Бағалы қағаздар портфелін құрастырудың негіздері
КІРІСПЕ 3
1 БАҒАЛЫ ҚАҒАЗДАР ПОРТФЕЛІН ҚҰРАСТЫРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ 4
1.1 БАҒАЛЫ ҚАҒАЗДАРДЫҢ ТҮРЛЕРІ ЖӘНЕ ОЛАРДЫҢ САНДЫҚ СИПАТТАМАЛАРЫ 4
1.1.1 Акциялар 5
1.1.2 Облигациялар 8
1.1.3 Мемлекеттік бағалы қағаздар 11
1.2 Қазақстан Қор Нарығының қызмет етуі 13
2 БАҒАЛЫ ҚАҒАЗДАР ПОРТФЕЛІН ҚҰРАСТЫРУ МОДЕЛЬДЕРІ 17
2.1 Портфельді инвестициялау теориясының мағынасы 17
2.2Портфельдің теорияның негізгі прициптері мен ерекшеліктері 19
2.3 Тәуекелді портфельдің тиімді құрылымын анықтау. Марковиц моделі 20
3 ӘР ТҮРЛІ БАҒАЛЫ ҚАҒАЗДАРДАН ҚҰРАЛҒАН ТИІМДІ ПОРТФЕЛЬ ҚҰРУ. ОНЫҢ ТАБЫСТЫЛЫҒЫ МЕН ТӘУЕКЕЛДІГІН ЕСЕПТЕУ 24
3.1 Қарапайым акияларға арналған портфельдің табыстылығы мен тәуекелдігін есептеу 24
3.2 Ерекшеленген акцияларға арналған портфельдің табыстылығы мен тәукелдігін есептеу 26
3.3 Купондық облигацияларға арналған портфельдің табыстылығы мен тәуекелдігін есептеу 27
3.4 Мемлекеттік бағалы қағаздарға арналған портфельдің табыстылығы мен тәуекелдігін есептеу 29
3.5 Әр түрлі бағалы қағаздан құралған портфельдің аддетивті моделі 29
4 SQL SERVER MANAGEMENT STUDIO ПРОГРАММАСЫНДА МӘЛІМЕТТЕР ҚОРЫН ҚҰРУ 30
4.1 Sql management studio туралы түсінік 30
4.2 Sql management studio программасында мәліметтер қорын құру 33
5 ИНВЕСТИЦИЯЛЫҚ ПОРТФЕЛЬДІ АВТОМАТИЗАЦИЯЛАУ. САЙТ ҚҰРУ 35
5.1 Есепті шешу алгоритмі 35
5.2 Html тілі және www.да клиент.сервер технологиясы 36
5.3 Сайттың құрылымын сипаттау 38
ҚОРЫТЫНДЫ 39
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 40
ҚОСЫМШАЛАР 61
1 БАҒАЛЫ ҚАҒАЗДАР ПОРТФЕЛІН ҚҰРАСТЫРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ 4
1.1 БАҒАЛЫ ҚАҒАЗДАРДЫҢ ТҮРЛЕРІ ЖӘНЕ ОЛАРДЫҢ САНДЫҚ СИПАТТАМАЛАРЫ 4
1.1.1 Акциялар 5
1.1.2 Облигациялар 8
1.1.3 Мемлекеттік бағалы қағаздар 11
1.2 Қазақстан Қор Нарығының қызмет етуі 13
2 БАҒАЛЫ ҚАҒАЗДАР ПОРТФЕЛІН ҚҰРАСТЫРУ МОДЕЛЬДЕРІ 17
2.1 Портфельді инвестициялау теориясының мағынасы 17
2.2Портфельдің теорияның негізгі прициптері мен ерекшеліктері 19
2.3 Тәуекелді портфельдің тиімді құрылымын анықтау. Марковиц моделі 20
3 ӘР ТҮРЛІ БАҒАЛЫ ҚАҒАЗДАРДАН ҚҰРАЛҒАН ТИІМДІ ПОРТФЕЛЬ ҚҰРУ. ОНЫҢ ТАБЫСТЫЛЫҒЫ МЕН ТӘУЕКЕЛДІГІН ЕСЕПТЕУ 24
3.1 Қарапайым акияларға арналған портфельдің табыстылығы мен тәуекелдігін есептеу 24
3.2 Ерекшеленген акцияларға арналған портфельдің табыстылығы мен тәукелдігін есептеу 26
3.3 Купондық облигацияларға арналған портфельдің табыстылығы мен тәуекелдігін есептеу 27
3.4 Мемлекеттік бағалы қағаздарға арналған портфельдің табыстылығы мен тәуекелдігін есептеу 29
3.5 Әр түрлі бағалы қағаздан құралған портфельдің аддетивті моделі 29
4 SQL SERVER MANAGEMENT STUDIO ПРОГРАММАСЫНДА МӘЛІМЕТТЕР ҚОРЫН ҚҰРУ 30
4.1 Sql management studio туралы түсінік 30
4.2 Sql management studio программасында мәліметтер қорын құру 33
5 ИНВЕСТИЦИЯЛЫҚ ПОРТФЕЛЬДІ АВТОМАТИЗАЦИЯЛАУ. САЙТ ҚҰРУ 35
5.1 Есепті шешу алгоритмі 35
5.2 Html тілі және www.да клиент.сервер технологиясы 36
5.3 Сайттың құрылымын сипаттау 38
ҚОРЫТЫНДЫ 39
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 40
ҚОСЫМШАЛАР 61
Инвестициялық қызметте халықтар арасында базалық сауаттылық пен дағдысыз тәуекелді активтерді бағалау белсенділігі артты. Осыған сәйкес инвестициялық портфельде бағалы қағаздардың тәуекелділігін азайту мақсатында олардың бірнеше түрін қолдану қажттілігі туды. Әлбетте, әр түрлі бағалы қағаздарды қолдану принципі, сонын ішінде портфельді құру кезінде мемлекеттік бағалы қағаздарды қосу жалпы инвестициялау тәуекелін төмендетуге айтарлықтай маңызды әсер етеді. Бырақ қарапайым акцияларға, ерекшеленген акцияларға, мемелекеттік бағалы қағаздарға және купондық облигацияларға жататын қаржылық құралдар әр түрлі тәуекелділік деңгейіне және табыстылықты анықтаудың белгілі бір бағалы қағазға тән есептеу әдісіне ие. Осыған байланысты жалпы инвестициялық портфельдегі барлық активтердің үлес салмағын диверсификациялау қажеттілігі туындайды.
Инвестициялармен айналысқан кезде өз іс әрекетіңіздің белгілі бір саясатын және инвестициялаудың негізгі мақсаттары (оның стратегиялық немесе порфельдік мінездемесі) анықталады. Инвестициялық портфель құру кезінде қол жетімді бағалы қағаздардың түрлерін, сапасын, портфельдің диверсификациясын және т.б таңдау қажет. Нарықтың жай күйі және инвестордың мүмкіндіктері оның инвестициялық стратегияны таңдауын анықтайды. Осыған байланысты портфельдік инвестициялау отандық нарықта басымдыққа ие емес. Алайда барлық сатып алынған бағалы қағаздармен инвестициялық операцияларды жүзеге асыру нәтижесінде белгілі бір амал тәсілдер қарастырылды.
Қазақстан Республикасының азаматтық кодексі негізінде біздің мемлекетімізде бағалы қағаздар қатарына акциялар, облигациялар, консаменттер және бағалы қағаздар жөнінде актте тіркелген немесе бағалы қағаздар қатарына кіретін басқа да құжаттар жатады. Бағалы қағаздар мүліктік құқықтармен қорғалған, мүліктік мазмұндағы, осы екеуі бір бірімен байланысқан және басқа адамдарға берілмейтін құжат болып табылады. Қағазда көрсетілген құқықтарға байланысты оның бірнеше түрін бөліп көрсетуге болады:
• Ақшалы қағаздар (облигациялар, векселдер, казначейлік міндеттемелер, чектер және т.б);
• Мүлікті иемдену құқығын бекітетін – көбінесе жеке меншік құқығы немесе тауарға кеплдік беретін тауарлық қағаздар (консаменттенр, деливериордерлер, қойма куәлктері және т.б.);
• Қандай да бір компанияға қатысу құқығын бекітетін қағаздар –(акциялар, акцияларға сертификаттар, қолданушылық куәліктер және т.б.)
• Тұлғаның лигимитация әдісіне байланысты иелік ету негізіне байланысты ажыратылады: құжатты көрсеткен тұлға иесі болып табылатын, көрсетушінің бағалы қағаздары; бағалы қағаздың өзінде иесі көрсетілген, атаулы қағаздар; басқа адамға арнайы табыстау қағазы (индоссамента) арқылы беру мүмкіндігіне ие ордерлі қағаздар.
Инвестициялармен айналысқан кезде өз іс әрекетіңіздің белгілі бір саясатын және инвестициялаудың негізгі мақсаттары (оның стратегиялық немесе порфельдік мінездемесі) анықталады. Инвестициялық портфель құру кезінде қол жетімді бағалы қағаздардың түрлерін, сапасын, портфельдің диверсификациясын және т.б таңдау қажет. Нарықтың жай күйі және инвестордың мүмкіндіктері оның инвестициялық стратегияны таңдауын анықтайды. Осыған байланысты портфельдік инвестициялау отандық нарықта басымдыққа ие емес. Алайда барлық сатып алынған бағалы қағаздармен инвестициялық операцияларды жүзеге асыру нәтижесінде белгілі бір амал тәсілдер қарастырылды.
Қазақстан Республикасының азаматтық кодексі негізінде біздің мемлекетімізде бағалы қағаздар қатарына акциялар, облигациялар, консаменттер және бағалы қағаздар жөнінде актте тіркелген немесе бағалы қағаздар қатарына кіретін басқа да құжаттар жатады. Бағалы қағаздар мүліктік құқықтармен қорғалған, мүліктік мазмұндағы, осы екеуі бір бірімен байланысқан және басқа адамдарға берілмейтін құжат болып табылады. Қағазда көрсетілген құқықтарға байланысты оның бірнеше түрін бөліп көрсетуге болады:
• Ақшалы қағаздар (облигациялар, векселдер, казначейлік міндеттемелер, чектер және т.б);
• Мүлікті иемдену құқығын бекітетін – көбінесе жеке меншік құқығы немесе тауарға кеплдік беретін тауарлық қағаздар (консаменттенр, деливериордерлер, қойма куәлктері және т.б.);
• Қандай да бір компанияға қатысу құқығын бекітетін қағаздар –(акциялар, акцияларға сертификаттар, қолданушылық куәліктер және т.б.)
• Тұлғаның лигимитация әдісіне байланысты иелік ету негізіне байланысты ажыратылады: құжатты көрсеткен тұлға иесі болып табылатын, көрсетушінің бағалы қағаздары; бағалы қағаздың өзінде иесі көрсетілген, атаулы қағаздар; басқа адамға арнайы табыстау қағазы (индоссамента) арқылы беру мүмкіндігіне ие ордерлі қағаздар.
1. Көшенова Б.А. Ақша, Несие, Банктер, Валюта қатынастары. А.: Экономика, 2000.
2. Мақыш С.Б. Ақша айналысы және несие. А., 2000.
3. Мауленова С.С. Экономикалық теория. А., 2004.
4. Мэнкью Н.Г. Макроэкономика. М., 1999.
5. Агарков М.М.Учение о ценных бумагах.-М.: Финстатинформ. 1993.
6. Алексеев М.Ю. Рынок ценных бумаг. -М.: Финансы и статистика. 1992.
7. Алехин Б.И. Рынок ценных бумаг, введение в фондовые операции. -М.: Финансы и статистика. 1991.
8. Аристов Д.В., Гольтяев А.А., Горюхин Б.Н., Смарагдов И.А. Ценные бумаги в сберегательном банке России. Тула: Изд-во "Шар", 1996.
9. Биржевая деятельность/ Под ред. А.Г. Грязновой, Р.В, Корнеевой, В,А, Галанова -М.: Финансы и статистика, 1995.
10. Дефоссе Гастон. Фондовая биржа и биржевые операции/ пер. с франц. -М., 1995.
11. Инвестиционно-финансовый портфель/ Общ. ред. Н.Я. Петракова, -М.: "Соминтек". 1993.
12. Кузнецов М.В., Овчинников А.С. Технический анализ рынка ценных бумаг.- М.: ИНФРА-М, 1996.
13. Миловидов В.Д. Инвестиционные фонды и трасты: как управлять капиталом? (опыт США).- М.: 1992.
14. Миркин Я.М. Ценные бумаги и фондовый рынок.- М.: Изд-во "Перспектива". 1995.
15. Практикум по биржевым играм и финансовой деятельности западных банков. - М.: МП "Фоском", 1992.
16. Роде Э. Банки, биржи валюты современного капитализма/ пер. с нем.; Под редакцией ис предисловием В.Н. Шенаева.- М.: Финансы и статистика, 1986.
17. Стоянова Е.С. Финансовый менеджмент. Российская практика.- М.: Изд-во "Перспектива", 1995.
18. Финансовое исскуство предпринимателя: Учебно-практическое руководство/ Под ред. Стояновой.- М.: Изд-во "Перспектива", 1995.
19. Финансовый менеджмент: теория и практика. Учебник/ под редакцией Стояновой Е.С.- М.: Изд-во "Перпектива", 1996.
20. Фондовый портфель/ Отв. ред. Рубин Ю.Б., Солдаткин В.И.- М.: "Соминтек", 1992.
21. Четыркин Е. Методы финансовых и коммерческих расчетов.- М.: "Дело",1992.
22. Эрлих А.А. Технический анализ товарных и финансовых рынков. Прикладное пособие.- М.: ИНФРА-М, 1996.
23. Левина О. Взаимодействие компьютера и человека как социальное явление//Педагогический Вестник, 1998.
24. Майкөтов М., Омарова Г. НТМL тіліне кіріспе. Информатика негіздері: ғылыми-әдістемелік журналы, N2,3,4.2002.
25. Олейников М. Интернет для всех. Москва.,2000.
26. Федорчук А. Как создаются Веб-сайты: краткий курс. Санк-Петербург:Питер. 2000.
27. Харли Хан. Желтые страницы Іпtегпеt & WеЬ. 2001. Международные ресурсы. Санк-Петербург: Питер. 2001.
28. Холмогоров В. Основы Веб-мастерства: учебный курс. Санк-Петербург: Питер. 2002.
2. Мақыш С.Б. Ақша айналысы және несие. А., 2000.
3. Мауленова С.С. Экономикалық теория. А., 2004.
4. Мэнкью Н.Г. Макроэкономика. М., 1999.
5. Агарков М.М.Учение о ценных бумагах.-М.: Финстатинформ. 1993.
6. Алексеев М.Ю. Рынок ценных бумаг. -М.: Финансы и статистика. 1992.
7. Алехин Б.И. Рынок ценных бумаг, введение в фондовые операции. -М.: Финансы и статистика. 1991.
8. Аристов Д.В., Гольтяев А.А., Горюхин Б.Н., Смарагдов И.А. Ценные бумаги в сберегательном банке России. Тула: Изд-во "Шар", 1996.
9. Биржевая деятельность/ Под ред. А.Г. Грязновой, Р.В, Корнеевой, В,А, Галанова -М.: Финансы и статистика, 1995.
10. Дефоссе Гастон. Фондовая биржа и биржевые операции/ пер. с франц. -М., 1995.
11. Инвестиционно-финансовый портфель/ Общ. ред. Н.Я. Петракова, -М.: "Соминтек". 1993.
12. Кузнецов М.В., Овчинников А.С. Технический анализ рынка ценных бумаг.- М.: ИНФРА-М, 1996.
13. Миловидов В.Д. Инвестиционные фонды и трасты: как управлять капиталом? (опыт США).- М.: 1992.
14. Миркин Я.М. Ценные бумаги и фондовый рынок.- М.: Изд-во "Перспектива". 1995.
15. Практикум по биржевым играм и финансовой деятельности западных банков. - М.: МП "Фоском", 1992.
16. Роде Э. Банки, биржи валюты современного капитализма/ пер. с нем.; Под редакцией ис предисловием В.Н. Шенаева.- М.: Финансы и статистика, 1986.
17. Стоянова Е.С. Финансовый менеджмент. Российская практика.- М.: Изд-во "Перспектива", 1995.
18. Финансовое исскуство предпринимателя: Учебно-практическое руководство/ Под ред. Стояновой.- М.: Изд-во "Перспектива", 1995.
19. Финансовый менеджмент: теория и практика. Учебник/ под редакцией Стояновой Е.С.- М.: Изд-во "Перпектива", 1996.
20. Фондовый портфель/ Отв. ред. Рубин Ю.Б., Солдаткин В.И.- М.: "Соминтек", 1992.
21. Четыркин Е. Методы финансовых и коммерческих расчетов.- М.: "Дело",1992.
22. Эрлих А.А. Технический анализ товарных и финансовых рынков. Прикладное пособие.- М.: ИНФРА-М, 1996.
23. Левина О. Взаимодействие компьютера и человека как социальное явление//Педагогический Вестник, 1998.
24. Майкөтов М., Омарова Г. НТМL тіліне кіріспе. Информатика негіздері: ғылыми-әдістемелік журналы, N2,3,4.2002.
25. Олейников М. Интернет для всех. Москва.,2000.
26. Федорчук А. Как создаются Веб-сайты: краткий курс. Санк-Петербург:Питер. 2000.
27. Харли Хан. Желтые страницы Іпtегпеt & WеЬ. 2001. Международные ресурсы. Санк-Петербург: Питер. 2001.
28. Холмогоров В. Основы Веб-мастерства: учебный курс. Санк-Петербург: Питер. 2002.
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ 3
1 БАҒАЛЫ ҚАҒАЗДАР ПОРТФЕЛІН ҚҰРАСТЫРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ 4
1.1 БАҒАЛЫ ҚАҒАЗДАРДЫҢ ТҮРЛЕРІ ЖӘНЕ ОЛАРДЫҢ САНДЫҚ СИПАТТАМАЛАРЫ 4
1.1.1 Акциялар 5
1.1.2 Облигациялар 8
1.1.3 Мемлекеттік бағалы қағаздар 11
1.2 Қазақстан Қор Нарығының қызмет етуі 13
2 БАҒАЛЫ ҚАҒАЗДАР ПОРТФЕЛІН ҚҰРАСТЫРУ МОДЕЛЬДЕРІ 17
2.1 Портфельді инвестициялау теориясының мағынасы 17
2.2Портфельдің теорияның негізгі прициптері мен ерекшеліктері 19
2.3 Тәуекелді портфельдің тиімді құрылымын анықтау. Марковиц моделі 20
3 ӘР ТҮРЛІ БАҒАЛЫ ҚАҒАЗДАРДАН ҚҰРАЛҒАН ТИІМДІ ПОРТФЕЛЬ ҚҰРУ. ОНЫҢ ТАБЫСТЫЛЫҒЫ МЕН ТӘУЕКЕЛДІГІН ЕСЕПТЕУ 24
3.1 Қарапайым акияларға арналған портфельдің табыстылығы мен тәуекелдігін есептеу 24
3.2 Ерекшеленген акцияларға арналған портфельдің табыстылығы мен тәукелдігін есептеу 26
3.3 Купондық облигацияларға арналған портфельдің табыстылығы мен тәуекелдігін есептеу 27
3.4 Мемлекеттік бағалы қағаздарға арналған портфельдің табыстылығы мен тәуекелдігін есептеу 29
3.5 Әр түрлі бағалы қағаздан құралған портфельдің аддетивті моделі 29
4 SQL SERVER MANAGEMENT STUDIO ПРОГРАММАСЫНДА МӘЛІМЕТТЕР ҚОРЫН ҚҰРУ 30
4.1 Sql management studio туралы түсінік 30
4.2 Sql management studio программасында мәліметтер қорын құру 33
5 ИНВЕСТИЦИЯЛЫҚ ПОРТФЕЛЬДІ АВТОМАТИЗАЦИЯЛАУ. САЙТ ҚҰРУ 35
5.1 Есепті шешу алгоритмі 35
5.2 Html тілі және www-да клиент-сервер технологиясы 36
5.3 Сайттың құрылымын сипаттау 38
ҚОРЫТЫНДЫ 39
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 40
ҚОСЫМШАЛАР 61
КІРІСПЕ
Инвестициялық қызметте халықтар арасында базалық сауаттылық пен дағдысыз тәуекелді активтерді бағалау белсенділігі артты. Осыған сәйкес инвестициялық портфельде бағалы қағаздардың тәуекелділігін азайту мақсатында олардың бірнеше түрін қолдану қажттілігі туды. Әлбетте, әр түрлі бағалы қағаздарды қолдану принципі, сонын ішінде портфельді құру кезінде мемлекеттік бағалы қағаздарды қосу жалпы инвестициялау тәуекелін төмендетуге айтарлықтай маңызды әсер етеді. Бырақ қарапайым акцияларға, ерекшеленген акцияларға, мемелекеттік бағалы қағаздарға және купондық облигацияларға жататын қаржылық құралдар әр түрлі тәуекелділік деңгейіне және табыстылықты анықтаудың белгілі бір бағалы қағазға тән есептеу әдісіне ие. Осыған байланысты жалпы инвестициялық портфельдегі барлық активтердің үлес салмағын диверсификациялау қажеттілігі туындайды.
Инвестициялармен айналысқан кезде өз іс әрекетіңіздің белгілі бір саясатын және инвестициялаудың негізгі мақсаттары (оның стратегиялық немесе порфельдік мінездемесі) анықталады. Инвестициялық портфель құру кезінде қол жетімді бағалы қағаздардың түрлерін, сапасын, портфельдің диверсификациясын және т.б таңдау қажет. Нарықтың жай күйі және инвестордың мүмкіндіктері оның инвестициялық стратегияны таңдауын анықтайды. Осыған байланысты портфельдік инвестициялау отандық нарықта басымдыққа ие емес. Алайда барлық сатып алынған бағалы қағаздармен инвестициялық операцияларды жүзеге асыру нәтижесінде белгілі бір амал тәсілдер қарастырылды.
1 БАҒАЛЫ ҚАҒАЗДАР ПОРТФЕЛІН ҚҰРАСТЫРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Бағалы қағаздың түрлері және олардың сандық сипаттамасы
Қазақстан Республикасының азаматтық кодексі негізінде біздің мемлекетімізде бағалы қағаздар қатарына акциялар, облигациялар, консаменттер және бағалы қағаздар жөнінде актте тіркелген немесе бағалы қағаздар қатарына кіретін басқа да құжаттар жатады. Бағалы қағаздар мүліктік құқықтармен қорғалған, мүліктік мазмұндағы, осы екеуі бір бірімен байланысқан және басқа адамдарға берілмейтін құжат болып табылады. Қағазда көрсетілген құқықтарға байланысты оның бірнеше түрін бөліп көрсетуге болады:
Ақшалы қағаздар (облигациялар, векселдер, казначейлік міндеттемелер, чектер және т.б);
Мүлікті иемдену құқығын бекітетін - көбінесе жеке меншік құқығы немесе тауарға кеплдік беретін тауарлық қағаздар (консаменттенр, деливериордерлер, қойма куәлктері және т.б.);
Қандай да бір компанияға қатысу құқығын бекітетін қағаздар - (акциялар, акцияларға сертификаттар, қолданушылық куәліктер және т.б.)
Тұлғаның лигимитация әдісіне байланысты иелік ету негізіне байланысты ажыратылады: құжатты көрсеткен тұлға иесі болып табылатын, көрсетушінің бағалы қағаздары; бағалы қағаздың өзінде иесі көрсетілген, атаулы қағаздар; басқа адамға арнайы табыстау қағазы (индоссамента) арқылы беру мүмкіндігіне ие ордерлі қағаздар.
Бағалы қағаздың маңызды қасиеті болып оның кірістілігі мен өтімділігі болып табылады. Ережеге сай бұл қасиеттер қарама қарсы байланыста тұрады: бағалы қағаздың өтімділігі артқан сайын оның кірістілігі азая береді. Өтімділер (жеңіл жүзеге асырылатын қағаздар) компания - иемденушінің айналымдағы капиталының бөлігін құрайтын және қажет жағдайда бағалы қағаздар нарығында жеңіл жүзеге асырыла алады (қолма қол ақшаға айналатын). Олардың түрлері: қысқа мерзімді куәліктер (саудалық қағаздар, казначейлік вексельдер, қайта сатып алу жөніндегі келісімдер, депозиттік сертификаттар, евродолларлар, және т.б.); Ұзақ мерзімді міндеттемелер (мемлекеттің және ауқымды тұрақты кәсіпорындардың облигациялары); Уақытша бос қаржыны жеңіл орналастыру мақсатында жоғары өтімді қағаздардан кірісті қағаздарды ауқымды инвестордың сатып алуы басқа кәсіпорынды жұту, басқа кәсіпорындардың өтім нарығын жаулап алу мақсатында жүзеге асырылады.
1.1.1 Ациялар
Акция болып оның иемденушінің (акционерді) акционерлік қоғам табысының бір бөлігін дивиденд түрінде алуға, АҚ жұмыстарын басқаруға қатысуға, АҚ ликвидациясынан кейін қалған мүліктің бір бөлігіне иелік етуге құқтарын куәләндыратын бағалы қағаз болып саналады. Бағалы қағазды шығару құқығына тек акционерлік қоғам ие болады. Акциялар қолдану уақыты орнатылмаған түрінде шығарылады.
Акцияның негізгі сипаттамасы оның курстық бағасы (акцияның курсы) болып табылады. Акция курсы мағынасында оның ағымдық бағасының (қазргі уақытта нарықта алуға болатын) номиналдан неше есе үлкен екенін көрсетеді. Кейбір жағдайларда курсық баға пунктпен беріледі: бір пункт бір процентке сәйкес келеді. Акцияның курсы одан алынатын дививденттермен тура тәуелділікте, ал сатып алушы үшін тәуекеліне пайыздар түрінде қосылатын табыс нормасына қарама қарсы тәуелдлікте болады. Сонымен қатар акцияның курсына бағалы қағаздар нарығындағы сұраныс пен ұсыныс көлемі әсер етеді. Акцияның басқа бағалы қағаздардан ерекшелейтін маңызды қасиеті оны иелік етуші жалпы акционерлер жиналысында жүзеге асатын қоғамды басқару құқығына ие болады. АҚ жұмыс барысына акционердің әсер ету деңгейі оның АҚ устав капиталына салған ақшасының көлеміне тура пропорционал болады.
Жалпы алғанда қарапайым ациялар оның иесіне құқықтың үш түрін береді:
АҚ табыс көлеміне байланысты дивиденттер алу құқығы;
АҚ басқаруға қатысу құқығы;
АҚ таратылған жағдайында кридиторлармен есеп айырылысқаннан кейін мүліктің бір бөлігіне ие болу құқығы;
Ерекшеленген акциялар қарапайым акциялардан айырмашылығы бірінші кезекте оның иесі акционерлер жиналысына дауыс беруге қатысу құқығын бермейді, егер құқық оның атынан АҚ жарғысында бекітлмеген болса. Бірақ құқықтың бұл түрі акционерлер жиналысында артықшылықты акциялар бойынша дивиденттерд төлемеу жөнінде шешім қабылдаса немесе осы акциялар иесін қызықтыратын мүліктік мәселелерге қатысты сұрақтар талқыланса, соның ішінде АҚ қайта құру немесе тарату жөнінде сұрақтар қозғалса осы құқытар пайда болады. Ерекшеленген акциялар қарапайым ақциялармен салыстырғанда оның иесіне дивденттер және қоғамды таратқан жағдайда кәсіпорынның ликвидация құнын алудың басымдылық құқығына ие. Соңғы жағдайда оның дивиденттерінің құны қарпайым акциялар дивиденттерінен аз бола алмайды. Тағы да бір артықшылығы қарапайым акциялар бойынша дивиденд төленбеуі мүмкін. Ерекшеленген акциялар бойынша ережеде анықталған дивиденд көлемі толық төленбеуі мүмкін емес. Бұл акциялар бойынша дивиденттер ең болмағанда бөліктеп төленуі тиіс. Қарапайым акцияларды шығару кезінде оның дивиденттерінің көлемі немесе ликвидациялау құны орнатылуы тиіс. Дивиденд көлемі немесе ликвидациялық құн белгіленген ақша сомасы немесе номиналдық құнның пайызы ретінде анықталады.
Акцияның инвестициялық құндылығын сипаттайтын жиынтық табыстылығы оның негізгі қасиеті болып табылады. Ол мына формуламен табылады:
(1.1.1.1)
(1.1.1.2)
Бұл жерде:
Д -жылдық қорытынды бойынша төленілетін дивидент сомасын тәуелді оның (%) мөлшерлемесі .
ДK = (К2-К1) - курстық құнның озгеруі (ағымдағы К2 курсы мен акцияны сатып алған К1 курстарының айырмашылығы) бірлік бөлігінде: Н- акцияның номиналы [тг.].
Кейде табыстылық нақты бір жылға есептелінеді, бұндай жағдайда курстық құнның өзгеруі мына формуламен табылады:
(%), (1.1.1.3)
Бұл жерде:
РС1 - жылдың басындағы нарықтық құн,
РС2 - жылдың аяғындағы нарықтық құн.
Акцияның табыстылығы жалпылама сипаттамасы - таза сатып алу табысын есептеуге арналған бастапқы өлшем қызметін атқарады:
(%),. (1.1.1.4)
Бұл жерде:
PC - акцияның сатып алу кезндегі нарықтық құны,
Акция курсы - бұл капиталданған дивиденд, болашақта банкке қойылған немесе қарызға берілген ақшалық капиталдың акциядан алынатын дивиденнд сомасына теңестіріледі. Сондықтан акцияның нақты құны (курсы) мына формуламен табылу мүмкін:
(1.1.1.5)
Бұ жерде:
Д - соңғы жылдағы дивидендтің мөлшерлемесі (%),
С6 - банктң есептк пайызының мөлшерлемесі (%).
Алайда әртүрлі эмитеттердің акциясының нақты курсы әрбір уақыт мезетінде нақты құнына қор нарығындағы ұсыныс пен сұраныс факторлары қосымша әсер еткендіктен айырмашылғы болады. Акцияның басқа да құндылықтарын есептеу үшін басқа да көсеткштер қоданылады, мысалы:
Курстаза табыс - (КП);
Дивиденттң акцияға- (ДВА);
Табыстың акцияға - (ПА).
Акцияны бағалау табыстылық деңгейін қажет ететін параметр көмегімен жүзеге асырылуы мүмкін. Бұндай жағдайда акцияның шын бағасы мына формуламен табылады:
(1.1.1.6)
Бұл жерде:
Д - өткен жыл қорытындысы бойынша төленген дивиденд мөлшерлемесі;
УП - берілген акцияның табыстылық деңгейі.
УП көлемі берілген акцияның сатып алу тәуекелділігі негізінде бағаланады:
(1.1.1.7)
Бұл жерде:
БУ - табыстылықтың қауіпсз деңгейі (әдетте банктің есептік мөлшерлемесі арқылы анықталады: БУ =Сб *100);
В - әрбір акцияның түрне өткен жылдардағы статистикалык мәліметтер бойынша есептелінетін (биржалық сводкалар бойынша табылады) "бета" коэффициент.
РУ - қазіргі таңда коэффициенті В =1 болатын жалпынарықтық табыстың орташа деңгейі.
Компанияның табысты қызметінің салдарынан болашақта диидендтің өсуін күту әбден мүмкін. Дивиденд өсуінің бағалауы нақты түсніктеме түрінде жарияланатын эмиссияы аңдатпасында мзмұндалады. Осындай жағдайда акция құнының бағалауының нақтыланған формуласын қолдануға болады:
(1.1.1.8)
Мұндағы:
РД - бірлік бөлігндегі дивидендтң болжалнатын жылдық өсімі.
Соңғы формула Батыста акцияның нақты құнын есептеу үшін жиі қолданылады. Қағида бойынша дивиденд өсімі салстырмалы тұрақты компаниялар берілген формуланы пайдалу мүмкіндігі бар. Берілген формуланы нәтижесі жалпы алғанда двиденттер өсімінің күтілуі орындалмаған жағадайға да қолдануға болады. Компания дивиденд төлемінің пайызын арттыру саясатын көп жағдайда тоқтатады, яғни алынған табысты өндірске қайтадан реинвестициялау арқылы акцияның қапиталдық құнын арттырады. Сондықтан осындай жағдайда да акцияның нақты құны өседі (дивиденттердің емес, акцияның курстық құнының артуы есебінде).
1.1.2 Облигациялар
"Облигация" латын тілінен сөзбе сөз аударғанда "міндеттеме" деген мағына береді. Ол міндеттеме қарызға алынған соманы өтеу, яғни қарыздық міндет мағынасын береді. Облигацияны шығарушы мекеме (эмитент) ақшаны қарызға алушы, ал облигацияны сатып алушы (инвестор) кредит беруші есебінде тұрады. Қатаң түрде айтқанда: облигация - оның иесіне ақша салғанын және оған бағалы қағазда бекітіленген пайызды алдын ала көрсетілген мерзімі бойынша қайтарып беруін куәландыратын бағалы қағаз.
Облигацияның акциядан негізігі айырмашылықтары:
Облигация қатаң түрде анықталған мерзім бойынша табыс әкеледі;
Қарапайым акциялар бойынша ешқандай кепілдендірмеген дивиденттерге қарағанда әдетте облигация өзінің иесіне алдын ала номиналдық кұнның пайызы түрінде белгіленген табыс әкеледі;
АҚ облигациясы оны иелік етушіге қоғамның акционері ретінде, яғни акционерлер жиналысында дауыс беру құқығын ие болмайды.
Облигация бойынша табыс акцияға қарағанда төмен, бірақ ол нарықтағы жағдайлар мен экономиканың құбылуына аз деңгейде тәуелді болғандықтан сенімді. Сондықтан облигация өзінің салымының табыстылығымен қатар сенімділігін қамтамассыздығын ойлайтын адамдарды қызықтыратын бағалы қағаз болып табылады.
1.1.2.1-кесте. Қолдану мерзімі бойынша облигацияның түрлері
Қазақстандық
Англосаксондық
Қысқа мерзімді
1 - 3 жыл
1 - 5 жыл
Орта мерзімді
3 - 7 жыл
6 - 15 жыл
Ұзақ мерзімді
7 - 30 жыл
15 жылдан жоғары
Қазіргі таңда қазақстанда осы бағалы қағаздың бірнеше түрлерін кездестіруге болады: ішкі (мемлекеттік) және жергілікті (муниципалдық) займдардың облигациялары, сонымен қатар кәсіпорындар мен акционерлік қоғамдардың облигациялары.
Облигациялар келесі типтерде болады:
атаулы - бұндай облигациялардың иесі ерекше кітапта тіркелгендіктен әдетте бұндай облигациялар купонсыз.
`"көрсетушіге" - облигация ұстаушысына сәйкес мерзімінің келуіне байланысты пайыздық төлемді алуын куәландыратын арнайы купоны болады;
Сонымен қатар облигациялар еркін қолданыста болатын немесе шектелген қолданыс айналымында болатын түрлері бар. Мемлекеттік және муниципалдық займдардың облигациялары ұсынушыға шығарылады. Акционерлік қоғам және кәсіпорынның шығаратын облигациялары атаулы түрде де және ұсынушыға шығарылады. Облгацияның белгіленген немесе номиналдық бағасы алдағы есептеулерде және пайызды аударғанда негіз ретінде алынады. Одан басқа займның шартына байланысты номиналмен сәйкес келетін немесе ерекшеленіп тұратын облигацияның сатып алу бағасы болады. Осы бағамен қарыздың мерзімінің аяқталуына байланысты эмитент облигацияны сатып алады. Бұдан басқа облигацияның займ шарты және ағымдағы сәтте нарықта қалыптасқан жағдаймен анықталатын нарықтық бағасы бар. Облигация курсы - бұл номиналдан алынатын пайыз түрінде көрсетілген нарықтық бағаның мәні. Егер облигация номиналдан төмен бағамен сатылып, номинал бойынша сатып алынса, онад сатылу "дисконтпен" жүзеге асырылады деп айтылады. Кейде жылдық пайыздың аударылуы дисконтпен немесе сыйақымен құрамдастырылады. Шығару шартына байланысты облигацияның купондық табысы әр тоқсан сайын, жарты жылда бір рет немесе жыл сайын төленуі мүмкін. Табыстың купондық төлемі қаншалықты жиі болса инвестор соншалықты жоғары табыс алады. Сондықтан бірдей жылдық дивидендте кварталдық төлемді облигация әрқашан жылдық төлемді облигациядан жоғары саналады. Облигацияның орташа курсы сұраныс пен ұсыныстың өзгерісі мен несие пайызы нормасың әсерінен ауытқып отырады. Басқаша айтканда, банк өзінің салушыларына ағымдағы сәтте көп пайыздық кепіл берген сайын тиянақталған пайызды облигацияның бағасы төмендей береді. Облигацияның курсы (нағыз баласы)мына формуламен табылады:
(1.1.2.1)
(тг), мұндағы:
Ск - облигация бойынша жылдық пайыз (купондық пайыз);
Сб - несие (банктік) пайызы;
То - облигацияның қолданылатын мерзімі (жыл саны);
Н - облигацияның номиналы (тг).
Есептік пайыз өзгерген кезде облигацияның курсы да өзгереді:
(1.1.2.2)
(тг), мұндағы: Т - облигацияны өтеуге дейінгі жылдар саны;
Сб1 - ескі есептік мөлшерлеме (%);
Сб2 - жаңа есептік мөлшерлеме. Купондық кіріс әрқашан номиналға қатысты анықталады:
(1.1.2.3)
(тг.), мұндағы: Ск - купондық мөлшерлеме;
Ағымдағы кіріс мөлшерлемесі, ереже бойынша, облигацияны сатып алу бағасына қатынасы түрінде анықталады:
1.1.3 Мемлекеттік бағалы қағаздар
Мемлекеттік бағалы қағаздар (ары қарай МБҚ) - мемлекет атынан шығарылатын борышқорлық бағалы қағаздар. Эмитенті ҚР қаржы Министрлігі немесе ҚР Ұлттық банкі болып табылады. МБҚ шығару пішіні - құжаттамасыз. МБҚ әр түлі тәсілдермен орналастырылуы мүмкін (аукциондар, сауда- саттық, ашық сату, жабық тарату және т.б.). МБҚ сатып алушылары заңды және жеке тұлғалар, соның ішінде резидент емес те тұлғалар бола алады.
МБҚ шығару мақсаты:
Республикалық бюджет тапшылығын инфляциялық емес негізде қаржыландыру (айналысқа қосымша ақша шығарусыз).
Мақсаттық мемлекеттк программаларды қаржыландыру (тұрғын үй құрылысы, әлеуметтік қамсыздандыру және басқалар).
Эконмикалыкалық активтерді реттеу (қолданыстағы ақша массасын, инфляция мен бағаға әсерін, экономикалық өсу, инвестициялау бағытын және т.б.).
Барлық бағалы қағаздар нарығына қатысушылардың қаржылық жинақтарын сенімді және жоғары өтімді сақтау тәсілін ұсыну (МБҚ бойынша кіріс инфляция деңгейінен артық).
Қазақстан Респудбикасындағы МБҚ негізгі түрлеі:
Қысқа мерзімді МҚКО (МЕККАМ).
ҚР Қаржы Министрлігі шығаратын, қолданыс уақыты 3, 6 және 12 ай болатын қысқа мерзімді қазынашылық міндеттемелер. Міндеттеменің номиналдық құны - 100 тенге. Міндеттеме құжатсыз формада шығарылады және ҚР Орталық депозитарийында есепке алынады. Міндеттеме дисконтталған бағамен орналастырылады, яғни ҚР Қаржы Министрлігінің тапсырмасымен ҚР Ұлттық банкі өткізетін аукцион арқылы номиналдан төмен бағада орналастырылады. Аукционға қатысу құқығына тек бастапқы дилерлер - Қаржы министрімен келісім шартқа отырған және тендрден өткен банктер мен компаниялар ие бола алады. Бастапқы дилерлер қатарына жатпайтын барлық инвесторлар тек қана бастапқы дилерлермен қызмет көрсету шартына отыру арқылы операцияларды жүзеге асыра алады. Бастапқы дилерлер қосалқы депозитарийлар қызметін атқарады. Аукцион өткізу мерзімдері мен эмиссия көлемдері аукцион шартында хабарландырылып отырады.
Орта мерзімді МЕОКАМ
Қысқа мерзімді (МЕКАВМ)
Қысқа мерзімді қазынашылық валюталық міндеттемелер қолданыс мерзімі 3, 6, 9 және 12 айға ҚР Қаржы Министрлігімен шығарылады. Міндеттеменің номиналдық құны - 100 АҚШ доллары. Міндеттеме құжатсыз формада шығарылып ҚР Орталық депозитарийінда есепке алынады. МЕКАВМ қолданыс және орналастыру реті МЕККАМмен бірдей. Төлем инвестор аркылы төлем күнінен бір күн бұрын Ұлттық Банк белгілеген курс бойынша тенгемен жүзеге асырылады. Өтеу эмитент арқылы өтеу күнінен бір күн бұрын Ұлттық Банк белгілеген курс бойынша тенгемен жүзеге асырылады.
Индекстелген МҚМ (МЕИКАМ)
Индекстелген қазынашылық міндеттемелер оны иелік етушілерге номиналдық құнды өтеу кезінде қайтаруға және номиналдық құнға пайыздық сыйақы алуға құқық береді. Индекстелген қазынашылық міндеттемелерге инвесторлармен салынған ақшалардың индексациясы соңғы үш айдағы қолданыс кезіндегі инфляция қарқындылығын ескере отырып құбылмалы мөлшерлеме бойынша сыйақы төлеу арқылы жүзеге асады. Индекстелген қазынашылық міндеттеменің номиналдық құны - 1000 тенге. Индекстелген қазынашылық міндеттемер оларды иелік етушілер арасында номиналдық құнның сыйақы мөлшерлемесі бойынша, индекстелген қазынашылық міндеттемелердің алғашқы орналастырына сәйкес белгіленген кірістілік мөлшелемесі арқылы орналастырылады.
ҚР Ұлттық банк ноталары
Қысқа мерзімді ҚР Ұлттық банк ноталары 7күн мен 91 күн аралығында ҚР Ұлттық Банк арқылы шығарылады. ҚРХБ қысқа мерзімді ноталарын орналастыру мен қолданыс реті МЕККАМ шарттарымен бірдей. Аукциондарды өткізу мерзімдер мен шығарымның көлемдері ҚРХБ арқылы реттелініп, аукцион шарттарында хабарланады.
Ұлттық жинақтағыш облигациялар (НСО)
Ұлттық жинақтағыш облигациялар (НСО) - үш айлық қолданыс мерзімді МЕККАМ-ң кірісіне тәуелді айнымалы тоқсандық купондық мөлшеремесі бар бір жылдық қолданыс мерзімімен ҚР Қаржы министрлігі арқылы шығарылады. Облигацияның номиналық құны - 1000 тенге. Облигация құжатсыз формада шығарылады. ҰЖО МЕККАМ мен Ноталардан ерекшелігі номиналдық құн бойынша орналастырылады және купон тоқсанына бір рет төленеді. Барлық инвесторлар облигацияны сатып алуға өтінішін көрсете отырып Қаржылық агенттер арқылы сатып алады. Қаржылық агенттер (шығарушымен НСО тарату туралы басты шар жасасқан алғашқы дилерлер) субдепозитарийлер қызметін атқарады. Жазылым өткізу мерзімі мен шығарылым көлемі ҚР Қаржы Министрлігімен реттелінеді және жазылым шартында хабарландырылады. Қазіргі таңда НСО жазылу тоқсанына бір рет өткізіледі.
МБҚ басқа қаржылық құралдар алдындағы артықшылығы
МБҚ шығарылымы және олардан түсетін кірістілік салыққа міндеттелмейді. Салыстырмалы сенімділік деңгейі жоғарғы және ысырап болу қатері мен сол арқылы табыс табу сәкесінше минималды. Казкоммерцбанк бағалы қағаздар нарығында бастапқы дилер бола отырып бағалы қағаздармен әрекет етудің толық кешенді қызметін көрсетеді:
МБҚ аукциондар мен екінші деңгейлі нарықта сатып алынуын;
МБҚ екінші деңгейлі нарықта сатуын;
МБҚ сатудан және оны жабудан алынған қаражатты жаңа МБҚ реинвестициялау;
Ақшалық қаражаттар мен бағалы қағаздарды есептеу және сақтау жөнінде кастодиалды қызметтер;
Консультациялар, нұсқамалар, портфельді сенімді басқару.
1.2 Қазақстан қор нарығының қызмет етуі
Қазақстан қор биржасының (KASE) негізі 1993 жылы қаланған. Айналымында акциялар, корпоративтік облигациялар, Қазақстан Республикасының мемлекеттік бағалы қағаздары, халықаралық қаржы ұйымдарының облигациялары мен шетелдік мемлекеттік бағалы қағаздар, вексельдер, мемлекеттік және корпоративтік бағалы қағаздармен автоматтық және тікелей репо инструменттері, шетел валютасы бар Орталық Азияның ең ірі, әмбебап, ұйымдастырылған қаржы нарығының операторы болып табылады. Қазақстан қор биржасының (KASE) стратегиялық мақсаты - әлемдік инвесторларға қауіп-қатері төмен әр түрлі қаржы инструменттерін жетілген халықаралық тәжірибеге сәйкес сатып, сапалы қосымша биржа қызметтерін пайдалануға мүмкіндік беретін, жетекші өңірлік қаржы орталығы ретінде қалыптасу. Биылғы халыққа жодауында Елбасы Нұрсұлтан Назарбаев: Отандық қор нарығын жұмыс істеуге мәжбүрлеп, ол 2020 жылы ТМД мен Орталық Азиядағы ислам банкингінің өңірлік орталығына айналуы және Азиядағы жетекші қаржы орталықтарының ондығына енуі тиіс [1] деген еді. Осы тұрғыдан Қазақстан үшін отандық қор нарығын дамыту бойынша пәрменді қадамдар жасайтын уақыт жетті. Қазір Самұрық-Қазына Ұлттық әл-ауқат қоры еліміздегі ең ірі мемлекеттік активтерді басқарып отыр. Оның құрамына кіретін көгілдір фишка атанып кеткен ірі компаниялардың акцияларын ел ішінде орналастыру - еліміз экономикасын дағдарыстан кейін дамытуды жеделдетуге және мемлекеттің бәсекелестік артықшылықтарын нығайтуға күшті ықпал ететін сөзсіз. Оған кәсіпорындардың қорландыру базасын елдің ішінде жинақталған қорларды тарту арқылы, сондай-ақ шетелдік инвестициялар ағынының есебінен қол жеткізуге болады.
Бүгінгі күні ұлттық компаниялардың акцияларын КАSЕ-ге шығару арқылы Қазақстандық қор нарығын дамыту кажеттігін түсінушілік барлық деңгейде байқалуда. Десек те, сарапшылардың пікірінше, әзірге көптеген компаниялардың ақшаға деген зәрулікті кәсіпқой қаржылық кеңесшілердің көмегіне жүгіну арқылы шешу деректері көбірек кездеседі. Бұл көмекшілер әдетте Қазақстаннан инвестор іздемейді. Тапсырманы кәсіби түрде орындау үшін олар инвесторды әлемдік қаржы орталықтарынан іздейді. Кәсіпкерлік тұрғысынан бұл түсінікті, бірақ қаржыны жергілікті нарықтан тарту мүмкіндіктерін пайдаланбау - дұрыс емес. Қазір ішкі нарықта қаржысын қайда жіберерін білмей отырған компаниялар жеткілікті. Ал зейнетақы қорлары жаңа құралдардың жоқтығынан қиындық көруде. Тіпті ақшаға зәру болмай-ақ, акция шығаруға болады. Халыққа осы компанияларға қатысуға жол ашып, өздерін аз да болса меншік иесі ретінде сезіну мүмкіндігін берудің маңызы орасан. Қор нарығына шығу дегеніміз - Қазақстан қор биржасындағы қазақстандық компаниялардың акциясын, облигациясын сатып алу немесе сату. Қазақстан қор биржасының арнайы www.kase.kz сайтынан Қазақстанның өтімі жоғары компанияларының акциясын бақылауға болады. Мәселен, олар - Халық банкі, Центр Кредит Банк, ENRG, Қазақтелеком, Қазақмыс, ҚазМұнайГаз компаниялары. Қазіргі кезде Центр Кредит Банктің бір акциясы - 555 теңге, Халық банкінікі - 305 теңге, Казкоммерцбанктікі - 420 теңге шамасында. Мемлекеттік бағдарлама жасалды. Ал, Қазақстанның қор биржасындағы акциясы қымбат деген компаниялардың өзі, мәселен, ENRG-дің бір акциясы - 2200 теңге, Қазақмыстікі - 2500, Қазақ-телекомдікі - 14600 теңге, ҚазМұнайГаздікі - 17300 теңге мөлшерінде. Бұлар, әрине, Халық банкінен, Центр Кредит Банктен қымбат. Брокерлік компаниялар - жекеменшік [2]. Жекеменшік компания болғасын өздерінің талаптарын қоя алады. Бірақ құжат жағынан бәрі бірдей.
Белгілі болғандай, 2010 жылғы 1 каңтардан бастап, жаңадан шығарылатын барлық борыштық бағалы қағаздары КАSЕ ресми тізіміне енгізу үшін рейтингілік бағаға ие болуы тиіс. Несиелік рейтингілер борыштық бағалы қағаздардың және олардың эмитенттерінің листингілік талаптарға сәйкестілігінің өлшемдерінің бірі ретіде болу тиіс. Жаңа оқылымдағы КАSЕ листингілік ережелерімен сондай-ақ рейтинг агенттіктерше бірқатар талаптар айқындалған, олардың бағалары листингілік рәсімдер кезінде ескерілетін болады. Атап айтқанда, аталған ережелерге сәйкес, КАSЕ АӨҚО қызметін реттеу жөніндегі Уәкілетті органның нормативтік кесімімен айқындалған рейтинг агенттіктерінің рейтингілік бағаларын мойындайды. Бұрын рейтингілік бағаларын АӨҚО қызметін реттеу жөніндегі агенттік мойындайтын рейтинг агенттіктерінің тізбесіне үш халықаралық агенттік: Moody`s Investors, Standart & Poor`s және Fitch енгізілген болатын. Сондықтан,АӨҚО АРД төрағасының орынбасары
Қазақстан қор биржасында 130-дай эмитент бар [3]. Әрине, олардың барлығы бірдей емес. Қор нарығында белгілі бір компанияның бағалы қағазын мынау ұнап тұр немесе мынау арзан екен деп сатып алуға болмайды. Компания жайлы мәлімет жинау керек. Басқа да шарттарын қарау керек. Біздің ұсынатынымыз, Қазақстан қор биржасында ұзақ жылдың тарихы бар ірі компаниялардың қағазын сатып алу керек. Өйткені, жүз немесе елу жылдан бері тұрақты жұмыс істеп келе жаткан компания аяқ астынан жоғалып кетпейтінін немесе банкротқа ұшырамайтыны белгілі. Ал, ақшасын салып отырған инвестордың саны өте аз. Бүгінгі Қазақстан қор биржасындағы инвесторлардың немесе жеке тұлғаның саны 10 000-ның маңайында. Он алты миллионнан астам халқы бар Қазақстан үшін он мың деген өте аз. Инвесторлар көп бөлігі алматылықтар. Қазір барлық жерде интернетке шығу мүмкіндігі бар.
Халықтың қолында аз болсын, көп болсын бос ақшаның бар екеніне сенімдіміз. Соны отандық қор нарығына тартатын болсақ ол экономикаға да тиімді. Өйткені, олар қор нарығында ақшаны отандық компаниялардың акциясына салады, соның жұмысын жандандыруға өз үлесін қосады. Олар сонда шетелден инвестиция тартпайды немесе банктен несие алмайды. Бағалы қағазын сату арқылы инвестиция алып, жұмысын жүргізеді.
Көпшілік қор нарығына шығатындар тек арнайы қаржы мамандығы барлар ғана деп ойлайды. Мұндай ойдан арылу керек. Қор нарығына шығу үшін қаржыгер немесе экономист болу міндетті емес. Қор нарығында толағай табысқа жеткен Уоррен Баффет: Егер қор нарығына шығу ушін математик не қаржыгер болу керек деген талаптары болатын болса, мен әлі күнге газетімді сатып жүретін едім, - депті [4]. Ол басында көше кезіп газет сатқан ғой. Сондықтан, кез келген қарапайым адам қор нарығына шығу үшін оның қарапайым механизмін білсе жетіп жатыр.
2 БАҒАЛЫ ҚАҒАЗДАР ПОРТФЕЛІН ҚҰРАСТЫРУ МОДЕЛЬДЕРІ
2.1 Портфельді инвестициялау теориясының мағынасы
ХХ ғасырдың екінші жартысында дамыған елдердің экономикасында түбегейлі өзгерістер болды. Олар инвестицияның соның ішінде жеке алғанда портфельдік инвестицияның қарқынды өсуімен байланысты болды. Жекеше бөлектенген аймақты қаржылық нарықтардың орнына бірыңғай халықаралық қары нарығы құрылды. Дәстүрлі қаржылық құралдар жиынына (шет елдік валюта, кәсіпорыннын акциялары мен облигациялары, мемелекеттік облигациялар) тұрақты тізімі өсіп отыратын жаңа туынды құралдар қосылды - депозиттік қолхаттар, форвардты келісімдер, товарларға фьючерстер, опциондар, варранттар, қор индекстері, пайыздық мөлшерлемеге айырбастар, және т.б. Бұл құралдар жекелеген инвестордың, қаржы нарығында ойыншыларлың қажеттіліктерін қанағаттандыратын қаржылық келісім шарттардың тәуекелділік пен кірістілігін басқаруда күрделі және шебер стратегияларды жүзеге асыруға мүмкіндік береді.
Портфельдік инвестициялар казіргі заманғы теориясына дейінгі орын алған инвестицияға дәстүрлі келу екі анықталған кемшілігі болды. Біріншіден, жекеленген активтердің (акциялар, облигациялар) қзін өзі ұстау анализіне басты назар аударылды. Екіншіден, активердің негізгі сипаттамасында оның тек қана кірістілігі кірді, сол кезде басқа фактор - тәуекелділік - инвестициялық шешімдерде нақты бағалау алмады. Казіргі порфельдік инвестициялар құрастыру теориясының деңгейі осы кемшіліктерді жояды. Осындай жаңаша көзқарас ұзақ уакыт аралығында аяқталды. (ХХ ғ. 20-шы жылдарынының аяғында). Бұл қаржы теориясында "портфелдік теорияның дамуының бастапқы деңгейі" деп аталады.
Портфельдік инвестициялаудын осы заманғы теориясы өзінің бастауын Г. Марковицтің "Портфель таңдау" статьясынан алады. Бұл статьяда бағалы қағаздардың тиімді портфелін құрастырудың математикалық моделін ұсынды, сондай ақ осындай портфельдерді белгілі бір шарттарда құрастыру әдістерін көрсетті. Портфельді диверсификациялаудың жалпы тәжірибесін қарастыра отырып, ол коррелияцияланбайтын акцияларды таңдау жолы арқылы тәуекелділкті төмендетуге болатындығын көрсетті.
Г. Марковицтің негізгі еңбегі болып оның осы статьяда "кірістілік" және "тәуекелділік" мағынасының ықтималдылықты - теориялық формализациясы болды. Онын моделінде тәуекелділік инвестициясы мен оның күтілетін кірістілігінің қатынасын есептеуде ықтималдық үлестірімі қолданылады. Бағалы қағаздар портфелінің күтілетін кірістілігі ықтималдық үлестірімнің орта мәні ретінде, ал тәуекелділік - кірістіліктің мүмкін мәндерінің күтілетін мәнінен стандартты ауытқуы ретінде анықталады. Г. Марковицтің зерттеулерінің нәтижелері тиімді инвестициялау саясатын тандау есебін бірден нақты математикалық тілге аудару мүмкіндігін берді. Ол ең алғашқы рет жалпы қабылданған портфельді диверсификациялау практикасына назар аударды және инвесторлар бағалары әртүрлі өзгеретін акцияларды таңдай отырып тәуекелділікті азайта алатындылығын көрсетті. Математикалық көзқараспен алынған тиімділік саясаты сызықтық шектеулердегі квадраттық тиімділеу есебінің класына жатады. Осы күнге дейін сызықтық программалау есебімен бірге бұл эффективті алгоритмдер санының көбірек көлемі құрастырылған тиімділк есептебінің зерттелінген класының бірі болып саналады.
Г. Марковиц бұнымен тоқтамады - ол портфельді жинақтаудың негізгі прициптерін жасауды жалғастырды. Осы прициптер табыстылық пен тәуекелділік арасындағы байланысты сипаттайтын көптеген жұмыстарға негіз болды. Бірақ оның жұмысы экономистер-теоретиктер мен практиканттардың аса назарын аудартпады. ХХ ғ. 50 жылдарында ықтималдықтар теориясының қаржылық теориясына қолдану таң қаларлық іс болды. Сонымен қатар есептеу техникасының дамымауы, сондай-ақ Г.Марковицтің ұсынылған алгоритмдер, процедуралар мен формулалардың күрделігі оның идеясының нақты жүзеге асуына жол бермеді. Ғалымның еңбегі оның жұмысының жариялануынан әлдекайда кеш бағалануы кедейсоқ емес, ал Нобель сыйлығын оған тек 1990 жылы тағайындады. Г.Марковицтің портфельдік теориясының әсері ХХ ғ. 50 ж аяғы мен 60-ж басында Дж. Тобинның осы мәселеге байланысты жұмысының шығуымен айтарлықтай күшейе түсті. Осы жерде Г.Марковиц пен Дж.Тобинның жұмыстарының кейбір айырмашылықтарын атап өту керек. Бірінші подходтардың ішінде оның көзқарасы бойынша өзінің базасы негізінде таңдалынған активтердің кірістілігі мен тәуекелділігін есептеу негізінде жекелеген инвестордың жай күйіне баса назар аударатын тиімді портфель құру микроэкономикалық анализде жатыр. Сонымен қатар бұл модель негізінен акциялар портфеліне қатысты болды, яғни тәуекелділікті активтерге. Дж.Тобин де анализге тәуекелділігі жок активтерді (мысалы, мемлекеттік облигациялар) қосуды ұсынды. Мағынасы бойынша оның подходы макроэкономикалық болып табылады, өйткені бұл жағдайда зерттеудің басты объектісі болып экономикада капиталдың екі формада үлестірімі: қолма-қол (ақшалық) және қолма қол емес (бағалы қағаздар түрінде). Г.Марковиц жұмысында басты назар ағымдық теория постулаттарының экономикалық анализіне емес, алда болатын жағдайлардың математикалық анализіне және тиімді есептерді шешу алгоритімін құрастыруға аударылды. Дж.Тобин келуінде негізгі тақырыбы инвесаторларға активтер портфелін құрастыруға, бырақ капиталды бір ғана формада ұстамауға мәжбүр ететін факторлар анализі болып табылады. Одан басқа Дж.Тобин Г.Марковиц теориясында бастапқы мәліметтер болып табылатын активтердің және портфельдің сандық сипаттамасының жайын талдады. Мүмкін сондықтан Дж.Тобин Нобель сыйлығын Г.Марковицке қарағанда 9 жыл ерте алуы.
2.2 Портфельдік теориясының негізгі принциптері мен ерекшеліктері
Г.Марковиц нақтыламасы бойынша инвестор өзінің тиімді портфельге қатысты таңдауын тек қана күтілетін табыстылық пен табыстылықтың стандартты ауытқуы арқылы негіздеуі керек. Бұл дегеніміз инвестор күтілетін табыстылық пен табыстылықтың стандартты ауытқуын әр бір портфель үшін есептеп, сосын осылардың ішінен екі параметрдің қатынасын негізге ала отырып "жақсысын" таңдау болып табылады. Сонымен қатар интуиция белгілі бір роль атқарады. Күтілетін табыстылық потенциалды сыйақы мөлшері ретінде, ал табыстылықтан стандартты ауытқу - осы портфельмен байланысты тәуекелділік өлшемі ретінде көрсетілуі мүмкін. Сонымен, әрбір портфель сыйақы мен тәуекел тұрғысынан зерттелгеннен кейін инвестор өзіне сәйкес келетін портфельді таңдау керек.
Портфельдік инвестиция теориясының негізгі қорытындыларын төмендегідей құрастыруға болады:
Эффективті көпшілік бір уақытта белгіленген тәуекел деңгейінде максималды кірістілікті де, белгіленген кірістілік деңгейінде минималды тәуекелділікті де қамтамассыз ететін портфельдерден құралады;
инвестор эффективті көпшіліктен құралатын портфельдердің ішінен тиімдісін таңдайды деп жорамалдайды;
Инвестордың тиімді портфелі эжффективті көпшіліктің инвестордың бырсыпыран қисығының жанасу нүктесімен аталынады;
Ереже бойынша, диверсификация өзімен бірге тәуекелділіктің азаюын алып келеды, жалпы жағдайда портфельдің табыстылығының стандартты ауытқуы бағалы қағаздың табыстылығынан орташа стандартты ауытқуынан аз болады;
Бағалы қағаздың табыстылығы мен нарықтағы индекстің табыстылығының қатынасы нарықтық модель ретінде белгілі;
нарықтың индексіндегі табыстылық бағалы қағаздың табыстылығын толығымен сипаттамайды;
нарықтық моделге сәйкес, бағалы қағаздың жалпы тәуекелділігі нарықтық тәуекелділік пен жеке тәуекелділіктен тұрады;
диверсификация нарықтық тәуекелділіктің усреднению алып келеді;
диверсификация жеке тәуекелділікті айтарлықтай төмендетуі мүмкін;
Осыған байланысты портфельдік инвестицияның осы заманғы теориясы жасалған негізгі ережелерді құрастыруқа болады:
Нарық белгіленген мерзімде кірістілігі кездейсоқ өлшем болып саналатын ақырлы активтер санынан құралады.
Инвестор статистикалық мәліметтер негізінде күтілетін кірістіліктің мәнін және олардың жұптық ковариациясын - тәуекелділікті дивесификациялау мүмкіндігін есептеуге мүмкіндігі бар.
инвестор кірістілігі кездейсоқ өлшем болатын әр түрлі рұқсат етілген портфельдерді құрастыра алады.
Таңдалынатын портфельдердің қарама қарсы қойылуы екі критерийге - орташа табыстылық пен тәуекелділкке негізделінеді.
Инвестор табыстылығы бірдей екі портфельдің ішінен міндетті түрде тәуекелділігі аз портфельді таңдау мағынасында ол тәуекелділікке жақын емес.
Портфельдік инвестицияның орталық мәселесі оптимальді портфельді таңдау, яғни ең жоғарғы табыстылық деңгейін ең төменгі немесе белгіленген деңгейдегі тәуекелділікте активтер жиынын анықтау болып табылады.
2.3 Тәуекелді портфельдің тиімді құрылымын анықтау. Марковиц моделі
Марковиц бойынша эффективті диверсификациясы берілген табыстылық деңгейінде ең аз тәуекел деңгейін камтамасыз ететіндей бағалы қағаздардың бір портфельге жинақталуын алдын ала қарастырады. Тәуекелді j-ші түрдегі бағалы қағазға салған ақшасын үлесін - j=1,..., n ретінде белгілейміз. n - портфельдегі активтер саны. Онда, портфельдің дисперсиясы мен күтілетін табыстылығын ескере отырып, тәуекелді портфельдің тиімді құрылымын келесі түрде жинақтауға болады: портфельдің дисперсиясын минимизациялайтын вектор табу."Т" белішесімен транспонерлеу операциясы анықталған.
Vp=i=1nj=1n Vijxiyj--min (2.3.1)
Егер күтілетін табыстылық мәні төмендегіге тең болатын шарт орындалса:
ERp=j=1nmjxj=mp (2.3.2)
j=1nxj=1 (2.3.3)
Осыған сәкес, Марковиц есебі шартты экстремумның есебін көрсетеді. Есеп лагранж әдісімен шешіледі. (4.16) - (4.18) теулеулерін келесі белгілеулерді қолдана отырып матрицалық түрде жазамыз:
V= Vij - nxn өлшемді ковариациялық матрица;
m - n x1 өлшемді күтілетін табыстылықтың бірлік вектор - бағаны;
I - n x1 өлшемді бірлік - вектор;
X - n x 1 өлшемді белгісіз үлестердің вектор - бағаны .
Марковиц есебінің матрицалық түрде жинақталуы: төмендегідей болатын Х векторды табу,
Vp=XTVX--min (2.3.4)
mTX=mP, ITX=1 шектеулерінде.
Есептің Лагранж функиясын құрамыз:
LX,λ1,λ2=XTVX+λ1mTX-mP+λ2ITX-1 (2.3.5)
Бұл жерде, XTVX - мақсат функция (потфельдің дисперсиясы), экстремумы анықталатын;
λ=(λ1,λ2)T - Лагранж көбейткіштерінің вектор-бағаны (λ векторларының элементтерінің саны есептің шектеулерінің санына тең).
1 Марковиц есебінің шартты экстремумы Лагранж фнкциясының арнайы құрылған шартсыз экстремумына сәйкес келеді. Лагранж функциясы есептің мақсат функциясының және Лагранж векторы көбейткіштерінің шектеу функциясы мен тұрақты шектеулердің арасындағы айырмашылық арасындағы суммасын береді. Лагранж көбейткіші мақсат функцияның тұрақты шектеулердің өзгерісіне сезімталдық деңгейін анықтайды. Мысалы, Марковиц есебі үшін,
λ1 = dVPdmP≈∆VP∆mP .
Лагранж функциясының шартсыз экстремумын анықтау үшін оны барлық аргументтері бойынша дифферициалдаймыз және туындыны нөлге теңестіреміз:
dLdX=2VX+λ1m+λ2I=0;
dLdλ1=mTX-mP=0;
dLdλ1=ITX-1=0; (2.3.6)
(2.3.6) теңдеулер жүйесін матрицалық түрде жазамыз
2VmImT00IT00Xλ1λ2=0mP1 (2.3.7)
Және координат бойынша
2V11 2V21⋯2Vn1 m11 2V12 2V22⋯2Vn2 m21 ⋯⋯⋯⋯⋯⋯ 2V1n 2V2n⋯ 2Vnn mn1 m1 m2⋯mn00 1 1 ⋯100 x1x1⋯x1λ1λ2 =00⋯0mp1 (2.3.8)
(2.3.8) матрица жүйесі (n+2) x (n+2) өлшемге ие және келесі блоктадан тұрады:
* Элементтері болып 2-ге көбейтілген ковариациялық матрицаның n x n өлшемді ішікі матрицасы тәуекелі;
* Портфельге кіретін бағалы қағаздардың күтілетін табысы n- өлшемді баған және n- өлшемді жол;
* n- өлшемді бірлік баған және n-өлшемді бірлік жол;
* 2 x 2 өлшемді нөлдік матрица.
Егер (4.21) матрица жүйесін А ("тәуекелдік-табыстылық" матрицасы) арқылы, белгісіздердің вектор-бағанын X =(X, λ)T арқылы, оң жақ бөліктің векторын В арқылы белгілесек, онда біз мына жүйені шешу керекпіз:
AX=B (2.3.9)
Бұдан :
X=A-1B (2.3.10)
A-1 - квадраттық А матрицасына кері матрицасы. Осы шешім n түрлі тәуекелді бағалы қағаздар портфелінің тиімді құрылымын анықтайды. Ол минималды дисперсияда күтілетін табыстылықтың берілген деңгейін жүзеге асырады.
Марковиц есебін шешу арқылы алынған портфельдің тиімді құрылымын аналитикалық түрде көрсетуге болады:
X=V-1 ∙mpI∙J12-m∙J1+mJ12-I∙J2J122-J1J2 (2.3.11)
Бұл жерде,
J1=ITVI, J2=mTV-1, J12=ITV-1m.
mp қатысты бұл тәуекелдік сызықты, яғни портфельдің талап теілген табыстылығының өсуімен әр бір бағалы қағазға салған салымның көлемі сызықты түрде өзгереді. Тиімді портфельдің тәуекелі күтілетін табыстылық деңгейінің өсуімен артады.
Табыстылықтың әр түрлі мәнін бере отырып, портфельдің табыстылығы мен тәуекелдігі арасындағы эффективті тәуелдлікті тұрғызуға болады. Бұл тәуелділіктің сызбасы - дөңес қисық1. Портфельдің табыстылығы мен тәуекелдігі арасындағы эффективті тәуелділік дөңес формаға ие екендігін қарапайым мысалда қарастырайық. m1, m2 күтілетін табыстылығы және σ1 , σ2 орташа квадраттық ауытқуы, V12 - ковариациясы сәйкес келетін екі бағалы қағаз бар дейік. 1 ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ 3
1 БАҒАЛЫ ҚАҒАЗДАР ПОРТФЕЛІН ҚҰРАСТЫРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ 4
1.1 БАҒАЛЫ ҚАҒАЗДАРДЫҢ ТҮРЛЕРІ ЖӘНЕ ОЛАРДЫҢ САНДЫҚ СИПАТТАМАЛАРЫ 4
1.1.1 Акциялар 5
1.1.2 Облигациялар 8
1.1.3 Мемлекеттік бағалы қағаздар 11
1.2 Қазақстан Қор Нарығының қызмет етуі 13
2 БАҒАЛЫ ҚАҒАЗДАР ПОРТФЕЛІН ҚҰРАСТЫРУ МОДЕЛЬДЕРІ 17
2.1 Портфельді инвестициялау теориясының мағынасы 17
2.2Портфельдің теорияның негізгі прициптері мен ерекшеліктері 19
2.3 Тәуекелді портфельдің тиімді құрылымын анықтау. Марковиц моделі 20
3 ӘР ТҮРЛІ БАҒАЛЫ ҚАҒАЗДАРДАН ҚҰРАЛҒАН ТИІМДІ ПОРТФЕЛЬ ҚҰРУ. ОНЫҢ ТАБЫСТЫЛЫҒЫ МЕН ТӘУЕКЕЛДІГІН ЕСЕПТЕУ 24
3.1 Қарапайым акияларға арналған портфельдің табыстылығы мен тәуекелдігін есептеу 24
3.2 Ерекшеленген акцияларға арналған портфельдің табыстылығы мен тәукелдігін есептеу 26
3.3 Купондық облигацияларға арналған портфельдің табыстылығы мен тәуекелдігін есептеу 27
3.4 Мемлекеттік бағалы қағаздарға арналған портфельдің табыстылығы мен тәуекелдігін есептеу 29
3.5 Әр түрлі бағалы қағаздан құралған портфельдің аддетивті моделі 29
4 SQL SERVER MANAGEMENT STUDIO ПРОГРАММАСЫНДА МӘЛІМЕТТЕР ҚОРЫН ҚҰРУ 30
4.1 Sql management studio туралы түсінік 30
4.2 Sql management studio программасында мәліметтер қорын құру 33
5 ИНВЕСТИЦИЯЛЫҚ ПОРТФЕЛЬДІ АВТОМАТИЗАЦИЯЛАУ. САЙТ ҚҰРУ 35
5.1 Есепті шешу алгоритмі 35
5.2 Html тілі және www-да клиент-сервер технологиясы 36
5.3 Сайттың құрылымын сипаттау 38
ҚОРЫТЫНДЫ 39
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 40
ҚОСЫМШАЛАР 61
КІРІСПЕ
Инвестициялық қызметте халықтар арасында базалық сауаттылық пен дағдысыз тәуекелді активтерді бағалау белсенділігі артты. Осыған сәйкес инвестициялық портфельде бағалы қағаздардың тәуекелділігін азайту мақсатында олардың бірнеше түрін қолдану қажттілігі туды. Әлбетте, әр түрлі бағалы қағаздарды қолдану принципі, сонын ішінде портфельді құру кезінде мемлекеттік бағалы қағаздарды қосу жалпы инвестициялау тәуекелін төмендетуге айтарлықтай маңызды әсер етеді. Бырақ қарапайым акцияларға, ерекшеленген акцияларға, мемелекеттік бағалы қағаздарға және купондық облигацияларға жататын қаржылық құралдар әр түрлі тәуекелділік деңгейіне және табыстылықты анықтаудың белгілі бір бағалы қағазға тән есептеу әдісіне ие. Осыған байланысты жалпы инвестициялық портфельдегі барлық активтердің үлес салмағын диверсификациялау қажеттілігі туындайды.
Инвестициялармен айналысқан кезде өз іс әрекетіңіздің белгілі бір саясатын және инвестициялаудың негізгі мақсаттары (оның стратегиялық немесе порфельдік мінездемесі) анықталады. Инвестициялық портфель құру кезінде қол жетімді бағалы қағаздардың түрлерін, сапасын, портфельдің диверсификациясын және т.б таңдау қажет. Нарықтың жай күйі және инвестордың мүмкіндіктері оның инвестициялық стратегияны таңдауын анықтайды. Осыған байланысты портфельдік инвестициялау отандық нарықта басымдыққа ие емес. Алайда барлық сатып алынған бағалы қағаздармен инвестициялық операцияларды жүзеге асыру нәтижесінде белгілі бір амал тәсілдер қарастырылды.
1 БАҒАЛЫ ҚАҒАЗДАР ПОРТФЕЛІН ҚҰРАСТЫРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Бағалы қағаздың түрлері және олардың сандық сипаттамасы
Қазақстан Республикасының азаматтық кодексі негізінде біздің мемлекетімізде бағалы қағаздар қатарына акциялар, облигациялар, консаменттер және бағалы қағаздар жөнінде актте тіркелген немесе бағалы қағаздар қатарына кіретін басқа да құжаттар жатады. Бағалы қағаздар мүліктік құқықтармен қорғалған, мүліктік мазмұндағы, осы екеуі бір бірімен байланысқан және басқа адамдарға берілмейтін құжат болып табылады. Қағазда көрсетілген құқықтарға байланысты оның бірнеше түрін бөліп көрсетуге болады:
Ақшалы қағаздар (облигациялар, векселдер, казначейлік міндеттемелер, чектер және т.б);
Мүлікті иемдену құқығын бекітетін - көбінесе жеке меншік құқығы немесе тауарға кеплдік беретін тауарлық қағаздар (консаменттенр, деливериордерлер, қойма куәлктері және т.б.);
Қандай да бір компанияға қатысу құқығын бекітетін қағаздар - (акциялар, акцияларға сертификаттар, қолданушылық куәліктер және т.б.)
Тұлғаның лигимитация әдісіне байланысты иелік ету негізіне байланысты ажыратылады: құжатты көрсеткен тұлға иесі болып табылатын, көрсетушінің бағалы қағаздары; бағалы қағаздың өзінде иесі көрсетілген, атаулы қағаздар; басқа адамға арнайы табыстау қағазы (индоссамента) арқылы беру мүмкіндігіне ие ордерлі қағаздар.
Бағалы қағаздың маңызды қасиеті болып оның кірістілігі мен өтімділігі болып табылады. Ережеге сай бұл қасиеттер қарама қарсы байланыста тұрады: бағалы қағаздың өтімділігі артқан сайын оның кірістілігі азая береді. Өтімділер (жеңіл жүзеге асырылатын қағаздар) компания - иемденушінің айналымдағы капиталының бөлігін құрайтын және қажет жағдайда бағалы қағаздар нарығында жеңіл жүзеге асырыла алады (қолма қол ақшаға айналатын). Олардың түрлері: қысқа мерзімді куәліктер (саудалық қағаздар, казначейлік вексельдер, қайта сатып алу жөніндегі келісімдер, депозиттік сертификаттар, евродолларлар, және т.б.); Ұзақ мерзімді міндеттемелер (мемлекеттің және ауқымды тұрақты кәсіпорындардың облигациялары); Уақытша бос қаржыны жеңіл орналастыру мақсатында жоғары өтімді қағаздардан кірісті қағаздарды ауқымды инвестордың сатып алуы басқа кәсіпорынды жұту, басқа кәсіпорындардың өтім нарығын жаулап алу мақсатында жүзеге асырылады.
1.1.1 Ациялар
Акция болып оның иемденушінің (акционерді) акционерлік қоғам табысының бір бөлігін дивиденд түрінде алуға, АҚ жұмыстарын басқаруға қатысуға, АҚ ликвидациясынан кейін қалған мүліктің бір бөлігіне иелік етуге құқтарын куәләндыратын бағалы қағаз болып саналады. Бағалы қағазды шығару құқығына тек акционерлік қоғам ие болады. Акциялар қолдану уақыты орнатылмаған түрінде шығарылады.
Акцияның негізгі сипаттамасы оның курстық бағасы (акцияның курсы) болып табылады. Акция курсы мағынасында оның ағымдық бағасының (қазргі уақытта нарықта алуға болатын) номиналдан неше есе үлкен екенін көрсетеді. Кейбір жағдайларда курсық баға пунктпен беріледі: бір пункт бір процентке сәйкес келеді. Акцияның курсы одан алынатын дививденттермен тура тәуелділікте, ал сатып алушы үшін тәуекеліне пайыздар түрінде қосылатын табыс нормасына қарама қарсы тәуелдлікте болады. Сонымен қатар акцияның курсына бағалы қағаздар нарығындағы сұраныс пен ұсыныс көлемі әсер етеді. Акцияның басқа бағалы қағаздардан ерекшелейтін маңызды қасиеті оны иелік етуші жалпы акционерлер жиналысында жүзеге асатын қоғамды басқару құқығына ие болады. АҚ жұмыс барысына акционердің әсер ету деңгейі оның АҚ устав капиталына салған ақшасының көлеміне тура пропорционал болады.
Жалпы алғанда қарапайым ациялар оның иесіне құқықтың үш түрін береді:
АҚ табыс көлеміне байланысты дивиденттер алу құқығы;
АҚ басқаруға қатысу құқығы;
АҚ таратылған жағдайында кридиторлармен есеп айырылысқаннан кейін мүліктің бір бөлігіне ие болу құқығы;
Ерекшеленген акциялар қарапайым акциялардан айырмашылығы бірінші кезекте оның иесі акционерлер жиналысына дауыс беруге қатысу құқығын бермейді, егер құқық оның атынан АҚ жарғысында бекітлмеген болса. Бірақ құқықтың бұл түрі акционерлер жиналысында артықшылықты акциялар бойынша дивиденттерд төлемеу жөнінде шешім қабылдаса немесе осы акциялар иесін қызықтыратын мүліктік мәселелерге қатысты сұрақтар талқыланса, соның ішінде АҚ қайта құру немесе тарату жөнінде сұрақтар қозғалса осы құқытар пайда болады. Ерекшеленген акциялар қарапайым ақциялармен салыстырғанда оның иесіне дивденттер және қоғамды таратқан жағдайда кәсіпорынның ликвидация құнын алудың басымдылық құқығына ие. Соңғы жағдайда оның дивиденттерінің құны қарпайым акциялар дивиденттерінен аз бола алмайды. Тағы да бір артықшылығы қарапайым акциялар бойынша дивиденд төленбеуі мүмкін. Ерекшеленген акциялар бойынша ережеде анықталған дивиденд көлемі толық төленбеуі мүмкін емес. Бұл акциялар бойынша дивиденттер ең болмағанда бөліктеп төленуі тиіс. Қарапайым акцияларды шығару кезінде оның дивиденттерінің көлемі немесе ликвидациялау құны орнатылуы тиіс. Дивиденд көлемі немесе ликвидациялық құн белгіленген ақша сомасы немесе номиналдық құнның пайызы ретінде анықталады.
Акцияның инвестициялық құндылығын сипаттайтын жиынтық табыстылығы оның негізгі қасиеті болып табылады. Ол мына формуламен табылады:
(1.1.1.1)
(1.1.1.2)
Бұл жерде:
Д -жылдық қорытынды бойынша төленілетін дивидент сомасын тәуелді оның (%) мөлшерлемесі .
ДK = (К2-К1) - курстық құнның озгеруі (ағымдағы К2 курсы мен акцияны сатып алған К1 курстарының айырмашылығы) бірлік бөлігінде: Н- акцияның номиналы [тг.].
Кейде табыстылық нақты бір жылға есептелінеді, бұндай жағдайда курстық құнның өзгеруі мына формуламен табылады:
(%), (1.1.1.3)
Бұл жерде:
РС1 - жылдың басындағы нарықтық құн,
РС2 - жылдың аяғындағы нарықтық құн.
Акцияның табыстылығы жалпылама сипаттамасы - таза сатып алу табысын есептеуге арналған бастапқы өлшем қызметін атқарады:
(%),. (1.1.1.4)
Бұл жерде:
PC - акцияның сатып алу кезндегі нарықтық құны,
Акция курсы - бұл капиталданған дивиденд, болашақта банкке қойылған немесе қарызға берілген ақшалық капиталдың акциядан алынатын дивиденнд сомасына теңестіріледі. Сондықтан акцияның нақты құны (курсы) мына формуламен табылу мүмкін:
(1.1.1.5)
Бұ жерде:
Д - соңғы жылдағы дивидендтің мөлшерлемесі (%),
С6 - банктң есептк пайызының мөлшерлемесі (%).
Алайда әртүрлі эмитеттердің акциясының нақты курсы әрбір уақыт мезетінде нақты құнына қор нарығындағы ұсыныс пен сұраныс факторлары қосымша әсер еткендіктен айырмашылғы болады. Акцияның басқа да құндылықтарын есептеу үшін басқа да көсеткштер қоданылады, мысалы:
Курстаза табыс - (КП);
Дивиденттң акцияға- (ДВА);
Табыстың акцияға - (ПА).
Акцияны бағалау табыстылық деңгейін қажет ететін параметр көмегімен жүзеге асырылуы мүмкін. Бұндай жағдайда акцияның шын бағасы мына формуламен табылады:
(1.1.1.6)
Бұл жерде:
Д - өткен жыл қорытындысы бойынша төленген дивиденд мөлшерлемесі;
УП - берілген акцияның табыстылық деңгейі.
УП көлемі берілген акцияның сатып алу тәуекелділігі негізінде бағаланады:
(1.1.1.7)
Бұл жерде:
БУ - табыстылықтың қауіпсз деңгейі (әдетте банктің есептік мөлшерлемесі арқылы анықталады: БУ =Сб *100);
В - әрбір акцияның түрне өткен жылдардағы статистикалык мәліметтер бойынша есептелінетін (биржалық сводкалар бойынша табылады) "бета" коэффициент.
РУ - қазіргі таңда коэффициенті В =1 болатын жалпынарықтық табыстың орташа деңгейі.
Компанияның табысты қызметінің салдарынан болашақта диидендтің өсуін күту әбден мүмкін. Дивиденд өсуінің бағалауы нақты түсніктеме түрінде жарияланатын эмиссияы аңдатпасында мзмұндалады. Осындай жағдайда акция құнының бағалауының нақтыланған формуласын қолдануға болады:
(1.1.1.8)
Мұндағы:
РД - бірлік бөлігндегі дивидендтң болжалнатын жылдық өсімі.
Соңғы формула Батыста акцияның нақты құнын есептеу үшін жиі қолданылады. Қағида бойынша дивиденд өсімі салстырмалы тұрақты компаниялар берілген формуланы пайдалу мүмкіндігі бар. Берілген формуланы нәтижесі жалпы алғанда двиденттер өсімінің күтілуі орындалмаған жағадайға да қолдануға болады. Компания дивиденд төлемінің пайызын арттыру саясатын көп жағдайда тоқтатады, яғни алынған табысты өндірске қайтадан реинвестициялау арқылы акцияның қапиталдық құнын арттырады. Сондықтан осындай жағдайда да акцияның нақты құны өседі (дивиденттердің емес, акцияның курстық құнының артуы есебінде).
1.1.2 Облигациялар
"Облигация" латын тілінен сөзбе сөз аударғанда "міндеттеме" деген мағына береді. Ол міндеттеме қарызға алынған соманы өтеу, яғни қарыздық міндет мағынасын береді. Облигацияны шығарушы мекеме (эмитент) ақшаны қарызға алушы, ал облигацияны сатып алушы (инвестор) кредит беруші есебінде тұрады. Қатаң түрде айтқанда: облигация - оның иесіне ақша салғанын және оған бағалы қағазда бекітіленген пайызды алдын ала көрсетілген мерзімі бойынша қайтарып беруін куәландыратын бағалы қағаз.
Облигацияның акциядан негізігі айырмашылықтары:
Облигация қатаң түрде анықталған мерзім бойынша табыс әкеледі;
Қарапайым акциялар бойынша ешқандай кепілдендірмеген дивиденттерге қарағанда әдетте облигация өзінің иесіне алдын ала номиналдық кұнның пайызы түрінде белгіленген табыс әкеледі;
АҚ облигациясы оны иелік етушіге қоғамның акционері ретінде, яғни акционерлер жиналысында дауыс беру құқығын ие болмайды.
Облигация бойынша табыс акцияға қарағанда төмен, бірақ ол нарықтағы жағдайлар мен экономиканың құбылуына аз деңгейде тәуелді болғандықтан сенімді. Сондықтан облигация өзінің салымының табыстылығымен қатар сенімділігін қамтамассыздығын ойлайтын адамдарды қызықтыратын бағалы қағаз болып табылады.
1.1.2.1-кесте. Қолдану мерзімі бойынша облигацияның түрлері
Қазақстандық
Англосаксондық
Қысқа мерзімді
1 - 3 жыл
1 - 5 жыл
Орта мерзімді
3 - 7 жыл
6 - 15 жыл
Ұзақ мерзімді
7 - 30 жыл
15 жылдан жоғары
Қазіргі таңда қазақстанда осы бағалы қағаздың бірнеше түрлерін кездестіруге болады: ішкі (мемлекеттік) және жергілікті (муниципалдық) займдардың облигациялары, сонымен қатар кәсіпорындар мен акционерлік қоғамдардың облигациялары.
Облигациялар келесі типтерде болады:
атаулы - бұндай облигациялардың иесі ерекше кітапта тіркелгендіктен әдетте бұндай облигациялар купонсыз.
`"көрсетушіге" - облигация ұстаушысына сәйкес мерзімінің келуіне байланысты пайыздық төлемді алуын куәландыратын арнайы купоны болады;
Сонымен қатар облигациялар еркін қолданыста болатын немесе шектелген қолданыс айналымында болатын түрлері бар. Мемлекеттік және муниципалдық займдардың облигациялары ұсынушыға шығарылады. Акционерлік қоғам және кәсіпорынның шығаратын облигациялары атаулы түрде де және ұсынушыға шығарылады. Облгацияның белгіленген немесе номиналдық бағасы алдағы есептеулерде және пайызды аударғанда негіз ретінде алынады. Одан басқа займның шартына байланысты номиналмен сәйкес келетін немесе ерекшеленіп тұратын облигацияның сатып алу бағасы болады. Осы бағамен қарыздың мерзімінің аяқталуына байланысты эмитент облигацияны сатып алады. Бұдан басқа облигацияның займ шарты және ағымдағы сәтте нарықта қалыптасқан жағдаймен анықталатын нарықтық бағасы бар. Облигация курсы - бұл номиналдан алынатын пайыз түрінде көрсетілген нарықтық бағаның мәні. Егер облигация номиналдан төмен бағамен сатылып, номинал бойынша сатып алынса, онад сатылу "дисконтпен" жүзеге асырылады деп айтылады. Кейде жылдық пайыздың аударылуы дисконтпен немесе сыйақымен құрамдастырылады. Шығару шартына байланысты облигацияның купондық табысы әр тоқсан сайын, жарты жылда бір рет немесе жыл сайын төленуі мүмкін. Табыстың купондық төлемі қаншалықты жиі болса инвестор соншалықты жоғары табыс алады. Сондықтан бірдей жылдық дивидендте кварталдық төлемді облигация әрқашан жылдық төлемді облигациядан жоғары саналады. Облигацияның орташа курсы сұраныс пен ұсыныстың өзгерісі мен несие пайызы нормасың әсерінен ауытқып отырады. Басқаша айтканда, банк өзінің салушыларына ағымдағы сәтте көп пайыздық кепіл берген сайын тиянақталған пайызды облигацияның бағасы төмендей береді. Облигацияның курсы (нағыз баласы)мына формуламен табылады:
(1.1.2.1)
(тг), мұндағы:
Ск - облигация бойынша жылдық пайыз (купондық пайыз);
Сб - несие (банктік) пайызы;
То - облигацияның қолданылатын мерзімі (жыл саны);
Н - облигацияның номиналы (тг).
Есептік пайыз өзгерген кезде облигацияның курсы да өзгереді:
(1.1.2.2)
(тг), мұндағы: Т - облигацияны өтеуге дейінгі жылдар саны;
Сб1 - ескі есептік мөлшерлеме (%);
Сб2 - жаңа есептік мөлшерлеме. Купондық кіріс әрқашан номиналға қатысты анықталады:
(1.1.2.3)
(тг.), мұндағы: Ск - купондық мөлшерлеме;
Ағымдағы кіріс мөлшерлемесі, ереже бойынша, облигацияны сатып алу бағасына қатынасы түрінде анықталады:
1.1.3 Мемлекеттік бағалы қағаздар
Мемлекеттік бағалы қағаздар (ары қарай МБҚ) - мемлекет атынан шығарылатын борышқорлық бағалы қағаздар. Эмитенті ҚР қаржы Министрлігі немесе ҚР Ұлттық банкі болып табылады. МБҚ шығару пішіні - құжаттамасыз. МБҚ әр түлі тәсілдермен орналастырылуы мүмкін (аукциондар, сауда- саттық, ашық сату, жабық тарату және т.б.). МБҚ сатып алушылары заңды және жеке тұлғалар, соның ішінде резидент емес те тұлғалар бола алады.
МБҚ шығару мақсаты:
Республикалық бюджет тапшылығын инфляциялық емес негізде қаржыландыру (айналысқа қосымша ақша шығарусыз).
Мақсаттық мемлекеттк программаларды қаржыландыру (тұрғын үй құрылысы, әлеуметтік қамсыздандыру және басқалар).
Эконмикалыкалық активтерді реттеу (қолданыстағы ақша массасын, инфляция мен бағаға әсерін, экономикалық өсу, инвестициялау бағытын және т.б.).
Барлық бағалы қағаздар нарығына қатысушылардың қаржылық жинақтарын сенімді және жоғары өтімді сақтау тәсілін ұсыну (МБҚ бойынша кіріс инфляция деңгейінен артық).
Қазақстан Респудбикасындағы МБҚ негізгі түрлеі:
Қысқа мерзімді МҚКО (МЕККАМ).
ҚР Қаржы Министрлігі шығаратын, қолданыс уақыты 3, 6 және 12 ай болатын қысқа мерзімді қазынашылық міндеттемелер. Міндеттеменің номиналдық құны - 100 тенге. Міндеттеме құжатсыз формада шығарылады және ҚР Орталық депозитарийында есепке алынады. Міндеттеме дисконтталған бағамен орналастырылады, яғни ҚР Қаржы Министрлігінің тапсырмасымен ҚР Ұлттық банкі өткізетін аукцион арқылы номиналдан төмен бағада орналастырылады. Аукционға қатысу құқығына тек бастапқы дилерлер - Қаржы министрімен келісім шартқа отырған және тендрден өткен банктер мен компаниялар ие бола алады. Бастапқы дилерлер қатарына жатпайтын барлық инвесторлар тек қана бастапқы дилерлермен қызмет көрсету шартына отыру арқылы операцияларды жүзеге асыра алады. Бастапқы дилерлер қосалқы депозитарийлар қызметін атқарады. Аукцион өткізу мерзімдері мен эмиссия көлемдері аукцион шартында хабарландырылып отырады.
Орта мерзімді МЕОКАМ
Қысқа мерзімді (МЕКАВМ)
Қысқа мерзімді қазынашылық валюталық міндеттемелер қолданыс мерзімі 3, 6, 9 және 12 айға ҚР Қаржы Министрлігімен шығарылады. Міндеттеменің номиналдық құны - 100 АҚШ доллары. Міндеттеме құжатсыз формада шығарылып ҚР Орталық депозитарийінда есепке алынады. МЕКАВМ қолданыс және орналастыру реті МЕККАМмен бірдей. Төлем инвестор аркылы төлем күнінен бір күн бұрын Ұлттық Банк белгілеген курс бойынша тенгемен жүзеге асырылады. Өтеу эмитент арқылы өтеу күнінен бір күн бұрын Ұлттық Банк белгілеген курс бойынша тенгемен жүзеге асырылады.
Индекстелген МҚМ (МЕИКАМ)
Индекстелген қазынашылық міндеттемелер оны иелік етушілерге номиналдық құнды өтеу кезінде қайтаруға және номиналдық құнға пайыздық сыйақы алуға құқық береді. Индекстелген қазынашылық міндеттемелерге инвесторлармен салынған ақшалардың индексациясы соңғы үш айдағы қолданыс кезіндегі инфляция қарқындылығын ескере отырып құбылмалы мөлшерлеме бойынша сыйақы төлеу арқылы жүзеге асады. Индекстелген қазынашылық міндеттеменің номиналдық құны - 1000 тенге. Индекстелген қазынашылық міндеттемер оларды иелік етушілер арасында номиналдық құнның сыйақы мөлшерлемесі бойынша, индекстелген қазынашылық міндеттемелердің алғашқы орналастырына сәйкес белгіленген кірістілік мөлшелемесі арқылы орналастырылады.
ҚР Ұлттық банк ноталары
Қысқа мерзімді ҚР Ұлттық банк ноталары 7күн мен 91 күн аралығында ҚР Ұлттық Банк арқылы шығарылады. ҚРХБ қысқа мерзімді ноталарын орналастыру мен қолданыс реті МЕККАМ шарттарымен бірдей. Аукциондарды өткізу мерзімдер мен шығарымның көлемдері ҚРХБ арқылы реттелініп, аукцион шарттарында хабарланады.
Ұлттық жинақтағыш облигациялар (НСО)
Ұлттық жинақтағыш облигациялар (НСО) - үш айлық қолданыс мерзімді МЕККАМ-ң кірісіне тәуелді айнымалы тоқсандық купондық мөлшеремесі бар бір жылдық қолданыс мерзімімен ҚР Қаржы министрлігі арқылы шығарылады. Облигацияның номиналық құны - 1000 тенге. Облигация құжатсыз формада шығарылады. ҰЖО МЕККАМ мен Ноталардан ерекшелігі номиналдық құн бойынша орналастырылады және купон тоқсанына бір рет төленеді. Барлық инвесторлар облигацияны сатып алуға өтінішін көрсете отырып Қаржылық агенттер арқылы сатып алады. Қаржылық агенттер (шығарушымен НСО тарату туралы басты шар жасасқан алғашқы дилерлер) субдепозитарийлер қызметін атқарады. Жазылым өткізу мерзімі мен шығарылым көлемі ҚР Қаржы Министрлігімен реттелінеді және жазылым шартында хабарландырылады. Қазіргі таңда НСО жазылу тоқсанына бір рет өткізіледі.
МБҚ басқа қаржылық құралдар алдындағы артықшылығы
МБҚ шығарылымы және олардан түсетін кірістілік салыққа міндеттелмейді. Салыстырмалы сенімділік деңгейі жоғарғы және ысырап болу қатері мен сол арқылы табыс табу сәкесінше минималды. Казкоммерцбанк бағалы қағаздар нарығында бастапқы дилер бола отырып бағалы қағаздармен әрекет етудің толық кешенді қызметін көрсетеді:
МБҚ аукциондар мен екінші деңгейлі нарықта сатып алынуын;
МБҚ екінші деңгейлі нарықта сатуын;
МБҚ сатудан және оны жабудан алынған қаражатты жаңа МБҚ реинвестициялау;
Ақшалық қаражаттар мен бағалы қағаздарды есептеу және сақтау жөнінде кастодиалды қызметтер;
Консультациялар, нұсқамалар, портфельді сенімді басқару.
1.2 Қазақстан қор нарығының қызмет етуі
Қазақстан қор биржасының (KASE) негізі 1993 жылы қаланған. Айналымында акциялар, корпоративтік облигациялар, Қазақстан Республикасының мемлекеттік бағалы қағаздары, халықаралық қаржы ұйымдарының облигациялары мен шетелдік мемлекеттік бағалы қағаздар, вексельдер, мемлекеттік және корпоративтік бағалы қағаздармен автоматтық және тікелей репо инструменттері, шетел валютасы бар Орталық Азияның ең ірі, әмбебап, ұйымдастырылған қаржы нарығының операторы болып табылады. Қазақстан қор биржасының (KASE) стратегиялық мақсаты - әлемдік инвесторларға қауіп-қатері төмен әр түрлі қаржы инструменттерін жетілген халықаралық тәжірибеге сәйкес сатып, сапалы қосымша биржа қызметтерін пайдалануға мүмкіндік беретін, жетекші өңірлік қаржы орталығы ретінде қалыптасу. Биылғы халыққа жодауында Елбасы Нұрсұлтан Назарбаев: Отандық қор нарығын жұмыс істеуге мәжбүрлеп, ол 2020 жылы ТМД мен Орталық Азиядағы ислам банкингінің өңірлік орталығына айналуы және Азиядағы жетекші қаржы орталықтарының ондығына енуі тиіс [1] деген еді. Осы тұрғыдан Қазақстан үшін отандық қор нарығын дамыту бойынша пәрменді қадамдар жасайтын уақыт жетті. Қазір Самұрық-Қазына Ұлттық әл-ауқат қоры еліміздегі ең ірі мемлекеттік активтерді басқарып отыр. Оның құрамына кіретін көгілдір фишка атанып кеткен ірі компаниялардың акцияларын ел ішінде орналастыру - еліміз экономикасын дағдарыстан кейін дамытуды жеделдетуге және мемлекеттің бәсекелестік артықшылықтарын нығайтуға күшті ықпал ететін сөзсіз. Оған кәсіпорындардың қорландыру базасын елдің ішінде жинақталған қорларды тарту арқылы, сондай-ақ шетелдік инвестициялар ағынының есебінен қол жеткізуге болады.
Бүгінгі күні ұлттық компаниялардың акцияларын КАSЕ-ге шығару арқылы Қазақстандық қор нарығын дамыту кажеттігін түсінушілік барлық деңгейде байқалуда. Десек те, сарапшылардың пікірінше, әзірге көптеген компаниялардың ақшаға деген зәрулікті кәсіпқой қаржылық кеңесшілердің көмегіне жүгіну арқылы шешу деректері көбірек кездеседі. Бұл көмекшілер әдетте Қазақстаннан инвестор іздемейді. Тапсырманы кәсіби түрде орындау үшін олар инвесторды әлемдік қаржы орталықтарынан іздейді. Кәсіпкерлік тұрғысынан бұл түсінікті, бірақ қаржыны жергілікті нарықтан тарту мүмкіндіктерін пайдаланбау - дұрыс емес. Қазір ішкі нарықта қаржысын қайда жіберерін білмей отырған компаниялар жеткілікті. Ал зейнетақы қорлары жаңа құралдардың жоқтығынан қиындық көруде. Тіпті ақшаға зәру болмай-ақ, акция шығаруға болады. Халыққа осы компанияларға қатысуға жол ашып, өздерін аз да болса меншік иесі ретінде сезіну мүмкіндігін берудің маңызы орасан. Қор нарығына шығу дегеніміз - Қазақстан қор биржасындағы қазақстандық компаниялардың акциясын, облигациясын сатып алу немесе сату. Қазақстан қор биржасының арнайы www.kase.kz сайтынан Қазақстанның өтімі жоғары компанияларының акциясын бақылауға болады. Мәселен, олар - Халық банкі, Центр Кредит Банк, ENRG, Қазақтелеком, Қазақмыс, ҚазМұнайГаз компаниялары. Қазіргі кезде Центр Кредит Банктің бір акциясы - 555 теңге, Халық банкінікі - 305 теңге, Казкоммерцбанктікі - 420 теңге шамасында. Мемлекеттік бағдарлама жасалды. Ал, Қазақстанның қор биржасындағы акциясы қымбат деген компаниялардың өзі, мәселен, ENRG-дің бір акциясы - 2200 теңге, Қазақмыстікі - 2500, Қазақ-телекомдікі - 14600 теңге, ҚазМұнайГаздікі - 17300 теңге мөлшерінде. Бұлар, әрине, Халық банкінен, Центр Кредит Банктен қымбат. Брокерлік компаниялар - жекеменшік [2]. Жекеменшік компания болғасын өздерінің талаптарын қоя алады. Бірақ құжат жағынан бәрі бірдей.
Белгілі болғандай, 2010 жылғы 1 каңтардан бастап, жаңадан шығарылатын барлық борыштық бағалы қағаздары КАSЕ ресми тізіміне енгізу үшін рейтингілік бағаға ие болуы тиіс. Несиелік рейтингілер борыштық бағалы қағаздардың және олардың эмитенттерінің листингілік талаптарға сәйкестілігінің өлшемдерінің бірі ретіде болу тиіс. Жаңа оқылымдағы КАSЕ листингілік ережелерімен сондай-ақ рейтинг агенттіктерше бірқатар талаптар айқындалған, олардың бағалары листингілік рәсімдер кезінде ескерілетін болады. Атап айтқанда, аталған ережелерге сәйкес, КАSЕ АӨҚО қызметін реттеу жөніндегі Уәкілетті органның нормативтік кесімімен айқындалған рейтинг агенттіктерінің рейтингілік бағаларын мойындайды. Бұрын рейтингілік бағаларын АӨҚО қызметін реттеу жөніндегі агенттік мойындайтын рейтинг агенттіктерінің тізбесіне үш халықаралық агенттік: Moody`s Investors, Standart & Poor`s және Fitch енгізілген болатын. Сондықтан,АӨҚО АРД төрағасының орынбасары
Қазақстан қор биржасында 130-дай эмитент бар [3]. Әрине, олардың барлығы бірдей емес. Қор нарығында белгілі бір компанияның бағалы қағазын мынау ұнап тұр немесе мынау арзан екен деп сатып алуға болмайды. Компания жайлы мәлімет жинау керек. Басқа да шарттарын қарау керек. Біздің ұсынатынымыз, Қазақстан қор биржасында ұзақ жылдың тарихы бар ірі компаниялардың қағазын сатып алу керек. Өйткені, жүз немесе елу жылдан бері тұрақты жұмыс істеп келе жаткан компания аяқ астынан жоғалып кетпейтінін немесе банкротқа ұшырамайтыны белгілі. Ал, ақшасын салып отырған инвестордың саны өте аз. Бүгінгі Қазақстан қор биржасындағы инвесторлардың немесе жеке тұлғаның саны 10 000-ның маңайында. Он алты миллионнан астам халқы бар Қазақстан үшін он мың деген өте аз. Инвесторлар көп бөлігі алматылықтар. Қазір барлық жерде интернетке шығу мүмкіндігі бар.
Халықтың қолында аз болсын, көп болсын бос ақшаның бар екеніне сенімдіміз. Соны отандық қор нарығына тартатын болсақ ол экономикаға да тиімді. Өйткені, олар қор нарығында ақшаны отандық компаниялардың акциясына салады, соның жұмысын жандандыруға өз үлесін қосады. Олар сонда шетелден инвестиция тартпайды немесе банктен несие алмайды. Бағалы қағазын сату арқылы инвестиция алып, жұмысын жүргізеді.
Көпшілік қор нарығына шығатындар тек арнайы қаржы мамандығы барлар ғана деп ойлайды. Мұндай ойдан арылу керек. Қор нарығына шығу үшін қаржыгер немесе экономист болу міндетті емес. Қор нарығында толағай табысқа жеткен Уоррен Баффет: Егер қор нарығына шығу ушін математик не қаржыгер болу керек деген талаптары болатын болса, мен әлі күнге газетімді сатып жүретін едім, - депті [4]. Ол басында көше кезіп газет сатқан ғой. Сондықтан, кез келген қарапайым адам қор нарығына шығу үшін оның қарапайым механизмін білсе жетіп жатыр.
2 БАҒАЛЫ ҚАҒАЗДАР ПОРТФЕЛІН ҚҰРАСТЫРУ МОДЕЛЬДЕРІ
2.1 Портфельді инвестициялау теориясының мағынасы
ХХ ғасырдың екінші жартысында дамыған елдердің экономикасында түбегейлі өзгерістер болды. Олар инвестицияның соның ішінде жеке алғанда портфельдік инвестицияның қарқынды өсуімен байланысты болды. Жекеше бөлектенген аймақты қаржылық нарықтардың орнына бірыңғай халықаралық қары нарығы құрылды. Дәстүрлі қаржылық құралдар жиынына (шет елдік валюта, кәсіпорыннын акциялары мен облигациялары, мемелекеттік облигациялар) тұрақты тізімі өсіп отыратын жаңа туынды құралдар қосылды - депозиттік қолхаттар, форвардты келісімдер, товарларға фьючерстер, опциондар, варранттар, қор индекстері, пайыздық мөлшерлемеге айырбастар, және т.б. Бұл құралдар жекелеген инвестордың, қаржы нарығында ойыншыларлың қажеттіліктерін қанағаттандыратын қаржылық келісім шарттардың тәуекелділік пен кірістілігін басқаруда күрделі және шебер стратегияларды жүзеге асыруға мүмкіндік береді.
Портфельдік инвестициялар казіргі заманғы теориясына дейінгі орын алған инвестицияға дәстүрлі келу екі анықталған кемшілігі болды. Біріншіден, жекеленген активтердің (акциялар, облигациялар) қзін өзі ұстау анализіне басты назар аударылды. Екіншіден, активердің негізгі сипаттамасында оның тек қана кірістілігі кірді, сол кезде басқа фактор - тәуекелділік - инвестициялық шешімдерде нақты бағалау алмады. Казіргі порфельдік инвестициялар құрастыру теориясының деңгейі осы кемшіліктерді жояды. Осындай жаңаша көзқарас ұзақ уакыт аралығында аяқталды. (ХХ ғ. 20-шы жылдарынының аяғында). Бұл қаржы теориясында "портфелдік теорияның дамуының бастапқы деңгейі" деп аталады.
Портфельдік инвестициялаудын осы заманғы теориясы өзінің бастауын Г. Марковицтің "Портфель таңдау" статьясынан алады. Бұл статьяда бағалы қағаздардың тиімді портфелін құрастырудың математикалық моделін ұсынды, сондай ақ осындай портфельдерді белгілі бір шарттарда құрастыру әдістерін көрсетті. Портфельді диверсификациялаудың жалпы тәжірибесін қарастыра отырып, ол коррелияцияланбайтын акцияларды таңдау жолы арқылы тәуекелділкті төмендетуге болатындығын көрсетті.
Г. Марковицтің негізгі еңбегі болып оның осы статьяда "кірістілік" және "тәуекелділік" мағынасының ықтималдылықты - теориялық формализациясы болды. Онын моделінде тәуекелділік инвестициясы мен оның күтілетін кірістілігінің қатынасын есептеуде ықтималдық үлестірімі қолданылады. Бағалы қағаздар портфелінің күтілетін кірістілігі ықтималдық үлестірімнің орта мәні ретінде, ал тәуекелділік - кірістіліктің мүмкін мәндерінің күтілетін мәнінен стандартты ауытқуы ретінде анықталады. Г. Марковицтің зерттеулерінің нәтижелері тиімді инвестициялау саясатын тандау есебін бірден нақты математикалық тілге аудару мүмкіндігін берді. Ол ең алғашқы рет жалпы қабылданған портфельді диверсификациялау практикасына назар аударды және инвесторлар бағалары әртүрлі өзгеретін акцияларды таңдай отырып тәуекелділікті азайта алатындылығын көрсетті. Математикалық көзқараспен алынған тиімділік саясаты сызықтық шектеулердегі квадраттық тиімділеу есебінің класына жатады. Осы күнге дейін сызықтық программалау есебімен бірге бұл эффективті алгоритмдер санының көбірек көлемі құрастырылған тиімділк есептебінің зерттелінген класының бірі болып саналады.
Г. Марковиц бұнымен тоқтамады - ол портфельді жинақтаудың негізгі прициптерін жасауды жалғастырды. Осы прициптер табыстылық пен тәуекелділік арасындағы байланысты сипаттайтын көптеген жұмыстарға негіз болды. Бірақ оның жұмысы экономистер-теоретиктер мен практиканттардың аса назарын аудартпады. ХХ ғ. 50 жылдарында ықтималдықтар теориясының қаржылық теориясына қолдану таң қаларлық іс болды. Сонымен қатар есептеу техникасының дамымауы, сондай-ақ Г.Марковицтің ұсынылған алгоритмдер, процедуралар мен формулалардың күрделігі оның идеясының нақты жүзеге асуына жол бермеді. Ғалымның еңбегі оның жұмысының жариялануынан әлдекайда кеш бағалануы кедейсоқ емес, ал Нобель сыйлығын оған тек 1990 жылы тағайындады. Г.Марковицтің портфельдік теориясының әсері ХХ ғ. 50 ж аяғы мен 60-ж басында Дж. Тобинның осы мәселеге байланысты жұмысының шығуымен айтарлықтай күшейе түсті. Осы жерде Г.Марковиц пен Дж.Тобинның жұмыстарының кейбір айырмашылықтарын атап өту керек. Бірінші подходтардың ішінде оның көзқарасы бойынша өзінің базасы негізінде таңдалынған активтердің кірістілігі мен тәуекелділігін есептеу негізінде жекелеген инвестордың жай күйіне баса назар аударатын тиімді портфель құру микроэкономикалық анализде жатыр. Сонымен қатар бұл модель негізінен акциялар портфеліне қатысты болды, яғни тәуекелділікті активтерге. Дж.Тобин де анализге тәуекелділігі жок активтерді (мысалы, мемлекеттік облигациялар) қосуды ұсынды. Мағынасы бойынша оның подходы макроэкономикалық болып табылады, өйткені бұл жағдайда зерттеудің басты объектісі болып экономикада капиталдың екі формада үлестірімі: қолма-қол (ақшалық) және қолма қол емес (бағалы қағаздар түрінде). Г.Марковиц жұмысында басты назар ағымдық теория постулаттарының экономикалық анализіне емес, алда болатын жағдайлардың математикалық анализіне және тиімді есептерді шешу алгоритімін құрастыруға аударылды. Дж.Тобин келуінде негізгі тақырыбы инвесаторларға активтер портфелін құрастыруға, бырақ капиталды бір ғана формада ұстамауға мәжбүр ететін факторлар анализі болып табылады. Одан басқа Дж.Тобин Г.Марковиц теориясында бастапқы мәліметтер болып табылатын активтердің және портфельдің сандық сипаттамасының жайын талдады. Мүмкін сондықтан Дж.Тобин Нобель сыйлығын Г.Марковицке қарағанда 9 жыл ерте алуы.
2.2 Портфельдік теориясының негізгі принциптері мен ерекшеліктері
Г.Марковиц нақтыламасы бойынша инвестор өзінің тиімді портфельге қатысты таңдауын тек қана күтілетін табыстылық пен табыстылықтың стандартты ауытқуы арқылы негіздеуі керек. Бұл дегеніміз инвестор күтілетін табыстылық пен табыстылықтың стандартты ауытқуын әр бір портфель үшін есептеп, сосын осылардың ішінен екі параметрдің қатынасын негізге ала отырып "жақсысын" таңдау болып табылады. Сонымен қатар интуиция белгілі бір роль атқарады. Күтілетін табыстылық потенциалды сыйақы мөлшері ретінде, ал табыстылықтан стандартты ауытқу - осы портфельмен байланысты тәуекелділік өлшемі ретінде көрсетілуі мүмкін. Сонымен, әрбір портфель сыйақы мен тәуекел тұрғысынан зерттелгеннен кейін инвестор өзіне сәйкес келетін портфельді таңдау керек.
Портфельдік инвестиция теориясының негізгі қорытындыларын төмендегідей құрастыруға болады:
Эффективті көпшілік бір уақытта белгіленген тәуекел деңгейінде максималды кірістілікті де, белгіленген кірістілік деңгейінде минималды тәуекелділікті де қамтамассыз ететін портфельдерден құралады;
инвестор эффективті көпшіліктен құралатын портфельдердің ішінен тиімдісін таңдайды деп жорамалдайды;
Инвестордың тиімді портфелі эжффективті көпшіліктің инвестордың бырсыпыран қисығының жанасу нүктесімен аталынады;
Ереже бойынша, диверсификация өзімен бірге тәуекелділіктің азаюын алып келеды, жалпы жағдайда портфельдің табыстылығының стандартты ауытқуы бағалы қағаздың табыстылығынан орташа стандартты ауытқуынан аз болады;
Бағалы қағаздың табыстылығы мен нарықтағы индекстің табыстылығының қатынасы нарықтық модель ретінде белгілі;
нарықтың индексіндегі табыстылық бағалы қағаздың табыстылығын толығымен сипаттамайды;
нарықтық моделге сәйкес, бағалы қағаздың жалпы тәуекелділігі нарықтық тәуекелділік пен жеке тәуекелділіктен тұрады;
диверсификация нарықтық тәуекелділіктің усреднению алып келеді;
диверсификация жеке тәуекелділікті айтарлықтай төмендетуі мүмкін;
Осыған байланысты портфельдік инвестицияның осы заманғы теориясы жасалған негізгі ережелерді құрастыруқа болады:
Нарық белгіленген мерзімде кірістілігі кездейсоқ өлшем болып саналатын ақырлы активтер санынан құралады.
Инвестор статистикалық мәліметтер негізінде күтілетін кірістіліктің мәнін және олардың жұптық ковариациясын - тәуекелділікті дивесификациялау мүмкіндігін есептеуге мүмкіндігі бар.
инвестор кірістілігі кездейсоқ өлшем болатын әр түрлі рұқсат етілген портфельдерді құрастыра алады.
Таңдалынатын портфельдердің қарама қарсы қойылуы екі критерийге - орташа табыстылық пен тәуекелділкке негізделінеді.
Инвестор табыстылығы бірдей екі портфельдің ішінен міндетті түрде тәуекелділігі аз портфельді таңдау мағынасында ол тәуекелділікке жақын емес.
Портфельдік инвестицияның орталық мәселесі оптимальді портфельді таңдау, яғни ең жоғарғы табыстылық деңгейін ең төменгі немесе белгіленген деңгейдегі тәуекелділікте активтер жиынын анықтау болып табылады.
2.3 Тәуекелді портфельдің тиімді құрылымын анықтау. Марковиц моделі
Марковиц бойынша эффективті диверсификациясы берілген табыстылық деңгейінде ең аз тәуекел деңгейін камтамасыз ететіндей бағалы қағаздардың бір портфельге жинақталуын алдын ала қарастырады. Тәуекелді j-ші түрдегі бағалы қағазға салған ақшасын үлесін - j=1,..., n ретінде белгілейміз. n - портфельдегі активтер саны. Онда, портфельдің дисперсиясы мен күтілетін табыстылығын ескере отырып, тәуекелді портфельдің тиімді құрылымын келесі түрде жинақтауға болады: портфельдің дисперсиясын минимизациялайтын вектор табу."Т" белішесімен транспонерлеу операциясы анықталған.
Vp=i=1nj=1n Vijxiyj--min (2.3.1)
Егер күтілетін табыстылық мәні төмендегіге тең болатын шарт орындалса:
ERp=j=1nmjxj=mp (2.3.2)
j=1nxj=1 (2.3.3)
Осыған сәкес, Марковиц есебі шартты экстремумның есебін көрсетеді. Есеп лагранж әдісімен шешіледі. (4.16) - (4.18) теулеулерін келесі белгілеулерді қолдана отырып матрицалық түрде жазамыз:
V= Vij - nxn өлшемді ковариациялық матрица;
m - n x1 өлшемді күтілетін табыстылықтың бірлік вектор - бағаны;
I - n x1 өлшемді бірлік - вектор;
X - n x 1 өлшемді белгісіз үлестердің вектор - бағаны .
Марковиц есебінің матрицалық түрде жинақталуы: төмендегідей болатын Х векторды табу,
Vp=XTVX--min (2.3.4)
mTX=mP, ITX=1 шектеулерінде.
Есептің Лагранж функиясын құрамыз:
LX,λ1,λ2=XTVX+λ1mTX-mP+λ2ITX-1 (2.3.5)
Бұл жерде, XTVX - мақсат функция (потфельдің дисперсиясы), экстремумы анықталатын;
λ=(λ1,λ2)T - Лагранж көбейткіштерінің вектор-бағаны (λ векторларының элементтерінің саны есептің шектеулерінің санына тең).
1 Марковиц есебінің шартты экстремумы Лагранж фнкциясының арнайы құрылған шартсыз экстремумына сәйкес келеді. Лагранж функциясы есептің мақсат функциясының және Лагранж векторы көбейткіштерінің шектеу функциясы мен тұрақты шектеулердің арасындағы айырмашылық арасындағы суммасын береді. Лагранж көбейткіші мақсат функцияның тұрақты шектеулердің өзгерісіне сезімталдық деңгейін анықтайды. Мысалы, Марковиц есебі үшін,
λ1 = dVPdmP≈∆VP∆mP .
Лагранж функциясының шартсыз экстремумын анықтау үшін оны барлық аргументтері бойынша дифферициалдаймыз және туындыны нөлге теңестіреміз:
dLdX=2VX+λ1m+λ2I=0;
dLdλ1=mTX-mP=0;
dLdλ1=ITX-1=0; (2.3.6)
(2.3.6) теңдеулер жүйесін матрицалық түрде жазамыз
2VmImT00IT00Xλ1λ2=0mP1 (2.3.7)
Және координат бойынша
2V11 2V21⋯2Vn1 m11 2V12 2V22⋯2Vn2 m21 ⋯⋯⋯⋯⋯⋯ 2V1n 2V2n⋯ 2Vnn mn1 m1 m2⋯mn00 1 1 ⋯100 x1x1⋯x1λ1λ2 =00⋯0mp1 (2.3.8)
(2.3.8) матрица жүйесі (n+2) x (n+2) өлшемге ие және келесі блоктадан тұрады:
* Элементтері болып 2-ге көбейтілген ковариациялық матрицаның n x n өлшемді ішікі матрицасы тәуекелі;
* Портфельге кіретін бағалы қағаздардың күтілетін табысы n- өлшемді баған және n- өлшемді жол;
* n- өлшемді бірлік баған және n-өлшемді бірлік жол;
* 2 x 2 өлшемді нөлдік матрица.
Егер (4.21) матрица жүйесін А ("тәуекелдік-табыстылық" матрицасы) арқылы, белгісіздердің вектор-бағанын X =(X, λ)T арқылы, оң жақ бөліктің векторын В арқылы белгілесек, онда біз мына жүйені шешу керекпіз:
AX=B (2.3.9)
Бұдан :
X=A-1B (2.3.10)
A-1 - квадраттық А матрицасына кері матрицасы. Осы шешім n түрлі тәуекелді бағалы қағаздар портфелінің тиімді құрылымын анықтайды. Ол минималды дисперсияда күтілетін табыстылықтың берілген деңгейін жүзеге асырады.
Марковиц есебін шешу арқылы алынған портфельдің тиімді құрылымын аналитикалық түрде көрсетуге болады:
X=V-1 ∙mpI∙J12-m∙J1+mJ12-I∙J2J122-J1J2 (2.3.11)
Бұл жерде,
J1=ITVI, J2=mTV-1, J12=ITV-1m.
mp қатысты бұл тәуекелдік сызықты, яғни портфельдің талап теілген табыстылығының өсуімен әр бір бағалы қағазға салған салымның көлемі сызықты түрде өзгереді. Тиімді портфельдің тәуекелі күтілетін табыстылық деңгейінің өсуімен артады.
Табыстылықтың әр түрлі мәнін бере отырып, портфельдің табыстылығы мен тәуекелдігі арасындағы эффективті тәуелдлікті тұрғызуға болады. Бұл тәуелділіктің сызбасы - дөңес қисық1. Портфельдің табыстылығы мен тәуекелдігі арасындағы эффективті тәуелділік дөңес формаға ие екендігін қарапайым мысалда қарастырайық. m1, m2 күтілетін табыстылығы және σ1 , σ2 орташа квадраттық ауытқуы, V12 - ковариациясы сәйкес келетін екі бағалы қағаз бар дейік. 1 ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz