Қазақстан Республикасындағы гендерлік саясаттың ерекшеліктері
Пән: Социология, Демография
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 74 бет
Таңдаулыға:
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 74 бет
Таңдаулыға:
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ҒЫЛЫМ ЖӘНЕ БІЛІМ МИНИСТРЛІГІ
ӘЛ-ФАРАБИ АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
Қорғауға жіберілді
Әлеуметтану және әлеуметтік
жұмыс кафедрасының меңгерушісі _________________ Г.С. Абдирайымова
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫСЫ
Тақырып: Қазақстан Республикасындағы гендерлік саясаттың ерекшеліктері
050501 - Әлеуметтану мамандығы бойынша
Орындаған Б.Ж. Асабаева
Ғылыми жетекші Г.С. Абдирайымова
Норма бақылаушы Ә.Т.Омарова
Алматы 2011
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ҒЫЛЫМ ЖӘНЕ БІЛІМ МИНИСТРЛІГІ
ӘЛ-ФАРАБИ АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
Асабаева Бану
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫСЫ
Тақырып: Қазақстан Республикасындағы гендерлік саясаттың ерекшеліктері
050501 - Әлеуметтану мамандығы бойынша
Алматы 2011
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..4- 1 ГЕНДЕРЛІК САЯСАТ МӘСЕЛЕСІН ЗЕРІТТЕУДІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ-ӘДІСТЕМЕЛІК НЕГІЗІ
1.1 Гендер ұғымының мәні және гендерлік саясат мәселесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .6
1.2 Әлеуметтанудағы гендерлік зерттеу әдіснамасы ... ... ... ... .17
1.3 Гендерлік саясат пен ұлттық салт-дәстүрдің байланысы ... ... ... ... ... .24
1.4 Әйелдер құқығы туралы халықаралық құжаттар мен Қазақстан заңнамалары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .31
2 ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ ГЕНДЕРЛІК САЯСАТ ПЕН СТЕРЕОТИП МӘСЕЛЕЛЕРІН ӘЛЕУМЕТТІК ЗЕРТТЕУ
2.1 Қазақстан Республикасындағы гендерлік саясаттың әлеуметтанудағы рөлі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..37
2.2 Гендерлік саясаттың қалыптасуындағы әйелдерге қатысты зорлық-зомбылық мәселесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 42
2.3 Қоғам көзімен ерлер мен әйелдедің гендерлік стереотитері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .53
2.4 Қазақстандағы гендерлік мәселелерді шешудегі әлеуметтік зерттеулер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..58
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..63-65
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... .66-67
Кіріспе
Жұмыстың жалпы сипаттамасы. Бітіру жұмысында Қазақстан Республикасындағы гендерлік саясаттың ерекшеліктері, әйел мәселесіне қатысты исламның ықпалы мен кейбір мұсылман философтарының көзқарастары, гендер социологиясы, сонымен қатар гендер, гендерлік саясат, гендерлік теңдік, гендерлік рөл ұғымдарының анықтамалары кеңінен зерттелген.
Гендер дегеніміз- әлеуметтік қатынас (биологиялық жыныс емес) немесе әрбір жеке тұлғаның арнайы әлеуметтік қатынастар терминіндегі көзқарас.
Гендерлік саясат- қоғамық өмірдің барлық салаларында ерлер мен әйелдердің теңдігіне қол жеткізуге бағытталған мемлекеттік және қоғамдық қызмет.
Гендерлік рөл- қызметтің, статустың, құқықтың дифференциясы және олардың жыныстық айырмашылықтарына байланысты индивидттердің міндеттері.
Сонымен қатар қоғамдық-саяси өмірдегі, отбасындағы гендерлік теңдікке қол жеткізудің жолдары, гендерлік білім беру, құқықтық оқу-ағарту, қазіргі кезеңдегі Қазақстан әйелдерінің құқықтық жағдайы мәселелері кең ауқымда сараланып, аталып көрсетілген.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Бүгінгі таңда әйелдердің құқығы мен адам өркендеуі жаңа мыңжылдықтың ең маңызды әлеуметтік мәселесі болып табылады. Осы уақытқа дейін бірде бір қоғам өзінің барлық мүшелерінің құқықтық құқығын толық тең жүзеге асыра алмаған. Қазақстанда гендерлік саясатты жүргізу жұмысын Қазақстан Республикасы Президентінің жанындағы Әйелдер істері және отбасылық-демографиялық саясат жөніндегі ұлттық комиссия үйлестіреді. Оның негізгі міндеті Қазақстанның 2030 жылға дейінгі даму стратегиясы, Қазақстан Республикасында 2006-2016 жылдарға арналған гендерлік теңдік стратегиясы және Қазақстан қатысушысы болып табылатын отбасы мен гендерлік теңдік мәселелері жөніндегі төмендегі халықаралық келісім-шарттар аясында отбасына, әйелдер мен ерлердің теңдігіне қатысты кешенді мемлекеттік саясатты жүзеге асыру болып табылады, атап айтқанда:
- Әйелдердің жағдайын жақсарту жөніндегі Пекин тұғырнамасы (1995 ж.);
- БҰҰ Әйелдерге қатысты кемсітудің барлық нысандарын жою туралы конвенциясы (1998 ж.);
- Әйелдердің саяси құқықтары туралы конвенция (2000 ж.);
- Тұрмыс құрған әйелдердің азаматтығы туралы конвенциия (2000 ж.);
- ДЕҰ-ның 1951 жылғы № 100 ерлер мен әйелдердің тең құндылықты еңбекке тең сыйақы алуы туралы конвенциясы (2000 ж.);
- Әйелдерге қатысты кемсітудің барлық нысандарын жою туралы конвенциясының Факультативтік хаттамасы (2001 ж.);
- БҰҰ мыңжылдықтар мақсаттары - Ерлер мен әйелдердің теңдігіне қол жеткізу, әйелдердің құқықтары мен мүмкіндіктерін кеңейту атты үшінші мақсаты.
Ұлттық комиссия өз құзыры шегінде заңдар мен нормативтік құқықтық актілердің, стратегиялардың, тұжырымдамалардың және мемлекеттік бағдарламалардың жобаларын әзірлеуге бастама көтереді және қатысады, мемлекеттік органдар басшыларын тыңдайды, олардан отбасы және гендерлік теңдік мәселелері жөніндегі заңдарды бұзушылық фактілері бойынша тексеру және қызметтік тергеу жүргізуді талап етуде
ХХ ғасырдың соңғы ширегінде техника мен технологияның қарқынды дамуы қоғамның жаңаруына, экономикалық өсуіне арқау болып, әлемнің әл-ауқатын көтерді, әлеуметтік, дінаралық, ұлтаралық, мәдени қайшылықтардың алдын алды, оны түгел жоймағанымен, азайтты, өзара жарастық пен келісім орнады. Сондықтын, біз тәуелсіздігімізге ие бола отырып, демократиялық, экономикасы қарқынды түрде дамып келе жатқан, құқықтық мемлекетте өмір сүретіндіктен әлем назарын аударып отырған мәселелерден айналып өте алмасымыз анық. Көптеген елдерде ерлер мен әйелдердің тең құқықтарын қамтамасыз ету, былайша айтқанда гендерлік саясат мәселесі өзектілердің қатарында болмақ. Өйткені, гендерлік теңдік демократиялық үрдістердің негізгі көріністерінің біріне айналды. Сондықтан да мәселені гендерлік саясатты елімізде қалай жүргізу қажет, біздің салт-санамызды, ұлттық болмысымызды ескере отырып, жаңа заман талаптарына сай қалай жүзеге асыруымыз қажет деген тұрғыдан көтерген дұрыс.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Бітіру жұмысында зерттеліп отырған мәселенің әлі күнге дейін көптеген толық зерттелмеген тұстары мен аспектілері, кейбір мәселелер бойынша өзінің нақты шешімін таппаған және осыған байланысты талас тудырып отырған жақтары көп.
Қазіргі заманғы гендер мәселесіне қатысты ресейлік және қазақстандық ғалымдардың сүбелі еңбектерін зерттеу обьектілері (әйелдер, ерлер, гендерлік қарым-қатынастың ерекшеліктері) мен зерттеудің пәндік аясы бойынша (кәсіпкерлік, жанұя, саясат, кедейшілік, стратификация және т.б.) классификациялауға болады.
Ресейлік ғалымдар арасынан гендер мәселесін зерттеген: И.Калабихина, Е.Мезенцева, С.Рощин, И.Тартаковская, З.Хоткина, С.И.Голод, Т.Гурко, Г.Турецкая, Е.Ю.Груздева, М.Римашевская, Н.Исакова, О.Самарцева, Т.Фомина, А.Е.Чирикова.
Қазақстандық ғалымдар арасынан М.С.Ашимбаев, Р.Нуреев, И.Н.Тасмагамбетов, А.Ж.Шоманов, А.Д.Ажибаева, С.Жусупов, Ш.И.Нурманбекова, Н.У.Шеденова, Ж.Жаназарова, Б.Н.Кылышбаева, М.А.Мекебаева, Н.Нуртазова, Ж.А.Нурбекова, Н.И.Ляпбаева, М.С.Аженов, Абдирайымова.Г.С, Б.А.Алдашов, М.А.Абишева, И.А.Айтымбет, К.У.Биекенов, Л.Я.Гуревич, К.Г.Габдуллина, Ш.Е.Джаманбалаева, М.Ф.Пузиков, Е.Р.Раисов, М.С.Садырова, С.К.Утешев, М.Ш.Ергазина, М.Нугманова, Р.Б.Сарсембаева, Н.А. Усачева, Г.А.Хасанова, С.М.Шакирова сынды ғалымдардың түрлі еңбектерін атап өткен жөн.
Зерттеу нысаны: Гендер ұғымы, оның негізгі белгілері мен оның негізгі сараланатын түрлеріне талдау жасау мәселесі болып табылады.
Зерттеу пәні: Қазақстан әйелдерінің, жалпы әйелдер қауымының жанұя және саясат мәселелеріне байланысты қатынастарын зерттеу.
Зерттеудің мақсаты Бұл бітіру жұмысында Қазақстан Республикасындағы гендерлік саясаттың ерекшеліктері, осал және басым тұстары зерттеледі. Зерттеудегі негізгі мақсат Қазақстан Республикасындағы гендерлік саясаттың қалыптасуын талдау болып табылады.
Зерттеудің міндеттері: Қойылған мақсатқа байланысты келесі міндеттер анықталады:
-Гендер ұғымын түсінудің теориялық-методологиялық негіздерін талдау; оның негізгі принциптері мен құрылымдық элементтерін анықтау;
-Қазақстан Республикасындағы гендерлік саясаттың қалыптасуының негізгі бағыттарын анықтау;
-Қазақстан Республикасындағы гендерлік саясаттың қалыптасу ерекшеліктерін көрсету
Жұмыстың құрылымы: Тақырыптың құрылымы екі бөлімнен тұрады, бірінші бөлім төрт тақырыпшадан тұрады, екінші бөлім төрт тақырыпшадан тұрады және дипломдық жұмыста кесте, диаграмма,зерттеуден құралған.
1 ТЕҢДІК ЖӘНЕ ТЕҢСІЗДІК МӘСЕЛЕСІН ӘЛЕУМЕТТІК ТАЛДАУ
1. 1 Гендер ұғымының мәні және гендерлік теңсіздік мәселесі
Ағылшын тілінен аударғанда гендер тек деген мағынаны ( ағыл.gender - тек, грамматикалық ұғым: мысалы орыс тіліндегі женский род, мужской род, средний род) білдіреді. Американдық сөздікте оның тағы бір мағынасын табуға болады, мұнда гендер термині қай топқа, тапқа санатқа жататындығын көрсететін қатынас көрінісі. Басқаша айтқанда, гендер бір нысан мен бұрыннан белгілі басқа заттың қатынасын білдіреді.
Яғни, гендер тап ішіндегі бір нысанға не индивидке сол тап ішіндегі ұстанымды, сондай-ақ қалыптасқан таптардың басқаларға қатысты ұстанымын белгілейді және бекітеді. Гендер дегеніміз- әлеуметтік қатынас (биологиялық жыныс емес); немесе әрбір жеке тұлғаның арнайы әлеуметтік қатынастар терминіндегі көзқарасы.
Егер кең мағынада гендер туралы айтар болсақ, бұл терминге күрделі жүйе енеді, бұл мағынада аталған термин әйелдер мен ерлер мінез-құлқының әр түрлі смпаттамасының, өмір сүру стилі мен ойлауын, нормалары мен өмірлік мақсаттарын және т.б. бейнесінің тұтас жүйесін ашып көрсететін жыныстың әлеуметтік мәдени құрылымын білдіреді. Соған сәйкес, гендер әлеуметтендіру өнімі, сонымен бірге биологиялық жыныс дегеніміз - даму нәтижесі. Жыныстың әлеуметтік мәдени құрылымы ретінде бұл термин әйелдер (феминистік) зерттеулерінде қолданыла бастады. Гендер тұжырымдамасының негізгі идеясы айырмашылықтарды жойып, теңдікті қалыптастыруға бағытталмайды, ол өз жынысының төбесі мен қабырғасы шеңберінде жеке тұлғаның дамуын шектейтін кедергілерді жоюға бағытталған.
Социологияда гендер мәселесі әр түрлі тұрғыда қарастырылады, жыныстың биологиялық және әлеуметтік санат ретіндегі зерттеу мәніне әсері мәселесіне айрықша назар аударылады. Егер қандай да бір ерекшелікті айқындау мүмкін болса, онда оны гендерлік топтар арасындағы айырмашылықтардың нәтижесі деп санайды. Егер ерекшеліктер табылмаса, ерлер мен әйелдер арасында түбірлі айырмашылықтар болатындығы туралы жалпы көзқарасты өзгертпегенімен, жыныс гендердің аталған айнымалыға әсер етпейтіндігі туралы тұжырым жасауға болады.
Атап айтқанда, жыныстың стратегиялық жүйесін біздің кім әйел ме немесе еркек пе, қыз ба немесе ұл ма болуымызды - гендер нұсқап көрсетеді. Адамдар әйел немесе еркек жынысында туғаннан кейін, әйелдер енжар, ал еркектер белсенді рольдерге бөлінген күрделі жүйеге тап болады. Сонымен сатылық қатынас негізінде белсендінің (еркек) мәні әрқашан енжар (әйел) жоғары тұрады (С.Де Бовуар). Социумде еркектің әлемі - бар әлем, әйелдің әлемі - үй деген мағынадағы, патриархаттық парадигма қалыптасқан (грек. Paradeigma - мысал, үлгі, модель). әйел мен еркектің әлеуметтік қажеттілік рольдері өздеріне сәйкес белгіленіп қойған (гендерлік рольдері).
Гендерлік роль - қызметтің, статустың, құқықтың дифференциациясы және олардық жыныстық айырмашылықтарына байланысты индивидтердің міндеттері. Гендерлік рольдер - әлеуметтік ролдердің түрлері, олар қалыпты, нақты әлеуметтік экспектацияларда және іс-әрекеттерінде көрінеді. Гендерлік рольдер нақты қалыпты жүйемен байланысты [1].
Зерттеушілер, гендер - қатысушысы әйелдер мен еркектер болып табылатын, тұрақты даму үстінде болатын қарым-қатынас жүйесі деп тұжырым жасайды. Сонымен олардың іс-әрекеттері қоғамдағы мәдени, психология, педагогика, этнодіни қағидаларының әсерімен қалыптасады.
Америка және Еуропа елдерінде екінші дүниежүзілік соғыстан кейін 1946-1957 жылдар аралығында бэби-бум, яғни демографиялық дүмпу іске асты. Бұл кезең Америка тарихында отбасылық өмірдің алтын ғасыры саналды. Өйткені елдегі әйелдердің 95 пайызы оң жақта отырып қалмай, некеге тұрғандықтан, көп балалы отбасылар қоғамның ұйытқысы болды. Алайда сол кезден бастап Батыс қоғамында жүктіліктен бас тарту мақсатында жасырын жасанды түсік жасату өрши түсті. Президент Никсонның кезінде әйелдердің жасанды түсік жасату құқы Конституциямен бекітіледі. Содан кейін-ақ Америкада Нью-Йорк, Калифорния штатының губернаторлары Джон Рокфеллер және Рональд Рейган қол қойған жасанды түсік туралы либералды заңдар өмірге жолдама алып, артынша жүктілікті болдырмайтын дәрі-дәрмектер шығару өндіріске жаппай енгізіледі. Мұның нәтижесі не болды? Америкада 1966 жылы 6 мың, 1973 жылы 600 мың, содан кейінгі жылдары 40 миллион жасанды түсік жасалған. Әрбір жүктіліктің 30 пайызы хирургиялық үстелдерде жасанды түсік жасату арқылы шектеліп отырған. Қазір АҚШ-та 1,2-1,4 миллион жасанды түсік жасалады екен. Батыстың түбіне жеткен жасанды түсік атаулыға сол кезде-ақ католик шіркеуінің папасы Павел VІ жанұшыра қарсы шыққан. Сөйтіп, Батыстың экономикасы қаншалықты қарқынды дамыса, рухани індет тез арада қоғамды оңалмастай жайлап алды[2].
Осының салдарынан Батыс қоғамында табиғи отбасы құндылықтары күйреп, әйелдер ана болудан бас тартып, бала табуды азап санайтын халге жетті. Постиндустриалды қоғамға өткен Батыс әйелінің алдында екі қатал таңдау тұрды: не - мансап, не - аналық борышын өтеу. Табиғатынан еркін Батыс әйелдері бірінші жолды таңдады. Сондықтан қанша үлде мен бүлдеге орасаң да бала таппайтын безбүйрек Батыс әйелдері күллі Еуропаның болашағын күңгірттендіріп жіберді. Содан бері Батыс - демографиялық тұрғыда құлдырауда. Осынау қоғамдық дертті емдеу үшін бала күтуші кәсібі кең тарады, әр балаға толып жатқан үкіметтік жәрдемақылар тағайындалды. Әр түрлі әлеуметтік бағдарламалар қолға алынды. Алайда отбасы мен қоғамдық жұмысты қатар алып жүретін әйелдер әрі кеткенде бір-екі баламен ғана шектелуге мәжбүр[21].
Феминистердің гендерлік ұстанымы қауіпті ме? Сонымен, гендерді ту еткен феминистер деген кімдер? Феминистер қайдан шықты?
Феминизм Францияда ХVІІІ ғасырдың аяғында Ұлы революция дәуірінде пайда болды. Ал Ұлыбританияда ХІХ ғасырдың орта шенінде тұрмыс құрмаған әйелдер дауыс беру құқын алу үшін суфражистер деп аталатын әйелдер қозғалысын құрды. Батыста феминизм мен гендер, әйел мәселесі түсініктері бір мағынада, белгілі дәрежеде саяси мазмұнда қолданылады. Феминистік қозғалыстардың бастамасымен 60-жылдары афроамерикалықтардың құқын қорғау мақсатында азаматтық құқық туралы акт, ер мен әйел теңдігі туралы, соның жыныстық ерекшелікке байланысты кемсітуге тыйым салу туралы көптеген ережелер қабылданады. Кейін бұл ереже Еңбектің тепе-тең мүмкіндігі жөніндегі Комиссия деп өзгертіліп, отбасылық рентаға қарсы қолданылады. Мысалы, ерлерді жұмысқа жалдау туралы хабарландырулар жыныстық кемсітушілік, заңсыздық деп танылып, тыйым салынды. Әйелдер ұйымдары барлық салада жыныстық теңдікті талап етті. Жеке адам құқы отбасы құндылығынан маңызды саналды. Феминистік қозғалыстардың белсенділігі мен кешенді шаралары нәтижесінде әйелдердің жалақысы күрт көтерілді. Ерлердің кәсібі деп есептеліп келген медицина, заңгерлік, журналистика, академиялық ғылымдар, басқару, бизнес салаларын әйелдер еркін меңгере бастады. Бірақ әйел еркіндігіне мүмкіндік берген сайын дәстүрлі отбасының іргесі сөгіле бастады[22].
Аборт жасатуды ұдайы қолдау қазіргі заманғы әйелдердің дүниетанымының ажырамас бөлігі. Көптеген феминистер үшін әйелді азат ету идеясын дәстүрден, яғни үй шаруасындағы әйел рөлінен, ана болудан бас тарту деп түсіндіреді. Айта кету керек, ХІХ ғасырдағы ең алғашқы Элизабет Гэди Стэнтон, Сьюзен Б.Энтони бастаған феминистер қозғалысы аборт атаулыны қылмыс деп жариялап, оған үзілді-кесілді қарсы болған. Ал 1973 жылы Нэнси Лэманн мен Хелен Саллингер жетекшілік ететін феминистер қозғалысы жария еткен Феминизм Декларациясы деп аталатын манифесте Неке - ерлердің қамы үшін және ерлер тарапынан ойластырылған, әйелдерді заңмен байлап-матап қою арқылы билеуге арналған әдіс. Бізге оны жою қажет. Некенің жойылуы - әйелді азат етудің басты шарты. Сондықтан біз әйелдердің ерлерден ажырап бөлек, еркін өмір сүруін және жеке қатынастарының болмауын көздейміз...[3], - деп мәлімдеп, әйел мәселесін саясиландырып, отбасы құндылығын жоққа шығарады. Қазіргі Батыс әйелінің мұндай түсінік-пайымы, дұрысырақ айтқанда, рухани дерті қазақ әйелін тайдай тулатып, отбасының шырқын бұзып, бүкіл қоғамның астаң-кестеңін шығармасына кім кепіл? Үй шаруасы - әйелге заңсыз түрде таңылған кәсіп, одан қорғау міндетіміз дейтін феминистердің бәтуасы көптеген қазақ әйелдерінің де сүйікті уәжіне айналып барады. Неке - құлдықтың бір түрі, сондықтан неке дәстүрін жоймай, әйел еркіндігі үстемдік құра алмайды деп санайды феминистер. Соның салдарынан жалғызбасты америкалықтар бүкіл ел халқының 26 пайызына жеткен. Зерттеуші ғалымдар ер азаматы мен некеге қарсы әйелдер ұйымдары демографиялық өсімді тежеп, олардың ықпалымен жүргізілетін гендерлік саясат қоғамды екіге жіктеп, халықтың болашағына орасан зор қауіп төндіретінін айтады. Ал әйелдердің шектен тыс еркіндігін уағыздайтын феминистік қозғалыс еркек біткенді ата жау санап, өшін алмақ болды. Олар әлеуметтік теңдік қана емес, саяси билік сұрады. Әйел еркіндігі идеясы дәстүрлі отбасылық құндылықтардан жоғары қойылды.
Солтүстік Америка мен Еуропа қоғамында академиялық айтыстардың барысында дамыған феминизм философиясы мен идеологиясын негіздеген олар енді мемлекеттің барлық салаларында гендерлік саясат жүргізуді талап етті. Батыс әйелдері отбасы, ошақ қасынан алыстап, азаматтық белсенділік көрсетіп, үлкен саясатқа келді. Феминистер осы кезге дейінгі адамзат тарихын ерлер дәуірі, ал әйел қауымының құлдық кезеңі деп санап, келешек дамуға жаңаша қарау мәселесін төтесінен қойды. Америкалық әйелдер қауымы ағылшын тілінде тарихтың ер мағынасына сәйкес келетін hіstory деген ұстанымды енді herstory яғни, өткенді әйел көзімен қайта түзетіп, қарау қажеттігін ұсынды. Әйел қауымының азаматтық құқықтары мен әлеуметтік теңдігін қайта қарау мәселесі өз кезегінде демократиялық қағидалармен сай келіп жатты. Сондықтан өркениетті елдер үшін гендерлік стратегияны іске асыру - демократияның маңызды атрибуты саналады. Ал радикалды феминистер мұнымен қоймай, кез келген шараға әйелдік мазмұн бере отырып, патриархаттық мәдениетке бітіспес майдан жариялайды[4].
Саясатқа белсенді араласатын әйелдердің қатал саясат ойындарында топтар арасын бітістіруші және жұмсақтық пен нәзіктік беретін тұлға ретіндегі өзіндік орны ерекше. Швеция, Норвегия, Финляндия, Дания, Нидерланды мемлекеттерінде әйелдердің үлкен саясаттағы үлес салмағы басым. 1997 жылдың өзінде әйел - министрлер Швецияда - 38, Финляндияда - 36, Дания мен Норвегияда 26 пайызға жеткен. Ал Скандинавия елдерінде депутат әйелдердің үлесі - 38,9 пайызды құраған. Алайда әйел қауымының қордаланған әлеуметтік мәселелері жетерлік. Еуропада әйелдердің жалақысы ерлерге қарағанда, 15 пайызға төмен. Бұл теңсіздік Кипр, Эстония және Словакияда анық байқалып отыр. Жалақы теңсіздігінің басты себебі әйелдер ерлермен салыстырғанда жартылай еңбек режимімен жұмыс істейді. Сондықтан Еуроодақтың бұл теңсіздікті заң жүзінде шешуде қолға алған ең алғашқы шараларының бірі - бала үшін әкесін де міндетті еңбек демалысына жіберу мәселесі. Бұл бағытта Германияда алғашқы шаралар іске асырылыпты. Германияның Отбасы істері жөніндегі министрі Урсула фон дер Ляйен жаңадан ата-аналық төлемақы енгізді. Егер жаңа туған сәбидің әкесі бала үшін еңбек демалысын қабыл алса, бұл төлемақы 12 ай емес, 14 айға дейін беріліп тұрмақ. Еуропа Одағын еңбек және жұмыспен қамту жөніндегі комиссия төрағасы Владимир Спидлдің пікірінше, әйел еңбегін дұрыс бағаламаушылықтың түп-төркіні әйел мамандығына байланысты екен. Неге супермаркетте жұмыс істейтін кассир әйел қоймада істейтін ер адамнан аз жалақы алады? деген мәселе қояды. Соңғы 25 жылдан бері әйел мен ер адам арасындағы жалақы алшақтығы жыл сайын 2 пайызға қысқарып келеді. Бірақ осы қарқынмен жүре берсек, ер мен әйелдің жалақысын теңестіру үшін әлі 187 жыл уақыт керек болар еді, - дейді Еурокомиссия басшысы Владимир Спидл. Дегенмен әйелдердің кедейлігі, әлеуметтік теңсіздігі ерлерге тәуелділігінен емес, әйелдерге тән еңбек ресурсының дамымай кенже қалуынан деп түсінген жөн[23].
Гендер ұғымын 1955 жылы сексолог Джон Мани деген ғалым енгізген. Гендер - адамдардың жыныстық ерекшелігіне қарамастан әлеуметтік қамсыздандыру жиынтығын құрайтын кластер. Гендер сонымен қатар, бинарлық, яғни әйел мен ер адам арасындағы қатынасты реттейтін әлеуметтік бағдарлама ғана емес, біртектілік, бала, зейнеткер, мүгедек адамдардың әлеуметтік мұқтаждығын шешумен шұғылданатын кешенді бағдарлама. Динамикалық гендерлік саясат кең мағынасында әртүрлі әлеуметтік топтарды үйлестіруші және теңестіруші рөл атқарады. Әрине, бұл балалар мен ересектерді, зейнеткерлер мен жұмыскерлерді теңестіру ұғымын білдірмейді. Бұл арада әлеуметтік аз қорғалған топтарға құқықтық жеңілдіктер беру, әділеттілік қағидасын сақтау мәселесі қарастырылады[24].
Aғылшын тiлiнен аударғанда гендер тек деген мағынаны (ағыл. gеndеr - тек, грамматикалық ұғым: мысалы орыс тiлiндегi женский род, мужской род, средний род) дегенді бiлдiредi. Американдық сөздiкте оның тағы бiр мағынасын табуға болады, мұнда гендер терминi қай топқа, тапқа, caнатқa жататындығын көрсететін қатынас көрінісі[5]. Басқаша айтқанда, гендер бiр нысан (не затпен) мен бұрыннан белгiлi (тап, топ) басқа заттың қатынасын бiлдiредi.
Яғни гендер тап iшiндегi бiр нысанға не индивидке сол тап iшiндегi ұстанымды, сондай-ақ қалыптасқан таптардың басқаларға қатысты ұстанымын белгiлейдi және бекiтедi. Гендер дегенiмiз - әлеуметтiк қатынас (биологиялық жыныс емес); немесе әрбiр жеке тұлғаның арнайы әлеуметтiк катынастар терминiндегi көзқарасы.
Егер кең мағынада гендер туралы айтар болсақ, бұл терминге күрделi жүйе енедi, бұл мағынада аталған термин әйелдер мен ерлер мiнез-құлқының әр түрлi сипаттамасының, өмip сүру стилi мен ойлауын, нормалары мен өмiрлiк мақсаттарын және т.б. бейнесiнiң тұтас жүйесiн ашып көрсететін жыныстың әлеуметтiк мәдени құрылымын бiлдiредi. Соған сәйкес, гендер - әлеуметтендiру өнімі, сонымен бiрге биологиялық жыныс (sex) дегенiмiз - даму нәтижесi. Жыныстың әлеуметтiк мәдени құрылымы ретiнде бұл термин әйелдер (феминистiк) зерттеулерiнде қолданыла бастады. Гендер тұжырымдамасының негiзгi идеясы - айырмашылықтарды жойып, теңдiктi қалыптастыруға бағытталмайды, ол өз жынысының төбесi мен қабырғасы шеңберiнде жеке тұлғаның дамуын шектейтiн кедергiлердi жоюға бағытталған[25].
Қысқаша Оксфорд сөздігі жыныс және саясат пен феминизм ұғымдарына мынадай анықтама береді: феминистердің саясат пен саяси теория саласына үлесі әйелдер мәселесі, олардың тілектері, мейірбандығы қоғамның саяси аренасынан орын таба алған жоқ деген мәселеге назар аударудан басталды. Мари Воллстонкрафттың әйелдердің қоғамдық саладағы құқықтарына алаңдаушылығынан (Францияда бұл мәселені Кондорсе мен оның әйелі Софи де Груши қозғады) бастап, екінші толқын феминизмінің жеке бас мәселесі - саяси мәселе деген ұранына дейін феминистер институциялық саясат пен саяси дүниені қайта құруға көбірек араласу үшін күресті. Либералдық феминизм қамқорлығының арасында білім алу мүмкіндігін жақсарту, тең мүмкіндіктер жөнінде заңдар қабылдау, кемсітуге қарсы саясат, демек, саяси патриархатқа қыр көрсету жолымен әйелдердің қоғамдық мекемелерден орын алуы жақсарып келе жатқан кезде, басқа феминистер, әсіресе марксистер мен радикалдар топтары қоғамдық мәселеге саяси мәселені байланыстыруға күмәнмен қарайды. Олар саяси аренадан әйелдердің ылғи да ығыстырылуының қоғамдық және жеке бас әлемін патриархаттың дұрыс білмейтіндігі деп санайды. Феминистер бұл тұрғыда саясаттан арнайы орын бөліп берілетіндігіне күмән келтіріп, әйелдің өз бетінше араласуының маңыздылығын атап көрсетеді.
Қара нәсілді феминистер саяси айтыстарға батыс елдер қоғамдарында нәсілге көп орын берілгендігінің маңызына, олардың өздеріне әйел ретінде де, қара нәсілді ретінде де саясатқа араласуға рұқсат етілмейтіндігіне ден қойып, үлес қосты. Үшінші дүние әйелдері өздерінің феминистік бағдарламаларының бір бөлігі ретінде империализм мен отаршылдыққа қарсы күреседі, сондай-ақ тап, этностық табындық және тіршілік өрісі мәселесін де қағыс қалдырмайды. Тарихи тұрғыда феминистік топтар басқа топтармен одақ құру мәселесі жөнінде күрес жүргізіп келеді. Бір әйелдің қалайтыны - әйелдер топтарының тек қана ұрғашылардан тұруы керектігін жақтайды, енді біреулері - екі жынысқа да қатысы бар мәселелерде еркектермен одақ құрғысы келеді[6].
Феминизм - әйелдер әлеміне әйелдер көзімен қарау. Оның басты назары патриархат тұжырымдамасына шоғырланған, оны өзінің қоғамдық, саяси және экономикалық институттарында әйелдерді қанайтын еркектер билігінің жүйесі деп сипаттауға болады. Сондықтан, феминизм - бір жағынан патриархатқа сын, екінші жағынан әйелдер эмансипациясын жақтайтын идеология. Біз апа-сіңлілерміз деген ұранмен басталған феминизм бүгінде идеология, оны жақтаушылар әрқилы теориялық позициялар тоғысында ұшырасады - марксист-феминистер, анархист-феминистер, радикал-феминистер, либерал-феминистер. Феминизм нәр алу үшін дәстүрлі идеологияларға жүгініп қана қоймай, текстологиялық талдау мен дискурсты талдау, психоталдау, тарихтану салалары мен әдебиетті дамытуға өзінің айтарлықтай үлесін қосты. Әйелдер қозғалысындағы сананы ояту дәстүрінен өсіп шыққан феминистік әдістеме де әдістемелік талдау саласынан маңызды орын алды. Нәсіл, жыныстық қатынас бағдары, тап және белгілі бір халық өкілі секілді мәселелер барлық әйелдер өзін сондаймыз деп танитын әйел деген бірлік жөніндегі идеяның күлін көкке ұшырды. Қара нәсілді әйелдер мен үшінші дүние әйелдерінің, сондай-ақ лесбастық топтардың тарапынан бірінші және екінші лектегі батыстық феминизмнің сыналуы феминистік ой-пікірлерге көзқарас алуандығын енгізді. Бұл үрдіс феминизмнің поструктализммен және постмодернизммен қақтығысының салдарынан одан әрі күшейе түсті.
Бүгінде феминизм - жай ғана идеология емес, дамып келе жатқан академиялық пән. Жыныс мәселесі әйелдердің жүйелі білім алуына жол ашқаны кезіндегідей, оның академиялық оқу жоспарына енгізілуі көптеген әйелдер арасында алаңдаушылық туғызды, олар бұл процесте феминизмнің өткір жүзі - саясаттағы белсенділік төмендейді деп санайды[6, 139 б.].
Социологияда гендер мәселесi әр түрлi тұрғыда қарастырылады, жыныстың биологиялық және әлеуметтiк санат ретiндегi зерттеу мәніне әcepi мәселесiне айрықша назар аударылады (мысалы, сайлаушылардың мiнез-құлқын, тәрбие, еңбек және т.б.). Егер қандай да бiр ерекшелiктi айқындау мүмкiн болса, онда оны гендерлiк топтар арасындағы (әйелдер мен ерлер) айырмашылықтардың нәтижесi деп санайды. Егер ерекшелiктер табылмаса, ерлер мен әйелдер арасында түбiрлi айырмашылықтар болатындығы туралы жалпы көзқарасты өзгертпегенiмен, жыныс гендердің аталған айнымалыға әсер етпейтiндiгi туралы тұжырым жасауға болады[5, 27 б.].
Атап айтқанда, жыныстың стратегиялық жүйесiн бiздiң кiм әйел ме немесе еркек пе, қыз ба немесе ұл ма болуымызды - гендер нұсқап көpceтeдi. Адамдар әйел немесе еркек жынысында туғаннан кейiн, әйелдер енжар, ал еркектер белсендi рольдерге бөлiнген күрделi жүйеге тап болады. Сонымен сатылық қатынас негiзінде белсендiнің (еркек) мәні әрқашан енжардан (әйел) жоғары тұрады (с.Де Бовуар). Социумде еркектің әлемi - бар әлем, әйелдің әлемi - үй деген мағынадағы, патриархаттық парадигма қалыптасқан (грек. paradeigma - мысал, үлгi, сән ). Әйел мен epкeктiң әлеуметтiк қажеттiлiк рөлдерi өздерiне сәйкес белгiленiп қойған (гендерлiк ролдерi).
Гендерлiк рөл-қызметтiң, статустың, құқықтың дифференциациясы және олардың жыныстық айырмашылықтарына байланысты индивидтердiң мiндеттерi. Гендерлiк рөлдер - әлеуметтiк рөлдердің түрлерi, олар қалыпты, нақты әлеумeттiк экспектацияларда және ic-әрекеттерде көpiнeдi. Гендерлiк рөлдер нақты қалыпты жүйемен байланысты.
Зерттеушiлер, гендер - қатысушысы әйелдер мен еркектер болып табылатын, тұрақты даму үcтiндe болатын қарым-қатынас жүйесi деп тұжырым жасайды[5,36 б.]. Сонымен олардың ic-әрекеттерi қоғамдағы мәдени, психология, педагогика, этнодiни қағидаларының әcepiмeн қалыптасады.
Кез-келген қоғамда әр түрлi жынысты балалардан неше түрлi iс-әрекеттi көруге болады және олармен әр түрлi қарым-қатынас жасайды. Жыныстықтың дамуы әрқашан салт-дәстүрге, мөлшерге және қоғамдық мәдениетке байланысты болған. Қоғам жыныстық моральды, ceкcтiк жол-жораны нормаға салады. Ceкcтiк ауытқуларды да норма сияқты есептейдi.
Балалар да өздерiнiң жыныстық айырмашылығын психологиялық тұрғыдан анықтай бастауы екі жасынан басталып, үш жасқа аяқ басқанда бекидi. Алғашқы рет ұқсас жыныстардың өзгермейтiн кристаллизациясы eкi және жетi жастар шамасында болады [7].
Психоаналитиктердiң зерттеуiнше, бастапқы кезде ұл бала да, қыз бала да өздерiн аналарына ұқсастырады екен. Өсе келе қыз балалар анасына деген жақындығын жоғалтпайды да, ал ұл балалар әкeciнe немесе еркектер iшiндегi күштiлерге жақындай түседi екен. Гендерлiк ұқсастықтың қалыптасуына баланың тәртiбiне сай сыйлық тарту немесе жағымсыз қылықтарына қарай жазалаулар да әсер етедi екен.
Егерде ұл бала өзiн анасының баласы сияқты көрсетсе, ал қыз бала тентек болса, ата-анасы мазасызданады. Бiр мезеттерде ұл баланың анасына тәуелдiлiгiн кiнәласа, ал қыз баланың бiреуге тәуелдi болғанын жақтайды. (Смелзер Н.) Отбасы, тәрбиешi, құрдастары негiзгi жыныстық әлеуметтендiрушi агент болып табылады. Орта жастағы бала қоршаған ортамен араласу арқылы тәннің айырмашылығы және оның рөлi жайлы деректер жинап, өзiнің тәсiлдерiмен салыстырады. Еркектік бiрегейлiк, ең алдымен, еркек қандай болу керек деген гендерлiк миф арқылы қалыптасады. Мұндай жағдайда пайда болған бiрегейлiк диффуздық, осал және бiр мезетте өте ригидтық болып келедi.
Социумдық талаптардың қатаңдығы қоғамдық тәрбиелеу жүйесiне (балалар бақшасы, мектеп) ауысуға орай күшейе түседi, бұл 8-12 жас аралығында әйелдер әлемiнен бойын аулаққа салуын және қатарластарының еркектер одағына жақындауын ынталандырады. Соңғысы epкектiк рөл үлгiсiнің бастауы және маскулиндiк (epкектiк) қасиетiн icкe асыру аясы болaды.
Қазіргі заманда гендерлiк рөлдің дамуында БАҚ, әcipece, бала күнi-түнi көpeтiн теледидар қалыптастыратын стереотиптер маңызды рөл атқарады. Әйелдiк және epкектік телебейнелердi зерттеу еркектердiң тапқыр, агрессивтi болып, әйелдердің - әлсiз, тәуелдi болып көрінетінін көрсетедi, олар үшiн бастысы сыртқы әлпет болып табылады. Балалар журналы мен кiтаптары да дәстүрлi стереотиптердi нығайтады. Көптеген ертегiлердiң, тарихтың басты кейiпкерлерi әр тектi персонаждар болып келедi. Кейiпкер әйелдер әдеттегiдей қорғанышқа мұқтаж болып, тек қана тұрмыс құруды армандайды.
60 жылдардың соңында американдықтар әйгiлi болған сексизм терминiн енгiздi. Нәсiлшiлдiк ұғымына ұқсас тәсiлмен жасалған ол тұлғаның жыныстық белгiсi бойынша қаналу жүйесi мен тәжiрибесiн бiлдiредi. Сексизм - әйелдердiң әлеуметтiк теңсiздiгiн әйел табиғатының туа бiткен әлсiздiгi peтiндe анықтайтын, яғни әйелдi мәдени, ғылыми және әлеуметтiк шығармашылыққа қатысуға қабiлетсiз деп танитын ұстаным жүйесi. Жасырын лингвинистикалық сексизм формасы тiлдiк кеңiстiкте мәдени субъектi peтiндe әйелдерде болмауынан байқалады. Мысалы, 1992 жылы Мәскеуде шыққан (Просвещение) бiрiншi сыныпқа арналған оқу кiтабында әйелдiң өмiрлiк кеңicтiгi 35 пайыздан аспайды; сипаттамалық үзiндiлердегi 88 персонаждың тек бiр оқиғасында ғана әйел негiзгi тұлға болады, ал қалған 10 оқиғада әйел эпизодтық персонаж ғана болып табылады.
Социологиялық зерттеулер психологияда белгiлi болған Күн тестінің Мен кіммін? деген сұрағына қыздар мен балалардың (10 жастан 16 жасқа дейiнгi) жауаптары ic жүзiнде бiр-бiрiнен тым алшақ болып келетiнiн көрсетті[26]. Барлық үш жастағы қыздар айналасындағыларға ұнауды қалайтынын, әcipece еркек жынысты достарына ұнайтыны (63пайыз), ата-анасына ұнағысы келетiнi небәрi 36,9 пайыз екендiгi анықталды. Жауаптарға талдау нәтижесi қабiлеттiлiк және интеллект секiлдi қасиеттер олар үшiн, ең алдымен, маңайындағылармен жақсы қарым-қатынас орнату, ақыр соңында оларға барынша көбiрек ұнау үшiн ерекшелену құралы екендiгiн көрсеттi. Балалар үшiн - оларды социумның қалай қабылдайтыны және олар онда маңызды орын иелене алуы өмiрлiк маңызы бар мәселе болды (92,3 пайыз).
Орта мектеп бiтiрушiлерiне медициналық жоғары оқу орнының eкi бiтiрушiсi Аня деген қыз бен Сергей деген жiгiттің тағдырын болжау ұсынылды[26]. Олардың екеуi де - оқу озаттары, eкeyi де өздерiнiң болашақ жұмыстарын сүйедi. Алайда, респонденттердің болжамдары бойынша, олардың тағдырлары әр түрлi болып қалыптасады.
Аня тағдырының негiзiнен ықтимал нұсқалары былайша көрiнедi (пайыздарда керсетiлген):
- ол кәдiмгi қарапайым дәрiгер болады (53%);
- тұрмысқа шығып, бала табады (82%);
- мамандығы бойынша мансап қуады (29%);
- кәсiбiн ақшасы көбiректеу кәсiпке ауыстырады (5,8%);
- шетелге кетедi, күйеуге шығып, мамандығы бойынша табысты жұмыс icтейдi және үлкен табыстарға жетедi (17,6%);
- тұрмысқа cәтті шығу арқылы материалдық жағынан алға басады (17,6%);
- кәсiптiк тaғдыpы дұрыс болады (23,5%);
- ол отбасы жағдайына байланысты жұмыс істeyiн қояды (29,4%).
Мектеп оқушыларының Сергейдің өмiрлiк жолы жайында болжаған нұсқалары (мұндайда қыздар мен ұлдардың жауаптары ic жүзiнде бiр-бiрiнен алшақ болған жоқ) басқаша болды. Ешкiм де ол кәдiмгi қарапайым дәрiгер болады деп жазбады, 60 пайызға дерлiгi ол өз мамандығы бойынша жақсы мансапқа жетедi деп болжады, 70 пайызы оның отбасын құратынына, бiрақ мансапқа жетiп алған соң құратынына сенiмдiлiк танытты; 30 пайыз дерлiгi оның дәулеттi адам болатынын атап көрсеттi және ешкiм де ол кәсiби табысқа жетпейдi немесе жұмыссыз қалады деп жазған жоқ. Сонымен, Сергей, мектеп оқушыларының пiкiрi бойынша, табысқа жетедi деп есептелiп қойды, ал Аняның тағдыры, мансабы, табысы мұнда барынша күрделi.
Осындай зерттеулердің осы немесе басқа да талдаулар 1969 жылдың өзiнде американ социологы Мартин Хорнер жасаған тұжырымды растайды. Ол қазiргi әйел табыстан үрейленетiндей тәрбиеленген, бұл олардың iшiндегi әлеуметтiк танымалдылықты қалайтын және жетуге тырысатын ең қабiлеттiлерiнің өзiне кeдepгi жасайтынын, олардың мансапқа ұмтылуына, тiптi осындай әрекет жасауына кедергi жасайтынын айтқан болатын[8].
Нелiктен әйелдерге қарағанда epкектepдiң apacындa ғұламалар көбiрек кездеседi деген сұрақтың жауабы осында жатса керек. Әйтсе де бiздiң дәстүрлi патриархиалды қоғамда бұған жауап беретiн белгiлi-бiр тұжырымдама бар. Мысалы, Еуропа Keңeciнiң жанындағы Дарынды балалар мен жастарға бiлiм беру жөнiндегi Еуропа комитетi - Еуроатлантаның вице-президентi Д.Ушаков еркектер интеллект шкаласы бойынша шашыраңқы деп тұжырымдайды: жай ғана ақылдылардың арасында әйелдер басым түседi, ал өте ақылдылардың және өте ақымақтардың арасында - еркектер басым түседi. Мұнда, әрине, ортаның әcepiн де жоққа шығаруға болмайды, - дейдi ол[27].
Сонымен бiрге, әйелдердiң интеллектi негiзiнен вербальдi (сөз арқылы) мықты дамиды, epкектiкi - кеңiстiктiк ойлауда жақсы дамиды. Сондықтан да осы көзқарастың жақтаушылары, суретшiлерге, сәулетшiлерге, математиктерге, қолбасшыларға қарағанда, яғни бұлар, негiзiнен, еркектердiң ici, белгiлi ақындардың, жазушылардың, саясатшылардың қыздар apacынан шығу ықтималдылығы жоғары деп тұжырым жасайды.
Зерттеушiнiң стратегиялық мiндетi жекелеген тұлғаның әлеуметтену деңгейiн егжей-тегжейлi анықтау емес, қазiргi күндегi ақыл-ойдың жағдайын, яғни гендерлiк сезiмдi, жастардың толғаныстары мен идеалдарын, ал солар арқылы жалпы қоғамдағы гендерлiк идеологияның жұмыc iстeyiн анықтау болып табылады[28].
Гендерлік саясат - қоғам мен отбасы, өндіріс пен ұрпақ өсіріп-тәрбиелеу сияқты қым-қиғаш қайшылықтардың ортасындағы әйел қауымы теңдігін әлеуметтік-құқықтық арнада тиімді шешу бағытында жүзеге асырылатын кешенді мемлекеттік бағдарламалардың жиынтығы. 80-жылдардан бастап өркениетті елдерде нәзік жандылардың қызметін бала тауып, тәрбиелеу ғана емес, олардың экономикалық-әлеуметтік өмір һәм қоғамдық қатынастардағы орны, әлеуметтік мәртебесі мен маңызын қайта қарау туралы мәселе көтеріледі. Әйел теңдігі мәселесіне баса назар аударған Біріккен Ұлттар Ұйымы 1975-1985 жылдар аралығын Әйел онжылдығы деп атап, әйел қауымының әлем дамуындағы аса маңызды рөлі ескерілді. Үкіметтің тікелей араласуымен әйелдердің гендерлік қажеттілік стратегиясы қолға алынды. Өкінішке қарай, оның феминистік сипаты мен елге іріткі салушы сыртқы күштердің ықпалынан қауіптенген кейбір дамушы елдердің үкіметі гендерлік саясаттан іргесін аулақ салып отыр.
Дамыған мемлекеттерде мэйнстриминг, яғни үкімет, қорлар мен ұйымдардың гендерлік саясатты жүзеге асыру үшін гендерлік талдаулар мен зерттеулер, халықтың әртүрлі топтары арасындағы гендерлік сананы көтеру үшін тренингтер, әйел мен ерлер туралы ғылыми білімді арттыру шаралары жүргізіледі. Гендерлік саясат аясына ер мен әйел арасында қалыптасқан қасаң таптауырындар (стереотиптер) мен ескі көзқарасты жаңғырту үшін үкіметтік емес ұйымдардың, кеңес беру орталықтарының қызметін мемлекеттік қолдау жұмыстары кіреді. Гендерлік саясат - әйел-еркек қатынасын биологиялық түр шеңберінен анағұрлым ауқымды түрде әлеуметтік-мәдени бірлікте алып қарастырады. Сонымен қатар әйелдік (femіnіty) және еркектік (masculіnіty) мінез-құлықтың табиғаты мен ерекшеліктерін егжей-тегжейлі зерттеудің нәтижесінде қоғамдағы үйлесімділікті тиімді сақтауға септігін тигізеді[32].
Жоғарыда атап өткен батыстық гендердің үлкен кемшілігі - әйел затын қасиетті шаңырақтан ажыратып қарастырады. Ал Анасыз отбасының, қала берді қоғам мен мемлекеттің келешегін елестету мүмкін емес. Сондықтан қазақ ұғымында әйел мен отбасы ажырамас бірлікте болып келді және солай болып қалуға тиіс. Тағы бір айта кетерлігі, қоғамның аса нәзік түйткілдерін шешеді деген гендердің саясилануы қауіпті құбылыс болмақ. Саясиланған гендердің кемшіліктері қандай? Меніңше, біріншіден, ерлерден оқшауланған (автономды), кейбір жағдайда қарама-қайшы бағытта бірлесу мен ұйымдасу әрекеттері; екіншіден, оларды шетелдік әсіресе феминистік ұйымдардың ықпалы мен қаржыландыру ықтималдығы, үшіншіден, дәстүрлі отбасылық міндеттер мен моральдық-этикалық қағидалардан алшақтауы - осы саясаттың кемшілігі болып табылады.
Қазақтың дәстүрлі қоғамында түз - ердікі, үй - әйелдікі деген ұғым ежелден берік орныққан. Тарихта ер азаматымен бірге атойлап жауға шапқан қазақ әйелі хақындағы талай аңыз-әфсананы құлаққа құйып өскен ұрпақпыз. Сақ дәуірінен бергі Тұмар, Домалақ ана, Абақ, Жанбике, Мұрын, Қызай аналарды саяси көсемнен гөрі рухани дәрежесі биік абзал жандар деген әлдеқайда қисынды. Өйткені ер азаматына деген адалдықтан айнымай, ұлт мүддесі жолында бар күш-жігерін сарп еткен аналарымыздан бәйтеректей өсіп-өнген ұрпағының Абақпыз, Жанбикеміз, Мұрынбыз, Қызаймыз деп тұтас тайпа - руын атап кетуі тегін емес. Қазан төңкерісіне дейін қазақ қоғамында гендерлік теңсіздік мәселесі болмапты, ал жесір дауы, қалыңмал мәселесі ата жолымен өз орайын тауып жатты. Сол заманда аталарымызға үшінші, төртінші тоқал боп тиген әжелеріміз бізге теңдік жоқ, гендер керек демепті. Әжелерімізді ауыл-ауыл қып отырғызып, үрім-бұтағын өргізген жарықтық аталарымыздың гендерлік саясатты шаңырағынан шашау шығармай шебер үйлестіргеніне таң қалмасқа шара жоқ. Кеңес өкіметі кезінде әйел теңдігі орнады. Әйел қауымы қоғамдық-саяси жұмыстарға белсене араласты. Қазақ әйелдері арасынан талай Раушан коммунистер шықты. Алайда Кеңес өкіметі табиғатынан нәзік әйел затын ерлермен бірдей науқандық қара жұмыстарға жегіп қойды. Тракторшы, механизатор әйелдерді мақтан еттік. Кеңес дәуірінде ерлермен қатар еңбек еткен әйелдер меншігіне жекешелендіруден кейін мүліктің 3 пайызы ғана тиесілі болды[9].
Егер адамзат феминдi қоғамды құру жолымен жүретiн болса, онда ХХІ ғасырда әлеуметтiк мемлекет идеясын iскe асыра алады.
Әлеуметтiк мемлекет - қамқор мемлекет, ол бар күшi мен мүмкiндiктepiн өз баласын қорғауға жұмсайтын анаға ұқсас болады. Әлеуметтiк мемлекет адам туралы қамқорлық принципiне негiзделетiн гуманды қоғамды қалыптастырады. Онда адам, адам туралы қам жейдi, қоғам өмip құндылықтарын бағдар тұтқан, мемлекет әлеуметтiк қайшылықтарды жуып-шаяды және әлеуметтiк интеграцияға қол жеткiзедi.
1.2 Әлеуметтанудағы гендерлік зерттеу әдіснамасы
Социологиядағы гендірлік зерттеу әдістемесінде гендер дәрежесінің мазмұнындағы өзгеру көрсетілген және гендерлік дискурсте әдістемелік ландшафтың өзгешеліктері көрсетілген.
ХХ ғасырдың 80-ші жылдары әр-түрлі өлшемдердің түсінігі және шарттылығы еркекәйелді морфологиялық белісіне карай бөлу мәдени-әлеуметтік жынысқа, гендерге кіретін болып ұғынылды. Гендерді әлеуметтік конструктивисттік жағынан ғылым ретінде түсіну жыныстық айырмашылығы басымды болды. 1990 жылдардағы өткізілген зерттеулер көрсетті: оның құрамында бірнеше шарттар қатынасады (қоғамның түрі, әлеуметтік ережелер мен болжаулар), сондықтан, гендер - кажетті сипаттамалардың бірі (кластық, нәсілдік, этникалың, жас өзгешеліктері мен, жыныстық бағдар) әлеуметтік зерттеулерде.
С. Шакирова гендерлік әдістемені үш жағынан талқылайды: метатеориялық деңгейі, орта денгейлі теория және қолданбалы теория. Ең кең таралған теориялау түрі марксизм, психоанализ, постструктурализм сияқты. Орта денгейде гендердің концепциясы әлеуметтік конструктивисттік пен жыныстық айрмашылық теориясымен толықтырылады. Сандық және сапалық зерттеулер қолданбалы әдістемелер үшінші деңгейді көрсетеді, олар үшін гендер, бәрінен бұрын, берілген мәліметтердің түсіндіру тәсілі. [10] Структурализмде гендер жыныстық роль ретінде қарастырылады, олар әлеуметтік процессінде әйелдік және еркектік мінез-құлық үлгілерді сіңіреді.
Гендер әлеуметтік-мәдени конструкт социологияның ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ӘЛ-ФАРАБИ АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
Қорғауға жіберілді
Әлеуметтану және әлеуметтік
жұмыс кафедрасының меңгерушісі _________________ Г.С. Абдирайымова
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫСЫ
Тақырып: Қазақстан Республикасындағы гендерлік саясаттың ерекшеліктері
050501 - Әлеуметтану мамандығы бойынша
Орындаған Б.Ж. Асабаева
Ғылыми жетекші Г.С. Абдирайымова
Норма бақылаушы Ә.Т.Омарова
Алматы 2011
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ҒЫЛЫМ ЖӘНЕ БІЛІМ МИНИСТРЛІГІ
ӘЛ-ФАРАБИ АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
Асабаева Бану
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫСЫ
Тақырып: Қазақстан Республикасындағы гендерлік саясаттың ерекшеліктері
050501 - Әлеуметтану мамандығы бойынша
Алматы 2011
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..4- 1 ГЕНДЕРЛІК САЯСАТ МӘСЕЛЕСІН ЗЕРІТТЕУДІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ-ӘДІСТЕМЕЛІК НЕГІЗІ
1.1 Гендер ұғымының мәні және гендерлік саясат мәселесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .6
1.2 Әлеуметтанудағы гендерлік зерттеу әдіснамасы ... ... ... ... .17
1.3 Гендерлік саясат пен ұлттық салт-дәстүрдің байланысы ... ... ... ... ... .24
1.4 Әйелдер құқығы туралы халықаралық құжаттар мен Қазақстан заңнамалары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .31
2 ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ ГЕНДЕРЛІК САЯСАТ ПЕН СТЕРЕОТИП МӘСЕЛЕЛЕРІН ӘЛЕУМЕТТІК ЗЕРТТЕУ
2.1 Қазақстан Республикасындағы гендерлік саясаттың әлеуметтанудағы рөлі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..37
2.2 Гендерлік саясаттың қалыптасуындағы әйелдерге қатысты зорлық-зомбылық мәселесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 42
2.3 Қоғам көзімен ерлер мен әйелдедің гендерлік стереотитері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .53
2.4 Қазақстандағы гендерлік мәселелерді шешудегі әлеуметтік зерттеулер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..58
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..63-65
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... .66-67
Кіріспе
Жұмыстың жалпы сипаттамасы. Бітіру жұмысында Қазақстан Республикасындағы гендерлік саясаттың ерекшеліктері, әйел мәселесіне қатысты исламның ықпалы мен кейбір мұсылман философтарының көзқарастары, гендер социологиясы, сонымен қатар гендер, гендерлік саясат, гендерлік теңдік, гендерлік рөл ұғымдарының анықтамалары кеңінен зерттелген.
Гендер дегеніміз- әлеуметтік қатынас (биологиялық жыныс емес) немесе әрбір жеке тұлғаның арнайы әлеуметтік қатынастар терминіндегі көзқарас.
Гендерлік саясат- қоғамық өмірдің барлық салаларында ерлер мен әйелдердің теңдігіне қол жеткізуге бағытталған мемлекеттік және қоғамдық қызмет.
Гендерлік рөл- қызметтің, статустың, құқықтың дифференциясы және олардың жыныстық айырмашылықтарына байланысты индивидттердің міндеттері.
Сонымен қатар қоғамдық-саяси өмірдегі, отбасындағы гендерлік теңдікке қол жеткізудің жолдары, гендерлік білім беру, құқықтық оқу-ағарту, қазіргі кезеңдегі Қазақстан әйелдерінің құқықтық жағдайы мәселелері кең ауқымда сараланып, аталып көрсетілген.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Бүгінгі таңда әйелдердің құқығы мен адам өркендеуі жаңа мыңжылдықтың ең маңызды әлеуметтік мәселесі болып табылады. Осы уақытқа дейін бірде бір қоғам өзінің барлық мүшелерінің құқықтық құқығын толық тең жүзеге асыра алмаған. Қазақстанда гендерлік саясатты жүргізу жұмысын Қазақстан Республикасы Президентінің жанындағы Әйелдер істері және отбасылық-демографиялық саясат жөніндегі ұлттық комиссия үйлестіреді. Оның негізгі міндеті Қазақстанның 2030 жылға дейінгі даму стратегиясы, Қазақстан Республикасында 2006-2016 жылдарға арналған гендерлік теңдік стратегиясы және Қазақстан қатысушысы болып табылатын отбасы мен гендерлік теңдік мәселелері жөніндегі төмендегі халықаралық келісім-шарттар аясында отбасына, әйелдер мен ерлердің теңдігіне қатысты кешенді мемлекеттік саясатты жүзеге асыру болып табылады, атап айтқанда:
- Әйелдердің жағдайын жақсарту жөніндегі Пекин тұғырнамасы (1995 ж.);
- БҰҰ Әйелдерге қатысты кемсітудің барлық нысандарын жою туралы конвенциясы (1998 ж.);
- Әйелдердің саяси құқықтары туралы конвенция (2000 ж.);
- Тұрмыс құрған әйелдердің азаматтығы туралы конвенциия (2000 ж.);
- ДЕҰ-ның 1951 жылғы № 100 ерлер мен әйелдердің тең құндылықты еңбекке тең сыйақы алуы туралы конвенциясы (2000 ж.);
- Әйелдерге қатысты кемсітудің барлық нысандарын жою туралы конвенциясының Факультативтік хаттамасы (2001 ж.);
- БҰҰ мыңжылдықтар мақсаттары - Ерлер мен әйелдердің теңдігіне қол жеткізу, әйелдердің құқықтары мен мүмкіндіктерін кеңейту атты үшінші мақсаты.
Ұлттық комиссия өз құзыры шегінде заңдар мен нормативтік құқықтық актілердің, стратегиялардың, тұжырымдамалардың және мемлекеттік бағдарламалардың жобаларын әзірлеуге бастама көтереді және қатысады, мемлекеттік органдар басшыларын тыңдайды, олардан отбасы және гендерлік теңдік мәселелері жөніндегі заңдарды бұзушылық фактілері бойынша тексеру және қызметтік тергеу жүргізуді талап етуде
ХХ ғасырдың соңғы ширегінде техника мен технологияның қарқынды дамуы қоғамның жаңаруына, экономикалық өсуіне арқау болып, әлемнің әл-ауқатын көтерді, әлеуметтік, дінаралық, ұлтаралық, мәдени қайшылықтардың алдын алды, оны түгел жоймағанымен, азайтты, өзара жарастық пен келісім орнады. Сондықтын, біз тәуелсіздігімізге ие бола отырып, демократиялық, экономикасы қарқынды түрде дамып келе жатқан, құқықтық мемлекетте өмір сүретіндіктен әлем назарын аударып отырған мәселелерден айналып өте алмасымыз анық. Көптеген елдерде ерлер мен әйелдердің тең құқықтарын қамтамасыз ету, былайша айтқанда гендерлік саясат мәселесі өзектілердің қатарында болмақ. Өйткені, гендерлік теңдік демократиялық үрдістердің негізгі көріністерінің біріне айналды. Сондықтан да мәселені гендерлік саясатты елімізде қалай жүргізу қажет, біздің салт-санамызды, ұлттық болмысымызды ескере отырып, жаңа заман талаптарына сай қалай жүзеге асыруымыз қажет деген тұрғыдан көтерген дұрыс.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Бітіру жұмысында зерттеліп отырған мәселенің әлі күнге дейін көптеген толық зерттелмеген тұстары мен аспектілері, кейбір мәселелер бойынша өзінің нақты шешімін таппаған және осыған байланысты талас тудырып отырған жақтары көп.
Қазіргі заманғы гендер мәселесіне қатысты ресейлік және қазақстандық ғалымдардың сүбелі еңбектерін зерттеу обьектілері (әйелдер, ерлер, гендерлік қарым-қатынастың ерекшеліктері) мен зерттеудің пәндік аясы бойынша (кәсіпкерлік, жанұя, саясат, кедейшілік, стратификация және т.б.) классификациялауға болады.
Ресейлік ғалымдар арасынан гендер мәселесін зерттеген: И.Калабихина, Е.Мезенцева, С.Рощин, И.Тартаковская, З.Хоткина, С.И.Голод, Т.Гурко, Г.Турецкая, Е.Ю.Груздева, М.Римашевская, Н.Исакова, О.Самарцева, Т.Фомина, А.Е.Чирикова.
Қазақстандық ғалымдар арасынан М.С.Ашимбаев, Р.Нуреев, И.Н.Тасмагамбетов, А.Ж.Шоманов, А.Д.Ажибаева, С.Жусупов, Ш.И.Нурманбекова, Н.У.Шеденова, Ж.Жаназарова, Б.Н.Кылышбаева, М.А.Мекебаева, Н.Нуртазова, Ж.А.Нурбекова, Н.И.Ляпбаева, М.С.Аженов, Абдирайымова.Г.С, Б.А.Алдашов, М.А.Абишева, И.А.Айтымбет, К.У.Биекенов, Л.Я.Гуревич, К.Г.Габдуллина, Ш.Е.Джаманбалаева, М.Ф.Пузиков, Е.Р.Раисов, М.С.Садырова, С.К.Утешев, М.Ш.Ергазина, М.Нугманова, Р.Б.Сарсембаева, Н.А. Усачева, Г.А.Хасанова, С.М.Шакирова сынды ғалымдардың түрлі еңбектерін атап өткен жөн.
Зерттеу нысаны: Гендер ұғымы, оның негізгі белгілері мен оның негізгі сараланатын түрлеріне талдау жасау мәселесі болып табылады.
Зерттеу пәні: Қазақстан әйелдерінің, жалпы әйелдер қауымының жанұя және саясат мәселелеріне байланысты қатынастарын зерттеу.
Зерттеудің мақсаты Бұл бітіру жұмысында Қазақстан Республикасындағы гендерлік саясаттың ерекшеліктері, осал және басым тұстары зерттеледі. Зерттеудегі негізгі мақсат Қазақстан Республикасындағы гендерлік саясаттың қалыптасуын талдау болып табылады.
Зерттеудің міндеттері: Қойылған мақсатқа байланысты келесі міндеттер анықталады:
-Гендер ұғымын түсінудің теориялық-методологиялық негіздерін талдау; оның негізгі принциптері мен құрылымдық элементтерін анықтау;
-Қазақстан Республикасындағы гендерлік саясаттың қалыптасуының негізгі бағыттарын анықтау;
-Қазақстан Республикасындағы гендерлік саясаттың қалыптасу ерекшеліктерін көрсету
Жұмыстың құрылымы: Тақырыптың құрылымы екі бөлімнен тұрады, бірінші бөлім төрт тақырыпшадан тұрады, екінші бөлім төрт тақырыпшадан тұрады және дипломдық жұмыста кесте, диаграмма,зерттеуден құралған.
1 ТЕҢДІК ЖӘНЕ ТЕҢСІЗДІК МӘСЕЛЕСІН ӘЛЕУМЕТТІК ТАЛДАУ
1. 1 Гендер ұғымының мәні және гендерлік теңсіздік мәселесі
Ағылшын тілінен аударғанда гендер тек деген мағынаны ( ағыл.gender - тек, грамматикалық ұғым: мысалы орыс тіліндегі женский род, мужской род, средний род) білдіреді. Американдық сөздікте оның тағы бір мағынасын табуға болады, мұнда гендер термині қай топқа, тапқа санатқа жататындығын көрсететін қатынас көрінісі. Басқаша айтқанда, гендер бір нысан мен бұрыннан белгілі басқа заттың қатынасын білдіреді.
Яғни, гендер тап ішіндегі бір нысанға не индивидке сол тап ішіндегі ұстанымды, сондай-ақ қалыптасқан таптардың басқаларға қатысты ұстанымын белгілейді және бекітеді. Гендер дегеніміз- әлеуметтік қатынас (биологиялық жыныс емес); немесе әрбір жеке тұлғаның арнайы әлеуметтік қатынастар терминіндегі көзқарасы.
Егер кең мағынада гендер туралы айтар болсақ, бұл терминге күрделі жүйе енеді, бұл мағынада аталған термин әйелдер мен ерлер мінез-құлқының әр түрлі смпаттамасының, өмір сүру стилі мен ойлауын, нормалары мен өмірлік мақсаттарын және т.б. бейнесінің тұтас жүйесін ашып көрсететін жыныстың әлеуметтік мәдени құрылымын білдіреді. Соған сәйкес, гендер әлеуметтендіру өнімі, сонымен бірге биологиялық жыныс дегеніміз - даму нәтижесі. Жыныстың әлеуметтік мәдени құрылымы ретінде бұл термин әйелдер (феминистік) зерттеулерінде қолданыла бастады. Гендер тұжырымдамасының негізгі идеясы айырмашылықтарды жойып, теңдікті қалыптастыруға бағытталмайды, ол өз жынысының төбесі мен қабырғасы шеңберінде жеке тұлғаның дамуын шектейтін кедергілерді жоюға бағытталған.
Социологияда гендер мәселесі әр түрлі тұрғыда қарастырылады, жыныстың биологиялық және әлеуметтік санат ретіндегі зерттеу мәніне әсері мәселесіне айрықша назар аударылады. Егер қандай да бір ерекшелікті айқындау мүмкін болса, онда оны гендерлік топтар арасындағы айырмашылықтардың нәтижесі деп санайды. Егер ерекшеліктер табылмаса, ерлер мен әйелдер арасында түбірлі айырмашылықтар болатындығы туралы жалпы көзқарасты өзгертпегенімен, жыныс гендердің аталған айнымалыға әсер етпейтіндігі туралы тұжырым жасауға болады.
Атап айтқанда, жыныстың стратегиялық жүйесін біздің кім әйел ме немесе еркек пе, қыз ба немесе ұл ма болуымызды - гендер нұсқап көрсетеді. Адамдар әйел немесе еркек жынысында туғаннан кейін, әйелдер енжар, ал еркектер белсенді рольдерге бөлінген күрделі жүйеге тап болады. Сонымен сатылық қатынас негізінде белсендінің (еркек) мәні әрқашан енжар (әйел) жоғары тұрады (С.Де Бовуар). Социумде еркектің әлемі - бар әлем, әйелдің әлемі - үй деген мағынадағы, патриархаттық парадигма қалыптасқан (грек. Paradeigma - мысал, үлгі, модель). әйел мен еркектің әлеуметтік қажеттілік рольдері өздеріне сәйкес белгіленіп қойған (гендерлік рольдері).
Гендерлік роль - қызметтің, статустың, құқықтың дифференциациясы және олардық жыныстық айырмашылықтарына байланысты индивидтердің міндеттері. Гендерлік рольдер - әлеуметтік ролдердің түрлері, олар қалыпты, нақты әлеуметтік экспектацияларда және іс-әрекеттерінде көрінеді. Гендерлік рольдер нақты қалыпты жүйемен байланысты [1].
Зерттеушілер, гендер - қатысушысы әйелдер мен еркектер болып табылатын, тұрақты даму үстінде болатын қарым-қатынас жүйесі деп тұжырым жасайды. Сонымен олардың іс-әрекеттері қоғамдағы мәдени, психология, педагогика, этнодіни қағидаларының әсерімен қалыптасады.
Америка және Еуропа елдерінде екінші дүниежүзілік соғыстан кейін 1946-1957 жылдар аралығында бэби-бум, яғни демографиялық дүмпу іске асты. Бұл кезең Америка тарихында отбасылық өмірдің алтын ғасыры саналды. Өйткені елдегі әйелдердің 95 пайызы оң жақта отырып қалмай, некеге тұрғандықтан, көп балалы отбасылар қоғамның ұйытқысы болды. Алайда сол кезден бастап Батыс қоғамында жүктіліктен бас тарту мақсатында жасырын жасанды түсік жасату өрши түсті. Президент Никсонның кезінде әйелдердің жасанды түсік жасату құқы Конституциямен бекітіледі. Содан кейін-ақ Америкада Нью-Йорк, Калифорния штатының губернаторлары Джон Рокфеллер және Рональд Рейган қол қойған жасанды түсік туралы либералды заңдар өмірге жолдама алып, артынша жүктілікті болдырмайтын дәрі-дәрмектер шығару өндіріске жаппай енгізіледі. Мұның нәтижесі не болды? Америкада 1966 жылы 6 мың, 1973 жылы 600 мың, содан кейінгі жылдары 40 миллион жасанды түсік жасалған. Әрбір жүктіліктің 30 пайызы хирургиялық үстелдерде жасанды түсік жасату арқылы шектеліп отырған. Қазір АҚШ-та 1,2-1,4 миллион жасанды түсік жасалады екен. Батыстың түбіне жеткен жасанды түсік атаулыға сол кезде-ақ католик шіркеуінің папасы Павел VІ жанұшыра қарсы шыққан. Сөйтіп, Батыстың экономикасы қаншалықты қарқынды дамыса, рухани індет тез арада қоғамды оңалмастай жайлап алды[2].
Осының салдарынан Батыс қоғамында табиғи отбасы құндылықтары күйреп, әйелдер ана болудан бас тартып, бала табуды азап санайтын халге жетті. Постиндустриалды қоғамға өткен Батыс әйелінің алдында екі қатал таңдау тұрды: не - мансап, не - аналық борышын өтеу. Табиғатынан еркін Батыс әйелдері бірінші жолды таңдады. Сондықтан қанша үлде мен бүлдеге орасаң да бала таппайтын безбүйрек Батыс әйелдері күллі Еуропаның болашағын күңгірттендіріп жіберді. Содан бері Батыс - демографиялық тұрғыда құлдырауда. Осынау қоғамдық дертті емдеу үшін бала күтуші кәсібі кең тарады, әр балаға толып жатқан үкіметтік жәрдемақылар тағайындалды. Әр түрлі әлеуметтік бағдарламалар қолға алынды. Алайда отбасы мен қоғамдық жұмысты қатар алып жүретін әйелдер әрі кеткенде бір-екі баламен ғана шектелуге мәжбүр[21].
Феминистердің гендерлік ұстанымы қауіпті ме? Сонымен, гендерді ту еткен феминистер деген кімдер? Феминистер қайдан шықты?
Феминизм Францияда ХVІІІ ғасырдың аяғында Ұлы революция дәуірінде пайда болды. Ал Ұлыбританияда ХІХ ғасырдың орта шенінде тұрмыс құрмаған әйелдер дауыс беру құқын алу үшін суфражистер деп аталатын әйелдер қозғалысын құрды. Батыста феминизм мен гендер, әйел мәселесі түсініктері бір мағынада, белгілі дәрежеде саяси мазмұнда қолданылады. Феминистік қозғалыстардың бастамасымен 60-жылдары афроамерикалықтардың құқын қорғау мақсатында азаматтық құқық туралы акт, ер мен әйел теңдігі туралы, соның жыныстық ерекшелікке байланысты кемсітуге тыйым салу туралы көптеген ережелер қабылданады. Кейін бұл ереже Еңбектің тепе-тең мүмкіндігі жөніндегі Комиссия деп өзгертіліп, отбасылық рентаға қарсы қолданылады. Мысалы, ерлерді жұмысқа жалдау туралы хабарландырулар жыныстық кемсітушілік, заңсыздық деп танылып, тыйым салынды. Әйелдер ұйымдары барлық салада жыныстық теңдікті талап етті. Жеке адам құқы отбасы құндылығынан маңызды саналды. Феминистік қозғалыстардың белсенділігі мен кешенді шаралары нәтижесінде әйелдердің жалақысы күрт көтерілді. Ерлердің кәсібі деп есептеліп келген медицина, заңгерлік, журналистика, академиялық ғылымдар, басқару, бизнес салаларын әйелдер еркін меңгере бастады. Бірақ әйел еркіндігіне мүмкіндік берген сайын дәстүрлі отбасының іргесі сөгіле бастады[22].
Аборт жасатуды ұдайы қолдау қазіргі заманғы әйелдердің дүниетанымының ажырамас бөлігі. Көптеген феминистер үшін әйелді азат ету идеясын дәстүрден, яғни үй шаруасындағы әйел рөлінен, ана болудан бас тарту деп түсіндіреді. Айта кету керек, ХІХ ғасырдағы ең алғашқы Элизабет Гэди Стэнтон, Сьюзен Б.Энтони бастаған феминистер қозғалысы аборт атаулыны қылмыс деп жариялап, оған үзілді-кесілді қарсы болған. Ал 1973 жылы Нэнси Лэманн мен Хелен Саллингер жетекшілік ететін феминистер қозғалысы жария еткен Феминизм Декларациясы деп аталатын манифесте Неке - ерлердің қамы үшін және ерлер тарапынан ойластырылған, әйелдерді заңмен байлап-матап қою арқылы билеуге арналған әдіс. Бізге оны жою қажет. Некенің жойылуы - әйелді азат етудің басты шарты. Сондықтан біз әйелдердің ерлерден ажырап бөлек, еркін өмір сүруін және жеке қатынастарының болмауын көздейміз...[3], - деп мәлімдеп, әйел мәселесін саясиландырып, отбасы құндылығын жоққа шығарады. Қазіргі Батыс әйелінің мұндай түсінік-пайымы, дұрысырақ айтқанда, рухани дерті қазақ әйелін тайдай тулатып, отбасының шырқын бұзып, бүкіл қоғамның астаң-кестеңін шығармасына кім кепіл? Үй шаруасы - әйелге заңсыз түрде таңылған кәсіп, одан қорғау міндетіміз дейтін феминистердің бәтуасы көптеген қазақ әйелдерінің де сүйікті уәжіне айналып барады. Неке - құлдықтың бір түрі, сондықтан неке дәстүрін жоймай, әйел еркіндігі үстемдік құра алмайды деп санайды феминистер. Соның салдарынан жалғызбасты америкалықтар бүкіл ел халқының 26 пайызына жеткен. Зерттеуші ғалымдар ер азаматы мен некеге қарсы әйелдер ұйымдары демографиялық өсімді тежеп, олардың ықпалымен жүргізілетін гендерлік саясат қоғамды екіге жіктеп, халықтың болашағына орасан зор қауіп төндіретінін айтады. Ал әйелдердің шектен тыс еркіндігін уағыздайтын феминистік қозғалыс еркек біткенді ата жау санап, өшін алмақ болды. Олар әлеуметтік теңдік қана емес, саяси билік сұрады. Әйел еркіндігі идеясы дәстүрлі отбасылық құндылықтардан жоғары қойылды.
Солтүстік Америка мен Еуропа қоғамында академиялық айтыстардың барысында дамыған феминизм философиясы мен идеологиясын негіздеген олар енді мемлекеттің барлық салаларында гендерлік саясат жүргізуді талап етті. Батыс әйелдері отбасы, ошақ қасынан алыстап, азаматтық белсенділік көрсетіп, үлкен саясатқа келді. Феминистер осы кезге дейінгі адамзат тарихын ерлер дәуірі, ал әйел қауымының құлдық кезеңі деп санап, келешек дамуға жаңаша қарау мәселесін төтесінен қойды. Америкалық әйелдер қауымы ағылшын тілінде тарихтың ер мағынасына сәйкес келетін hіstory деген ұстанымды енді herstory яғни, өткенді әйел көзімен қайта түзетіп, қарау қажеттігін ұсынды. Әйел қауымының азаматтық құқықтары мен әлеуметтік теңдігін қайта қарау мәселесі өз кезегінде демократиялық қағидалармен сай келіп жатты. Сондықтан өркениетті елдер үшін гендерлік стратегияны іске асыру - демократияның маңызды атрибуты саналады. Ал радикалды феминистер мұнымен қоймай, кез келген шараға әйелдік мазмұн бере отырып, патриархаттық мәдениетке бітіспес майдан жариялайды[4].
Саясатқа белсенді араласатын әйелдердің қатал саясат ойындарында топтар арасын бітістіруші және жұмсақтық пен нәзіктік беретін тұлға ретіндегі өзіндік орны ерекше. Швеция, Норвегия, Финляндия, Дания, Нидерланды мемлекеттерінде әйелдердің үлкен саясаттағы үлес салмағы басым. 1997 жылдың өзінде әйел - министрлер Швецияда - 38, Финляндияда - 36, Дания мен Норвегияда 26 пайызға жеткен. Ал Скандинавия елдерінде депутат әйелдердің үлесі - 38,9 пайызды құраған. Алайда әйел қауымының қордаланған әлеуметтік мәселелері жетерлік. Еуропада әйелдердің жалақысы ерлерге қарағанда, 15 пайызға төмен. Бұл теңсіздік Кипр, Эстония және Словакияда анық байқалып отыр. Жалақы теңсіздігінің басты себебі әйелдер ерлермен салыстырғанда жартылай еңбек режимімен жұмыс істейді. Сондықтан Еуроодақтың бұл теңсіздікті заң жүзінде шешуде қолға алған ең алғашқы шараларының бірі - бала үшін әкесін де міндетті еңбек демалысына жіберу мәселесі. Бұл бағытта Германияда алғашқы шаралар іске асырылыпты. Германияның Отбасы істері жөніндегі министрі Урсула фон дер Ляйен жаңадан ата-аналық төлемақы енгізді. Егер жаңа туған сәбидің әкесі бала үшін еңбек демалысын қабыл алса, бұл төлемақы 12 ай емес, 14 айға дейін беріліп тұрмақ. Еуропа Одағын еңбек және жұмыспен қамту жөніндегі комиссия төрағасы Владимир Спидлдің пікірінше, әйел еңбегін дұрыс бағаламаушылықтың түп-төркіні әйел мамандығына байланысты екен. Неге супермаркетте жұмыс істейтін кассир әйел қоймада істейтін ер адамнан аз жалақы алады? деген мәселе қояды. Соңғы 25 жылдан бері әйел мен ер адам арасындағы жалақы алшақтығы жыл сайын 2 пайызға қысқарып келеді. Бірақ осы қарқынмен жүре берсек, ер мен әйелдің жалақысын теңестіру үшін әлі 187 жыл уақыт керек болар еді, - дейді Еурокомиссия басшысы Владимир Спидл. Дегенмен әйелдердің кедейлігі, әлеуметтік теңсіздігі ерлерге тәуелділігінен емес, әйелдерге тән еңбек ресурсының дамымай кенже қалуынан деп түсінген жөн[23].
Гендер ұғымын 1955 жылы сексолог Джон Мани деген ғалым енгізген. Гендер - адамдардың жыныстық ерекшелігіне қарамастан әлеуметтік қамсыздандыру жиынтығын құрайтын кластер. Гендер сонымен қатар, бинарлық, яғни әйел мен ер адам арасындағы қатынасты реттейтін әлеуметтік бағдарлама ғана емес, біртектілік, бала, зейнеткер, мүгедек адамдардың әлеуметтік мұқтаждығын шешумен шұғылданатын кешенді бағдарлама. Динамикалық гендерлік саясат кең мағынасында әртүрлі әлеуметтік топтарды үйлестіруші және теңестіруші рөл атқарады. Әрине, бұл балалар мен ересектерді, зейнеткерлер мен жұмыскерлерді теңестіру ұғымын білдірмейді. Бұл арада әлеуметтік аз қорғалған топтарға құқықтық жеңілдіктер беру, әділеттілік қағидасын сақтау мәселесі қарастырылады[24].
Aғылшын тiлiнен аударғанда гендер тек деген мағынаны (ағыл. gеndеr - тек, грамматикалық ұғым: мысалы орыс тiлiндегi женский род, мужской род, средний род) дегенді бiлдiредi. Американдық сөздiкте оның тағы бiр мағынасын табуға болады, мұнда гендер терминi қай топқа, тапқа, caнатқa жататындығын көрсететін қатынас көрінісі[5]. Басқаша айтқанда, гендер бiр нысан (не затпен) мен бұрыннан белгiлi (тап, топ) басқа заттың қатынасын бiлдiредi.
Яғни гендер тап iшiндегi бiр нысанға не индивидке сол тап iшiндегi ұстанымды, сондай-ақ қалыптасқан таптардың басқаларға қатысты ұстанымын белгiлейдi және бекiтедi. Гендер дегенiмiз - әлеуметтiк қатынас (биологиялық жыныс емес); немесе әрбiр жеке тұлғаның арнайы әлеуметтiк катынастар терминiндегi көзқарасы.
Егер кең мағынада гендер туралы айтар болсақ, бұл терминге күрделi жүйе енедi, бұл мағынада аталған термин әйелдер мен ерлер мiнез-құлқының әр түрлi сипаттамасының, өмip сүру стилi мен ойлауын, нормалары мен өмiрлiк мақсаттарын және т.б. бейнесiнiң тұтас жүйесiн ашып көрсететін жыныстың әлеуметтiк мәдени құрылымын бiлдiредi. Соған сәйкес, гендер - әлеуметтендiру өнімі, сонымен бiрге биологиялық жыныс (sex) дегенiмiз - даму нәтижесi. Жыныстың әлеуметтiк мәдени құрылымы ретiнде бұл термин әйелдер (феминистiк) зерттеулерiнде қолданыла бастады. Гендер тұжырымдамасының негiзгi идеясы - айырмашылықтарды жойып, теңдiктi қалыптастыруға бағытталмайды, ол өз жынысының төбесi мен қабырғасы шеңберiнде жеке тұлғаның дамуын шектейтiн кедергiлердi жоюға бағытталған[25].
Қысқаша Оксфорд сөздігі жыныс және саясат пен феминизм ұғымдарына мынадай анықтама береді: феминистердің саясат пен саяси теория саласына үлесі әйелдер мәселесі, олардың тілектері, мейірбандығы қоғамның саяси аренасынан орын таба алған жоқ деген мәселеге назар аударудан басталды. Мари Воллстонкрафттың әйелдердің қоғамдық саладағы құқықтарына алаңдаушылығынан (Францияда бұл мәселені Кондорсе мен оның әйелі Софи де Груши қозғады) бастап, екінші толқын феминизмінің жеке бас мәселесі - саяси мәселе деген ұранына дейін феминистер институциялық саясат пен саяси дүниені қайта құруға көбірек араласу үшін күресті. Либералдық феминизм қамқорлығының арасында білім алу мүмкіндігін жақсарту, тең мүмкіндіктер жөнінде заңдар қабылдау, кемсітуге қарсы саясат, демек, саяси патриархатқа қыр көрсету жолымен әйелдердің қоғамдық мекемелерден орын алуы жақсарып келе жатқан кезде, басқа феминистер, әсіресе марксистер мен радикалдар топтары қоғамдық мәселеге саяси мәселені байланыстыруға күмәнмен қарайды. Олар саяси аренадан әйелдердің ылғи да ығыстырылуының қоғамдық және жеке бас әлемін патриархаттың дұрыс білмейтіндігі деп санайды. Феминистер бұл тұрғыда саясаттан арнайы орын бөліп берілетіндігіне күмән келтіріп, әйелдің өз бетінше араласуының маңыздылығын атап көрсетеді.
Қара нәсілді феминистер саяси айтыстарға батыс елдер қоғамдарында нәсілге көп орын берілгендігінің маңызына, олардың өздеріне әйел ретінде де, қара нәсілді ретінде де саясатқа араласуға рұқсат етілмейтіндігіне ден қойып, үлес қосты. Үшінші дүние әйелдері өздерінің феминистік бағдарламаларының бір бөлігі ретінде империализм мен отаршылдыққа қарсы күреседі, сондай-ақ тап, этностық табындық және тіршілік өрісі мәселесін де қағыс қалдырмайды. Тарихи тұрғыда феминистік топтар басқа топтармен одақ құру мәселесі жөнінде күрес жүргізіп келеді. Бір әйелдің қалайтыны - әйелдер топтарының тек қана ұрғашылардан тұруы керектігін жақтайды, енді біреулері - екі жынысқа да қатысы бар мәселелерде еркектермен одақ құрғысы келеді[6].
Феминизм - әйелдер әлеміне әйелдер көзімен қарау. Оның басты назары патриархат тұжырымдамасына шоғырланған, оны өзінің қоғамдық, саяси және экономикалық институттарында әйелдерді қанайтын еркектер билігінің жүйесі деп сипаттауға болады. Сондықтан, феминизм - бір жағынан патриархатқа сын, екінші жағынан әйелдер эмансипациясын жақтайтын идеология. Біз апа-сіңлілерміз деген ұранмен басталған феминизм бүгінде идеология, оны жақтаушылар әрқилы теориялық позициялар тоғысында ұшырасады - марксист-феминистер, анархист-феминистер, радикал-феминистер, либерал-феминистер. Феминизм нәр алу үшін дәстүрлі идеологияларға жүгініп қана қоймай, текстологиялық талдау мен дискурсты талдау, психоталдау, тарихтану салалары мен әдебиетті дамытуға өзінің айтарлықтай үлесін қосты. Әйелдер қозғалысындағы сананы ояту дәстүрінен өсіп шыққан феминистік әдістеме де әдістемелік талдау саласынан маңызды орын алды. Нәсіл, жыныстық қатынас бағдары, тап және белгілі бір халық өкілі секілді мәселелер барлық әйелдер өзін сондаймыз деп танитын әйел деген бірлік жөніндегі идеяның күлін көкке ұшырды. Қара нәсілді әйелдер мен үшінші дүние әйелдерінің, сондай-ақ лесбастық топтардың тарапынан бірінші және екінші лектегі батыстық феминизмнің сыналуы феминистік ой-пікірлерге көзқарас алуандығын енгізді. Бұл үрдіс феминизмнің поструктализммен және постмодернизммен қақтығысының салдарынан одан әрі күшейе түсті.
Бүгінде феминизм - жай ғана идеология емес, дамып келе жатқан академиялық пән. Жыныс мәселесі әйелдердің жүйелі білім алуына жол ашқаны кезіндегідей, оның академиялық оқу жоспарына енгізілуі көптеген әйелдер арасында алаңдаушылық туғызды, олар бұл процесте феминизмнің өткір жүзі - саясаттағы белсенділік төмендейді деп санайды[6, 139 б.].
Социологияда гендер мәселесi әр түрлi тұрғыда қарастырылады, жыныстың биологиялық және әлеуметтiк санат ретiндегi зерттеу мәніне әcepi мәселесiне айрықша назар аударылады (мысалы, сайлаушылардың мiнез-құлқын, тәрбие, еңбек және т.б.). Егер қандай да бiр ерекшелiктi айқындау мүмкiн болса, онда оны гендерлiк топтар арасындағы (әйелдер мен ерлер) айырмашылықтардың нәтижесi деп санайды. Егер ерекшелiктер табылмаса, ерлер мен әйелдер арасында түбiрлi айырмашылықтар болатындығы туралы жалпы көзқарасты өзгертпегенiмен, жыныс гендердің аталған айнымалыға әсер етпейтiндiгi туралы тұжырым жасауға болады[5, 27 б.].
Атап айтқанда, жыныстың стратегиялық жүйесiн бiздiң кiм әйел ме немесе еркек пе, қыз ба немесе ұл ма болуымызды - гендер нұсқап көpceтeдi. Адамдар әйел немесе еркек жынысында туғаннан кейiн, әйелдер енжар, ал еркектер белсендi рольдерге бөлiнген күрделi жүйеге тап болады. Сонымен сатылық қатынас негiзінде белсендiнің (еркек) мәні әрқашан енжардан (әйел) жоғары тұрады (с.Де Бовуар). Социумде еркектің әлемi - бар әлем, әйелдің әлемi - үй деген мағынадағы, патриархаттық парадигма қалыптасқан (грек. paradeigma - мысал, үлгi, сән ). Әйел мен epкeктiң әлеуметтiк қажеттiлiк рөлдерi өздерiне сәйкес белгiленiп қойған (гендерлiк ролдерi).
Гендерлiк рөл-қызметтiң, статустың, құқықтың дифференциациясы және олардың жыныстық айырмашылықтарына байланысты индивидтердiң мiндеттерi. Гендерлiк рөлдер - әлеуметтiк рөлдердің түрлерi, олар қалыпты, нақты әлеумeттiк экспектацияларда және ic-әрекеттерде көpiнeдi. Гендерлiк рөлдер нақты қалыпты жүйемен байланысты.
Зерттеушiлер, гендер - қатысушысы әйелдер мен еркектер болып табылатын, тұрақты даму үcтiндe болатын қарым-қатынас жүйесi деп тұжырым жасайды[5,36 б.]. Сонымен олардың ic-әрекеттерi қоғамдағы мәдени, психология, педагогика, этнодiни қағидаларының әcepiмeн қалыптасады.
Кез-келген қоғамда әр түрлi жынысты балалардан неше түрлi iс-әрекеттi көруге болады және олармен әр түрлi қарым-қатынас жасайды. Жыныстықтың дамуы әрқашан салт-дәстүрге, мөлшерге және қоғамдық мәдениетке байланысты болған. Қоғам жыныстық моральды, ceкcтiк жол-жораны нормаға салады. Ceкcтiк ауытқуларды да норма сияқты есептейдi.
Балалар да өздерiнiң жыныстық айырмашылығын психологиялық тұрғыдан анықтай бастауы екі жасынан басталып, үш жасқа аяқ басқанда бекидi. Алғашқы рет ұқсас жыныстардың өзгермейтiн кристаллизациясы eкi және жетi жастар шамасында болады [7].
Психоаналитиктердiң зерттеуiнше, бастапқы кезде ұл бала да, қыз бала да өздерiн аналарына ұқсастырады екен. Өсе келе қыз балалар анасына деген жақындығын жоғалтпайды да, ал ұл балалар әкeciнe немесе еркектер iшiндегi күштiлерге жақындай түседi екен. Гендерлiк ұқсастықтың қалыптасуына баланың тәртiбiне сай сыйлық тарту немесе жағымсыз қылықтарына қарай жазалаулар да әсер етедi екен.
Егерде ұл бала өзiн анасының баласы сияқты көрсетсе, ал қыз бала тентек болса, ата-анасы мазасызданады. Бiр мезеттерде ұл баланың анасына тәуелдiлiгiн кiнәласа, ал қыз баланың бiреуге тәуелдi болғанын жақтайды. (Смелзер Н.) Отбасы, тәрбиешi, құрдастары негiзгi жыныстық әлеуметтендiрушi агент болып табылады. Орта жастағы бала қоршаған ортамен араласу арқылы тәннің айырмашылығы және оның рөлi жайлы деректер жинап, өзiнің тәсiлдерiмен салыстырады. Еркектік бiрегейлiк, ең алдымен, еркек қандай болу керек деген гендерлiк миф арқылы қалыптасады. Мұндай жағдайда пайда болған бiрегейлiк диффуздық, осал және бiр мезетте өте ригидтық болып келедi.
Социумдық талаптардың қатаңдығы қоғамдық тәрбиелеу жүйесiне (балалар бақшасы, мектеп) ауысуға орай күшейе түседi, бұл 8-12 жас аралығында әйелдер әлемiнен бойын аулаққа салуын және қатарластарының еркектер одағына жақындауын ынталандырады. Соңғысы epкектiк рөл үлгiсiнің бастауы және маскулиндiк (epкектiк) қасиетiн icкe асыру аясы болaды.
Қазіргі заманда гендерлiк рөлдің дамуында БАҚ, әcipece, бала күнi-түнi көpeтiн теледидар қалыптастыратын стереотиптер маңызды рөл атқарады. Әйелдiк және epкектік телебейнелердi зерттеу еркектердiң тапқыр, агрессивтi болып, әйелдердің - әлсiз, тәуелдi болып көрінетінін көрсетедi, олар үшiн бастысы сыртқы әлпет болып табылады. Балалар журналы мен кiтаптары да дәстүрлi стереотиптердi нығайтады. Көптеген ертегiлердiң, тарихтың басты кейiпкерлерi әр тектi персонаждар болып келедi. Кейiпкер әйелдер әдеттегiдей қорғанышқа мұқтаж болып, тек қана тұрмыс құруды армандайды.
60 жылдардың соңында американдықтар әйгiлi болған сексизм терминiн енгiздi. Нәсiлшiлдiк ұғымына ұқсас тәсiлмен жасалған ол тұлғаның жыныстық белгiсi бойынша қаналу жүйесi мен тәжiрибесiн бiлдiредi. Сексизм - әйелдердiң әлеуметтiк теңсiздiгiн әйел табиғатының туа бiткен әлсiздiгi peтiндe анықтайтын, яғни әйелдi мәдени, ғылыми және әлеуметтiк шығармашылыққа қатысуға қабiлетсiз деп танитын ұстаным жүйесi. Жасырын лингвинистикалық сексизм формасы тiлдiк кеңiстiкте мәдени субъектi peтiндe әйелдерде болмауынан байқалады. Мысалы, 1992 жылы Мәскеуде шыққан (Просвещение) бiрiншi сыныпқа арналған оқу кiтабында әйелдiң өмiрлiк кеңicтiгi 35 пайыздан аспайды; сипаттамалық үзiндiлердегi 88 персонаждың тек бiр оқиғасында ғана әйел негiзгi тұлға болады, ал қалған 10 оқиғада әйел эпизодтық персонаж ғана болып табылады.
Социологиялық зерттеулер психологияда белгiлi болған Күн тестінің Мен кіммін? деген сұрағына қыздар мен балалардың (10 жастан 16 жасқа дейiнгi) жауаптары ic жүзiнде бiр-бiрiнен тым алшақ болып келетiнiн көрсетті[26]. Барлық үш жастағы қыздар айналасындағыларға ұнауды қалайтынын, әcipece еркек жынысты достарына ұнайтыны (63пайыз), ата-анасына ұнағысы келетiнi небәрi 36,9 пайыз екендiгi анықталды. Жауаптарға талдау нәтижесi қабiлеттiлiк және интеллект секiлдi қасиеттер олар үшiн, ең алдымен, маңайындағылармен жақсы қарым-қатынас орнату, ақыр соңында оларға барынша көбiрек ұнау үшiн ерекшелену құралы екендiгiн көрсеттi. Балалар үшiн - оларды социумның қалай қабылдайтыны және олар онда маңызды орын иелене алуы өмiрлiк маңызы бар мәселе болды (92,3 пайыз).
Орта мектеп бiтiрушiлерiне медициналық жоғары оқу орнының eкi бiтiрушiсi Аня деген қыз бен Сергей деген жiгiттің тағдырын болжау ұсынылды[26]. Олардың екеуi де - оқу озаттары, eкeyi де өздерiнiң болашақ жұмыстарын сүйедi. Алайда, респонденттердің болжамдары бойынша, олардың тағдырлары әр түрлi болып қалыптасады.
Аня тағдырының негiзiнен ықтимал нұсқалары былайша көрiнедi (пайыздарда керсетiлген):
- ол кәдiмгi қарапайым дәрiгер болады (53%);
- тұрмысқа шығып, бала табады (82%);
- мамандығы бойынша мансап қуады (29%);
- кәсiбiн ақшасы көбiректеу кәсiпке ауыстырады (5,8%);
- шетелге кетедi, күйеуге шығып, мамандығы бойынша табысты жұмыс icтейдi және үлкен табыстарға жетедi (17,6%);
- тұрмысқа cәтті шығу арқылы материалдық жағынан алға басады (17,6%);
- кәсiптiк тaғдыpы дұрыс болады (23,5%);
- ол отбасы жағдайына байланысты жұмыс істeyiн қояды (29,4%).
Мектеп оқушыларының Сергейдің өмiрлiк жолы жайында болжаған нұсқалары (мұндайда қыздар мен ұлдардың жауаптары ic жүзiнде бiр-бiрiнен алшақ болған жоқ) басқаша болды. Ешкiм де ол кәдiмгi қарапайым дәрiгер болады деп жазбады, 60 пайызға дерлiгi ол өз мамандығы бойынша жақсы мансапқа жетедi деп болжады, 70 пайызы оның отбасын құратынына, бiрақ мансапқа жетiп алған соң құратынына сенiмдiлiк танытты; 30 пайыз дерлiгi оның дәулеттi адам болатынын атап көрсеттi және ешкiм де ол кәсiби табысқа жетпейдi немесе жұмыссыз қалады деп жазған жоқ. Сонымен, Сергей, мектеп оқушыларының пiкiрi бойынша, табысқа жетедi деп есептелiп қойды, ал Аняның тағдыры, мансабы, табысы мұнда барынша күрделi.
Осындай зерттеулердің осы немесе басқа да талдаулар 1969 жылдың өзiнде американ социологы Мартин Хорнер жасаған тұжырымды растайды. Ол қазiргi әйел табыстан үрейленетiндей тәрбиеленген, бұл олардың iшiндегi әлеуметтiк танымалдылықты қалайтын және жетуге тырысатын ең қабiлеттiлерiнің өзiне кeдepгi жасайтынын, олардың мансапқа ұмтылуына, тiптi осындай әрекет жасауына кедергi жасайтынын айтқан болатын[8].
Нелiктен әйелдерге қарағанда epкектepдiң apacындa ғұламалар көбiрек кездеседi деген сұрақтың жауабы осында жатса керек. Әйтсе де бiздiң дәстүрлi патриархиалды қоғамда бұған жауап беретiн белгiлi-бiр тұжырымдама бар. Мысалы, Еуропа Keңeciнiң жанындағы Дарынды балалар мен жастарға бiлiм беру жөнiндегi Еуропа комитетi - Еуроатлантаның вице-президентi Д.Ушаков еркектер интеллект шкаласы бойынша шашыраңқы деп тұжырымдайды: жай ғана ақылдылардың арасында әйелдер басым түседi, ал өте ақылдылардың және өте ақымақтардың арасында - еркектер басым түседi. Мұнда, әрине, ортаның әcepiн де жоққа шығаруға болмайды, - дейдi ол[27].
Сонымен бiрге, әйелдердiң интеллектi негiзiнен вербальдi (сөз арқылы) мықты дамиды, epкектiкi - кеңiстiктiк ойлауда жақсы дамиды. Сондықтан да осы көзқарастың жақтаушылары, суретшiлерге, сәулетшiлерге, математиктерге, қолбасшыларға қарағанда, яғни бұлар, негiзiнен, еркектердiң ici, белгiлi ақындардың, жазушылардың, саясатшылардың қыздар apacынан шығу ықтималдылығы жоғары деп тұжырым жасайды.
Зерттеушiнiң стратегиялық мiндетi жекелеген тұлғаның әлеуметтену деңгейiн егжей-тегжейлi анықтау емес, қазiргi күндегi ақыл-ойдың жағдайын, яғни гендерлiк сезiмдi, жастардың толғаныстары мен идеалдарын, ал солар арқылы жалпы қоғамдағы гендерлiк идеологияның жұмыc iстeyiн анықтау болып табылады[28].
Гендерлік саясат - қоғам мен отбасы, өндіріс пен ұрпақ өсіріп-тәрбиелеу сияқты қым-қиғаш қайшылықтардың ортасындағы әйел қауымы теңдігін әлеуметтік-құқықтық арнада тиімді шешу бағытында жүзеге асырылатын кешенді мемлекеттік бағдарламалардың жиынтығы. 80-жылдардан бастап өркениетті елдерде нәзік жандылардың қызметін бала тауып, тәрбиелеу ғана емес, олардың экономикалық-әлеуметтік өмір һәм қоғамдық қатынастардағы орны, әлеуметтік мәртебесі мен маңызын қайта қарау туралы мәселе көтеріледі. Әйел теңдігі мәселесіне баса назар аударған Біріккен Ұлттар Ұйымы 1975-1985 жылдар аралығын Әйел онжылдығы деп атап, әйел қауымының әлем дамуындағы аса маңызды рөлі ескерілді. Үкіметтің тікелей араласуымен әйелдердің гендерлік қажеттілік стратегиясы қолға алынды. Өкінішке қарай, оның феминистік сипаты мен елге іріткі салушы сыртқы күштердің ықпалынан қауіптенген кейбір дамушы елдердің үкіметі гендерлік саясаттан іргесін аулақ салып отыр.
Дамыған мемлекеттерде мэйнстриминг, яғни үкімет, қорлар мен ұйымдардың гендерлік саясатты жүзеге асыру үшін гендерлік талдаулар мен зерттеулер, халықтың әртүрлі топтары арасындағы гендерлік сананы көтеру үшін тренингтер, әйел мен ерлер туралы ғылыми білімді арттыру шаралары жүргізіледі. Гендерлік саясат аясына ер мен әйел арасында қалыптасқан қасаң таптауырындар (стереотиптер) мен ескі көзқарасты жаңғырту үшін үкіметтік емес ұйымдардың, кеңес беру орталықтарының қызметін мемлекеттік қолдау жұмыстары кіреді. Гендерлік саясат - әйел-еркек қатынасын биологиялық түр шеңберінен анағұрлым ауқымды түрде әлеуметтік-мәдени бірлікте алып қарастырады. Сонымен қатар әйелдік (femіnіty) және еркектік (masculіnіty) мінез-құлықтың табиғаты мен ерекшеліктерін егжей-тегжейлі зерттеудің нәтижесінде қоғамдағы үйлесімділікті тиімді сақтауға септігін тигізеді[32].
Жоғарыда атап өткен батыстық гендердің үлкен кемшілігі - әйел затын қасиетті шаңырақтан ажыратып қарастырады. Ал Анасыз отбасының, қала берді қоғам мен мемлекеттің келешегін елестету мүмкін емес. Сондықтан қазақ ұғымында әйел мен отбасы ажырамас бірлікте болып келді және солай болып қалуға тиіс. Тағы бір айта кетерлігі, қоғамның аса нәзік түйткілдерін шешеді деген гендердің саясилануы қауіпті құбылыс болмақ. Саясиланған гендердің кемшіліктері қандай? Меніңше, біріншіден, ерлерден оқшауланған (автономды), кейбір жағдайда қарама-қайшы бағытта бірлесу мен ұйымдасу әрекеттері; екіншіден, оларды шетелдік әсіресе феминистік ұйымдардың ықпалы мен қаржыландыру ықтималдығы, үшіншіден, дәстүрлі отбасылық міндеттер мен моральдық-этикалық қағидалардан алшақтауы - осы саясаттың кемшілігі болып табылады.
Қазақтың дәстүрлі қоғамында түз - ердікі, үй - әйелдікі деген ұғым ежелден берік орныққан. Тарихта ер азаматымен бірге атойлап жауға шапқан қазақ әйелі хақындағы талай аңыз-әфсананы құлаққа құйып өскен ұрпақпыз. Сақ дәуірінен бергі Тұмар, Домалақ ана, Абақ, Жанбике, Мұрын, Қызай аналарды саяси көсемнен гөрі рухани дәрежесі биік абзал жандар деген әлдеқайда қисынды. Өйткені ер азаматына деген адалдықтан айнымай, ұлт мүддесі жолында бар күш-жігерін сарп еткен аналарымыздан бәйтеректей өсіп-өнген ұрпағының Абақпыз, Жанбикеміз, Мұрынбыз, Қызаймыз деп тұтас тайпа - руын атап кетуі тегін емес. Қазан төңкерісіне дейін қазақ қоғамында гендерлік теңсіздік мәселесі болмапты, ал жесір дауы, қалыңмал мәселесі ата жолымен өз орайын тауып жатты. Сол заманда аталарымызға үшінші, төртінші тоқал боп тиген әжелеріміз бізге теңдік жоқ, гендер керек демепті. Әжелерімізді ауыл-ауыл қып отырғызып, үрім-бұтағын өргізген жарықтық аталарымыздың гендерлік саясатты шаңырағынан шашау шығармай шебер үйлестіргеніне таң қалмасқа шара жоқ. Кеңес өкіметі кезінде әйел теңдігі орнады. Әйел қауымы қоғамдық-саяси жұмыстарға белсене араласты. Қазақ әйелдері арасынан талай Раушан коммунистер шықты. Алайда Кеңес өкіметі табиғатынан нәзік әйел затын ерлермен бірдей науқандық қара жұмыстарға жегіп қойды. Тракторшы, механизатор әйелдерді мақтан еттік. Кеңес дәуірінде ерлермен қатар еңбек еткен әйелдер меншігіне жекешелендіруден кейін мүліктің 3 пайызы ғана тиесілі болды[9].
Егер адамзат феминдi қоғамды құру жолымен жүретiн болса, онда ХХІ ғасырда әлеуметтiк мемлекет идеясын iскe асыра алады.
Әлеуметтiк мемлекет - қамқор мемлекет, ол бар күшi мен мүмкiндiктepiн өз баласын қорғауға жұмсайтын анаға ұқсас болады. Әлеуметтiк мемлекет адам туралы қамқорлық принципiне негiзделетiн гуманды қоғамды қалыптастырады. Онда адам, адам туралы қам жейдi, қоғам өмip құндылықтарын бағдар тұтқан, мемлекет әлеуметтiк қайшылықтарды жуып-шаяды және әлеуметтiк интеграцияға қол жеткiзедi.
1.2 Әлеуметтанудағы гендерлік зерттеу әдіснамасы
Социологиядағы гендірлік зерттеу әдістемесінде гендер дәрежесінің мазмұнындағы өзгеру көрсетілген және гендерлік дискурсте әдістемелік ландшафтың өзгешеліктері көрсетілген.
ХХ ғасырдың 80-ші жылдары әр-түрлі өлшемдердің түсінігі және шарттылығы еркекәйелді морфологиялық белісіне карай бөлу мәдени-әлеуметтік жынысқа, гендерге кіретін болып ұғынылды. Гендерді әлеуметтік конструктивисттік жағынан ғылым ретінде түсіну жыныстық айырмашылығы басымды болды. 1990 жылдардағы өткізілген зерттеулер көрсетті: оның құрамында бірнеше шарттар қатынасады (қоғамның түрі, әлеуметтік ережелер мен болжаулар), сондықтан, гендер - кажетті сипаттамалардың бірі (кластық, нәсілдік, этникалың, жас өзгешеліктері мен, жыныстық бағдар) әлеуметтік зерттеулерде.
С. Шакирова гендерлік әдістемені үш жағынан талқылайды: метатеориялық деңгейі, орта денгейлі теория және қолданбалы теория. Ең кең таралған теориялау түрі марксизм, психоанализ, постструктурализм сияқты. Орта денгейде гендердің концепциясы әлеуметтік конструктивисттік пен жыныстық айрмашылық теориясымен толықтырылады. Сандық және сапалық зерттеулер қолданбалы әдістемелер үшінші деңгейді көрсетеді, олар үшін гендер, бәрінен бұрын, берілген мәліметтердің түсіндіру тәсілі. [10] Структурализмде гендер жыныстық роль ретінде қарастырылады, олар әлеуметтік процессінде әйелдік және еркектік мінез-құлық үлгілерді сіңіреді.
Гендер әлеуметтік-мәдени конструкт социологияның ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz