитын жалқылық болады. Философияда қолданылатын дəлелдер (Бурһан) ғылымы жөніндегі еңбектер үшке бөлінеді. Оның біріншісі дəлелдеу ғылымынан бұрын оқылатын еңбектер: екіншілері дəлелдеу негізін үйрететін еңбектер; үшіншілері дəлелдеуді білгеннен кейін оқылуға керекті кітаптар. Дəлелдеу ғылымынан бұрын оқылуға тиісті кітаптар екі түрлі болады: оның біреулері дəлелдеудің дұрыс нəтиже беретін жолын үйретеді, екіншілері дəлелдеуге жататын кіріспелердің (мұқадималердің) қалай қолданылуын, қалай айтылуын үйрететін еңбектер.
Дəлелдеудің дұрыс нəтиже беретін жолын үйрететін "Бариминияс" кітабы болып табылады. Мұқадималердің қалай қолданылуын үйрететін "Фи-ал-хадди" деген кітап оны "Катигориас" (категория) деп атайды. Ал, енді дəлел (бұһран) үйрету кітабы "Фи-ал-буһран" деп аталады. Оның өзі екіге бөлінеді. Оның бірінде дəлелдеудің формасын (құрылысын), екіншісінде дəлелдің құрамын зерттейді. Формальдық дəлел (логика) өлшеу - салыстыру (силлогизм) кітабында ("Фи-ал-Қиас") айтылады, оның анулитиқа (анилитика) деп атайды. Дəлелдің құрамын зерттеу "Ғұнсари ал буһран" (табиғи дəлел) деген кітапша жазылған. Оны "Бафузуқтиқа" (метафизика) деп атап кеткен.
Дəлел ғылымын үйренгеннен кейін сол ғылымның дұрыс дəлелі мен терісінің арасын айыратын кітаптарды оқу керек. Демек, дəлелдің өтірігі де бар, расы да бар. Өтірік дəлел қисындар көбінесе поэзияда, өлеңдерде - (шығырларда) болады. Өтірік қисын кітаптардың ішінде тегіс өтірігі болады, өтірігі мен шындығы аралас тең түрлері болады.
Өтірігі мен шындығы тең болған еңбектер туралы "Санағату ал-Хұтаба" атты кітаптан көруге болады (яғни хұтбалық шешендік өнерінен табуға болады). Өтірігінен шындығы көбірек еңбектің мысалдарын "мауасиғу ал жадал" кітабынан көруге болады. Ал, шындығынан өтірігі көп еңбектерді "Санағату ал-мұғалитин" (софистика өнері) кітаптарынан көруге болады.
* * *
3. Философия ғылымын үйрену үшін алдымен тани білуге қажетті болған ғылым. Ол ғылым - Платонның жəне оны жақтаушылардың (оның мектебінің) мақұлдаған ғылымы. Ол ғылым "ғылымал-һандаста" яғни геометрия. Алдымен соны оқу керек. Философияны үйрену үшін алдымен геометрияны білу керек екенін дəлелдеген Платон өзінің академия сарайының (һайклінің) есігіне "кімде-кім геометр (муһандиса) болмаса біздерге келіп кірмесін" деп жазып қойған. Неге десеңіз, геометрияда қолданылатын дəлелдер барлық дəлелдер атауларының ең дұрысы деген. Ал Феофраст (Алуфарстс) бағытындағы философтар мінез-құлықты түзету ғылымдарын үйренуді дұрыс көрген. Себебі, өз мінезі, құлқы түзу болмаған адамнан дұрыс ғылым табылуы мүмкін емес деген. Соған дəлел етіп Платон: "кімде-кім құлқы таза зерек болмаса, ол ізгі зерек адамның сөзіне де, ойына да жақын келе алмайды. Таза болмаған денеге қанша азық берсең де жауыздық арттырудан басқа ешнəрсе тумас"- деген. Ал, Сайда қаласынан шыққан Боэций (Буатис) деген философтың пікірі бойынша философия ғылымынан бұрын жаратылыс тану ғылымын үйрену керек деген. Оның себебі табиғат тану ғылымы ең жақын, ең таныс нəрселерді үйрететін ғылым. Ал, оның Аристотельдің шəкірті Андроник (Анруникс) мантық (логика) ғылымы бұрын оқылу керек деген. Себебі мантық ғылымы анық пен танықтың арасын айыра білудің құралы деп білген.
Осы айтылған пікірлердің қай-қайсысын болса да кемітуге болмайды. Əрине, философияны үйренбестен бұрын сезім шаһуа ниетті құлықтарын түзеткен дұрыс. Қасиетті хақиқаттың айғағы болуға арналған философия ғылымына сезімнің тілегіне құл болған адам қалай үйлесе алсын. Сондықтан, халықты түзету құр сөзбен болмай, іс жүзінде мінез құлықты адам екені белгілі болсын. Мұнан соң адам өзінің рухани (жан) тілектерін түзетсін. Рухани дүниесі түзу болмаса бұзықтық жолға түсу, жаңылыс кету сияқты нəрселерден аман болмас, хақтық жолды аңдай алмас. Бұл жолды аңдау, əрине, дəлелдет ғылымдарына еңбек сіңіріп, қиналудан табылмақ. Дəлелдет ғылымы да екі түрлі. Оның бірі геометриялық (һандасию), екіншісі логикалық (мантиқы). Сондықтан алдымен геометриядан білім алып, сонан кейін логика ғылымына тиісті үлес қосу керек.
* * *
4. Философия ғылымын үйренуде онан күтілетін мақсатты түсіну. Ол мақсат жаратқан иені табу. Ол өзі ауыспайтын, өзгермейтін, жалғыз зат. Бүкіл дүниені6 барлық нəрселердің бəрін барлыққа шығарған жаратушы. Жомарттығымен, хикметімен, əділетімен осы əлемге тəртіп беруші Аллатағаланы тану. Барлық философ ғалымдардың істеген еңбектері - өздерінің шамасынша сол жаратқанға ұқсап бағу.
* * *
5. Философия ғылымына кірісудегі басты жолды тану. Ол жол еңбек етуді, ғылымның жүйесіне (шегіне) жетуді мақсат ету. Еңбек ету деген нəрсе ғылымсыз, білімсіз болмайды. Сондықтан, ғылымды-білімді еңбек керек. Ғылым-білімнің толық түгел болуы сол білгенді іс жүзіне асырумен табылады. Ғылымды шегіне жеткізу, жүйелеу деген нəрсе жаратылыс дүниесін танумен табылады. Жаратылыс ғылымы біздің бақылау жүргізуімізге ең жақын нəрсе. Онан кейін табиғатты бейнелейтін геометрия ғылымын үйрену керек. Еңбекті (ғамалды) шегіне жеткізу, жүйелеу дегені осы - адам алдымен өзінен бастап түзеу, сонан кейін басқаларды түзеу, өз үйіндегі адамдарын, немесе қаласының адамдарын түзеу.
* * *
6. Аристотель еңбектерінде қолданылатын ғылыми түсініктерді талдай білу. Ол түсініктер үш түрге бөлінеді. Арнаулы кітаптарында түсініктерді талдап жеке тақырыптарға бөлмей, тек өте қысқа түрде атап өтеді. Талдау жасалған кітаптарда түсініктерді терең жұмбақтап, бүкпелеп, екінші мағынада айту бар. Жеке қағидаларға арналған дəптерлерінде түсініктерді ереже принциптерімен канон түрінде келтірілген. Мұнда түсінік сөздерде ақырғы қорытынды анықтамалар берілген.
* * *
7. Аристотель еңбектерінде жұмбақ түрінде айтылған түсініктердің сырын ашу. Оның кейбір ғылыми түсініктерді терең жұмбақ түрінде келтіруінің үш түрлі себебі бар.
Бірінші - оқушының табиғи қабілетін сынап, үйретуге тұратынын, тұрмайтынын айыру.
Екінші - философия ғылымын көрінген адамның бəріне бірдей расуа қылмай, оны алып жүре алатындарға ғана пайдаландыру. Үшінші - ғылым іздеу жолында адам бейнеттеніп, ой-пікірін шынықтыру керек. Осы үш себептен Аристотель еңбектерінде жұмбақ (-аллегория) қолданылады.
* * *
8. Аристотель ғылымын меңгеремін деген адамның міндеті мен ережесі, қалпы. Ол ереже алдымен жоғарыда айтылған қағидаларды біліп, сонымен қатар өзінің құлық-мінезін түзетуден басталады. Яғни сезім тілегі қақтық шындық үшін ғана болу керек. Рухани негізді түзеу керек. Рухани негіз түзу болса оның тілегі - қалауы арасы дұрыс болады. Аристотельдің өлшеу (салыстыру) əдісі қиас турасында. Ол өлшеу хақиқатты табуға жəрдемші. Өлшеу қорытындысына бақылаушының қалауы қосылады. Көңіл қалауы махаббат арқылы болмақ. Демек махаббат ету шындыққа жету мақсатында болсын. Егерде жек көрушілік араласса, онда сыналып отырған адамның сөзін өтірікке шығару болмақ. Мұғалімдік (ұстаздық) еткен адамның өлшеуі (əдісі) тым өктем (қатаң) болмасын. Жəне тым асыра босаңсытқан төмендікпен болмасын. Егерде тым қатты үнемі ызғармен болса, онда оқушылар мұғалімін жек көретін халге жетеді. Егерде өте босатып жіберген кішіпейілдік болса, онда оқушылар жағынан мұғалімді кем санау, оның ғылымына жалқау қарау қаупі туады. Ғылымды болу үшін үнемі сол ғылымның жолында болу қажет. Айтылған ғой: "Тамшы үнемі тама берсе тасты да теседі" деп. Жəне ғылымнан басқамен шұғылдануды азайту керек болады. Əрбір нəрселермен шұғылдана беруден істе тəртіпсіздік пайда болады. Ұзын өмірлі болу да қажет. Ұзын өмірлі болу үшін өзінің денсаулығын сақтау керек, соған шара қолданып отыру керек. Бақраттың (Гипократтың) айтқаны бар: өзіне ұзын өмір тілеген адам денсаулығын сақтау шарасын істесін деп.
* * *
9. Философия ғылымында мұқтаж болатын еңбектерді тану. Ең алдымен мантиқ (логика) кітаптары қажет. Екінші сол ғылымның пайдасын түсіну. Үшінші сол кітаптардың аталу себебін ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Қазақ халқы тарихында әдебиеттің алтын дәуірі болып саналған ХХ ғасырда өмір сүрген Ақжан әл-Машанидің қазақтың басқа ақын-жазушыларынан, ғалымдарынан, ерекшелігі мен даралығы, өзі ғылыми-техникалық бағытта жүрсе де, сан-салалы ғылымдарды зерттеп, басын қосып, қанда бар жаза білу талантын қолдана отырып, ғылыми публицистикалық түрде газет-журналдарға ашқан жаңалықтарын жазып, халқына жариялап отыруында жатыр. Машановтың зерттеуінде жаратылыстану саласы, музыка және мәдениет, ғұлама ғалымдар, ақын жазушылар өмірі мен шығармашылығы және тағы басқа техникалық салалар қамтылған.
Бірнеше ғылымның бастауы іспетті бұл ғалымның ең көп зерттеу жұмысы екінші ұстаз аталған Әбу Насыр әл-Фарабидің өмірі мен шығармашылығы екендігі көпшілікке мәлім. Кіндік Азияда фарабитанудың атасы аталған Ақжан əл-Машани Жақсыбекұлының ғұламалығы - ұлы баба əл-Фарабиді он бір ғасырды араға салып, оның Отырарда кіндік қаны тамған Қыпшақ перзенті екендігін дəлелдеумен шектелмейді. Әл-Машанидің энциклопедиялық білім ерекшелігі - əл-Фараби қағидаларын бүгінгі ғылым жетістігімен сабақтастырып, ұлттық дүниетаныммен ұштастырар ұлы баба ұстанған ғылыми-ислами ұғымын тұңғыш рет болмыстық нышанда қазақ ғылымына енгізуінде. Антидүниенің ұстазын Аристотель десек, жаңа заманның ұстазы əл-Фарабиді əл-мұғалім əл-сани атандырған баба мұрасының қыры мен сыры əзірге əл-Машани зерттеулерінде ғана жан-жақты көрініс тапқан.
... Бұл кісіден бұрын да, кейін де даналар болды. Бірақ олардың ішінде... дəл Фарабидей геометрия, музыка, астрономия сияқты үш ғылым саласына бірдей ұлы үлес қосқан..., аса ірі жаңалық ашқан ғалымдарды табу қиын... Платон, Аристотель, Птоломей сияқты ғұламалар музыканы жөнді меңгере алмағанын өздері жазып кеткен... (Əл-Фараби жəне Абай. Қазақстан. 1994). Бұл - жарты ғасырдай уақыт бойы үзбей əл-Фараби мұрасын зерттеумен ғұмыр кешкен ғұлама ғалым Ақжан Жақсыбекұлы əл-Машанидің тұжырымы.
Осынау жолдарды оқи отырып: егер Ақжанның жазушылық таланты геологтік, маркшейдерлік мамандықтарымен ұштаспаған болса, егер ол замана ағымын күйттеп, ислам ғылымынан іргесін аулақ салған болса, қаншама тер төккенімен баба мұрасын өзі көтерген деңгейге жеткізе зерттей алмаған болар еді-ау деген ойға келесің. Рас, əл-Фарабидің математикалық, əсіресе философиялық трактаттарына зер салушылар жоқ емес. Бірақ ұлы бабаның музыка теориясына арнаған еңбегін математикасымен өрнектеп, геометриясын аспан əлемімен астастыра қазақтың ежелгі аспантаным түсініктері тұрғысында тұжырымдап, бəрін-бəрін ғылыми ислами негізінде табиғат болмысымен байланыстыра əл-Фараби тұлғасын сомдап, ұрпағына зерделеп берген Машановтан басқа зерттеуші əзірге жоқ.
ХХ ғасырдағы қазақтың біртуар азаматы - Кіндік Азияда фарабитанудың атасы саналатын Ақжан əл-Машани Жақсыбекұлы 1906 жылы 2 қарашада Қарқаралы дересінің солтүстік шығысындағы "Жамантайдың Қарақуысы" делініп кеткен, бүгінгі Нұркен ауылына қарасты Кішіқарақуыста - І. Есенберлиннің "Қаһар" романында Масан деп бір ғана əрпі өзгертіліп зор ілтипатпен аталатын Машан бидің бел баласы Жақсыбек отбасында дүниеге келген. Дəулеті шағын, сауатты əрі салауатты Жақсыбек жиырмасыншы жылдары старшын, болыстық қызметте ел билігіне араласады. Зерек Ақжан ауыл молдасынан сауатын ашып, 1924 жылы қазақтың тұңғыш профессор математигі Əлімхан Ермеков ұйымдастырған Қарқаралы педагогикалық техникумына оқуға түседі. Техникумда жүріп-ақ Ақжан "Саужой" (сауатсыздықты жою) қозғалысының шақыруымен жиі-жиі ауылдарға шығып, балалармен қоса ересектердің де сауатын ашуға ат салысады. Оқу бітірісімен ауылдық мұғалім қызметін, мектеп меңгерушісі бола жүріп атқарады. Ал, Абралыдағы атқарған ағартушылық қызметі кезінде ол тарихта "Абралы көтерілісі" делінген Қазақстандағы кеңес билігіне қарсы алғаш көтерілісін көріп куəгер болады, халық мемлекеті делінетін большевиктердің сұрқия саясатының жалған екендігіне көз жеткізеді.
1931-1933 жылы Семейде облыстық оқу бөлімінде жетім балаларға көмектесу бөлімінде ата-аналары Абралы көтерілісіне қатысып, қуғынға ұшыраған жəне əдейілеп жасалған аштықтан əке-шешеден айрылған панасыз сəбилер мен балдырғандарды көшеден жинап, балалар үйіне орналастырумен айналысады. Ақжан 1933 жылы Семейдің геология барлау техникумында ашылған Қазақтың тұңғыш техникалық жоғарғы оқу орны - Қазақ кен-металлургия (қазіргі ҚазҰТУ) институтының даярлық курсына түсіп, 1934 жылы оған қабылданған отызға тарта студенттердің бірі болады. А. əл-Машани 1939 жылы осы институттың тұңғыш түлегі қатарында алғашқы қызыл дипломды инженер-геологі болады. Оқып жүріп ол Қарағанды кен техникумында сабақ береді. Жас маман өзі бітірген институттың тұңғыш аспирантурасына қалдырылды. КСРО ҒА-ның Қазақстандағы Қ.И. Сəтбаев басқаратын филиалында кіші, кейін аға ғылыми қызмет атқарады. Академиядағы "Тау механикасы" секторын басқару кезі осынау қызметі негізінде атқарылғанды.
Ақжан əл-Машани жер ғылымының жаңа саласы геомеханиканың негізін салушы жəне 30-ға тарта ғалымдар тəрбиелеген оның Қазақстандағы мектебін қалыптастырушысы. Оның қаламынан туындаған ғылыми-көпшілік жəне фантастикалық туындылар қазақ əдебиетінде сол жанрдың негізін салушы классигі іспетінде танылады. А. Əл-Машани 300-ден астам ғылыми, əдеби еңбектер жазды. Əсіресе фарабитану еңбектерінің дені əлі баспа жүзін көрмеген мұрасын құрайды.
Әл-Фараби деректі романындағы əл-Машанидің "Таңдамалы еңбектері" бөлімінің де əл-Фарабиді алғаш қыпшақ-қазақ тумасы екендігін дəлелдеген мақаладан бастап, оның ғұламалық қырларына арналған ХХ ғасырдың 60 жылдарынан басталатын зерттеулерімен қоса, Ақжанның қаламынан туған əңгімелер мен "Əл-Фараби" романынан берілген үзінді Ақжан ғазыреттің оқушысына ұлы баба ғибраты шапағатын сездіріп отыратындығын аңғару қиын емес. Ақжан əл-Машанидің азаматтық өмір жолынан берілген мағлұматтар мен замандастарының пікірі фарабитануға апарар машанитану ілімінің бастауы деп ой түюге толық негіз болады. Егер, "Фараби еңбектері туралы" алғаш жазылған мақаласы 1961 жылы жарық көргендігін ескерсек, ұлы бабаның жан-жақты ғалымдық қырларын ашатын мақалалардың не бəрі бес-алты жылда жазылуы Ақжан əл-Машанидің баба мұрасының өзекті бағыттарын игеру кезеңін де аңғару қиын емес.
АТАНЫҢ АҚ ЖОЛЫ
ШЫҒЫС ПЕНЕН БАТЫСҚА
ҰСТАЗДЫҚ ЕТКЕН ДАНАСЫ
ЕСІМІҢДІ ПАШ ЕТСЕМ
ОЯНАР ХАЛЫҚ САНАСЫ
РУХЫМЫЗДЫҢ ДƏРУІ
АРУАҚТЫ БАБАСЫ
(А. əл-Машани)
Ұлы бабаға барар жолда
Абай, Шəкəрім өлеңдерін жаттап өскен Ақжанда азаматтық тəлімнің бір көрінісі, өзі геология-маркшейдерлік іс ғылым салаларының маманы бола тұра, абайтануға өз үлесін қосуға негіз де болса керек. Кешегі сұрапыл соғыс кезінде - 1944 жылы қазақ қауымы Абайдың 100 жылдығын өз дəрежесінде атап өтуге пəтуаласқанда ұлы ақын шығармаларындағы табиғат пен ғылымның қай дəрежеде көрініс тапқандығын баяндау, Қ. Сəтбаевтың ұсынысы бойынша, А. Машановқа жүктелгені бар. Мұхтар бастаған абайтанушы ғалымдар, жазушылар жəне зиялы қауым алдында дана ақын хақында, оның шығармаларын ғылыми танымдық тұрғыда техника саласы ғалымының өкілі үшін айтар ойы қаншама мағыналы да терең болуын тілер еді. Баяндама сəтті шығып, Ақаңа артқан үміт ақталды да. Өкініші сол, соғыс қыспағынан жариялануы кейінге қалдырылған осынау рухани қазына күні бүгінге дейін ұмыт қалып, архив сөресінде əлі жатыр. Əйтсе де абайтанудағы бұл ізденіс əл-Фарабиді танудағы Ақжан асқан бір бел болатынды. Мұны Ақаң былай деп түйіндейді: ...Абайды оқып, тағылым-тəрбие алмаған болсақ, əл-Фарабиді сөз етер ме едік... Өзіме шындық жолды іздеуге бағыт берген Абай шығармалары деп білемін (Əл-Фараби жəне Абай. Алматы. 1994). Айтты-айтпады, егер жігіт Ақжан 1934 жылы институттың студенті болмады ғой, 1943 жылдан өмірлік, азаматтық биік мақсатына, рухани азығына айналатын əл-Фараби есімін есту-естімеуі неғайбыл еді. Бұл кезде А. Машановта институттың қызыл дипломды түлегі деген абырой, өзі бітірген институт аспирантурасын 1942 жылы ғылым кандидаты дəрежесін қорғаумен аяқтағандығы туралы ғылымдық лауазым бартынды. Кешегі сұрапыл соғыста нəсілдік саясат ұстаған Гитлер еврейлерге бүйідей тиіскенде елдің батысынан шығысына үдере көшкен мəдениет, өнер, ғылым қайраткерлерінің дені осы ұлттан болатын. Осындай қауымның біразы Алматыға келгені белгілі. Ғалымдар Қ. Сəтбаев басқаратын филиалда шоғырланып, жиі-жиі бас қосып тұратын. Сондай бір салиқалы мəжілісте Ақжан Машанов өміріне өзек болған істің жаңа беті ашылып, əл-Фарабиге барар жол бастау алып еді. Бұл 1943 жыл болатын.
Əл-Фараби - Абай көпірі
Кезінде қазақ зиялылары білім алған Ғалия медресесінің кітапханасы Уфа мешітінің қарамағында бəз-баяғы қалпында сақталған екен. Ақаң содан əл-Фарабидің үш кітабын бірден тапты. Оның бірі неміс аудармасы, ол өзінде бар-тұғын. Ал 1907 жылы Каирде шыққан екі кітапта ұлы бабаның он екі еңбегі жəне өмірбаяны жинақталып, мешіттің имамы Камал Башари қази əл-Фарабидің қазақ-қыпшақ тумасы екендігін естіп қуанып, сол кітаптың бірін Ақаңа сыйға тартып, Қазандағы Маржани медресесінде, кезінде əл-Фараби логикасы (мантих) жеке дəріс ретінде оқытылғандығы туралы айтады. Шынында да Шоқанның замандасы əрі досы Шағабутдин əл-Маржани əл-Фараби ғылымын жоғары бағалап, медреседе оның мұрасынан арнаулы дəріс оқытқанды. Соның арқасында əл-Фараби есімі Қазан-Уфа медреселерінде мəлім болған. Ендеше Ш. Маржани арқылы Абай мен Шəкəрім əл-Фарабиді білген. Сол жолы Қазаннан іздегенін тауып, ең бастысы кезінде Құнанбай салдырған Қарқаралы-Семейдегі мешіттерде Қазан, Уфа медресесін бітірген имамдар ұстаздық еткендігін білетін Ақаң сол молдалардан тəлім алған Абайдың əл-Фараби есіміне де, еңбегіне де қанық деген ой ұштығын ұстап қайтып еді. Соған дəлел ретінде Шəкəрім қажының ұлы Ахаттың Ақжан ағаға арнаған мына хатын еске алайықшы:
Ақжан!
Əл-Фарабиді еңбек етіп, ол діншіл еді деп жармасқан адамдардан оның ғалымдығы күшті деп ақтап шығып, түріктің, оның ішінде қазақтың əл-Фарабиін тірілттің. Сол əл-Фарабиді оқыған, тағлым алған Абай мен Шəкəрім туралы үн қатпай кеттің. Бұл қалай? 8VІ-1976.
Ахат Шəкəрімұлы Құдайбердиев ақсақал бұл тілдей хатты Ақжан ағаға Алматыда өткен Мəдени мұраларды қорғауң мəжілісі кезінде берген еді. Ол кезде ол кісі Абай музейінің директоры болатын еді. Əл-Фараби есімін ол кісі шамасы əкесінен есіткен болу керек.
Əл-Фараби есімінен тағы өлеңіне қосқан ақын Мағжан Жұмабайұлы. Ол кісінің Түркістан поэмасындағы мынадай шумақты еске алайықшы:
Тұранның кім кеміткен музыкасын,
Фараби тоғыз шекті домбырасын
Күңірентіп тоқсан тоғыз күй тартқанда,
Тебіреніп кім төкпеген көздің жасын
Мағжанның Уфадағы медресі Ғалияда оқығаны мəлім. Онда əл-Фараби еңбектері де жəне баба туралы Ш. Маржани еңбектері де болған. Ақаңның пайымдауынша, Абайдың даналық дəрия бастауы - қазақ халқының жəне шығыстың көне мəдениеті мен өнерінде. Бұның тек Абайға емес, əл-Фарабиге де қатысты екендігіне Ақаң күмəн келтірмейді. Себебі, Фараби заманында бүкіл өнер университеті - музыка саналып ғылымның ғылымы философия ретінде танылған тұсы орта ғасыр болатын. Осы түсініктің Абай заманына дейін қаймағы бұзылмай келді емес пе?! Ал ұлы бабаның Арабстанда ғұмыр кешуін, оның ғұламалығын қалыптастыру қажеттілігінен дегенді мойындай тұра, Абайдың даналық дариясына орыс мəдениеті бастау болды деген пікірге Ақаң үзілді-кесілді қарсы болып келді. Болмысындағы даналық үшін Абайды орыс мəдениетіне қарыздар ететін пікірдің қалыптасуы Мұхтар есіміне тікелей байланысты. Ақжан мұны қасаң заманның кіріптарлығы деп түсінеді. Əуезовтей көркем сөздің хас шеберіне Ақжан кезінде өз ойын жасырмай айтқаны барды. Мұхтар: Ақжан, сен осы менің Абай жолымдың оқыдың ба?, - деп сұраған бірде. Мұқа, Абайдың бірінші томын оқып шықтым, ал екінші кітапты бастадым да, жауып тастадым. Неге? деген жазушы сауалына Мұқа, сіз Абайға қазақ даласына айдалып келген орыстарды ұстаз етіпсіз, сондықтан əрі қарай оқуға зауқым соқпады дегенімде, - Абайды мен бір тұстан қарастырдым, кейінгі ұрпақ басқа қырынан келер, - деп Мұқаң ойланып қалып еді, - деп Ақаң сол кездесуді жиі еске алып отыратын... Батыс ғылымының, əсіресе мəдениетінің бастауы орта ғасырдағы араб елдерінде жатқандығын, ал Шығыстың даму ерекшелігін қарастырғанда араб елдерін айналып өтуге болмайтындығын зерттеп, көз жеткізген А. Машани араб мəдениетін екі данаға да ортақтастыра отырып, Абай дүниетанымындағы араб ғылымының ықпалына шүбəланбайды. Сол, орта ғасыр ғұламаларының көшін бастаушылардың бірі де, бірегейі де Абу Наср əл-Фараби болғандығын білетін Ақжан, екі дана арасын жалғастырар желінің ұшы уысында екендігіне ешқашан күмəнданбап еді. Əл-Фарабидің ұлылығын тек ғалымдығымен ғана емес, көп қырлы ғұлама, ерен өнершіл, əрі ақылдылығымен ұштастыратын Ақаң: ...Бұл кісіден бұрын да, кейін де даналар болған. Бірақ олардың ішінде дəл Фарабидей геометрия, музыка, астрономия сияқты үш салаға бірдей ұлы үлес қосқан... аса ірі жаңалық ашқан ғалымдарды табу қиын... Платон, Аристотель, Птоломей... музыканы жөнді меңгере алмағандығын өздері жазып кеткен. Ал əр халықтың музыкасы сол ұлттың болмысын аңғартады деген баба қағидасына қанық Ақжан, қазақ топырағында ұлы бабаға жақын, рухани сабақтас адамды іздестіргенде Абайды айналып өте алмады.
Ғалым ағайындардың осы екі тұлғаның даналық сипатын, рухани сабақтастығын зерттеуде əжептеуір іс тындырғанымен бұл екі дананың азаматтық болмысын байланыстырып, үлгі-өнеге етерліктей істі ұрпақ жетесіне жеткізе алмай келемін-ау деген күдік студент-жастар арасында жүрген ұстаз Ақжан А. Машаниді ылғи да алаңдатушы еді. Дана Абайды тек ақын ретінде танып, əл-Фарабиді тек ғалым деуге бейім тұрамыз. Абай даналығын зерделеу күні бүгінге дейін əдеби шеңбермен шектелуде деп топшылайтын Ақаңды: Абайдың ғылыми, табиғи пəлсапалық мирастарын өз деңгейінде зерттесем деген ой өріле берді. Айтты-айтпады, осы екеуінің даналығын айта білгенде, олардың рухани сабақтастығын неге қоса зерттемеске?! Мұның көкейкестілік мəнінің өзі - қазақтың екі ұлы перзентінің арасын жақындастыру, үндестіру нəтижесінде халқымыздың мың жылдық рухани, мəдени болмысын тірілту емес пе?! Демек, бұл - бір адамға артар жүк емес, тəуелсіз елдің игі мақсаты болғандықтан қауым болып қолға алар қастерлі іс. Бірақ оны бастау керек ғой. Міне, елу жылдай саналы ғұмырын бабасы əл-Фараби болмысын сомдауға, мұрасын ұрпағына зерделеп жеткізуге бағыштаған Ақжан А. Машанидің тоқсанға аяқ басқан шағында Абай тақырыбына қалам кезенткен осындай ой-толғам болатын. Нəтижесінде Əл-Фараби жəне Абай зерттеу еңбегі туып, 1994 жылы Абайдың 150 жылдық мерейтойы қарсаңында оқырман қолына тиіп еді. Екі дана қағидаларының мəнін тарқата таратып, ұрпаққа қажет ұғымдар мен ұлттық ұлағаттылықты аңғартқан, ел болуды ескертіп, ата салған ынтымақ бірліктен таймауды танытар Əл-Фараби жəне Абай - Ақжан сынды азаматтың ғана алар асқары екендігін дəлелдеп еді. Абайтануда тыңнан соқпақ салып, соны бастамаға мұрындық болған, əл-Фараби болмысын елестетер ғұламалыққа жеткен Ақжанның - А. Машани атануына даярлық курсын тəмəмдап, сонау 1934 жылы Қазақтың кен-металлургия институтының геология факультетіне тұңғыш қабылданған студентінің бірі болған бала жігіт Ақжанның алдында саналы ғұмырының елу жылдық тайғақты тар жолды жүріп өтуі керек болды.
ФАРАБИДІ ТАНЫТУ
Əл-Фарабиді танытудағы А. əл-Машанидің таңдамалы еңбектері
"Өмір қысқа. Ол - қас-қағым сəт... өмірде тек адам тындырған жақсылық қана қалады, өмір сонысымен де құнды"
(Жан-Жак Руссо)
ҚАЗАҚ ССР ҒЫЛЫМ АКАДЕМИЯСЫНЫҢ ПРЕЗИДЕНТІ, АКАДЕМИК Қ.И. СƏТБАЕВҚА
Отырар-Фараб (Түркістан мен Арыс арасындағы) қалада руы Қыпшақ түркі отбасында дүниеге келген ұлы ғалым əл-Фарабидің қазақ тумасы екендігі өзіңізге мəлім. Орта ғасырдың басында-ақ əл-Фараби - Платон, Аристотель жəне басқа да Антикалық ғалымдарға ("бірінші ұстаздарға") түсінік берген энциклопедиялық ғұлама. Сол себепті де оны екінші ұстаз - əл-мұғалім əл-сани деп атаған. Əл-Беруни, Авиценна жəне басқа ғұламалары оны өздеріне ұстаз тұтқанды.
Əл-Фарабидің математика, астрономия, химия, география, геология, философия, медицина, музыка тəрізді ғылым мен өнер салаларына арнаған еңбектері 100-ден асады. Бірақ, өкінішімізге қарай ССРО-дан оның бірде-бір еңбегін таба алмадық. Көптен бергі ізденісіміздің барысында біз жуырда кітапхана-аралық абоненті бойынша Лейденнен (Голландия) үш кітап алдық. Оның ішінде екеуі араб тіліндегі əл-Фарабидің өз еңбегі.
1) "Рисала фисус аль-Хаким" ("Ғылым маржаны")
2) "Рисала . . . аль-Мадина . . . аль-Фабила" ("Қала үлгісі").
Осы кітаптар (1890-1895жж.) проф. Джетерецтің неміс тіліндегі алғы сөзімен шыққан. Ал, үшіншісі проф. Брунеллдің неміс тіліндегі 200 беттік "Əл-Фараби бойынша мемлекетті басқару" (1904ж.) кітабы. Осы үш кітаптың да ғылыми мəні өте жоғары. Сондықтан да оларды фотосуретке жəне микрофильмге түсірдік. Жəне оларды қазақ, орыс тіліне аудару қажет. Сізден осы жұмысты кітапхана арқылы қаржыландыруға нұсқау беруіңізді өтінеміз.
Қазақ ССР ҒА корр. мүшесі А.Ж. Машанов
Қазақ ССР ҒА ОҒК директоры Н.Б. Ахмедова
15ХІ. 1960 ж.
Сол күні Қаныш аға "Келісемін. Іске асырылсын" деп өз қолымен хатқа бұрыштама қойыпты.
ƏЛ-ФАРАБИ ЕҢБЕКТЕРІ ТУРАЛЫ
Ерте замандағы Орта Азия ғалымдарының ең көрнектілерінің бірі - Абу Насыр əл-Фараби. Ол 870 жылы Сыр-Дəрия бойындағы Отырар қаласында туған. Кейбір мəліметтерге қарағанда қыпшақ руынан болса керек. Отырар қаласын арабтар Фараб деп атаған. Сол бойынша Абу Наср де Фараби аталған. Отырар қаласы өз заманында ірі мəдениет орталығы болса керек. Атақты Александриядан кейінгі кітапқа ең бай қала осы Отырар деп аңыз қылады екен. Абу Наср бастауыш мектепті өзі туған қалада оқып бітіреді. Сонан кейін Иранда, Хорасанда болып, өзінің ана тілі - түркі тілімен қатар парсы, хорасан тілдерін үйренеді. Мұнан соң сол кездегі дүниежүзлік ғылыми орталық болған Бағдатқа келіп, арабша, латынша, грекше жақсы білетін болады. Ол 70 түрлі тіл білген деседі. Бұл, əрине əсерлеу болар, дегенмен мұның өзі оның көп тіл білгенін аңғартады. Бірақ, сол кездегі ғылыми ортақ тіл араб тілі болғандықтан, оның еңбектері арабша жазылған. Əл-Фараби 80 жасында 339 (950) қайтыс болады, сөйтіп Дамаскіде жерленеді. Фараби ғылымның бірнеше саласымен, атап айтқанда, астрономия, математика, медицина, ботаника, химия-минералогия, география, философия, лингвистика, логика, тарих, музыкамен шұғылданған. Ол ежелгі грек ғалымдарының, əсіресе Аристотельдің Категория, Гермавтика, Аналитика, Софистика, Риторика, Поэтика, Логика, Метафизика, Этика деген еңбектеріне талдау жасап, оларға түсіндірме жазған.
Фараби өзінің көзі тірісінде-ақ "бірінші ұстаз" Аристотельден кейінгі "екінші ұстаз" деген құрметті атқа ие болады. Əртүрлі мəліметтерге қарағанда Фараби еңбектерінің жалпы саны жүзден асады. Зерттеушілердің айтуынша Фараби еңбектерін бөлек-бөлек қағаздарға жазып, көрінген шəкірттеріне бере салады екен. Соның салдарынан оның еңбектерінің арабша көп нұсқасы жоғалып кеткен. Бірақта арабша нұсқасы жоғалып кеткен еңбектерінің біразы латынша, еврейше аудармаларда сақталған. Оның бұл еңбектерін Европа ғалымдары кең түрде пайдаланған. Ал араб ғалымдары Фараби тірі кезінде де, өлгеннен кейін де оны өздерінің ұстазы деп білген. Əсіресе, оның еңбектерін Орта Азия ғалымдары жоғары бағалаған. Фараби еңбектерінің кейбіреулері кейінгі кездерде неміс, ағылшын, француз тілдеріне аударылған. Мысалы, Дерлангер Б. өзінің "Араб музыкасы" атты француз тілінде шыққан еңбегінде Фарабидың "Қитаби музыка ал-кабир" деген еңбегін толық келтірген. Фарабидың бұл еңбегі дүние жүзінде музыка жөнінде жазылған еңбектердің ең ірісі болып табылады. Немістің белгілі ориенталисы Диатерци 1890-1895 жылдары Лейденде Фараби жөнінде еңбектер шығарған жəне Фараби кітаптарының бірнешеуін арабша бастырған. Европа тілдерінде шыққан "Ислам энциклопедиясы" атты жинақтарда да əл-Фараби туралы үлкен мақалалар басылған.
Шығыс елдерінде Фараби туралы жазылған еңбектер көп. Солардың ішінде араб тілінде шыққан "Салсалати Таржим алғалам" жинағында, Шамсутдин Сахидың "Хамус ал ғалам" атты түрік тіліндегі еңбегінде, тағы басқаларында Фараби туралы бірсыпыра мəліметтер келтірілген. Бұл еңбектерде Фарабидың суреттері де бар. "Айқап", "Шора" журналдарында да Фараби жөнінде аздаған тиіп-қашпа мəліметтер айтылады. Кейінгі кезді алатын болсақ. Фараби туралы біраз сөз Ə. Кольманның еңбегінде (Алматы, 1942). С. Н. Григориянның еңбектерінде (Москва, 1958, 1960). М. Ысқақовтың 1960 жылы Алматыда шыққан "Қазақтың байырғы календары" атты еңбегінде едəуір мəліметтер келтірілген. Фараби жөнінде 1958 жылы ағылшын тілінде шығатын "Мұсылман дүниесі" ("Muslіm Word") атты журналда материал жарияланған. Онда Каирдағы Американ университетінің жанындағы Шығыстану мектебінде оқылған лекция талданды. Ал, ол лекцияда Аристотель, əл-Фараби жəне Ибн-Сина - үшеуінің дүниенің жаралуы жөніндегі көзқарастары жəне аль-Газалидің оларға қарсы пікірлері айтылады.
Фараби жөніндегі қазіргі бізге белгілі болып отырған мəліметтер осындай. Жоғарыда айтылған Фараби туралы шет тілде шыққан материалдардың бірсыпырасын Қазақ ССР Ғылым академиясының кітапханасы кейінгі екі жыл ішінде жинастырып отыр. Олардың ішінде шет мемлекеттерден алдырылған Фарабидың аса құнды еңбектерінен жасалған фотосурет кітаптары мен микрофильмдер, "Ғылым меруерті", "Ғылымдардың шығуы", "Қайырлы қаланың адамдары" деген сияқты еңбектер бар. Жалпы алғанда қазір біздің қолымызда Фараби еңбектері мен ол туралы жазылған еңбектердің екі томдық материалы бар. Көп еңбекпен жиналған осындай құнды материалдарды тездетіп іске асыру қажет. Біз қазір олардың кейбіреулерінен шама келгенше қазақша жəне орысша тілге аудара бастадық. Бірақ бұл іс жеке-жарым адамның қолынан келе бермейді. Кітапхана мұнан былайда Фараби еңбектерін жинай беруі керек. Ал біздің ғалымдарымыз бұл іске ат салысулары қажет. Қолда бар еңбектерді баспаға дайындау істерін де ұйымдастырған жөн. Жоғарыда айтылғандарға қосымша еске сала кететін мынандай бір жайлар бар. Біріншіден, Фарабидің ізімен іс қылған Абу Али Сина, Беруни сияқты ғалымдардың еңбегі көптеген том болып шығып отыр. Олар туралы өзбек, тəжік, ғалымдары көптеген еңбектер жазды. Фараби жөнінде ондай ешнəрсе жоқ. Екінші жағынан Фарабидің туған жері Отырар қаласы Шығыстың жорығында қиратылған болса, əлі сол қалпында жатыр. Үстіміздегі жылдан бастап соны қазу, ескі мұраны зерттеу істері басталмақ. Үшіншіден, дүние жүзіне аты əйгілі ғалым Фарабидың мұрасын зерттеу біздің зор міндетіміз. Енді бірнеше жылдан кейін ұлы ұстаздың туғанына 1100 жыл толады. Соған қарсы осы істер жедел қолға алынғаны жөн.
ҚР ҰҒА Хабаршысы. 1961. №5.
ƏБУ НƏСІР ƏЛ-ФАРАБИ ЕҢБЕГІ АЛҒАШҚЫ РЕТ ҚАЗАҚ ТІЛІНДЕ
Түркістан, Арыс арасында Арыс өзенінің Сырдарияға құйған жерінде тізбектелген көп шағын төбелер мен төмпейлер анадайдан көзге түседі. Дəл осы жерде ерте замандарда ірі мəдениет орталығы болған. Мынау көрінген төбелер сол мəдени орындардың, қала мен қыстақтардың, бекініс пен қарауыл мұнараларының, мавзолей- мазарлардың орындары. Шыңғысхан жорығында қиратылғанды. Алайда, ол туралы халық күні бүгінге шейін біраз жайды ұмытпаған: "Анау Отырар төбе, мынау Қарауыл мен Қорған төбе, ал анау Арыстанбап мазары, мынау Гауһар ана мазары..." - деп қолма-қол айтып көрсетіп береді көптеген тарихи белгілерді. Отырар Түркістаннан бұрын ірі мəденит орны, дүние жүзінде кітапқа ең бай қаланың бірі болғаны тарихта белгілі. Сол Отырардан ерте заманда көптеген ірі ғалымдар шыққан. Солардың бірі жəне ең көрнектісі Абунасыр Фараби (Əл-Фараби) 870-950 жылдары өмір сүрген.
Отырарды арабтар Фараб деп атаған. Сосын да Отырарлық ғалым Фараби болып аталыпты. Фараби түркі рулардан шыққан. Сол маңдағы рулар кейінде түгелімен қазіргі қазақ халқының құрамына кірді. Демек біз Фарабиді жерлес бабаларымыздың бірі, яғни аға деп мақтан етеміз. Фараби барлық ғылымдарды жақсы біліп, энциклопедист ғалым болған. Дүние жүзіндегі барлық ғалымдардың бірінші ұстазы (мұғаллим ауал) Аристотель болса, екінші ұстаз (мұғаллим сани) Абунасыр Фараби болған (оның ерте замандағы суретін жəне ондағы ескі жазуды қараңыз). Фараби туралы, оның еңбектері мен өмірбаяны жөнінде қысқа мақалалар мен хабарлар бірнеше жерде жарияланып келді. Бірақ та, осы ұлы данышпанның нағыз өзінің ғылыми еңбегі қолға түспей келген болатын. Кейінгі 2-3 жыл ішінде Қазақ ССР Ғылым академиясы шетелдерден жəне СССР кітапханаларынан осы кісінің едəуір еңбектерін қолға түсірді. Фараби еңбектері жүзден асады екен. Сол еңбегінің тізімінен басы мен аяғынан үзінді беріп отырмыз. Фараби еңбектерін жинау жөніндегі істеліп жатқан шараларды біз академия "Хабаршысында" жариялаған едік (Хабаршы. 1961 ж., №5, 105 бет), оған қосымша айтарымыз өткен жазда Өзбек Ғылым академиясына барып, олардың Фараби жөніндегі істерімен танысып, бірсыпыра мəлімет алып қайттық. Фарабидың бірнеше еңбегін қазақ тілінде аударып та жатырмыз. Солардың ішінен бір қағидасын яғни мақаласын (рисаласын) журналға ұсынып отырмыз. Фарабидың арабша жазылған еңбектерінің тілі ескірген. Түсініктері жат, ғылыми мағынасын талдау қиын. Сол себептен оны қазақша аударып, қазіргі ғылыми түсінік тұрғысында аудару едəуір қиынға соқтыратын түрі бар сияқты. Сондықтан да аударманы біз тағы да қайта қарастырып түзетпекпіз.
Бұл мақаланы жариялаудағы мақсат ұлы данышпанды алғаш рет қазақ тілінде сөйлетіп көру, сонымен қатар аударманы көпшіліктің талқысына салып түзету. Аудармасы беріліп отырған мақала Фарабидің философияға (фалсафаға) кіріспе ретіндегі мақаласы (рисаласы). (Мақаланың бірінші бетінің арабша нұсқасының фотосы беріліп отыр). Мұндағы кездесетін қиыншылықтар мынандай. Алдымен Фараби заманындағы философиялық системалар мен түсініктер мазмұн жағынан да, тіл жағынан да қазіргіге дəл келмейді. Философиялық ағымдар мен олардың аттары жəне бастауыш адамдардың аттары арабшаланып өзгеріліп, артикль (аль немесе А) қойылып жазылған. Соның салдарынан біраз атаулардың қазіргі түрін табу көп қиындықтар келтірді. Мысалы, Аристотель - Арстулаиз болып жазылыпты, Платон - Аплатон, Пифагор - Фупағұрс, Гиппократ - Бократ т.б. Əсіресе 3-4 философтың дұрыс атын табу қиын болды. Олар мыналар: Кросифс, Диужас, Фурн, Əфиғурс. Бұлардың біріншісі риуақи (стонк) философ ретінде айтылады. Ондағы белгілі адамдар Зенон Китайский мен Хризип. Дыбыс ұйқастығына қарай біз Кросифсты Хризипп деп алдық. Диужас - мəдениеттен безіп, жабайы өмір сүру жолындағы философ ретінде айтылады. Біз оны Диоген болар деп жобаладық. Идеясы соған жуық дүниеден безген философ ретінде Фурн айтылады. Дыбыс үндестігіне қарағанда мұны Эпикур деуге болар еді. Бірақ мазмұн жағынан мұны біз Феодор Атеист болар деп білеміз. Артикл А əрпін (Платонды Аплатон дегендегі сияқты) алып тастасақ Фиғұрс пен Феодор үндес келеді. Осы сияқтанған қиындықтар көп кездеседі. Сондықтан біздің ұсынып отырған аудармада əлі де жаңсақ жерлері болуы мүмкін. Бұл жөнінде оқушыларымыздан алдын-ала кешірім сұраймыз. Аудармада шама келгенше Фараби стилін сақтауға тырыстық. Мақала сəл ғана қысқартылды. Ал, ендігі сөзді Фарабиге береміз. Тыңдаңыздар, бабаларыңның осыдан кемінде 1050 жыл бұрын жазғанын.
Білім жəне еңбек. 1962. №1.
ФƏЛСАФА (ФИЛОСОФИЯ) ҮЙРЕНУ ҮШІН ҚАЖЕТТІ ШАРТТАР ТУРАЛЫ ҚАҒИДА (РИСАЛА).
Аристотель философиясын үйренудің тоғыз шарты.
Бірінші - философиялық ағымдардың аты-жөнін білу.
Екінші - олардың философиялық еңбектеріндегі негізгі мақсаттарын тану.
Үшінші - философ болу үшін қажетті ғылымдарды тани білу.
Төртінші - философия ғылымын үйренудегі мақсатты түсіну.
Бесінші - философия ғылымына кірісудің төте жолын тану.
Алтыншы - Аристотель еңбектеріндегі қолданылған ғылыми түсініктерді талдай білу.
Жетінші - Аристотель өзінің еңбектерін оқыған адамнан терең жұмбақ сырларды шешуді талап еткен себебін білу.
Сегізінші - философ адамның міндетімен тіршілік ережесін - қалпын түсіну.
Тоғызыншы - Аристотель ілімін үйрену үшін нендей нəрселер мұқтаж екенін білу.
* * *
1. Философиялық ағымдарды тану (аты-жөнін білу) жеті нəрседен тұрады: 1-философиялық бағытқа (ағымға) бас болған ұстаздың аты-жөні; 2-оның шыққан қаласы; 3-философияға мекен (медресі) болған орынның аты; 4-философиялық ағымды тудырған басты себебі; 5-философиялық талдауға түскен мəселелер; 6-философияның алға қойған мақсаты туралы түсінік; 7-философияның практикалық мəні, нəтижесі. Философиялық бағыттың негізін салушы ұстаздың есімі бойынша аталған философиялық ағымға "Фупағұрс" (пифагористер) тобы жатады. Философиялық ағынның шыққан жері бойынша аталатындарға "Куринарлықтар" (ликейліктер) жатады, олар Аристотель философиясына қосылатындар. Философия үйретілген орынның атымен аталатын философиялық ағымға Хризипп (кросиғыс) философиясын жақтаушылар жатады; оларды руақшылар (стоиктар) деп атайды. Себебі олар философияны Афина қаласының храмдары алдындағы руақта Қайванда - қалқанда стоикта үйренген. Философ Фурн (Филон) мен оны жақтаушы топты маниғлар, яғни тиушлар тобы деп атайды. Оның себебі бұлар адамдарды ғылымнан тиюды дұрыс деп білген. Олардың пікірі бойынша, ғылым дүниесі философияның ісі емес.
Философиялық мақсатты көңілдің қошына қарай бейімдеп үйренушілерді лəззат көңіл қалауы (гедонизм) тобы деп атайды. Бұған жататындар философ Əфиғұрс (Феодор) жəне оны жақтаушылар. Философия ғылымын үйренудегі əдістеріне қарай аталған ағымға Машаун (серуеншілер перипатетиктер) тобы жатады. Бұған жататындар Аристотель мен Платон топтары. Машаун (перипатетик) аталатын себебі олар философия ғылымын үйреткенде ылғи серуенде, жүріс үстінде үйрететін болған.
* * *
2. Философиялық еңбектер (кітаптар) арасында жеке мəселелерге ғана арналған бөлшек (жузие) түрлері бар жəне мəселенің күллісін жалпы қамтыған толық (куллие) түрлері бар. Бұл екеуінің аралығына жататын мұта - уассита аталатын кітаптар бар. Бөлшек (жузие) жазулар кейде үлкен еңбектердің ішінде философиялық еңбектерге талдау жасаған, ескертпе еңбектер болуы мүмкін. Кейбір жалпы еңбек философия ғылымының оқулығы болады; екіншілері философия ғылымының практикалық жағына арналады, керекті тəжірбие істері үйретіледі. Қайсы бір еңбектерде табиғат дүниесінің философиясы талданады. Оларды түсіну үшін табиғат ғылымдарын үйрену қажет. Табиғат тану кітаптарының өзі де жалпы табиғат заңына арналған барлық əлемді тұтас қамтитын болады, немесе табиғаттың жеке салаларына арналған болады. Ал енді табиғаттың арнаулы бір жүйесін зерттейтін еңбектерге келетін болсақ, олардың кейбіреулері табиғи болмысы жоқ (дерексіз) нəрселерді зерттеуге арналған. Дерексіз нəрселерді зерттеу ғылымы тағы екіге бөлінеді: барлық нəрселерді тегіс қамтитын жалпылық жəне арнаулы бір ғана нəрсені қамтитын жалқылық болады. Философияда қолданылатын дəлелдер (Бурһан) ғылымы жөніндегі еңбектер үшке бөлінеді. Оның біріншісі дəлелдеу ғылымынан бұрын оқылатын еңбектер: екіншілері дəлелдеу негізін үйрететін еңбектер; үшіншілері дəлелдеуді білгеннен кейін оқылуға керекті кітаптар. Дəлелдеу ғылымынан бұрын оқылуға тиісті кітаптар екі түрлі болады: оның біреулері дəлелдеудің дұрыс нəтиже беретін жолын үйретеді, екіншілері дəлелдеуге жататын кіріспелердің (мұқадималердің) қалай қолданылуын, қалай айтылуын үйрететін еңбектер.
Дəлелдеудің дұрыс нəтиже беретін жолын үйрететін "Бариминияс" кітабы болып табылады. Мұқадималердің қалай қолданылуын үйрететін "Фи-ал-хадди" деген кітап оны "Катигориас" (категория) деп атайды. Ал, енді дəлел (бұһран) үйрету кітабы "Фи-ал-буһран" деп аталады. Оның өзі екіге бөлінеді. Оның бірінде дəлелдеудің формасын (құрылысын), екіншісінде дəлелдің құрамын зерттейді. Формальдық дəлел (логика) өлшеу - салыстыру (силлогизм) кітабында ("Фи-ал-Қиас") айтылады, оның анулитиқа (анилитика) деп атайды. Дəлелдің құрамын зерттеу "Ғұнсари ал буһран" (табиғи дəлел) деген кітапша жазылған. Оны "Бафузуқтиқа" (метафизика) деп атап кеткен.
Дəлел ғылымын үйренгеннен кейін сол ғылымның дұрыс дəлелі мен терісінің арасын айыратын кітаптарды оқу керек. Демек, дəлелдің өтірігі де бар, расы да бар. Өтірік дəлел қисындар көбінесе поэзияда, өлеңдерде - (шығырларда) болады. Өтірік қисын кітаптардың ішінде тегіс өтірігі болады, өтірігі мен шындығы аралас тең түрлері болады.
Өтірігі мен шындығы тең болған еңбектер туралы "Санағату ал-Хұтаба" атты кітаптан көруге болады (яғни хұтбалық шешендік өнерінен табуға болады). Өтірігінен шындығы көбірек еңбектің мысалдарын "мауасиғу ал жадал" кітабынан көруге болады. Ал, шындығынан өтірігі көп еңбектерді "Санағату ал-мұғалитин" (софистика өнері) кітаптарынан көруге болады.
* * *
3. Философия ғылымын үйрену үшін алдымен тани білуге қажетті болған ғылым. Ол ғылым - Платонның жəне оны жақтаушылардың (оның мектебінің) мақұлдаған ғылымы. Ол ғылым "ғылымал-һандаста" яғни геометрия. Алдымен соны оқу керек. Философияны үйрену үшін алдымен геометрияны білу керек екенін дəлелдеген Платон өзінің академия сарайының (һайклінің) есігіне "кімде-кім геометр (муһандиса) болмаса біздерге келіп кірмесін" деп жазып қойған. Неге десеңіз, геометрияда қолданылатын дəлелдер барлық дəлелдер атауларының ең дұрысы деген. Ал Феофраст (Алуфарстс) бағытындағы философтар мінез-құлықты түзету ғылымдарын үйренуді дұрыс көрген. Себебі, өз мінезі, құлқы түзу болмаған адамнан дұрыс ғылым табылуы мүмкін емес деген. Соған дəлел етіп Платон: "кімде-кім құлқы таза зерек болмаса, ол ізгі зерек адамның сөзіне де, ойына да жақын келе алмайды. Таза болмаған денеге қанша азық берсең де жауыздық арттырудан басқа ешнəрсе тумас"- деген. Ал, Сайда қаласынан шыққан Боэций (Буатис) деген философтың пікірі бойынша философия ғылымынан бұрын жаратылыс тану ғылымын үйрену керек деген. Оның себебі табиғат тану ғылымы ең жақын, ең таныс нəрселерді үйрететін ғылым. Ал, оның Аристотельдің шəкірті Андроник (Анруникс) мантық (логика) ғылымы бұрын оқылу керек деген. Себебі мантық ғылымы анық пен танықтың арасын айыра білудің құралы деп білген.
Осы айтылған пікірлердің қай-қайсысын болса да кемітуге болмайды. Əрине, философияны үйренбестен бұрын сезім шаһуа ниетті құлықтарын түзеткен дұрыс. Қасиетті хақиқаттың айғағы болуға арналған философия ғылымына сезімнің тілегіне құл болған адам қалай үйлесе алсын. Сондықтан, халықты түзету құр сөзбен болмай, іс жүзінде мінез құлықты адам екені белгілі болсын. Мұнан соң адам өзінің рухани (жан) тілектерін түзетсін. Рухани дүниесі түзу болмаса бұзықтық жолға түсу, жаңылыс кету сияқты нəрселерден аман болмас, хақтық жолды аңдай алмас. Бұл жолды аңдау, əрине, дəлелдет ғылымдарына еңбек сіңіріп, қиналудан табылмақ. Дəлелдет ғылымы да екі түрлі. Оның бірі геометриялық (һандасию), екіншісі логикалық (мантиқы). Сондықтан алдымен геометриядан білім алып, сонан кейін логика ғылымына тиісті үлес қосу керек.
* * *
4. Философия ғылымын үйренуде онан күтілетін мақсатты түсіну. Ол мақсат жаратқан иені табу. Ол өзі ауыспайтын, өзгермейтін, жалғыз зат. Бүкіл дүниені6 барлық нəрселердің бəрін барлыққа шығарған жаратушы. Жомарттығымен, хикметімен, əділетімен осы əлемге тəртіп беруші Аллатағаланы тану. Барлық философ ғалымдардың істеген еңбектері - өздерінің шамасынша сол жаратқанға ұқсап бағу.
* * *
5. Философия ғылымына кірісудегі басты жолды тану. Ол жол еңбек етуді, ғылымның жүйесіне (шегіне) жетуді мақсат ету. Еңбек ету деген нəрсе ғылымсыз, білімсіз болмайды. Сондықтан, ғылымды-білімді еңбек керек. Ғылым-білімнің толық түгел болуы сол білгенді іс жүзіне асырумен табылады. Ғылымды шегіне жеткізу, жүйелеу деген нəрсе жаратылыс дүниесін танумен табылады. Жаратылыс ғылымы біздің бақылау жүргізуімізге ең жақын нəрсе. Онан кейін табиғатты бейнелейтін геометрия ғылымын үйрену керек. Еңбекті (ғамалды) шегіне жеткізу, жүйелеу дегені осы - адам алдымен өзінен бастап түзеу, сонан кейін басқаларды түзеу, өз үйіндегі адамдарын, немесе қаласының адамдарын түзеу.
* * *
6. Аристотель еңбектерінде қолданылатын ғылыми түсініктерді талдай білу. Ол түсініктер үш түрге бөлінеді. Арнаулы кітаптарында түсініктерді талдап жеке тақырыптарға бөлмей, тек өте қысқа түрде атап өтеді. Талдау жасалған кітаптарда түсініктерді терең жұмбақтап, бүкпелеп, екінші мағынада айту бар. Жеке қағидаларға арналған дəптерлерінде түсініктерді ереже принциптерімен канон түрінде келтірілген. Мұнда түсінік сөздерде ақырғы қорытынды анықтамалар берілген.
* * *
7. Аристотель еңбектерінде жұмбақ түрінде айтылған түсініктердің сырын ашу. Оның кейбір ғылыми түсініктерді терең жұмбақ түрінде келтіруінің үш түрлі себебі бар.
Бірінші - оқушының табиғи қабілетін сынап, үйретуге тұратынын, тұрмайтынын айыру.
Екінші - философия ғылымын көрінген адамның бəріне бірдей расуа қылмай, оны алып жүре алатындарға ғана пайдаландыру. Үшінші - ғылым іздеу жолында адам бейнеттеніп, ой-пікірін шынықтыру керек. Осы үш себептен Аристотель еңбектерінде жұмбақ (-аллегория) қолданылады.
* * *
8. Аристотель ғылымын меңгеремін деген адамның міндеті мен ережесі, қалпы. Ол ереже алдымен жоғарыда айтылған қағидаларды біліп, сонымен қатар өзінің құлық-мінезін түзетуден басталады. Яғни сезім тілегі қақтық шындық үшін ғана болу керек. Рухани негізді түзеу керек. Рухани негіз түзу болса оның тілегі - қалауы арасы дұрыс болады. Аристотельдің өлшеу (салыстыру) əдісі қиас турасында. Ол өлшеу хақиқатты табуға жəрдемші. Өлшеу қорытындысына бақылаушының қалауы қосылады. Көңіл қалауы махаббат арқылы болмақ. Демек махаббат ету шындыққа жету мақсатында болсын. Егерде жек көрушілік араласса, онда сыналып отырған адамның сөзін өтірікке шығару болмақ. Мұғалімдік (ұстаздық) еткен адамның өлшеуі (əдісі) тым өктем (қатаң) болмасын. Жəне тым асыра босаңсытқан төмендікпен болмасын. Егерде тым қатты үнемі ызғармен болса, онда оқушылар мұғалімін жек көретін халге жетеді. Егерде өте босатып жіберген кішіпейілдік болса, онда оқушылар жағынан мұғалімді кем санау, оның ғылымына жалқау қарау қаупі туады. Ғылымды болу үшін үнемі сол ғылымның жолында болу қажет. Айтылған ғой: "Тамшы үнемі тама берсе тасты да теседі" деп. Жəне ғылымнан басқамен шұғылдануды азайту керек болады. Əрбір нəрселермен шұғылдана беруден істе тəртіпсіздік пайда болады. Ұзын өмірлі болу да қажет. Ұзын өмірлі болу үшін өзінің денсаулығын сақтау керек, соған шара қолданып отыру керек. Бақраттың (Гипократтың) айтқаны бар: өзіне ұзын өмір тілеген адам денсаулығын сақтау шарасын істесін деп.
* * *
9. Философия ғылымында мұқтаж болатын еңбектерді тану. Ең алдымен мантиқ (логика) кітаптары қажет. Екінші сол ғылымның пайдасын түсіну. Үшінші сол кітаптардың аталу себебін ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz