«ЕСІМ ХАН» ЖЫРЫНЫҢ НҰСҚАЛАРЫ МЕН ТАРИХИЛЫҒЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 4.8
1.«ЕСІМ ХАН» ЖЫРЫНЫҢ ТАРИХЫЛЫҒЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..9.23
2. «ЕСІМ ХАН» ЖЫРЫНЫҢ СЮЖЕТТІК ЖЕЛІСІНДЕГІ ДӘСТҮРЛІ САРЫНДАР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..24.38
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..39.41
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 42.43
1.«ЕСІМ ХАН» ЖЫРЫНЫҢ ТАРИХЫЛЫҒЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..9.23
2. «ЕСІМ ХАН» ЖЫРЫНЫҢ СЮЖЕТТІК ЖЕЛІСІНДЕГІ ДӘСТҮРЛІ САРЫНДАР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..24.38
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..39.41
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 42.43
Қазақ фольклорының зерттеушілер назарын өте ерте аударған, бірақ шешілмеген көкейкесті мәселелері мол салаларының бірі – тарихи жыр. Бұл жанр үлгілері В.В.Радлов, Г.В.Античков, Ә.Диваевтардың жиналуымен басылым көріп, көпшілік назарына ілікті. Тарихи жырлардың кейбір нұсқалары Ш.Ш.Уәлиханов, Г.Н.Потанин жазбалары арқылы да біздің заманымызға жеткен.
Қазақ фольклорында «тарихи жыр» [1, 128б.] терминін алғаш рет қолданған Шоқан Уәлиханов бұл жанр аясында Едігі, Орақ, Ер Көкше, Ер Қосай туралы жырларды қарастырады. Бұндай жіктеу аталған батырлардың өмірде анық болғаны жылнамалық деректерден байқалатындығына негізделгенін айқын аңғарта келіп, ғалым Ер Көкше мен Ер Қосай туралы эпикалық туынды жөнінде: «Бұл жыр ешқандай тарихи қызығушылық тұғызбайды, ондағы батырлардың өзі бізге мүлде таныс емес, ... бүкіл жырдың үздіксіз қызығушылық тудыруы және таңғажайып болуы батырдың шайқаста жеңілуі және жарақаттан өлуіне байланысты», - деп жазған. [1, 130б.].
«Тарихи жыр» терминін осы замандағы мағынасындағы алғаш рет А.Байтұрсыновтың 1926 жылы жарық көрген «Әдебиет танытқыш» атты кітабында пайдаланылды. Бұл еңбекті қазақ эпосы «ертегі жыр», «тарихи жыр» деп бөлінеді. Автор ертегі жыр ретінде Қабыланды, Шора, Алпамыс, Ер Тарғын, Ер Сайын, Едіге туралы эпикалық туындыларды атап, оларға «Батырлар әңгімесі өтірік – шыны аралас қойыртпақ болады ... Неғұрлым әріден шыққан әңгіме береді»-деп сипаттама береді [2, 415б.]. Ал тарихи жырларға:
«Тарихи жыр» деп, тарихта бар мағлұм уақиғалар турасында өлеңмен шығарған сөздер айтылады. Қазақта болған уақиғалар, қазақтан шыққан адамдар турасында басқа жұрттардың тарихында жазылған мағлұматтар бар, халықтың өзінің есінен көптеген қазақ басынан кешірген уақиғалар толып жатыр. Солар туралы өлең етіп шығарған сөздер болса, солар тарихи жыр болады деген сипаттама беріп, ол жанрлардың үлгілері қатарына Орақ – Мамай, Абылай, Кенесары – Наурызбай, Ерназар – Бекет, қоян қыстық жұты туралы жырларды, Жанкісінің Қоқан ханына айтқан өлеңін жатқызады.
М.Әуезовтың 1927 жылы шыққан «Әдебиет тарихы» атты оқулығында тарихи жырлар «тарихи өлең» деп аталып, оларға А.Байтұрсыновтікіне мағыналық жағына өте ұқсас сипаттама беріледі. Бұл жанр шеңберінде тек эпикалық жырлар ғана қарастырылады. Ал Жанкісінің өлеңімен тегі де, табиғатыда бірдей Махамбеттің және басқа ақындардың өлеңдері кітаптың «Зар заман ақындары» атты тарауында талданады. Бұл кітаптың тағы бір құндылығы онда Нысанбайдың «Кенесары - Наурызбай», Ы.Шөрековтың «Исатай-Махамбет», авторы белгісіз «Ерназар-Бекет» жырлары кеңінен талданады.
Қазақ фольклорында «тарихи жыр» [1, 128б.] терминін алғаш рет қолданған Шоқан Уәлиханов бұл жанр аясында Едігі, Орақ, Ер Көкше, Ер Қосай туралы жырларды қарастырады. Бұндай жіктеу аталған батырлардың өмірде анық болғаны жылнамалық деректерден байқалатындығына негізделгенін айқын аңғарта келіп, ғалым Ер Көкше мен Ер Қосай туралы эпикалық туынды жөнінде: «Бұл жыр ешқандай тарихи қызығушылық тұғызбайды, ондағы батырлардың өзі бізге мүлде таныс емес, ... бүкіл жырдың үздіксіз қызығушылық тудыруы және таңғажайып болуы батырдың шайқаста жеңілуі және жарақаттан өлуіне байланысты», - деп жазған. [1, 130б.].
«Тарихи жыр» терминін осы замандағы мағынасындағы алғаш рет А.Байтұрсыновтың 1926 жылы жарық көрген «Әдебиет танытқыш» атты кітабында пайдаланылды. Бұл еңбекті қазақ эпосы «ертегі жыр», «тарихи жыр» деп бөлінеді. Автор ертегі жыр ретінде Қабыланды, Шора, Алпамыс, Ер Тарғын, Ер Сайын, Едіге туралы эпикалық туындыларды атап, оларға «Батырлар әңгімесі өтірік – шыны аралас қойыртпақ болады ... Неғұрлым әріден шыққан әңгіме береді»-деп сипаттама береді [2, 415б.]. Ал тарихи жырларға:
«Тарихи жыр» деп, тарихта бар мағлұм уақиғалар турасында өлеңмен шығарған сөздер айтылады. Қазақта болған уақиғалар, қазақтан шыққан адамдар турасында басқа жұрттардың тарихында жазылған мағлұматтар бар, халықтың өзінің есінен көптеген қазақ басынан кешірген уақиғалар толып жатыр. Солар туралы өлең етіп шығарған сөздер болса, солар тарихи жыр болады деген сипаттама беріп, ол жанрлардың үлгілері қатарына Орақ – Мамай, Абылай, Кенесары – Наурызбай, Ерназар – Бекет, қоян қыстық жұты туралы жырларды, Жанкісінің Қоқан ханына айтқан өлеңін жатқызады.
М.Әуезовтың 1927 жылы шыққан «Әдебиет тарихы» атты оқулығында тарихи жырлар «тарихи өлең» деп аталып, оларға А.Байтұрсыновтікіне мағыналық жағына өте ұқсас сипаттама беріледі. Бұл жанр шеңберінде тек эпикалық жырлар ғана қарастырылады. Ал Жанкісінің өлеңімен тегі де, табиғатыда бірдей Махамбеттің және басқа ақындардың өлеңдері кітаптың «Зар заман ақындары» атты тарауында талданады. Бұл кітаптың тағы бір құндылығы онда Нысанбайдың «Кенесары - Наурызбай», Ы.Шөрековтың «Исатай-Махамбет», авторы белгісіз «Ерназар-Бекет» жырлары кеңінен талданады.
1.Әбілғазы “Түрік шежіресі” Алматы, 1992.
2. Әуезов М. “Әдебиет тарихы” Қызылорда, 1927.
3. Байболов Қ. “Еңсегей бойлы ер Есім” жыры.
4. Байтұрсынов А. “Ақ жол” Алматы, “Рауан”, 1995.
5. Бердібаев Р. “Қазақ эпосы” Алматы, “Білім”, 1985.
6. Веселовский А.Н. “Историческая поэтика” Ленинград, “Москва”, 1940.
7. Досмұхамедов Х. “Аламан” Ташкент, 1926.
8. Досмұхамедов Х. “Қазақ халқының әдебиеті” Алматы, 1928.
9. Жалайыр Қ. “Шежірелер жинағы” Алматы, “Қайнар” 1997.
10. Жұмалиев Қ. “Қазақ эпосы мен әдебиет тарихы мәселелері” Алматы, “Жазушы”, 1958.
11. Исмаилов Е. “В поисках нового” Алматы, “Рауан”, 1967.
12. “История Казахстана”. Очерк. Алматы, 1993.
13. Кляшторный С.Г., Сұлтанов Т.И. Казахстан Летопись трех тысячилетий. Алматы, “Мектеп”, 1992.
14. Көпеев М.Ж. Шығармалар жинағы. 2 том. Алматы, “Рауан”, 1992.
15. Қасқабасов С. “Қазақ фольклорының типологиясы”. Алматы, “Ғылым”, 1981.
16. Қасқабасов С. “Қазақ тарихы жырларының мәселелері”, Алматы, “Ғылым”, 1979.
17.Қасқабасов С. “Родники искусства”. Алматы, “Ғылым”, 1993.
18. Құдайбердіұлы Ш. “Түрік-қазақ және һам хандар шежіресі” Алматы, “Дәстүр”, 1991.
19. “Легенда и мифы древней Греция и Рима”. Москва, “Наука”, 1983.
20. Марғұлан Ә. “О характере в исторической обусловленности казахского эпоса” Известие Каз ФАН СССР серия историческая, 1946, (2).
21. Моисеев В.А. “Джунгарское ханство и казахи в ХҮІІ-ХҮІІІ вв.”
22. “Моңғол құпия шежіресі”. Өлгей, 1979.
23. Мұқанов С. “Қазақтың ХҮ-ХІХ ғасырдағы әдебиетінің очергтері”. Алматы, 1992.
24. Проп В.Я. “Фольклор и действительность”. Москва, “Наука”, 1976.
25. Санчиров В.П. “Калмаки в истории турецкого автора Сейфи Челеби”. Элиста, 1987.
26. Сәкен С.Б. “Қазақ тарихи жырларының сюжеті мен типологиясы” Фил.ғыл.канд. Атағын алу үшін дайындалған дисс. Алматы, 1993.
27. Сейфуллин С. “Қазақ әдебиеті”. Қызылорда, 1932.
28. Сейфуллин С. Шығармалар жинағы. 6-том. Алматы, “Ғылым”,1995.
29. Сейітжанов З. “Тарихи эпос”. Алматы, “Қазақ университеті”, 1995.
30. Тарақты А. “Көшпелілер тарихы”. Алматы, “Дәстүр”, 1995.
31. Тнышпаев М. “История казахского народа” Алматы, “Рауан”, 1993.
32. Уәлиханов Ш. Бес томдық шығармалар жинағы. 1-том. Алматы.
33. Хара-Даван Эренжен. “Чингиз хан как полководец и его наследие”. Алматы, “КРАМДС – Ахмед Яссауи”, 1992.
34. Ыбыраев Ш. “Эпос әлемі”. Алматы, “ Ғылым”, 1993.
2. Әуезов М. “Әдебиет тарихы” Қызылорда, 1927.
3. Байболов Қ. “Еңсегей бойлы ер Есім” жыры.
4. Байтұрсынов А. “Ақ жол” Алматы, “Рауан”, 1995.
5. Бердібаев Р. “Қазақ эпосы” Алматы, “Білім”, 1985.
6. Веселовский А.Н. “Историческая поэтика” Ленинград, “Москва”, 1940.
7. Досмұхамедов Х. “Аламан” Ташкент, 1926.
8. Досмұхамедов Х. “Қазақ халқының әдебиеті” Алматы, 1928.
9. Жалайыр Қ. “Шежірелер жинағы” Алматы, “Қайнар” 1997.
10. Жұмалиев Қ. “Қазақ эпосы мен әдебиет тарихы мәселелері” Алматы, “Жазушы”, 1958.
11. Исмаилов Е. “В поисках нового” Алматы, “Рауан”, 1967.
12. “История Казахстана”. Очерк. Алматы, 1993.
13. Кляшторный С.Г., Сұлтанов Т.И. Казахстан Летопись трех тысячилетий. Алматы, “Мектеп”, 1992.
14. Көпеев М.Ж. Шығармалар жинағы. 2 том. Алматы, “Рауан”, 1992.
15. Қасқабасов С. “Қазақ фольклорының типологиясы”. Алматы, “Ғылым”, 1981.
16. Қасқабасов С. “Қазақ тарихы жырларының мәселелері”, Алматы, “Ғылым”, 1979.
17.Қасқабасов С. “Родники искусства”. Алматы, “Ғылым”, 1993.
18. Құдайбердіұлы Ш. “Түрік-қазақ және һам хандар шежіресі” Алматы, “Дәстүр”, 1991.
19. “Легенда и мифы древней Греция и Рима”. Москва, “Наука”, 1983.
20. Марғұлан Ә. “О характере в исторической обусловленности казахского эпоса” Известие Каз ФАН СССР серия историческая, 1946, (2).
21. Моисеев В.А. “Джунгарское ханство и казахи в ХҮІІ-ХҮІІІ вв.”
22. “Моңғол құпия шежіресі”. Өлгей, 1979.
23. Мұқанов С. “Қазақтың ХҮ-ХІХ ғасырдағы әдебиетінің очергтері”. Алматы, 1992.
24. Проп В.Я. “Фольклор и действительность”. Москва, “Наука”, 1976.
25. Санчиров В.П. “Калмаки в истории турецкого автора Сейфи Челеби”. Элиста, 1987.
26. Сәкен С.Б. “Қазақ тарихи жырларының сюжеті мен типологиясы” Фил.ғыл.канд. Атағын алу үшін дайындалған дисс. Алматы, 1993.
27. Сейфуллин С. “Қазақ әдебиеті”. Қызылорда, 1932.
28. Сейфуллин С. Шығармалар жинағы. 6-том. Алматы, “Ғылым”,1995.
29. Сейітжанов З. “Тарихи эпос”. Алматы, “Қазақ университеті”, 1995.
30. Тарақты А. “Көшпелілер тарихы”. Алматы, “Дәстүр”, 1995.
31. Тнышпаев М. “История казахского народа” Алматы, “Рауан”, 1993.
32. Уәлиханов Ш. Бес томдық шығармалар жинағы. 1-том. Алматы.
33. Хара-Даван Эренжен. “Чингиз хан как полководец и его наследие”. Алматы, “КРАМДС – Ахмед Яссауи”, 1992.
34. Ыбыраев Ш. “Эпос әлемі”. Алматы, “ Ғылым”, 1993.
Реферат
Тақырыбы: Есім хан жырының тарихи-фольклорлық негіздері.
Жұмыстың көлемі: 43 бет
Жұмыстың құрылымы: Кіріспе
Негізгі бөлім
І. Есім хан жырының тарихылығы.
ІІ. Есім хан жырының сюжеттік желісіндегі дәстүрлі сарындар
Қорытынды
Пайдаланған әдебиеттер тізімі.
Жұмыстың мақсаты: Есім хан жырының нұсқаларын салыстыру, сол негізде жырдың поэтикалық эволюциясын көрсетуді мақсат еттік.
Жұмыстың мазмұны: Жырдың жанрлық ерекшеліктері, тарихи шындық пен эпосқа тән көркемдік шындықтың арақатынасын, сондай-ақ орталық эпос қаһарманы мен оның тарихи түп-тұлғасының байланысын анықтау.
Жұмыстың негізгі қорытындысы: Зерттеу жұмысын жүргізе отырып, Есім хан жырының нұсқаларына ғана тән психологиялық сарындарды көрсетуге талпындық. Және жырдың нұсқаларына жүйелі талдау жасау барысында бұл жырдың қазақ эпосының тарихынан алатын орынын айқындауға күш салдық.
Тірек сөздер: Дәстүрлі сарындар, сюжет, нұсқа, тарихылығы, жүйе, желі, түп-тұлға, эволюция, психологизм, монолог, диолог, тұтастану, поэтика, көркемдік кесте, өмір шындығы және көркемдік шешім, бейне, тартыс, фольклортану т.б.
Мазмұны
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..4-8
1.ЕСІМ ХАН ЖЫРЫНЫҢ ТАРИХЫЛЫҒЫ ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... .9-23
2. ЕСІМ ХАН ЖЫРЫНЫҢ СЮЖЕТТІК ЖЕЛІСІНДЕГІ ДӘСТҮРЛІ САРЫНДАР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .24-38
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..39-41
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ...42-43
КІРІСПЕ
Қазақ фольклорының зерттеушілер назарын өте ерте аударған, бірақ шешілмеген көкейкесті мәселелері мол салаларының бірі - тарихи жыр. Бұл жанр үлгілері В.В.Радлов, Г.В.Античков, Ә.Диваевтардың жиналуымен басылым көріп, көпшілік назарына ілікті. Тарихи жырлардың кейбір нұсқалары Ш.Ш.Уәлиханов, Г.Н.Потанин жазбалары арқылы да біздің заманымызға жеткен.
Қазақ фольклорында тарихи жыр [1, 128б.] терминін алғаш рет қолданған Шоқан Уәлиханов бұл жанр аясында Едігі, Орақ, Ер Көкше, Ер Қосай туралы жырларды қарастырады. Бұндай жіктеу аталған батырлардың өмірде анық болғаны жылнамалық деректерден байқалатындығына негізделгенін айқын аңғарта келіп, ғалым Ер Көкше мен Ер Қосай туралы эпикалық туынды жөнінде: Бұл жыр ешқандай тарихи қызығушылық тұғызбайды, ондағы батырлардың өзі бізге мүлде таныс емес, ... бүкіл жырдың үздіксіз қызығушылық тудыруы және таңғажайып болуы батырдың шайқаста жеңілуі және жарақаттан өлуіне байланысты, - деп жазған. [1, 130б.].
Тарихи жыр терминін осы замандағы мағынасындағы алғаш рет А.Байтұрсыновтың 1926 жылы жарық көрген Әдебиет танытқыш атты кітабында пайдаланылды. Бұл еңбекті қазақ эпосы ертегі жыр, тарихи жыр деп бөлінеді. Автор ертегі жыр ретінде Қабыланды, Шора, Алпамыс, Ер Тарғын, Ер Сайын, Едіге туралы эпикалық туындыларды атап, оларға Батырлар әңгімесі өтірік - шыны аралас қойыртпақ болады ... Неғұрлым әріден шыққан әңгіме береді-деп сипаттама береді [2, 415б.]. Ал тарихи жырларға:
Тарихи жыр деп, тарихта бар мағлұм уақиғалар турасында өлеңмен шығарған сөздер айтылады. Қазақта болған уақиғалар, қазақтан шыққан адамдар турасында басқа жұрттардың тарихында жазылған мағлұматтар бар, халықтың өзінің есінен көптеген қазақ басынан кешірген уақиғалар толып жатыр. Солар туралы өлең етіп шығарған сөздер болса, солар тарихи жыр болады деген сипаттама беріп, ол жанрлардың үлгілері қатарына Орақ - Мамай, Абылай, Кенесары - Наурызбай, Ерназар - Бекет, қоян қыстық жұты туралы жырларды, Жанкісінің Қоқан ханына айтқан өлеңін жатқызады.
М.Әуезовтың 1927 жылы шыққан Әдебиет тарихы атты оқулығында тарихи жырлар тарихи өлең деп аталып, оларға А.Байтұрсыновтікіне мағыналық жағына өте ұқсас сипаттама беріледі. Бұл жанр шеңберінде тек эпикалық жырлар ғана қарастырылады. Ал Жанкісінің өлеңімен тегі де, табиғатыда бірдей Махамбеттің және басқа ақындардың өлеңдері кітаптың Зар заман ақындары атты тарауында талданады. Бұл кітаптың тағы бір құндылығы онда Нысанбайдың Кенесары - Наурызбай, Ы.Шөрековтың Исатай-Махамбет, авторы белгісіз Ерназар-Бекет жырлары кеңінен талданады.
Х.Досмұхамедовтың 1928 жылғы Қазақ халқы әдебиеті атты еңбегінде де тарихи жыр дербес жанр ретінде жанрлық кестеге енгізіліп, жоғарыда келтірілген сипаттамаға сәйкес беріледі. Х.Досмұхамедовтың 1926 жылы Ташкентте басылған Аламан (қазақтың ел әдебиетінен алынған сөздер) атты жинағында Қармыс батыр, Байбоз-Жанбоз, Балуанияз Ы.Шөреков жырлаған Исатай-Махамбет атты тарихи жырлар жарияланды.
С.Сейфуллинның тарихи жырларды жеке жанр деп танымай, батырлар жырының құрамында қарастырғаны белгілі. Дегенмен, С.Сейфуллин батырлар жырларының көне нұсқаларымен салыстырғанда, бертіндегі кезде шыққандары шындыққа жақын бола беретінін атап өткен, Жанқожа батыр жырын жариялаушылардың бірі болған ғалым екенін естен шығармаған жөн.
Тарихи жыр терминін қолданбаған ғалымдардың бірі С.Мұқановтың Қазақтың ХҮІІІ-ХІХ ғасырдағы әдебиетінің очерктері (1942 ж.) атты еңбегінде қазір тарихи жырға жатқызылып жүрген эпос үлгілеріне жасалған талдаулары да аса құнды.
Ә.Марғұлан да тарихи жырдың батырлық эпос құрамында қарастырған. Ол қазақ жырларын бес кезеңге бөліп қарастырып, бірінші кезеңге жатқызылған ХІХ ғасыр оқиғалары туралы жырларда тарихи іздері айқын екенін көрсетіп ендігі жерде тарихи өлең пайда бола бастайды деген қорытынды жасайды.
Бүгінгі қазақ фольклортануында тарихи жыр термині әбден орнықты. Оған М.Әуезовтың еңбектері мен оның басшылығымен жазылған зерттеулері шешуші ықпал етті.
Е.Ысмаилов 1967жылы жарық корген В поисках нового атты кітабында жұртшылық назарын тарихи поэзияның көп бөлігі әліде болса жарияланбағаны, тарихи жырлардың жанрлық ерекшеліктерін оларда тарихи шындықтың қаншалықты деңгейде бейнеленгенін көрсететін арнайы ғылыми зерттеулер жазылмағына, тарихи өлең жырлардың туу, даму мәселелері қазақ әдебиет тарихына арналған еңбектердің тек жеке тарауларында ғана қарастырылып келгеніне, бұл жанрлардың, басқа жанрлармен салыстырғанда, аз зерттелуі азаматтық тарихтың әлсіз жіктелуіне, көптеген тарихи фактілер мен оқиғалар бұл оқиғалардағы жеке тұлғалардың атқарған қызметтері аяғына дейін ашып көрсетілмегендігіне байланысты екеніне жұртшылық назарына аударды. Бұл мәселелер қазірге дейін толық шешімін таппай отырғаны - ащы да болса, ақиқат.
Қазақ тарихи жырларының мәселелері (1979ж) атты ұжымдық этнография тарихи жырлардың мәселелеріне басы бүтін арналған. Ғылымның соңғы жетістіктеріне сүйене отырып жазылған бұл еңбекте тарихи жырлардың зерттелуі, жанрлық сипаты, тегі мен дамуы тарихи өлеңдердің өзге жанрлардың айырмашылығы туралы құнды-құнды ой қорытындылары жасалған. Бұл кітапта Қара керей Қабанбай, Қанжығалы Бөгенбай, Шақшақ Жәнібек, Олжабай батырлар туралы тараулар ұшырасады.
Қазақ тарихи жыр жанрларының ерекшеліктерін жақсы ашып көрсеткен елеулі еңбек ретінде Р.Бердібаевтың Қазақ эпосы, С.Қасқабасовтың Родники искусства, Колыбель искусства атты кітаптарындағы тарихи жыр жөніндегі тараулары, З.Сейтжановтың Тарихи эпос атты монографиясын аталған ғалымның реалды-тарихи жырлары, Б.Рахымовтың ХҮІІІ ғасыр оқиғалары туралы тарихи жырлар, А.Ғабдуллинаның Қабанбай батыр туралы тарихи жырлар хақында жазылған кандидаттық диссертацияларын атап өткен лазым.
Бұрын зерттелген жырларды фольклортану ғылымының бүгінгі жетістіктері тұрғысынан тереңдете пайымдау ниетімен түрлі газет журналдарда басылған З.Ахметов пен С.Қирабаевтың Ағыбай батыр туралы, Б.Әбілқасымов пен Қ.Мұхаметқановтың Қабанбай батыр туралы жырлар жөніндегі мақалалары көпшілік ойына қозғау белгілі.
Ұзақ уақыт бойы жарияланбай келген тарихи жырларды жаңа жарық көрген басылымдарына алғысөз ретінде жазылған Р.Бердібаевтің Абылай туралы, Ш.Ыбыраевтың Кенесары, Наурызбай туралы тарихи жырлар жөніндегі мақалалары көпшілікке бұрын беймәлім болып келген деректерге толы.
Сонда да болса, тарихи жырлардың терең зерттеуді күтіп тұрған мәселелері ұлан-ғайыр. Осындай мәселелердің кейбіреулері ретінде тарихи жырлардың поэтикасы, образдар жүйесі, стилі, композициялық ерекшелігі, тілдік, көркемдік ерекшеліктері туралы зерттеулердің кезек күтіп тұрғанын айтуға болады. Аталған жырдың тарихылығы мен типологиясы жөніндегі зерттеулер де кешеуілдетпей қолға алуды керек етпейтін шаруа. Жанрдың тарихылығы зерттеушілер назарына ертеректе - ақ тілекті.
Ш.Уәлиханов қазақ поэзиясын өз қоғамы өмірінің, ұғымдарының және қарым-қатынастарының сенімді очекркі [1, 391б.] десе, М.Әуезов: тарих өлеңдері ең алдымен ел тіршілігінде анық болып өткен оқиғалардан туады... Бұл әңгімелердің көбі сол оқиғалардың ішінде болған, көз көргеннің әңгімесі. Сондықтан көзі мен суреттерінің шындығы көбіне даусыз.
Сондайлық тарихи оқиғалар... кейде ақындардың қолына жетіп, өлең өлшеуіне түседі. Тарихта болған оқиға өлеңге айналған соң, өзі ескінің тарихы болып жоғалмайтын болады деп жазған [3, 140-141бб.].
Ә.Марғұлан Халық жырын тудырудағы мотивтер (1940 ж.), Эпос-жыр тудырудағы тарихи мұралар (1940), Қазақ эпосының сипаты мен тарихи шарттылығы (1946) атта мақалалары, Ежелгі жыр, аңыздар (1985) атты кітабы және басқа зеттеулері арқылы Қазақ эпосы кейде жылнамалық жазбалардан кем түспейді. Осы оқиғалардың эпоста суреттелуінің дұрыстығы соншама, оларды тіпті тарихи әдебиеттер де дәлелдеп отыр деген пікірінің ақиқаттылығын аңғарта түседі [4, 75 б.].
Қ.Жұмалиев батырлық және тарихи жырлар туралы: Бұл екеуінің негізі бар, екеуініңде түбінде тарихи оқиға жатады дей келіп [5, 220 б.], батырлық жырдан гөрі тарихи жырларда ақындар мен орындаушылар өздерінің дүниетанымына байланысты жамаған қоспалары көбірек болатынын көрсетіп, бұл жанрды зерттегенде, осы жағын да айрықша есте тұту қажеттігін байқатады.
Е.Ысмайылов: Егер тарихи эпос сюжеті тармақталған бірнеше желіден тұратын болса, онда бұл жерде көркем қиял араласпай тұрмайтыны сөзсіз,-деп тұжырымдайды [6, 192-193 бб.].
Н.С.Смирнова Қазақ әдебиетінің тарихы, Қазақ тарихи жырларының мәселелері атты кітаптарға енген мақалаларында классикалық эпостан тарихи жырлардың айырмашылығын нақты фактілермен жан-жақты көрсете отырып мынандай қорытындыға келген: Қысқасы, тарихи оқиғалар мен нақтылы тарихи фактілерді тарихта болған белгілі жеке адамдарды көрсету ХҮІІІ ғасырдағы эпик ақындардың басты міндеттерінің бірі болды.
С.Қасқабасов: Тарихи жыр... үлкен оқиғаның жекелеген фактілеріне... мән беріледі дей келіп әрине, тарихи жыр көркем шығарма болғандықтан, тарих фактілері мен деректері онда көркемделіп, біршама өзгертіліп көрсетіледі [7, 29 б.] деп ескертуінің де тәсілдемелік маңызы зор.
Қарастырылып отырған жанр тарихылығын зерттеген еңбектерді атағанда, З.Сейітжановтың Тарихи эпос (1994), Ж.Тілеповтың Қазақ поэзиясының тарихылығы (1994), Елім жеп еңіреген ерлер жыры, С.Садырбаевтың Жамбыл және фольклор (1996) атты монографияларын ұмытуға болмайды.
Келтірілген пікірлерден қазақ фольклор шолушыларының еш қайсысысы тарихи жырларда белгілі мөлшерде тарихи шындықтың ізі сақталатындығын жоққа шығармайтындығын айқын аңғарамыз.
Демек, фольклор үлгілерінің тарихи дерек көзі ретінде атқаратын маңызды қызметін ешкім де үзілді-кесілді түрде жоққа шығара алмайды.
Тарихи жыр үлгілеріндегі эпикалық дәстүрдің көрінісі туралы М.Әуезов: Түр жағынан қарағанда, тарихи өлеңдер бұрынғы батырлар өлеңдерімен туысады, кейбір тарихи өлеңдер жырлану ретіндегі баяғы батырлар өлеңінше құралған деп жазып Бекболат батыр жырын мысалға алған. [2, 147 б.]. Бірақ батырлар өлеңі бергі заманға жақындаған сайын жаңа өзгеріске түсіп, өмірге жақындап, түр жағынан әлсіреп бара жатқанын байқаймыз,-деп ойын дамыта түседі.
1981 жылы Қазақ фольклорының типологиясы атты монография жарық көргенімен, тарихи жырлар типологиясын арнайы түрде салыстырмалы тарихи зерттеудің нысанасы еткен еңбек жоқ.
1. Есім хан жырының тарихылығы
Қазанғап ақын жеткізген нұсқаның кіріспесі қызметін атқаратын Шыңғыс хан туралы аңыздың қысқаша мазмұны мынандай. Өте ерте заманда Іле өзенінің бойында өмір сүрген бір хан ұзақ уақыт перзентсіз жүріп көрген сұлу қызын күйеуге бергісі келмей, арнайы темір сарай ішінде ешкіммен қатынастырмай бағады. Бірақ, қыз іненің жасуындай тесіктен түскен күн сәулесінен жүкті болып қалады. Қаһарланған хан қызын өлімге бұйырады. Ханның інісі жазаны орындауды өз мойнына алып, қызды Іленің жағасына алып келіп Іле бойы адам, ақыры біреуге кез боларсың деп, қарындасын алтын сандыққа салып дарияға ағызып жібереді.
Аңға шыққан екі моңғол сандықты көріп, біреуі сыртын, біреуі киін алатын болып алдын-ала келісіп алып, судан шығарып, сол екеуінің бірі Есукей баһадүр қызбен некелесіп үйленеді. Қыздың екі қабат екенін, бірақ бұрын жыныстық қатынасқа түспеген пәктігін аңғарады.
Қыз Ділікүн Болдақ деген жерде босанады. Нәрестенің оң қолымен қан уыстай туғанын көрген жұрт: Зілінде үлкен патша болар деп жорамал жасасады. Балаға Темушин деген ат қойылады да, ер жетіп, атақ дәрежесі өскеннен кейін оған Шыңғыс деген лақап есім беріледі.
Темушин он екіге келгенде, Есукей қайтыс болады. Өзінен кейін туған тоғыз ұл Темушиннің ақылымен, ерлігімен жұрт көзіне түсе бастағанын күндей бастаған соң анасы: Сенің мыналармен анаң бір болсада, атаң басқа еді. Бір күні зорлық қылар. Осылар есейіп өз беттерімен кеткенше, Іленің басына барып, садақ атып күн көр. Іленің беті құстың жүні болса, сенің тірі екеніңді білемін. Мына алтын жүзігімді қай кезде жіберсем, сонда кел. Одан бері келме - дейді. Тимушин Іленің басына барып, аң атып, құс жүнінен кепе қылып жатады. Садақ жасап, оқ жонады. Табақ жасап, олардың әрқайсысын хан табағы, жасау табағы етіп белгілейді.
Діни осы кезде моңғол елінің ханы өліп кімді хан қоярын білмей дағдарады, хандыққа таласып, бөлініп, келісе алмай, ақылы зерек Темушиннің анасына келіп ақыл салады. Әйел аспанға садақ тартып жебесін сағымға тоқтатқан адам хан болуы керектігін айтады. Бұл сыннан ешкім өте алмаған соң Темушиннің анасы ел басшыларын өзен бойындағы Темушинге жібереді.
Шақырушылар барғанда, Темушин бұларға қарсы садақ тартпақ болады.
Келгендер жүзікті көрсетіп, анасы шақыртқандығын айтады. Темушин жанды нәрсеге мінуден бас тартқан соң, келгендер арба жасайды. Темушин мінгенде арбаның қаңқылдаған даусы шыққандықтан, арбаны жасаған ұстаның аты алғашында Қаңқулы ал бертін келе Қаңлы аталып кетеді. Жырда: Қаңқулы деген сөз арбалы дегенді білдіреді [7, 78 б.] деген түсініктеме бар.
Қаңқулы сөзінің түркі тілдерінің бірінде арбалы деген мағынаны білдіретін Ә.Марғұлан да растайды.
Енді осы хан болатын болды ғой. Жанассам, қор болмаспын деген оймен өз аяғын өзі шауып, ақсақ болған ұстаның еңбегін білдірген Темушин арбаға отырғызғандықтан, Қаңлының мерейі үстем болғанын баяндаған жыршы осы оқиғаның бүгінгі күнге жеткен белгісі бар екенін: Қаңлы елінде хан бар, кәделі елде қаңлы бар деген қазақта мақал бар, және хан жоқ болса, қаңлыдан хан көтер дейді. Бұл мақалдар содан қалған. Қаңлы елі әлі күнге өзге қазақпен: Арбаға ханмен бірге мінгенбіз, - деп талас етеді,- деп білдіреді [7, 79 б.].
Одан ары қарай Түрік патшасы Қаңлыдан делінеді деген қызық дерек келтіріліп, ол патшаның Шыңғыс ханнан қашып араб жұртына барған, кейін Шыңғыстың немересі Алакудан Бағдатты қорғап қалып, аталған елдің билігіне ие болған, басында үш жүз - төрт жүз адам болған қаңлылардың ұрпағы екені нық сеніммен айтылады. Бұның анық - қанығын тарихшылар ажыратар деп үміттенеміз.
Жеті жебесін сағымға іліп, хан болған Темушин өз болашағын: осыдан мысал, әлеумет, жеті жүз жыл әулетім хандық құрар,-деп болжайды. Жыршы бұл болжамның расталғанын Шыңғыс хан ұрпағының хандық құруы Кенесары өлімімен аяқталғанын атап өту арқылы көрсетеді. Осы айтылғандарды өзге дерек көздерімен салыстыра қарап көрейік, Монғолдың құпия шежіресінде Есукей баһадүр Шыңғыстың шешесі Өзлүн-үжінге бастапқы атастырылған жігітінен тартып алу арқылы үйленгені, осындай қарапайым некенің нәтижесінде пайда болған Шыңғыстың Онон өзені жағасындағы Делүүн Болдог деген жерде қан уыстаған күйі дүниеге келгені Есукей мен Өзлүн-үжіннің Шыңғыстан басқа үш ұл бір қызы болғаны, ал Есукейдің екінші әйелі Бегтер, Белгүтей атты ұлдарды дүниеге келтіргені, Есукей өлгенде Шыңғыстың тоғыз жаста болғаны болашақ билеушінің, балалық шағы Онон өзенінің бойында өткені баяндалады [8, 29 -32 бб.]. Қадырғали Жалайыр Есукей өлгеннен кейін Шыңғысқа қастық қылғандар өздерінің таққа мирасқорлық құқығы Есукей ұлдарынан кем емесін сезінген Шыңғыстың аталас туыстары, атап айтқанда, Шыңғыс ханның алтыншы атасы Қайду ханнан тарайтын тайжұрттар және Есукейдің інісі Даритай Отчигин [9, 39 б.], Есукеймен әр түрлі себептермен жауласып өткен Меркіт, татар және басқа қауымдар екенін жазды.
Эренжен Хара - Даванның жазуына қарағанда, монғол тайпаларының арасында Есукейдің атасы, Қабыл хан өлгеніне орай басталып, Қабыл ханның ұлы Бартан баһадүрге де, Бартаннан туған Есукей баһадүрге де таққа отыру қырқысуға мүмкіндік бермеген өз ара қарамағында қырық мың киіз үйден тұратын екі рулы елі болған, монғолдың өзге руларымен, әсіресе, татарлармен, сонымен қатар Цзинь әскерлерімен де көп соғысқан аса батыл жауынгер Есукей баһадүр өлгеннен кейін тіпті өршей түсті [10, 37 б.].
Бұған ең алдымен Есукей баһадүрдің орнына көсем болуға тиіс Шыңғыстың тым жастығы себепші болды. Шыңғыстың жоғарыдап аталған аталастары билікке қол жеткізу үшін өздерінің ең қауіпті қарсыласына айналғалы тұрғаны тым ерте байқалған Есукейдің тұңғыш ұлын өлтіруге ұмтылды.
Әбілғазы әкесінің орнын басуға тиіс болған Шыңғысты тастап кеткен Есукей ұлысының үштен екісін құраған жұрт салық төлеуден қашқанын ұқтырады [11, 52-53 бб.].
Уақыт өте келе Шыңғыс елді елдіктен ажыратуға тақалған кикілжіңдерден қажыған жұртшылықтың басын біріктіріп, қуатын арттыруға қабілетті басшыны қажетсіңген моңғол халқының арманын жүзеге асырушы қайраткер өзі екенін танытты. Шыңғыстың қазақтан өзге де түркі - моңғол халықтары аңыздары мен жырларында көтермелей дәріптелінуінің сыры Шыңғыстың өзі құрған іргелі мемлекетте темірдей қатаң тәртіп орната білуінде жатыр.
Бір ғасырдан астам уақыт жоңғар шапқыншылығын, одан кейін Қытай және Орыс империаларының екі жақты қысым, екі жарым ғасырдан астам уақыт орысқа бодандықты бастан кешірген қазақ халқының алдан күткен үмітімен өткен өмірді аңсауы мол болуы заңды құбылыс. Жерімізге жан түршігерліктей қатал басшылық жасау арқылы билігін орнатқан Шыңғыс ханның қазақ жырлары мен аңыздарында нұрдан пайда болған жан етіп көрсетілуі аталған тарихи тұлға мен оның ұрпақтары тұсындағы бір орталыққа бағынған қуатты мемлекет тұсында қазақ халқының ешкімнен зорлық көрмейтін дәрежеде өмір сүргенін, Шыңғыс ханның ұрпақтарының есімдері қазақ елі тарихында алтын әріптерімен жазылғанын ескертуге байланысты деп ойлаймын.
Моңғол құпия шежіресінде Есукейдің екі әйелінен туған ұлдары әкесіздіктің тауқыметін бірлесе жүріп, Өзлүн-Үжіннің басшылығымен бөлісе көтеріскен, Өзлүн-Үжіннің жас балаларын Жуа, Сарымсақ, т.б. да түбірлер қазып алып, тамақтандырып жетілдіргені, осылайша есейген ұлдарының балық аулап анасын асырағаны, ұсталған жалғыз балыққа Өзлүн-Үжіннен туған ұлдар бір жақ, Бэгтер мен Белгүтей бір жақ болып таласқаны бұл егестің Бэгтердің өлімімен аяқталғаны, жоқшылықтың салдарынан туындаған келеңсіз жағдай екені баяндалады. Ұшқындап келе жатқан егес отын: Бәрін бір әкенің баласы емессіңдерме? Несіне таласасыңдар? Қазір бізде көлеңкеден басқа дос жоқ, аруақтан басқа ес жоқ емеспе? Мұндай болсаңдар, біз тайчуктерден қайтіп кек аламыз?... Сендер енді өйтпеңдер [12, 35-36 бб.] деп басбақшы болған Өзлүн-Үжін Бэгтер өлгеніне қатты күйініп, өлеңдете сөйлеп, өз жатырынан шыққан перзенттерін серігін жайратқан сұмға үндемей қабатын қара төбетке, қаршыға, арыстан, жалмауыз, аю, жайын, бура, арлан бөрі, қаншық қасқыр сияқты жыртқыштарға балап, қатты сөгіп, сұхбат сөзден тәлімдей, қариялар сөзіне негіздей сөйлеп екі ұлына қатты ұрсады. Ананың ұлағатты сөздері балаларын дұрыс жолға түсіргенінін белгісі - Бэгтермен бір құрсақтан шыққан Белгүтей өле-өлгенше шыңғыстың ең сенімді серіктерінің бірі болған.
Шыңғыстың ақсүйектік рухта тәрбие алуына анасы атқарған қызметі ерекше екенін аңғартатын, жоғарыда мазмұндалған өлең түріндегі толғау көне жырдың үзіндісіне ұқсайды. Қазанғап жырының және басқа да қазақ аңыздарының Шыңғыстың анасы сақтағандай әсерге бөлейді.
Жырда Шыңғыстың хан тағына көтерілуі ертегіде ғана мүмкін болатын жеңілдікпен жүзеге асқаны бейнеленгенімен, шын өмірде бұл жолдың аса зор кедергілерге толы болғанын ұғыну үшін жоғарыда көтерілген мәліметтер жеткілікті.
Баяндалған оқиғалардың өмірде шын болғанын дәлелдеу мақсатында жыршы Шәкәрімнің, Төле бидің шежірелеріне де сілтеме жасап отырды.
Жылдың келесі тарауында Тәуекел хан туралы сөз болады, оның бір шеті Еділ, Жайық, Кавказға, екінші шеті Жаркент, Құлжа мен Омбы, Тобыл, Ауған, Бұқарға дейін созылып жатқан ұлан-байтақ жерді мекендеген есепсіз көп халыққа билік жүргізгендігіне орай хандардың ханы аталғаны айтылады. Он сегізде хан болып, қырыққа жасы келіп еді. Осынша хан болғанмен, бір перзенті жоқ еді деген шумақ осы таныстырудың бір үзіндісі.
Тәуекелдің хандық құрған кезін бірқатар тарихшылар 1582-1598 жылдар деп көрсетеді. Бірақ, Тәуекелдің ел билігіне өте жас кезінен араласқаны ХҮІ ғасырдағы түрік тарихшысы Сейфи Челебидің қазақ тарихының 1551-1556 жылдар арасында болған бір оқиғасынан хабар беріп: Олардың ханын Тәуекел деп атайды [13,16 б.] деп жазуынан байқалады.
В.А.Моисеев түрік тарихшысы еңбегіне: ХҮІ ғасырда қазақтың ханы Хақназар болатын, ал Тәуекел сұлтан еді - деп, түзету енгізе [14, 14 б.] (отырып сол кезеңде қазақ хандығына Ойрат феодалдары тарапынан қысым күшейді... Қазақ хандары мен сұлтандары, оның ішінде Тәуекел, шалыш пен Турфан билеушілерінің сеператистік ұмтылыстарын қолдай отырып, моңғол мемлекетіндегі феодалдық күреске белсене араласты [15, 14-15 бб.] деп түсіндіруінен Тәуекелдің айтылған кезеңде хан болмағанмен, ықпалдылығы ханнан кем де емес саяси болып отырған өте жақын уақытта жазылған тарихи еңбек авторларының өзі де оны қазақ ордасының ханы ретінде қабылданғанын байқаймыз. Қалай дегенмен, қазақ ордасының тәуелсіздігін қорғап, іргесін нығайту әрі кеңейту ісіне Тәуекелдей зор үлес қосқан қазақ ханы сирек.
Қазақ хандығының Сырдария бойындағы Сығанақ, Сауран, Отырар, Түркістан және басқа қалалары Шайбани мемлекетінің ықпалында қалып Жетісуға қазақтарды ығыстыра ойраттар орналасып, белгілі бір уақыт аралығында қазақ билеушілері оңтүстікте Ұлытаудан Сарысуға дейінгі жерлерде, Солтүстікте Арал маңын, Қаратауды, батыста Жетісуді ғана бақылауға алған, қазақ жерінің кеңеуіне орыс патшалығы кедергі жасап тұрған ауыр кезеңде таққа отырған Тәуекел қалыптасқан жағдайды Қазақ Ордасына бейімдеп, өзгерте білді. Жеңісті жорықтарын Хақназарды өлтірген Баба сұлтанның басын алудан бастаған Тәуекелдің 1586 жылғы Бұқар хандығына қарсы жорығы нәтижесінде Қазақ хандығы құрамына Түркістан уәләятымен қоса Ташкент және біраз уақыт бойы Ферғана кірген [16, 152-154 бб.]. Тәуекелдің жеңістері екінші Ақсақ Темір аталған Бұқар ханы - Абдолланың өлуіне себепші болды. Бұл шолу барысында еске алған тарихи шындық пен жырда бейнеленетін оқиғалар арасында жер мен көктей айырма бар.
Енді соған назар аударайық. Жырда Тәуекел зайыбы Гүлханымға өмірден перзентсіз өтіп бара жатқанын, осыған орай әркімдердің қубас деп басынатынын, уәзірлері тілін алмайтындығын, ханымыз өліп кетсе орнына өзім болам, - дейтінді шығарғанын айтып, шағынып, өзін қалендер болып, әулиелерлің басына түнеу арқылы құдайдан бала сұрағысы келетінін білдіреді. Салы деген уәзірі бақсы-балгер, тәуіп-құшнашқа қаранып, төск жаңғыртып көру керектігін айтып, ханды: Жаңа астын қырықтан деп жігерлендіреді. Болмаса, тағы айтатын: жала қып ешкім жетпес. Білдірместен жасырын боз баланың көңілін ау,-деуге дейін баратын. Оыс айтылған шаралардың соңғысынан басқаның бәрін істеп, ұзақ уақыт күткенімен, ешқандай жақсылық нышаны білінбеген соң, Тәуекел хан тағына Салына отырғызып, қасына Гүлханымды алып, жеті жасқа келсе де құлындамай жүрген биені мініп, Қазақстанмен Орта Азиядағы әулиелерді тегіс жағалап бала сұрайды. Бұқарадағы Нағышман әулиенің де басына түнеп, елге қайтіп келе жатқанда ғана ғайыптың күші байқалады. Түсінде бір дауыс: Талабың содан болады. Қашқарда бар Бізұрық, - деген соң, Қашқарға бармақшы болып, жол жүріп, кездескендерден: Қашқарда Аппақ қожа Ешен деген пайда болды. Ешен рахым етсе, тумаған әйел туып, жылығандар қуанады екен,-деген жаңалықты естіп, әлгі аталған қожаға зират етіп бірнеше күн жатқан соң, Тәуекел түсінде ай көреді. Ай бірте-бірте көбейеді. Тәуекел айды алдағы уақытта дүниеге келіп, барлығы да хандық құратын ұрпақтарына жориды. Қызығын еркін көрмеспін, құдыққа түсіп құладым, - деп, өз өмірінің қысқа болатынын да болжайды. Сол кезде Аппақ қожаның өзі келіп, бұларға құдайдың рақымы түсіп, бала бергенін айтып: Есің кетіп көріп ең, Есім қой атын баланың, - дейді. Жырдың бас кейіпкері осылайша дүниеге келеді.
Шынжаңның тарихи энциклопедиялық сөздігінде Аппақ қожа 1625-1694 жылдар аралығында өмір сүрген, сопылық ағымының көрнекті басшысы болған, Орта Азияда, Жоңғарияда және Қытайдың Гансу өлкелерінде дін таратушы ретінде көпке әйгіленген діни және саяси қайраткер, Шыңжаң тарихында елеулі із қалдырған тұлға ретінде таныстырылып, оның 1670 жылы Қашқар мен оңтүстік Тянь-Шань өңірінің қуылғандығы, ХҮІІ ғасырдың соңына таман жоңғар қонтайшысы Қалдан Қашқарияны жаулап алып, Қашқар қанын құлатқан кезде дін басына қайта келіп, дінге негізделген өкімет билігін қолына алғаны, 1694 жылы өлтірілгені туралы мәліметтер берілген [17, 352 б.]. Бұған қарап, Аппақ Қожаның жасы Есім ханнан едәуір кіші екенін, ал Тәуекел қайтыс болғаннан кейін жиырма жеті жыл өткесін туғанын шамалауға болады. ал Тәуекелдің Есімге әке емес, аға болып келетіні Қадырғали Жалайырдың шежіресінде жазылған. Онда Шығай ханның бір әйелінен Тәуекел хан, Есім сұлтан, Сұлтан Сабырбек ханым туғаны туралы мәлімет бар [18, 122-123 бб.].
Жырда Аппақ қожаның айтқандарын айнымастан келеді. Ер жеткен Есім Ешенге сәлем беріп батасын алып қайтуға ата-анасынан рұқсат сұрайды. Тәуекел ризашылығын білдіреді де: Бір кетсең, қайтып көрмеспін. Жоруы солай түсімсің, - деп ескертіп, өсиет ретінде Шайбани хандығында Қазығұрт, Самарқандты мекендеген Қатаған деген жұрттан сақтандырып, Осыдан үлкен жауың жоқ. Арада өткен соң қысас көп. Келе жатыр ертеден атадан ата дұшпан боп, - дейді. Есім Қашқарда алты-жеті ай жатып қалады да артта қалған елді Қатағандар шабады. Жаудың жай жапсарын жыршы: Шайбани ханның нәсілінен, шах-тұрсын дейді хандарын, Қарақалпақ, Қатаған, Самарқанд, Созақ, Қоқан мен сұраушы еді барлығын, - деп таныстырады. Тұрсын хан өз халқын:
Түркістанда Тәуекел
Қазақтың қазір ханы бар.
Қартайған ғана шалы бар,
Қымыз ішіп мас болған
Халқының аңқау елі бар.
Ұлы кетті қашқарға,
Адамын алып жарамдар.
Қарауылсыз, күтімсіз,
Бейқам жатқан жайы бар,- деп, жігерлендіріп, есепсіз көп қосынымен шөйлетпенен түнделетіп келіп, Түркістанды қоршап алып, қатты қырғын салады. Қаланың үстінен жанды қарға ұшқызбай қойған жаумен ашық жерде соғысқан жөн көріп, Тәуекелдің ұрыс қимылдары әсерлей суреттеледі. Бірақ көп көптігін істеп, он бес жерден жараланған ол қоршап тұрған дұшпандарының көз алдында қара жерде жатқан күйі. Гүлханым мен өзінің жеті жасар қызы Ханымшаның тұтқынға түсіп, зарлап тұрғанын көріп, қасындағы әскерінің қашқаны қашып, көпшілігінің қырғын тапқанын біліп жатып жан тапсырады. Өлерінде хан Тұрсынның әйелі мен қызына зорлық қылмауды, қызының абыройын төкпеуіне өтініп:
Сүйегім ит пен құсқа жем болмасын,
Хан Тұрсын, замандас ең, тасалай сал,-деп, ақырғы тілегін айтады. Тұрсын ханның бұл тілектің бірде-бірін орындамауы - бас кейіпкердің, яғни ұнамды қаһарманның қарсыласын адамгершіліктен жұрдай қылып көрсететін эпикалық дәстүрдің бір көрінісі.
М.Тынышбаевтың Тәуекелдің жаумен ең соңғы шайқастары қай жерде, қалай өткенінен хабар беру мақсатында, Орта Азияға жеңісті жорығының соңғы кезінде Тәуекелдің Самарқандты басып алып, онда інісі Есімді екі мың қолымен қалдырып, өзі жеті- сегіз мың әскермен Бұқарды қоршағанын, он екі күннен кейін шегінуге мәжбүр болғанын, жеңіліспен қайту басып алынған жерлерде толқу туғызатынын ескерткен Есімді қосып алып, Бұқарға қайта оралғанын, бірақ бұл жолы да Бұқарды ала алмағанын, бұқарлықтармен осы жолғы қақтығыста жарақаттануына байланысты тағы да шегініп, Ташкент қаласында дүниеден өткенін жазуынан да айқын аңғарылады.[19,155-156 бб.].
"Еңсегей бойлы ер Есім " жырында Есім хан мен Тұрсын хан екі рет, бірінші рет Тәуекел өлгеннен кейін, екінші рет Есім қалмақтармен соғысуға кеткенде, Тұрсын ханның қазақ ордасына салған орайынан соң соғысады. Екінші соғыс тарихи дерекке жуықтата баяндалса, бірінші соғыста баяндауда көркемдік қиялға ерік берілген. Тәуекелдің өзі қайтыс болғаннан кейін жиырма тоғыз жыл өткеннен кейін ғана қазақ ордасына қарсы қылыш көтерген Тұрсынның қолынан өлтірту осындай ой қортындысын жасауға негіз бола алады.
Жырда Шәкәрім жазған шежіре басшылыққа алынғанын Қазанғап нұсқап отырады. Онда 1958 жылы Сопай хан Шайбани нәсілінен Ташкентті тартып алып, Түркістанға орнықты. Өйтсе де, көпшілік халықтың қалалы жұртты билемегі қиын болды және бір жағынан монғолдан қысым көріп, қазақтың жеріне келген қалмақтар да тыныштық бермей, Сығай ханның орнына хан болған Тәуекел хан кезінде Шайбани нәсілдері Ташкентті қайта алды. Олардың ханы Тұрсын Мұхаммед деген еді. Жоғарғы Тәуекел ханның орнына баласы Есім хан болды. Бұл Есім хан 1628 жылы Тұрсын Мұхаммед ханды өлтіріп, Қатаған елін шапты [20,24б.].
Жыр мен Шәкәрім шежіресінен басқа дерек көздерінің ешқайсысы Тұрсын ханды Шайбани нәсіліне жатқызбайды. М.Тынышбаев Тұрсынды қазақтың аймақтық ханы ретінде көрсеткен. [21, 157 б.]
С.Г.Кляшторный мен Т.И.Сұлтанов: Осы уақытқа дейін Тұрсын ханның шыққан тегі анықталмай отыр. Орыс деректерінде ол Шығай хан ұлы Есімнің бауыры деп аталады. Бахр ал - Асрарда...Жалым сұлтанның ұлы деп, аталады... Хафиз Тыныштық мәлімдеуінше, Жалым сұлтан оның екі ұлы ...және Хақназар ханның екі ұлы 1580 ж. Шайбани ұрпағы - Баба сұлтанның адамдары қолынан өлген ... Жалым сұлтанның шыққан тегі белгісіз. Бірқатар зерттеушілердің болжамы бойынша, ол Жәнібек хан ұлы Қасым ханның ұлы, өзгелердің жорамалына қарағанда, ол - Жәнібек хан ұлы Жәдік сұлтанның ұлы шығай ханның ұлы болуы ықтимал,-деп жазған. [22, 298 б.] Аталмыш еңбек - 1603-1624 жылдар арасында болған екінші қазақ - бұқар соғысы кезінде Тұрсын ханның Есім ханды жақтағаны, жеті шайқастың соңғы үшеуінде қазақ қолына басшылық жасағаны Тұрсын ханның немересі- Бақи сұлтанды Имамқұлы ханның адамдары өлтіргені, Тұрсын ханның шөбересі- Мұхамадияр сұлтанның 1635 жылы Ташкентке шабулдаған қазақ сұлтандары қатарында болғаны туралы мәлімет береді [23,299-300 бб.]. "1624 ж. Тұрсын хан мен Есім хан бірлесіп, Әндіжанға жорық жасады,... Ахиды қоршады ... Бұқар әскері жеңілді ... Қазақ сұлтандары бірнеше қамалды алды... және Ташкент пен Түркістан жаққа кетті". Осы жеңістен соң, Есім хан мен Тұрсын хан бір-бірін кешірді және достық жібін қайта жалғады. Бірақ жаулық шоғы сөнбей маздап жанып жатты,- деп жазған [24,300 б.].
1626-1627 жж. Есім хан қыруар қол жинап Қалмақтарға аттанады. Осы тұсты пайдаланған Тұрсын хан қазаққа қырғын салып, Есім ханды қайтар жолынан тосып екі жақ соғысынан Тұрсын хан жеңіліп Ташкентке шегінеді. Ташкент тұсында қайтара болған қарымта қақтығыста Тұрсын хан өліп қолынан жеңілгендігі туралы да мәлімдейді.
Жырда Есім жау шапқанын түсі арқылы сезіп, кері қайтқан Есім Су тұлпарымен елге жолдастарынан бұрын жетіп, танымастай түрге еніп, Үргеніштің ханы Әбілғазының елшісі ретінде Ташкентке келеді. Аталған қаланың сыртында тезек теріп жүрген шешесін жолықтырып, бір топ адам қуалай сабап жүрген қарындасын қаланың ішіне кіргеннен соң құтқарып алып, қаланың тағы бір тұсынан Салы уәзірді тауып алып, оларды Түркістанға жіберіп, өзі Тұрсын ханға барып жолығады. Жыршы Әбілғазы баһадүр ханның елшісі: "Әбілғазы баһадүр күллі мұсылман хандарын шақырып, бірі мәжіліс құрмақшы еді. Соған сөзді шақыра келіп едім,"- дейді ... Хан бұған нанды, жарамды ерлерін алып:"Әңгіменің ішінде болайық" деп үргенішке жүріп кетеді. Есім үш жүздің баласын тегіс жинап, хан көтеріледі. Әскер құрып, сап түзеп, ереулі ерлерін іріктеп шығып, сап алдына қойды деп баяндалады. Осы тұста "Сол күнде үш жүздің баласында атақты төрт батыр болар еді. Ұлы жүзде Шабай елінен Жақсығұл деген мерген еді. Қоңыраттан Алатау деген батыр еді. Кіші жүзде Алшын Жаппаста Боршоғашұлы Жиембет деген еді. Үйісінен Сүлеймен батыр қай үйсін екені белгісіз" деп, Есім ханның ең сенімді серіктері де таныстырыла кетеді.
Қазығұрттың басына
Хан көтеріп шығады...
Ту көтерді сары қып,
Есім хан деген ұранды, - деп, суреттеген соң, Есім хан бастаған қазақ қосынының Ташкент қаласында қырғын салғаны, Тұрсын ханның ордасын бір күн, бір түн ойраңдап, есепсіз олжа түйріп, қазына - мүлкін үшке салып, артып алып, Ордаға өрт қойғаны, Қатағанның бірқатары Үргеніштегі ханына қашып кеткені баяндалады.
Ташкенттегі шапқаннан кейін Есім хан Үргеніштен қайтқан Тұрсын ханды Сырдарияның бойында тосып алып, тағы да ұрсысады. Қазақ қолы жеңіп, Тұрсын хан әскерінің қалдығымен Үргеніштің шөліне қарай қашып құтылады.
Бірнеше күннен кейін Үргеніштің ханы Әбілғазы баһадүр Есімге келіп Насихат айтам, тыңдасаң... Әкемнің көзін көрген деп, бір мәрте тұрсаң қадырдан - деп ара ағайындық жасай келген жайын ұқтырады... Есім хан жүйелі сөзге келіп, кешірім жасап, жауласуды қояды. Ал оның қарсыласы адалдыққа арамдықпен жауап бергенін
Қағаз қылып шартнама,
Хан Тұрсын Құран ұстады.
Өтірік қана өтініп,
Иламен көзін жастады.
Құлығын асып осыдан,
Бізден болса мәбада,
Бізге болсын,-деді де,
Қолына ұстап бір бізді,
Лақтырып тастады - деген жыр жолдарынан аңғарамыз.
Қасының досқа айналғанына шүбәсіз сенген Есім Әбілғазы мен Тұрсын хан өзінің өр жақтағы Омбы, Тобыл айналасын мекендеп отырған қалмақтарға аттанбақ болғанын айтып, елін-жұртын Тұрсын ханға тапсырып: Зерек қас надан достан артық шығар - деп сенім артады. Сонда да болса, сақтық жасап Жақсығұл мергенді елде қалдырады.
Жыршы Есім хан қатерлі жаумен айқасқа түсуде ұйғарғанын: Күшті боп қалмақ сол күнде, өзгелер сірә ел ме еді, Нәсілі кетті түзіліп, Шыңғыс хан осы дінде еді,-деп аңдатады.
Жоңғар мемлекетінің Есім хан тұсындағы билеушілерді Шыңғыс ханнан тараған он үшінші ұрпақ екені жөнінде шежіреде көрсетілгеніне тоқталады.
Жырда Тұрсын хан қалмақтың Темір ханына хат жолдап, Есім ханның олардың шапқалы аттанғандығынан хабардар ету салдарынан жау әскері қазақтардан қорғануға қапысыз дайындалып, Есім ханды ел шегінен тысқары жерде тосып жүріп, байқатпай келіп, ұрыс салады. Зерттеушілер еңбектері Тұрсын мен Есім хандардың екеуі де Моғолстан билеушілері тарапынан одақтастар іздеп, жақыннан шыққан жауларын солардың көмегімен құртуға ұмтылғанын байқатады. М.Мағауин Тұрсын хан Есім ханның қарсыласы Моғолстанның үлкен ханы Әбділатив-Абақты жақтағанын, ал В.А.Моиссев Есім-Тұрфан мен Шалыштың билеушісі-Әбді әл-Рахымның көмегіне сүйене отырып, 1627 жылы Тұрсынды женгенін аңғартады [21, 56 б.]. Демек, жыршы бұл тұста да шындықтан алшақ кетпейді.
Жырда Тұрсын хан Есім ханның қалмақты шабуға кеткенін пайдаланып, қазақ хандығына екінші рет қырғын салғаны айтылады.
Тұрсын хан қарамағындағыларға өзінің Темір ханнан хат алғаны туралы, онда қалмақтың ханы Есім ханның бар адамын қырғанын, тірі қалғандарын Жаркент, Құлжа қалаларына дейін қуып келіп тауысқанын хабарлағанын жөнінде айтып Есім ханның елін басып алуға ешкім кедергі жасамайтынын ұқтырады. Тұрсын ханның Құдайменді атты уәзірі хан мен өзгелерді бата қылған сертті ұмытпауға, міскіндерді налытпауға, райдан қайтуға шақырады. Есім ханның сансыз халқы барлығын, бұл істің арты жақсылықпен тыңбайтынын, халыққа кесір тиюі мүмкін екенін ескертеді. Таба қылған барлыққа, зорлықтың түбі қорлықта, - деп тоқтау салмақшы болғаны үшін өлім жазасына кесіледі.
Жыршының баяндауына қарағанда, Тұрсын ханның қазақ ордасына жасаған екінші шабуылына да Ташкент, Сырдария, Мырзашөл, Қоқан, Бұқар елді мекендерінен жиналған әскер пайдаланады. Тарихи зерттеулер Тұрсын ханның қолы мұндай зор билікке ешқашан жетпегенін көрсетеді. Тұрсын ханға Ташкент пен оның төңірегіндегі елді мекендерін билеп тұрудың өзі аса қиындық келтірді. Иманқұлұлы Тұрсынды жазаламақшы болып, Ташкенттің төңірегін 1621 жылы екі рет 1623 жылы бір рет ауыр әскермен келгенде, Тұрсын қазақтың және қырғыздың өзге билеушілерінің көмегімен жеңіске жетіп отырғанын С.Г.Кляшторный мен Т.И.Сұлтанов өз еңбектерінде атап өткен.
Тұрсын ханның екінші жорығында да Есім ханның көптеген жолдастары өліп, анасы тұтқынға алынады. Қарындасы Ханымша алғашында құтылмақшы болғанымен артына түскен жау қоймайтынын сезіп құдайдан жау қолын түсіргеннен гөрі жоқ қылып жіберуді сұрайды. Кенет ғайыптан Ханымша жоқ болып кетеді. Болған оқиғаның бәрін Есім түсінде көріп жолдастарына құпия айтып, елге қайтады. Қырғыннан аман құтылған Жақсығұл алдыларынан шығып, оған жайды барлап береді.
Гүлханым ұйқыдан ояна салып: Рахманы болсын деп, Айнымай түсіп келсін деп, Есен келіп Есім хан, Жазасын жаудың берсін-деп, - Аллау Әкпар, - дегенін естіген Тұрсын ханның әйелі ханға жеткізіп, Хан Тұрсын қалың әскерін қайта жиып Қазығұртқа бекінеді.
Жырда Есім ханның қарамағындағы әскерді тұтас жайлап алған қорқыныш сезімін сейілту үшін қолданылатын психологиялық тәсілі қызықты түрде баяндалады. Есім жанындағыларға құтырған қасқырдың талағанын айтқанда, қалың қол түгел қаша жөнеледі.
Есім оларды әзер тоқтатып алып, өтірік айтқанын білдіріп: Қуып еш жалғыз құтырып, бәрің қаштың ұмтылып. Құтырыпсың бәрің де, Қатағанды жытырдық, - деп насихат айтады. Бұл жұртты жігерлендіреді. Өзі баяндап отырған бұл аңыздың ақиқаттығына жыршы өзі де кепілдік бере алмайды. Бұл сөз рас па, өтірік пе? Есім хан солай деп еді. Бәрі де ұнап жөн көрді, - деген жолдардан байқаймыз.
М.Жүсіп жазып қалдырған аңызды ауыр хабарды естіген Есімнің жын буғандай құтырып, ашу-ызадан бірнеше күн есін жия алмағандығы айтылады [25, 147-148 бб.]. Жырда осы оқиға болды дейтін жер Құтырған деп аталатыны айтылады.
М.Тынышбаевқа бұл аңыздың: "Құтқарған адамға ұқсап шектен шыға ашуланған ол Тұрсынға қарсы аттану үшін тездетіп жаңадан әскер жинай бастады; Сондықтан ол жер Құтырған деп аталады"- делінетін шындыққа жақын нұсқасы белгілі болған [26,157-158 бб.].
Жырда ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Тақырыбы: Есім хан жырының тарихи-фольклорлық негіздері.
Жұмыстың көлемі: 43 бет
Жұмыстың құрылымы: Кіріспе
Негізгі бөлім
І. Есім хан жырының тарихылығы.
ІІ. Есім хан жырының сюжеттік желісіндегі дәстүрлі сарындар
Қорытынды
Пайдаланған әдебиеттер тізімі.
Жұмыстың мақсаты: Есім хан жырының нұсқаларын салыстыру, сол негізде жырдың поэтикалық эволюциясын көрсетуді мақсат еттік.
Жұмыстың мазмұны: Жырдың жанрлық ерекшеліктері, тарихи шындық пен эпосқа тән көркемдік шындықтың арақатынасын, сондай-ақ орталық эпос қаһарманы мен оның тарихи түп-тұлғасының байланысын анықтау.
Жұмыстың негізгі қорытындысы: Зерттеу жұмысын жүргізе отырып, Есім хан жырының нұсқаларына ғана тән психологиялық сарындарды көрсетуге талпындық. Және жырдың нұсқаларына жүйелі талдау жасау барысында бұл жырдың қазақ эпосының тарихынан алатын орынын айқындауға күш салдық.
Тірек сөздер: Дәстүрлі сарындар, сюжет, нұсқа, тарихылығы, жүйе, желі, түп-тұлға, эволюция, психологизм, монолог, диолог, тұтастану, поэтика, көркемдік кесте, өмір шындығы және көркемдік шешім, бейне, тартыс, фольклортану т.б.
Мазмұны
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..4-8
1.ЕСІМ ХАН ЖЫРЫНЫҢ ТАРИХЫЛЫҒЫ ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... .9-23
2. ЕСІМ ХАН ЖЫРЫНЫҢ СЮЖЕТТІК ЖЕЛІСІНДЕГІ ДӘСТҮРЛІ САРЫНДАР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .24-38
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..39-41
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ...42-43
КІРІСПЕ
Қазақ фольклорының зерттеушілер назарын өте ерте аударған, бірақ шешілмеген көкейкесті мәселелері мол салаларының бірі - тарихи жыр. Бұл жанр үлгілері В.В.Радлов, Г.В.Античков, Ә.Диваевтардың жиналуымен басылым көріп, көпшілік назарына ілікті. Тарихи жырлардың кейбір нұсқалары Ш.Ш.Уәлиханов, Г.Н.Потанин жазбалары арқылы да біздің заманымызға жеткен.
Қазақ фольклорында тарихи жыр [1, 128б.] терминін алғаш рет қолданған Шоқан Уәлиханов бұл жанр аясында Едігі, Орақ, Ер Көкше, Ер Қосай туралы жырларды қарастырады. Бұндай жіктеу аталған батырлардың өмірде анық болғаны жылнамалық деректерден байқалатындығына негізделгенін айқын аңғарта келіп, ғалым Ер Көкше мен Ер Қосай туралы эпикалық туынды жөнінде: Бұл жыр ешқандай тарихи қызығушылық тұғызбайды, ондағы батырлардың өзі бізге мүлде таныс емес, ... бүкіл жырдың үздіксіз қызығушылық тудыруы және таңғажайып болуы батырдың шайқаста жеңілуі және жарақаттан өлуіне байланысты, - деп жазған. [1, 130б.].
Тарихи жыр терминін осы замандағы мағынасындағы алғаш рет А.Байтұрсыновтың 1926 жылы жарық көрген Әдебиет танытқыш атты кітабында пайдаланылды. Бұл еңбекті қазақ эпосы ертегі жыр, тарихи жыр деп бөлінеді. Автор ертегі жыр ретінде Қабыланды, Шора, Алпамыс, Ер Тарғын, Ер Сайын, Едіге туралы эпикалық туындыларды атап, оларға Батырлар әңгімесі өтірік - шыны аралас қойыртпақ болады ... Неғұрлым әріден шыққан әңгіме береді-деп сипаттама береді [2, 415б.]. Ал тарихи жырларға:
Тарихи жыр деп, тарихта бар мағлұм уақиғалар турасында өлеңмен шығарған сөздер айтылады. Қазақта болған уақиғалар, қазақтан шыққан адамдар турасында басқа жұрттардың тарихында жазылған мағлұматтар бар, халықтың өзінің есінен көптеген қазақ басынан кешірген уақиғалар толып жатыр. Солар туралы өлең етіп шығарған сөздер болса, солар тарихи жыр болады деген сипаттама беріп, ол жанрлардың үлгілері қатарына Орақ - Мамай, Абылай, Кенесары - Наурызбай, Ерназар - Бекет, қоян қыстық жұты туралы жырларды, Жанкісінің Қоқан ханына айтқан өлеңін жатқызады.
М.Әуезовтың 1927 жылы шыққан Әдебиет тарихы атты оқулығында тарихи жырлар тарихи өлең деп аталып, оларға А.Байтұрсыновтікіне мағыналық жағына өте ұқсас сипаттама беріледі. Бұл жанр шеңберінде тек эпикалық жырлар ғана қарастырылады. Ал Жанкісінің өлеңімен тегі де, табиғатыда бірдей Махамбеттің және басқа ақындардың өлеңдері кітаптың Зар заман ақындары атты тарауында талданады. Бұл кітаптың тағы бір құндылығы онда Нысанбайдың Кенесары - Наурызбай, Ы.Шөрековтың Исатай-Махамбет, авторы белгісіз Ерназар-Бекет жырлары кеңінен талданады.
Х.Досмұхамедовтың 1928 жылғы Қазақ халқы әдебиеті атты еңбегінде де тарихи жыр дербес жанр ретінде жанрлық кестеге енгізіліп, жоғарыда келтірілген сипаттамаға сәйкес беріледі. Х.Досмұхамедовтың 1926 жылы Ташкентте басылған Аламан (қазақтың ел әдебиетінен алынған сөздер) атты жинағында Қармыс батыр, Байбоз-Жанбоз, Балуанияз Ы.Шөреков жырлаған Исатай-Махамбет атты тарихи жырлар жарияланды.
С.Сейфуллинның тарихи жырларды жеке жанр деп танымай, батырлар жырының құрамында қарастырғаны белгілі. Дегенмен, С.Сейфуллин батырлар жырларының көне нұсқаларымен салыстырғанда, бертіндегі кезде шыққандары шындыққа жақын бола беретінін атап өткен, Жанқожа батыр жырын жариялаушылардың бірі болған ғалым екенін естен шығармаған жөн.
Тарихи жыр терминін қолданбаған ғалымдардың бірі С.Мұқановтың Қазақтың ХҮІІІ-ХІХ ғасырдағы әдебиетінің очерктері (1942 ж.) атты еңбегінде қазір тарихи жырға жатқызылып жүрген эпос үлгілеріне жасалған талдаулары да аса құнды.
Ә.Марғұлан да тарихи жырдың батырлық эпос құрамында қарастырған. Ол қазақ жырларын бес кезеңге бөліп қарастырып, бірінші кезеңге жатқызылған ХІХ ғасыр оқиғалары туралы жырларда тарихи іздері айқын екенін көрсетіп ендігі жерде тарихи өлең пайда бола бастайды деген қорытынды жасайды.
Бүгінгі қазақ фольклортануында тарихи жыр термині әбден орнықты. Оған М.Әуезовтың еңбектері мен оның басшылығымен жазылған зерттеулері шешуші ықпал етті.
Е.Ысмаилов 1967жылы жарық корген В поисках нового атты кітабында жұртшылық назарын тарихи поэзияның көп бөлігі әліде болса жарияланбағаны, тарихи жырлардың жанрлық ерекшеліктерін оларда тарихи шындықтың қаншалықты деңгейде бейнеленгенін көрсететін арнайы ғылыми зерттеулер жазылмағына, тарихи өлең жырлардың туу, даму мәселелері қазақ әдебиет тарихына арналған еңбектердің тек жеке тарауларында ғана қарастырылып келгеніне, бұл жанрлардың, басқа жанрлармен салыстырғанда, аз зерттелуі азаматтық тарихтың әлсіз жіктелуіне, көптеген тарихи фактілер мен оқиғалар бұл оқиғалардағы жеке тұлғалардың атқарған қызметтері аяғына дейін ашып көрсетілмегендігіне байланысты екеніне жұртшылық назарына аударды. Бұл мәселелер қазірге дейін толық шешімін таппай отырғаны - ащы да болса, ақиқат.
Қазақ тарихи жырларының мәселелері (1979ж) атты ұжымдық этнография тарихи жырлардың мәселелеріне басы бүтін арналған. Ғылымның соңғы жетістіктеріне сүйене отырып жазылған бұл еңбекте тарихи жырлардың зерттелуі, жанрлық сипаты, тегі мен дамуы тарихи өлеңдердің өзге жанрлардың айырмашылығы туралы құнды-құнды ой қорытындылары жасалған. Бұл кітапта Қара керей Қабанбай, Қанжығалы Бөгенбай, Шақшақ Жәнібек, Олжабай батырлар туралы тараулар ұшырасады.
Қазақ тарихи жыр жанрларының ерекшеліктерін жақсы ашып көрсеткен елеулі еңбек ретінде Р.Бердібаевтың Қазақ эпосы, С.Қасқабасовтың Родники искусства, Колыбель искусства атты кітаптарындағы тарихи жыр жөніндегі тараулары, З.Сейтжановтың Тарихи эпос атты монографиясын аталған ғалымның реалды-тарихи жырлары, Б.Рахымовтың ХҮІІІ ғасыр оқиғалары туралы тарихи жырлар, А.Ғабдуллинаның Қабанбай батыр туралы тарихи жырлар хақында жазылған кандидаттық диссертацияларын атап өткен лазым.
Бұрын зерттелген жырларды фольклортану ғылымының бүгінгі жетістіктері тұрғысынан тереңдете пайымдау ниетімен түрлі газет журналдарда басылған З.Ахметов пен С.Қирабаевтың Ағыбай батыр туралы, Б.Әбілқасымов пен Қ.Мұхаметқановтың Қабанбай батыр туралы жырлар жөніндегі мақалалары көпшілік ойына қозғау белгілі.
Ұзақ уақыт бойы жарияланбай келген тарихи жырларды жаңа жарық көрген басылымдарына алғысөз ретінде жазылған Р.Бердібаевтің Абылай туралы, Ш.Ыбыраевтың Кенесары, Наурызбай туралы тарихи жырлар жөніндегі мақалалары көпшілікке бұрын беймәлім болып келген деректерге толы.
Сонда да болса, тарихи жырлардың терең зерттеуді күтіп тұрған мәселелері ұлан-ғайыр. Осындай мәселелердің кейбіреулері ретінде тарихи жырлардың поэтикасы, образдар жүйесі, стилі, композициялық ерекшелігі, тілдік, көркемдік ерекшеліктері туралы зерттеулердің кезек күтіп тұрғанын айтуға болады. Аталған жырдың тарихылығы мен типологиясы жөніндегі зерттеулер де кешеуілдетпей қолға алуды керек етпейтін шаруа. Жанрдың тарихылығы зерттеушілер назарына ертеректе - ақ тілекті.
Ш.Уәлиханов қазақ поэзиясын өз қоғамы өмірінің, ұғымдарының және қарым-қатынастарының сенімді очекркі [1, 391б.] десе, М.Әуезов: тарих өлеңдері ең алдымен ел тіршілігінде анық болып өткен оқиғалардан туады... Бұл әңгімелердің көбі сол оқиғалардың ішінде болған, көз көргеннің әңгімесі. Сондықтан көзі мен суреттерінің шындығы көбіне даусыз.
Сондайлық тарихи оқиғалар... кейде ақындардың қолына жетіп, өлең өлшеуіне түседі. Тарихта болған оқиға өлеңге айналған соң, өзі ескінің тарихы болып жоғалмайтын болады деп жазған [3, 140-141бб.].
Ә.Марғұлан Халық жырын тудырудағы мотивтер (1940 ж.), Эпос-жыр тудырудағы тарихи мұралар (1940), Қазақ эпосының сипаты мен тарихи шарттылығы (1946) атта мақалалары, Ежелгі жыр, аңыздар (1985) атты кітабы және басқа зеттеулері арқылы Қазақ эпосы кейде жылнамалық жазбалардан кем түспейді. Осы оқиғалардың эпоста суреттелуінің дұрыстығы соншама, оларды тіпті тарихи әдебиеттер де дәлелдеп отыр деген пікірінің ақиқаттылығын аңғарта түседі [4, 75 б.].
Қ.Жұмалиев батырлық және тарихи жырлар туралы: Бұл екеуінің негізі бар, екеуініңде түбінде тарихи оқиға жатады дей келіп [5, 220 б.], батырлық жырдан гөрі тарихи жырларда ақындар мен орындаушылар өздерінің дүниетанымына байланысты жамаған қоспалары көбірек болатынын көрсетіп, бұл жанрды зерттегенде, осы жағын да айрықша есте тұту қажеттігін байқатады.
Е.Ысмайылов: Егер тарихи эпос сюжеті тармақталған бірнеше желіден тұратын болса, онда бұл жерде көркем қиял араласпай тұрмайтыны сөзсіз,-деп тұжырымдайды [6, 192-193 бб.].
Н.С.Смирнова Қазақ әдебиетінің тарихы, Қазақ тарихи жырларының мәселелері атты кітаптарға енген мақалаларында классикалық эпостан тарихи жырлардың айырмашылығын нақты фактілермен жан-жақты көрсете отырып мынандай қорытындыға келген: Қысқасы, тарихи оқиғалар мен нақтылы тарихи фактілерді тарихта болған белгілі жеке адамдарды көрсету ХҮІІІ ғасырдағы эпик ақындардың басты міндеттерінің бірі болды.
С.Қасқабасов: Тарихи жыр... үлкен оқиғаның жекелеген фактілеріне... мән беріледі дей келіп әрине, тарихи жыр көркем шығарма болғандықтан, тарих фактілері мен деректері онда көркемделіп, біршама өзгертіліп көрсетіледі [7, 29 б.] деп ескертуінің де тәсілдемелік маңызы зор.
Қарастырылып отырған жанр тарихылығын зерттеген еңбектерді атағанда, З.Сейітжановтың Тарихи эпос (1994), Ж.Тілеповтың Қазақ поэзиясының тарихылығы (1994), Елім жеп еңіреген ерлер жыры, С.Садырбаевтың Жамбыл және фольклор (1996) атты монографияларын ұмытуға болмайды.
Келтірілген пікірлерден қазақ фольклор шолушыларының еш қайсысысы тарихи жырларда белгілі мөлшерде тарихи шындықтың ізі сақталатындығын жоққа шығармайтындығын айқын аңғарамыз.
Демек, фольклор үлгілерінің тарихи дерек көзі ретінде атқаратын маңызды қызметін ешкім де үзілді-кесілді түрде жоққа шығара алмайды.
Тарихи жыр үлгілеріндегі эпикалық дәстүрдің көрінісі туралы М.Әуезов: Түр жағынан қарағанда, тарихи өлеңдер бұрынғы батырлар өлеңдерімен туысады, кейбір тарихи өлеңдер жырлану ретіндегі баяғы батырлар өлеңінше құралған деп жазып Бекболат батыр жырын мысалға алған. [2, 147 б.]. Бірақ батырлар өлеңі бергі заманға жақындаған сайын жаңа өзгеріске түсіп, өмірге жақындап, түр жағынан әлсіреп бара жатқанын байқаймыз,-деп ойын дамыта түседі.
1981 жылы Қазақ фольклорының типологиясы атты монография жарық көргенімен, тарихи жырлар типологиясын арнайы түрде салыстырмалы тарихи зерттеудің нысанасы еткен еңбек жоқ.
1. Есім хан жырының тарихылығы
Қазанғап ақын жеткізген нұсқаның кіріспесі қызметін атқаратын Шыңғыс хан туралы аңыздың қысқаша мазмұны мынандай. Өте ерте заманда Іле өзенінің бойында өмір сүрген бір хан ұзақ уақыт перзентсіз жүріп көрген сұлу қызын күйеуге бергісі келмей, арнайы темір сарай ішінде ешкіммен қатынастырмай бағады. Бірақ, қыз іненің жасуындай тесіктен түскен күн сәулесінен жүкті болып қалады. Қаһарланған хан қызын өлімге бұйырады. Ханның інісі жазаны орындауды өз мойнына алып, қызды Іленің жағасына алып келіп Іле бойы адам, ақыры біреуге кез боларсың деп, қарындасын алтын сандыққа салып дарияға ағызып жібереді.
Аңға шыққан екі моңғол сандықты көріп, біреуі сыртын, біреуі киін алатын болып алдын-ала келісіп алып, судан шығарып, сол екеуінің бірі Есукей баһадүр қызбен некелесіп үйленеді. Қыздың екі қабат екенін, бірақ бұрын жыныстық қатынасқа түспеген пәктігін аңғарады.
Қыз Ділікүн Болдақ деген жерде босанады. Нәрестенің оң қолымен қан уыстай туғанын көрген жұрт: Зілінде үлкен патша болар деп жорамал жасасады. Балаға Темушин деген ат қойылады да, ер жетіп, атақ дәрежесі өскеннен кейін оған Шыңғыс деген лақап есім беріледі.
Темушин он екіге келгенде, Есукей қайтыс болады. Өзінен кейін туған тоғыз ұл Темушиннің ақылымен, ерлігімен жұрт көзіне түсе бастағанын күндей бастаған соң анасы: Сенің мыналармен анаң бір болсада, атаң басқа еді. Бір күні зорлық қылар. Осылар есейіп өз беттерімен кеткенше, Іленің басына барып, садақ атып күн көр. Іленің беті құстың жүні болса, сенің тірі екеніңді білемін. Мына алтын жүзігімді қай кезде жіберсем, сонда кел. Одан бері келме - дейді. Тимушин Іленің басына барып, аң атып, құс жүнінен кепе қылып жатады. Садақ жасап, оқ жонады. Табақ жасап, олардың әрқайсысын хан табағы, жасау табағы етіп белгілейді.
Діни осы кезде моңғол елінің ханы өліп кімді хан қоярын білмей дағдарады, хандыққа таласып, бөлініп, келісе алмай, ақылы зерек Темушиннің анасына келіп ақыл салады. Әйел аспанға садақ тартып жебесін сағымға тоқтатқан адам хан болуы керектігін айтады. Бұл сыннан ешкім өте алмаған соң Темушиннің анасы ел басшыларын өзен бойындағы Темушинге жібереді.
Шақырушылар барғанда, Темушин бұларға қарсы садақ тартпақ болады.
Келгендер жүзікті көрсетіп, анасы шақыртқандығын айтады. Темушин жанды нәрсеге мінуден бас тартқан соң, келгендер арба жасайды. Темушин мінгенде арбаның қаңқылдаған даусы шыққандықтан, арбаны жасаған ұстаның аты алғашында Қаңқулы ал бертін келе Қаңлы аталып кетеді. Жырда: Қаңқулы деген сөз арбалы дегенді білдіреді [7, 78 б.] деген түсініктеме бар.
Қаңқулы сөзінің түркі тілдерінің бірінде арбалы деген мағынаны білдіретін Ә.Марғұлан да растайды.
Енді осы хан болатын болды ғой. Жанассам, қор болмаспын деген оймен өз аяғын өзі шауып, ақсақ болған ұстаның еңбегін білдірген Темушин арбаға отырғызғандықтан, Қаңлының мерейі үстем болғанын баяндаған жыршы осы оқиғаның бүгінгі күнге жеткен белгісі бар екенін: Қаңлы елінде хан бар, кәделі елде қаңлы бар деген қазақта мақал бар, және хан жоқ болса, қаңлыдан хан көтер дейді. Бұл мақалдар содан қалған. Қаңлы елі әлі күнге өзге қазақпен: Арбаға ханмен бірге мінгенбіз, - деп талас етеді,- деп білдіреді [7, 79 б.].
Одан ары қарай Түрік патшасы Қаңлыдан делінеді деген қызық дерек келтіріліп, ол патшаның Шыңғыс ханнан қашып араб жұртына барған, кейін Шыңғыстың немересі Алакудан Бағдатты қорғап қалып, аталған елдің билігіне ие болған, басында үш жүз - төрт жүз адам болған қаңлылардың ұрпағы екені нық сеніммен айтылады. Бұның анық - қанығын тарихшылар ажыратар деп үміттенеміз.
Жеті жебесін сағымға іліп, хан болған Темушин өз болашағын: осыдан мысал, әлеумет, жеті жүз жыл әулетім хандық құрар,-деп болжайды. Жыршы бұл болжамның расталғанын Шыңғыс хан ұрпағының хандық құруы Кенесары өлімімен аяқталғанын атап өту арқылы көрсетеді. Осы айтылғандарды өзге дерек көздерімен салыстыра қарап көрейік, Монғолдың құпия шежіресінде Есукей баһадүр Шыңғыстың шешесі Өзлүн-үжінге бастапқы атастырылған жігітінен тартып алу арқылы үйленгені, осындай қарапайым некенің нәтижесінде пайда болған Шыңғыстың Онон өзені жағасындағы Делүүн Болдог деген жерде қан уыстаған күйі дүниеге келгені Есукей мен Өзлүн-үжіннің Шыңғыстан басқа үш ұл бір қызы болғаны, ал Есукейдің екінші әйелі Бегтер, Белгүтей атты ұлдарды дүниеге келтіргені, Есукей өлгенде Шыңғыстың тоғыз жаста болғаны болашақ билеушінің, балалық шағы Онон өзенінің бойында өткені баяндалады [8, 29 -32 бб.]. Қадырғали Жалайыр Есукей өлгеннен кейін Шыңғысқа қастық қылғандар өздерінің таққа мирасқорлық құқығы Есукей ұлдарынан кем емесін сезінген Шыңғыстың аталас туыстары, атап айтқанда, Шыңғыс ханның алтыншы атасы Қайду ханнан тарайтын тайжұрттар және Есукейдің інісі Даритай Отчигин [9, 39 б.], Есукеймен әр түрлі себептермен жауласып өткен Меркіт, татар және басқа қауымдар екенін жазды.
Эренжен Хара - Даванның жазуына қарағанда, монғол тайпаларының арасында Есукейдің атасы, Қабыл хан өлгеніне орай басталып, Қабыл ханның ұлы Бартан баһадүрге де, Бартаннан туған Есукей баһадүрге де таққа отыру қырқысуға мүмкіндік бермеген өз ара қарамағында қырық мың киіз үйден тұратын екі рулы елі болған, монғолдың өзге руларымен, әсіресе, татарлармен, сонымен қатар Цзинь әскерлерімен де көп соғысқан аса батыл жауынгер Есукей баһадүр өлгеннен кейін тіпті өршей түсті [10, 37 б.].
Бұған ең алдымен Есукей баһадүрдің орнына көсем болуға тиіс Шыңғыстың тым жастығы себепші болды. Шыңғыстың жоғарыдап аталған аталастары билікке қол жеткізу үшін өздерінің ең қауіпті қарсыласына айналғалы тұрғаны тым ерте байқалған Есукейдің тұңғыш ұлын өлтіруге ұмтылды.
Әбілғазы әкесінің орнын басуға тиіс болған Шыңғысты тастап кеткен Есукей ұлысының үштен екісін құраған жұрт салық төлеуден қашқанын ұқтырады [11, 52-53 бб.].
Уақыт өте келе Шыңғыс елді елдіктен ажыратуға тақалған кикілжіңдерден қажыған жұртшылықтың басын біріктіріп, қуатын арттыруға қабілетті басшыны қажетсіңген моңғол халқының арманын жүзеге асырушы қайраткер өзі екенін танытты. Шыңғыстың қазақтан өзге де түркі - моңғол халықтары аңыздары мен жырларында көтермелей дәріптелінуінің сыры Шыңғыстың өзі құрған іргелі мемлекетте темірдей қатаң тәртіп орната білуінде жатыр.
Бір ғасырдан астам уақыт жоңғар шапқыншылығын, одан кейін Қытай және Орыс империаларының екі жақты қысым, екі жарым ғасырдан астам уақыт орысқа бодандықты бастан кешірген қазақ халқының алдан күткен үмітімен өткен өмірді аңсауы мол болуы заңды құбылыс. Жерімізге жан түршігерліктей қатал басшылық жасау арқылы билігін орнатқан Шыңғыс ханның қазақ жырлары мен аңыздарында нұрдан пайда болған жан етіп көрсетілуі аталған тарихи тұлға мен оның ұрпақтары тұсындағы бір орталыққа бағынған қуатты мемлекет тұсында қазақ халқының ешкімнен зорлық көрмейтін дәрежеде өмір сүргенін, Шыңғыс ханның ұрпақтарының есімдері қазақ елі тарихында алтын әріптерімен жазылғанын ескертуге байланысты деп ойлаймын.
Моңғол құпия шежіресінде Есукейдің екі әйелінен туған ұлдары әкесіздіктің тауқыметін бірлесе жүріп, Өзлүн-Үжіннің басшылығымен бөлісе көтеріскен, Өзлүн-Үжіннің жас балаларын Жуа, Сарымсақ, т.б. да түбірлер қазып алып, тамақтандырып жетілдіргені, осылайша есейген ұлдарының балық аулап анасын асырағаны, ұсталған жалғыз балыққа Өзлүн-Үжіннен туған ұлдар бір жақ, Бэгтер мен Белгүтей бір жақ болып таласқаны бұл егестің Бэгтердің өлімімен аяқталғаны, жоқшылықтың салдарынан туындаған келеңсіз жағдай екені баяндалады. Ұшқындап келе жатқан егес отын: Бәрін бір әкенің баласы емессіңдерме? Несіне таласасыңдар? Қазір бізде көлеңкеден басқа дос жоқ, аруақтан басқа ес жоқ емеспе? Мұндай болсаңдар, біз тайчуктерден қайтіп кек аламыз?... Сендер енді өйтпеңдер [12, 35-36 бб.] деп басбақшы болған Өзлүн-Үжін Бэгтер өлгеніне қатты күйініп, өлеңдете сөйлеп, өз жатырынан шыққан перзенттерін серігін жайратқан сұмға үндемей қабатын қара төбетке, қаршыға, арыстан, жалмауыз, аю, жайын, бура, арлан бөрі, қаншық қасқыр сияқты жыртқыштарға балап, қатты сөгіп, сұхбат сөзден тәлімдей, қариялар сөзіне негіздей сөйлеп екі ұлына қатты ұрсады. Ананың ұлағатты сөздері балаларын дұрыс жолға түсіргенінін белгісі - Бэгтермен бір құрсақтан шыққан Белгүтей өле-өлгенше шыңғыстың ең сенімді серіктерінің бірі болған.
Шыңғыстың ақсүйектік рухта тәрбие алуына анасы атқарған қызметі ерекше екенін аңғартатын, жоғарыда мазмұндалған өлең түріндегі толғау көне жырдың үзіндісіне ұқсайды. Қазанғап жырының және басқа да қазақ аңыздарының Шыңғыстың анасы сақтағандай әсерге бөлейді.
Жырда Шыңғыстың хан тағына көтерілуі ертегіде ғана мүмкін болатын жеңілдікпен жүзеге асқаны бейнеленгенімен, шын өмірде бұл жолдың аса зор кедергілерге толы болғанын ұғыну үшін жоғарыда көтерілген мәліметтер жеткілікті.
Баяндалған оқиғалардың өмірде шын болғанын дәлелдеу мақсатында жыршы Шәкәрімнің, Төле бидің шежірелеріне де сілтеме жасап отырды.
Жылдың келесі тарауында Тәуекел хан туралы сөз болады, оның бір шеті Еділ, Жайық, Кавказға, екінші шеті Жаркент, Құлжа мен Омбы, Тобыл, Ауған, Бұқарға дейін созылып жатқан ұлан-байтақ жерді мекендеген есепсіз көп халыққа билік жүргізгендігіне орай хандардың ханы аталғаны айтылады. Он сегізде хан болып, қырыққа жасы келіп еді. Осынша хан болғанмен, бір перзенті жоқ еді деген шумақ осы таныстырудың бір үзіндісі.
Тәуекелдің хандық құрған кезін бірқатар тарихшылар 1582-1598 жылдар деп көрсетеді. Бірақ, Тәуекелдің ел билігіне өте жас кезінен араласқаны ХҮІ ғасырдағы түрік тарихшысы Сейфи Челебидің қазақ тарихының 1551-1556 жылдар арасында болған бір оқиғасынан хабар беріп: Олардың ханын Тәуекел деп атайды [13,16 б.] деп жазуынан байқалады.
В.А.Моисеев түрік тарихшысы еңбегіне: ХҮІ ғасырда қазақтың ханы Хақназар болатын, ал Тәуекел сұлтан еді - деп, түзету енгізе [14, 14 б.] (отырып сол кезеңде қазақ хандығына Ойрат феодалдары тарапынан қысым күшейді... Қазақ хандары мен сұлтандары, оның ішінде Тәуекел, шалыш пен Турфан билеушілерінің сеператистік ұмтылыстарын қолдай отырып, моңғол мемлекетіндегі феодалдық күреске белсене араласты [15, 14-15 бб.] деп түсіндіруінен Тәуекелдің айтылған кезеңде хан болмағанмен, ықпалдылығы ханнан кем де емес саяси болып отырған өте жақын уақытта жазылған тарихи еңбек авторларының өзі де оны қазақ ордасының ханы ретінде қабылданғанын байқаймыз. Қалай дегенмен, қазақ ордасының тәуелсіздігін қорғап, іргесін нығайту әрі кеңейту ісіне Тәуекелдей зор үлес қосқан қазақ ханы сирек.
Қазақ хандығының Сырдария бойындағы Сығанақ, Сауран, Отырар, Түркістан және басқа қалалары Шайбани мемлекетінің ықпалында қалып Жетісуға қазақтарды ығыстыра ойраттар орналасып, белгілі бір уақыт аралығында қазақ билеушілері оңтүстікте Ұлытаудан Сарысуға дейінгі жерлерде, Солтүстікте Арал маңын, Қаратауды, батыста Жетісуді ғана бақылауға алған, қазақ жерінің кеңеуіне орыс патшалығы кедергі жасап тұрған ауыр кезеңде таққа отырған Тәуекел қалыптасқан жағдайды Қазақ Ордасына бейімдеп, өзгерте білді. Жеңісті жорықтарын Хақназарды өлтірген Баба сұлтанның басын алудан бастаған Тәуекелдің 1586 жылғы Бұқар хандығына қарсы жорығы нәтижесінде Қазақ хандығы құрамына Түркістан уәләятымен қоса Ташкент және біраз уақыт бойы Ферғана кірген [16, 152-154 бб.]. Тәуекелдің жеңістері екінші Ақсақ Темір аталған Бұқар ханы - Абдолланың өлуіне себепші болды. Бұл шолу барысында еске алған тарихи шындық пен жырда бейнеленетін оқиғалар арасында жер мен көктей айырма бар.
Енді соған назар аударайық. Жырда Тәуекел зайыбы Гүлханымға өмірден перзентсіз өтіп бара жатқанын, осыған орай әркімдердің қубас деп басынатынын, уәзірлері тілін алмайтындығын, ханымыз өліп кетсе орнына өзім болам, - дейтінді шығарғанын айтып, шағынып, өзін қалендер болып, әулиелерлің басына түнеу арқылы құдайдан бала сұрағысы келетінін білдіреді. Салы деген уәзірі бақсы-балгер, тәуіп-құшнашқа қаранып, төск жаңғыртып көру керектігін айтып, ханды: Жаңа астын қырықтан деп жігерлендіреді. Болмаса, тағы айтатын: жала қып ешкім жетпес. Білдірместен жасырын боз баланың көңілін ау,-деуге дейін баратын. Оыс айтылған шаралардың соңғысынан басқаның бәрін істеп, ұзақ уақыт күткенімен, ешқандай жақсылық нышаны білінбеген соң, Тәуекел хан тағына Салына отырғызып, қасына Гүлханымды алып, жеті жасқа келсе де құлындамай жүрген биені мініп, Қазақстанмен Орта Азиядағы әулиелерді тегіс жағалап бала сұрайды. Бұқарадағы Нағышман әулиенің де басына түнеп, елге қайтіп келе жатқанда ғана ғайыптың күші байқалады. Түсінде бір дауыс: Талабың содан болады. Қашқарда бар Бізұрық, - деген соң, Қашқарға бармақшы болып, жол жүріп, кездескендерден: Қашқарда Аппақ қожа Ешен деген пайда болды. Ешен рахым етсе, тумаған әйел туып, жылығандар қуанады екен,-деген жаңалықты естіп, әлгі аталған қожаға зират етіп бірнеше күн жатқан соң, Тәуекел түсінде ай көреді. Ай бірте-бірте көбейеді. Тәуекел айды алдағы уақытта дүниеге келіп, барлығы да хандық құратын ұрпақтарына жориды. Қызығын еркін көрмеспін, құдыққа түсіп құладым, - деп, өз өмірінің қысқа болатынын да болжайды. Сол кезде Аппақ қожаның өзі келіп, бұларға құдайдың рақымы түсіп, бала бергенін айтып: Есің кетіп көріп ең, Есім қой атын баланың, - дейді. Жырдың бас кейіпкері осылайша дүниеге келеді.
Шынжаңның тарихи энциклопедиялық сөздігінде Аппақ қожа 1625-1694 жылдар аралығында өмір сүрген, сопылық ағымының көрнекті басшысы болған, Орта Азияда, Жоңғарияда және Қытайдың Гансу өлкелерінде дін таратушы ретінде көпке әйгіленген діни және саяси қайраткер, Шыңжаң тарихында елеулі із қалдырған тұлға ретінде таныстырылып, оның 1670 жылы Қашқар мен оңтүстік Тянь-Шань өңірінің қуылғандығы, ХҮІІ ғасырдың соңына таман жоңғар қонтайшысы Қалдан Қашқарияны жаулап алып, Қашқар қанын құлатқан кезде дін басына қайта келіп, дінге негізделген өкімет билігін қолына алғаны, 1694 жылы өлтірілгені туралы мәліметтер берілген [17, 352 б.]. Бұған қарап, Аппақ Қожаның жасы Есім ханнан едәуір кіші екенін, ал Тәуекел қайтыс болғаннан кейін жиырма жеті жыл өткесін туғанын шамалауға болады. ал Тәуекелдің Есімге әке емес, аға болып келетіні Қадырғали Жалайырдың шежіресінде жазылған. Онда Шығай ханның бір әйелінен Тәуекел хан, Есім сұлтан, Сұлтан Сабырбек ханым туғаны туралы мәлімет бар [18, 122-123 бб.].
Жырда Аппақ қожаның айтқандарын айнымастан келеді. Ер жеткен Есім Ешенге сәлем беріп батасын алып қайтуға ата-анасынан рұқсат сұрайды. Тәуекел ризашылығын білдіреді де: Бір кетсең, қайтып көрмеспін. Жоруы солай түсімсің, - деп ескертіп, өсиет ретінде Шайбани хандығында Қазығұрт, Самарқандты мекендеген Қатаған деген жұрттан сақтандырып, Осыдан үлкен жауың жоқ. Арада өткен соң қысас көп. Келе жатыр ертеден атадан ата дұшпан боп, - дейді. Есім Қашқарда алты-жеті ай жатып қалады да артта қалған елді Қатағандар шабады. Жаудың жай жапсарын жыршы: Шайбани ханның нәсілінен, шах-тұрсын дейді хандарын, Қарақалпақ, Қатаған, Самарқанд, Созақ, Қоқан мен сұраушы еді барлығын, - деп таныстырады. Тұрсын хан өз халқын:
Түркістанда Тәуекел
Қазақтың қазір ханы бар.
Қартайған ғана шалы бар,
Қымыз ішіп мас болған
Халқының аңқау елі бар.
Ұлы кетті қашқарға,
Адамын алып жарамдар.
Қарауылсыз, күтімсіз,
Бейқам жатқан жайы бар,- деп, жігерлендіріп, есепсіз көп қосынымен шөйлетпенен түнделетіп келіп, Түркістанды қоршап алып, қатты қырғын салады. Қаланың үстінен жанды қарға ұшқызбай қойған жаумен ашық жерде соғысқан жөн көріп, Тәуекелдің ұрыс қимылдары әсерлей суреттеледі. Бірақ көп көптігін істеп, он бес жерден жараланған ол қоршап тұрған дұшпандарының көз алдында қара жерде жатқан күйі. Гүлханым мен өзінің жеті жасар қызы Ханымшаның тұтқынға түсіп, зарлап тұрғанын көріп, қасындағы әскерінің қашқаны қашып, көпшілігінің қырғын тапқанын біліп жатып жан тапсырады. Өлерінде хан Тұрсынның әйелі мен қызына зорлық қылмауды, қызының абыройын төкпеуіне өтініп:
Сүйегім ит пен құсқа жем болмасын,
Хан Тұрсын, замандас ең, тасалай сал,-деп, ақырғы тілегін айтады. Тұрсын ханның бұл тілектің бірде-бірін орындамауы - бас кейіпкердің, яғни ұнамды қаһарманның қарсыласын адамгершіліктен жұрдай қылып көрсететін эпикалық дәстүрдің бір көрінісі.
М.Тынышбаевтың Тәуекелдің жаумен ең соңғы шайқастары қай жерде, қалай өткенінен хабар беру мақсатында, Орта Азияға жеңісті жорығының соңғы кезінде Тәуекелдің Самарқандты басып алып, онда інісі Есімді екі мың қолымен қалдырып, өзі жеті- сегіз мың әскермен Бұқарды қоршағанын, он екі күннен кейін шегінуге мәжбүр болғанын, жеңіліспен қайту басып алынған жерлерде толқу туғызатынын ескерткен Есімді қосып алып, Бұқарға қайта оралғанын, бірақ бұл жолы да Бұқарды ала алмағанын, бұқарлықтармен осы жолғы қақтығыста жарақаттануына байланысты тағы да шегініп, Ташкент қаласында дүниеден өткенін жазуынан да айқын аңғарылады.[19,155-156 бб.].
"Еңсегей бойлы ер Есім " жырында Есім хан мен Тұрсын хан екі рет, бірінші рет Тәуекел өлгеннен кейін, екінші рет Есім қалмақтармен соғысуға кеткенде, Тұрсын ханның қазақ ордасына салған орайынан соң соғысады. Екінші соғыс тарихи дерекке жуықтата баяндалса, бірінші соғыста баяндауда көркемдік қиялға ерік берілген. Тәуекелдің өзі қайтыс болғаннан кейін жиырма тоғыз жыл өткеннен кейін ғана қазақ ордасына қарсы қылыш көтерген Тұрсынның қолынан өлтірту осындай ой қортындысын жасауға негіз бола алады.
Жырда Шәкәрім жазған шежіре басшылыққа алынғанын Қазанғап нұсқап отырады. Онда 1958 жылы Сопай хан Шайбани нәсілінен Ташкентті тартып алып, Түркістанға орнықты. Өйтсе де, көпшілік халықтың қалалы жұртты билемегі қиын болды және бір жағынан монғолдан қысым көріп, қазақтың жеріне келген қалмақтар да тыныштық бермей, Сығай ханның орнына хан болған Тәуекел хан кезінде Шайбани нәсілдері Ташкентті қайта алды. Олардың ханы Тұрсын Мұхаммед деген еді. Жоғарғы Тәуекел ханның орнына баласы Есім хан болды. Бұл Есім хан 1628 жылы Тұрсын Мұхаммед ханды өлтіріп, Қатаған елін шапты [20,24б.].
Жыр мен Шәкәрім шежіресінен басқа дерек көздерінің ешқайсысы Тұрсын ханды Шайбани нәсіліне жатқызбайды. М.Тынышбаев Тұрсынды қазақтың аймақтық ханы ретінде көрсеткен. [21, 157 б.]
С.Г.Кляшторный мен Т.И.Сұлтанов: Осы уақытқа дейін Тұрсын ханның шыққан тегі анықталмай отыр. Орыс деректерінде ол Шығай хан ұлы Есімнің бауыры деп аталады. Бахр ал - Асрарда...Жалым сұлтанның ұлы деп, аталады... Хафиз Тыныштық мәлімдеуінше, Жалым сұлтан оның екі ұлы ...және Хақназар ханның екі ұлы 1580 ж. Шайбани ұрпағы - Баба сұлтанның адамдары қолынан өлген ... Жалым сұлтанның шыққан тегі белгісіз. Бірқатар зерттеушілердің болжамы бойынша, ол Жәнібек хан ұлы Қасым ханның ұлы, өзгелердің жорамалына қарағанда, ол - Жәнібек хан ұлы Жәдік сұлтанның ұлы шығай ханның ұлы болуы ықтимал,-деп жазған. [22, 298 б.] Аталмыш еңбек - 1603-1624 жылдар арасында болған екінші қазақ - бұқар соғысы кезінде Тұрсын ханның Есім ханды жақтағаны, жеті шайқастың соңғы үшеуінде қазақ қолына басшылық жасағаны Тұрсын ханның немересі- Бақи сұлтанды Имамқұлы ханның адамдары өлтіргені, Тұрсын ханның шөбересі- Мұхамадияр сұлтанның 1635 жылы Ташкентке шабулдаған қазақ сұлтандары қатарында болғаны туралы мәлімет береді [23,299-300 бб.]. "1624 ж. Тұрсын хан мен Есім хан бірлесіп, Әндіжанға жорық жасады,... Ахиды қоршады ... Бұқар әскері жеңілді ... Қазақ сұлтандары бірнеше қамалды алды... және Ташкент пен Түркістан жаққа кетті". Осы жеңістен соң, Есім хан мен Тұрсын хан бір-бірін кешірді және достық жібін қайта жалғады. Бірақ жаулық шоғы сөнбей маздап жанып жатты,- деп жазған [24,300 б.].
1626-1627 жж. Есім хан қыруар қол жинап Қалмақтарға аттанады. Осы тұсты пайдаланған Тұрсын хан қазаққа қырғын салып, Есім ханды қайтар жолынан тосып екі жақ соғысынан Тұрсын хан жеңіліп Ташкентке шегінеді. Ташкент тұсында қайтара болған қарымта қақтығыста Тұрсын хан өліп қолынан жеңілгендігі туралы да мәлімдейді.
Жырда Есім жау шапқанын түсі арқылы сезіп, кері қайтқан Есім Су тұлпарымен елге жолдастарынан бұрын жетіп, танымастай түрге еніп, Үргеніштің ханы Әбілғазының елшісі ретінде Ташкентке келеді. Аталған қаланың сыртында тезек теріп жүрген шешесін жолықтырып, бір топ адам қуалай сабап жүрген қарындасын қаланың ішіне кіргеннен соң құтқарып алып, қаланың тағы бір тұсынан Салы уәзірді тауып алып, оларды Түркістанға жіберіп, өзі Тұрсын ханға барып жолығады. Жыршы Әбілғазы баһадүр ханның елшісі: "Әбілғазы баһадүр күллі мұсылман хандарын шақырып, бірі мәжіліс құрмақшы еді. Соған сөзді шақыра келіп едім,"- дейді ... Хан бұған нанды, жарамды ерлерін алып:"Әңгіменің ішінде болайық" деп үргенішке жүріп кетеді. Есім үш жүздің баласын тегіс жинап, хан көтеріледі. Әскер құрып, сап түзеп, ереулі ерлерін іріктеп шығып, сап алдына қойды деп баяндалады. Осы тұста "Сол күнде үш жүздің баласында атақты төрт батыр болар еді. Ұлы жүзде Шабай елінен Жақсығұл деген мерген еді. Қоңыраттан Алатау деген батыр еді. Кіші жүзде Алшын Жаппаста Боршоғашұлы Жиембет деген еді. Үйісінен Сүлеймен батыр қай үйсін екені белгісіз" деп, Есім ханның ең сенімді серіктері де таныстырыла кетеді.
Қазығұрттың басына
Хан көтеріп шығады...
Ту көтерді сары қып,
Есім хан деген ұранды, - деп, суреттеген соң, Есім хан бастаған қазақ қосынының Ташкент қаласында қырғын салғаны, Тұрсын ханның ордасын бір күн, бір түн ойраңдап, есепсіз олжа түйріп, қазына - мүлкін үшке салып, артып алып, Ордаға өрт қойғаны, Қатағанның бірқатары Үргеніштегі ханына қашып кеткені баяндалады.
Ташкенттегі шапқаннан кейін Есім хан Үргеніштен қайтқан Тұрсын ханды Сырдарияның бойында тосып алып, тағы да ұрсысады. Қазақ қолы жеңіп, Тұрсын хан әскерінің қалдығымен Үргеніштің шөліне қарай қашып құтылады.
Бірнеше күннен кейін Үргеніштің ханы Әбілғазы баһадүр Есімге келіп Насихат айтам, тыңдасаң... Әкемнің көзін көрген деп, бір мәрте тұрсаң қадырдан - деп ара ағайындық жасай келген жайын ұқтырады... Есім хан жүйелі сөзге келіп, кешірім жасап, жауласуды қояды. Ал оның қарсыласы адалдыққа арамдықпен жауап бергенін
Қағаз қылып шартнама,
Хан Тұрсын Құран ұстады.
Өтірік қана өтініп,
Иламен көзін жастады.
Құлығын асып осыдан,
Бізден болса мәбада,
Бізге болсын,-деді де,
Қолына ұстап бір бізді,
Лақтырып тастады - деген жыр жолдарынан аңғарамыз.
Қасының досқа айналғанына шүбәсіз сенген Есім Әбілғазы мен Тұрсын хан өзінің өр жақтағы Омбы, Тобыл айналасын мекендеп отырған қалмақтарға аттанбақ болғанын айтып, елін-жұртын Тұрсын ханға тапсырып: Зерек қас надан достан артық шығар - деп сенім артады. Сонда да болса, сақтық жасап Жақсығұл мергенді елде қалдырады.
Жыршы Есім хан қатерлі жаумен айқасқа түсуде ұйғарғанын: Күшті боп қалмақ сол күнде, өзгелер сірә ел ме еді, Нәсілі кетті түзіліп, Шыңғыс хан осы дінде еді,-деп аңдатады.
Жоңғар мемлекетінің Есім хан тұсындағы билеушілерді Шыңғыс ханнан тараған он үшінші ұрпақ екені жөнінде шежіреде көрсетілгеніне тоқталады.
Жырда Тұрсын хан қалмақтың Темір ханына хат жолдап, Есім ханның олардың шапқалы аттанғандығынан хабардар ету салдарынан жау әскері қазақтардан қорғануға қапысыз дайындалып, Есім ханды ел шегінен тысқары жерде тосып жүріп, байқатпай келіп, ұрыс салады. Зерттеушілер еңбектері Тұрсын мен Есім хандардың екеуі де Моғолстан билеушілері тарапынан одақтастар іздеп, жақыннан шыққан жауларын солардың көмегімен құртуға ұмтылғанын байқатады. М.Мағауин Тұрсын хан Есім ханның қарсыласы Моғолстанның үлкен ханы Әбділатив-Абақты жақтағанын, ал В.А.Моиссев Есім-Тұрфан мен Шалыштың билеушісі-Әбді әл-Рахымның көмегіне сүйене отырып, 1627 жылы Тұрсынды женгенін аңғартады [21, 56 б.]. Демек, жыршы бұл тұста да шындықтан алшақ кетпейді.
Жырда Тұрсын хан Есім ханның қалмақты шабуға кеткенін пайдаланып, қазақ хандығына екінші рет қырғын салғаны айтылады.
Тұрсын хан қарамағындағыларға өзінің Темір ханнан хат алғаны туралы, онда қалмақтың ханы Есім ханның бар адамын қырғанын, тірі қалғандарын Жаркент, Құлжа қалаларына дейін қуып келіп тауысқанын хабарлағанын жөнінде айтып Есім ханның елін басып алуға ешкім кедергі жасамайтынын ұқтырады. Тұрсын ханның Құдайменді атты уәзірі хан мен өзгелерді бата қылған сертті ұмытпауға, міскіндерді налытпауға, райдан қайтуға шақырады. Есім ханның сансыз халқы барлығын, бұл істің арты жақсылықпен тыңбайтынын, халыққа кесір тиюі мүмкін екенін ескертеді. Таба қылған барлыққа, зорлықтың түбі қорлықта, - деп тоқтау салмақшы болғаны үшін өлім жазасына кесіледі.
Жыршының баяндауына қарағанда, Тұрсын ханның қазақ ордасына жасаған екінші шабуылына да Ташкент, Сырдария, Мырзашөл, Қоқан, Бұқар елді мекендерінен жиналған әскер пайдаланады. Тарихи зерттеулер Тұрсын ханның қолы мұндай зор билікке ешқашан жетпегенін көрсетеді. Тұрсын ханға Ташкент пен оның төңірегіндегі елді мекендерін билеп тұрудың өзі аса қиындық келтірді. Иманқұлұлы Тұрсынды жазаламақшы болып, Ташкенттің төңірегін 1621 жылы екі рет 1623 жылы бір рет ауыр әскермен келгенде, Тұрсын қазақтың және қырғыздың өзге билеушілерінің көмегімен жеңіске жетіп отырғанын С.Г.Кляшторный мен Т.И.Сұлтанов өз еңбектерінде атап өткен.
Тұрсын ханның екінші жорығында да Есім ханның көптеген жолдастары өліп, анасы тұтқынға алынады. Қарындасы Ханымша алғашында құтылмақшы болғанымен артына түскен жау қоймайтынын сезіп құдайдан жау қолын түсіргеннен гөрі жоқ қылып жіберуді сұрайды. Кенет ғайыптан Ханымша жоқ болып кетеді. Болған оқиғаның бәрін Есім түсінде көріп жолдастарына құпия айтып, елге қайтады. Қырғыннан аман құтылған Жақсығұл алдыларынан шығып, оған жайды барлап береді.
Гүлханым ұйқыдан ояна салып: Рахманы болсын деп, Айнымай түсіп келсін деп, Есен келіп Есім хан, Жазасын жаудың берсін-деп, - Аллау Әкпар, - дегенін естіген Тұрсын ханның әйелі ханға жеткізіп, Хан Тұрсын қалың әскерін қайта жиып Қазығұртқа бекінеді.
Жырда Есім ханның қарамағындағы әскерді тұтас жайлап алған қорқыныш сезімін сейілту үшін қолданылатын психологиялық тәсілі қызықты түрде баяндалады. Есім жанындағыларға құтырған қасқырдың талағанын айтқанда, қалың қол түгел қаша жөнеледі.
Есім оларды әзер тоқтатып алып, өтірік айтқанын білдіріп: Қуып еш жалғыз құтырып, бәрің қаштың ұмтылып. Құтырыпсың бәрің де, Қатағанды жытырдық, - деп насихат айтады. Бұл жұртты жігерлендіреді. Өзі баяндап отырған бұл аңыздың ақиқаттығына жыршы өзі де кепілдік бере алмайды. Бұл сөз рас па, өтірік пе? Есім хан солай деп еді. Бәрі де ұнап жөн көрді, - деген жолдардан байқаймыз.
М.Жүсіп жазып қалдырған аңызды ауыр хабарды естіген Есімнің жын буғандай құтырып, ашу-ызадан бірнеше күн есін жия алмағандығы айтылады [25, 147-148 бб.]. Жырда осы оқиға болды дейтін жер Құтырған деп аталатыны айтылады.
М.Тынышбаевқа бұл аңыздың: "Құтқарған адамға ұқсап шектен шыға ашуланған ол Тұрсынға қарсы аттану үшін тездетіп жаңадан әскер жинай бастады; Сондықтан ол жер Құтырған деп аталады"- делінетін шындыққа жақын нұсқасы белгілі болған [26,157-158 бб.].
Жырда ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz