Жем өзенінің ең аз ағындысын есептеу
КІРІСПЕ
1 ЖАЙЫҚ.ЖЕМ АЛАБЫНЫҢ ФИЗИКАЛЫҚ . ГЕОГРАФИЯЛЫҚ ЖАҒДАЙЫ
1.1 Жер бедері
1.2 Геологиялық құрылымы
1.3 Климаты
1.3.1 Радиациялық теңдестік
1.3.2 Ауа температурасы
1.3.3 Атмосфералық жауын.шашын
1.3.4 Ауа ылғалдылығы
1.3.5 Жел режимі
1.3.6 Топырақ бетінен булану
1.3.7 Қар жамылғысы
1.4 Топырақ және өсімдік жамылғысы
1.5 Гидрографиясы
2 ӨЗЕН АЛАБЫНЫҢ ГИДРОЛОГИЯЛЫҚ ЗЕРТТЕЛГЕНДІГІ
2.1 Өзендер мен уақытша ағынсулардың су режимінің жалпы сипаттамасы
2.2 Өзендер ағындысының зерттелгендігі
3 ЕҢ АЗ АҒЫНДЫ
3.1 Ең аз ағындыны бөлу қағидалары
3.2. Ең аз ағындыны гидрологиялық бақылау қатары жеткілікті болған жағдайда қалпына келтіру
3.2.1 Ең аз ағындыны гидрологиялық бақылау қатары жеткіліксіз болған жағдайда қалпына келтіру
4 ЕҢ АЗ АҒЫНДЫ ҚАТАРЫНЫҢ СТАТИСТИКАЛЫҚ ПАРАМЕТРЛЕРІ
4.1 Қамтамасыздық қисықтары
4.2 Ең аз ағындының параметрлерін сипаттау
ҚОРЫТЫНДЫ
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
1 ЖАЙЫҚ.ЖЕМ АЛАБЫНЫҢ ФИЗИКАЛЫҚ . ГЕОГРАФИЯЛЫҚ ЖАҒДАЙЫ
1.1 Жер бедері
1.2 Геологиялық құрылымы
1.3 Климаты
1.3.1 Радиациялық теңдестік
1.3.2 Ауа температурасы
1.3.3 Атмосфералық жауын.шашын
1.3.4 Ауа ылғалдылығы
1.3.5 Жел режимі
1.3.6 Топырақ бетінен булану
1.3.7 Қар жамылғысы
1.4 Топырақ және өсімдік жамылғысы
1.5 Гидрографиясы
2 ӨЗЕН АЛАБЫНЫҢ ГИДРОЛОГИЯЛЫҚ ЗЕРТТЕЛГЕНДІГІ
2.1 Өзендер мен уақытша ағынсулардың су режимінің жалпы сипаттамасы
2.2 Өзендер ағындысының зерттелгендігі
3 ЕҢ АЗ АҒЫНДЫ
3.1 Ең аз ағындыны бөлу қағидалары
3.2. Ең аз ағындыны гидрологиялық бақылау қатары жеткілікті болған жағдайда қалпына келтіру
3.2.1 Ең аз ағындыны гидрологиялық бақылау қатары жеткіліксіз болған жағдайда қалпына келтіру
4 ЕҢ АЗ АҒЫНДЫ ҚАТАРЫНЫҢ СТАТИСТИКАЛЫҚ ПАРАМЕТРЛЕРІ
4.1 Қамтамасыздық қисықтары
4.2 Ең аз ағындының параметрлерін сипаттау
ҚОРЫТЫНДЫ
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
Жайық-Жем алабына Ойыл өзені толығымен кіреді. Алаптың жалпы ауданы 713 мың шаршы шақырым. Солтүстік пен Оңтүстік арасындағы ұзақтығы шамамен он бес шақырым, ал батыстан шығысқа қарай мың шақырымға созылады. Қарастырылып отырған ауданның басты өзендерінің ағындысы негізінен алаптың жоғарғы, биік бөлігінде (солтүстік-батыс) қалыптасады. Бұл аудан анық сипатталған ылғал тапшылығымен ерекшеленеді. Табиғи жағдайы, қосымша суармалау жүргізсе ауыл шаруашылығында үлкен жетістіктерге жеткізеді. Облыс өзендерінің су режимінің басты фазасы - көктемгі су тасу болып табылады. Жылдық ағындының көп бөлігі, тіпті барлық көлемі осы кезеңде ағып өтеді, өзендер режимінің климаттық жағдайларымен анықталатын өзіндік қасиеттері ауданның жеке бөліктерінде жергілікті факторлардың әсерінен анық бұзылады.
Берілген жұмыста қарастырылып отырған Ойыл өзені алабының жалпы физикалық-географиялық жағдайына, климаттық факторларға, гидрологиялық зерттелгендігі және су режимінің жалпы жүру кезеңдері мен ең аз ағынды жайында сипаттама берілген.
Қарастырылып отырған өзен алабының ең аз ағындысының мәліметтері бойынша өзен ағындысының негізгі статистикалық параметрлерін анықтау, қамтамасыздық қисығын тұрғызу және қамтамасыздығы әр түрлі ең аз су өтімдерін табу жұмыстың негізгі мақсаты болып табылады.
Жұмыстың міндеттері:
- алаптың физикалық-географиялық және гидрологиялық тұрғыдан зерттелу деңгейін сараптау;
- соңғы жылдардағы бақылауларға сүйене отырып, алаптағы өзендердің тәуліктік және айлық ең аз ағындылары жайлы деректерді талдау;
- гидрологиялық ең аз ағынды қатарын қалпына келтіру;
- статистикалық параметрлерін анықтау, қамтамасыздығы әр түрлі су өтімдерін бағалау.
Жұмыста Казгидромет торының: "Ресурсы поверхностных вод" Т.12, "Гидрологиялық жылнама", "Основные гидрологические характеристики" және "Водный кадастр" сияқты стационарлы бақылау деректер мәліметтері және басқа да деректер қолданылды. Есептеу үшін 1940-2010 жылдар аралығындағы деректер пайдаланылды.
Берілген жұмыста қарастырылып отырған Ойыл өзені алабының жалпы физикалық-географиялық жағдайына, климаттық факторларға, гидрологиялық зерттелгендігі және су режимінің жалпы жүру кезеңдері мен ең аз ағынды жайында сипаттама берілген.
Қарастырылып отырған өзен алабының ең аз ағындысының мәліметтері бойынша өзен ағындысының негізгі статистикалық параметрлерін анықтау, қамтамасыздық қисығын тұрғызу және қамтамасыздығы әр түрлі ең аз су өтімдерін табу жұмыстың негізгі мақсаты болып табылады.
Жұмыстың міндеттері:
- алаптың физикалық-географиялық және гидрологиялық тұрғыдан зерттелу деңгейін сараптау;
- соңғы жылдардағы бақылауларға сүйене отырып, алаптағы өзендердің тәуліктік және айлық ең аз ағындылары жайлы деректерді талдау;
- гидрологиялық ең аз ағынды қатарын қалпына келтіру;
- статистикалық параметрлерін анықтау, қамтамасыздығы әр түрлі су өтімдерін бағалау.
Жұмыста Казгидромет торының: "Ресурсы поверхностных вод" Т.12, "Гидрологиялық жылнама", "Основные гидрологические характеристики" және "Водный кадастр" сияқты стационарлы бақылау деректер мәліметтері және басқа да деректер қолданылды. Есептеу үшін 1940-2010 жылдар аралығындағы деректер пайдаланылды.
1. Ресурсы поверхностных вод СССР. Т. 12. – Вып. 3. – Актюбинская область. – Л.: Гидрометеоиздат. – 1966.
2. Ресурсы поверхностных вод СССР. Т. 13. – Вып. 2. – Урал – Эмбийский район. – Л.: Гидрометиздат. – 1966.
3. Основные гидрологические характеристики Том 12 Нижнее Повольжье и Западный Казакстан. Актюбинская область. – Вып. 3. – Л.: Гидрометиздат – 1966.
4. Молдахметов М.М. – Гидрологиялық есептеулер. – Алматы. – 2003.
5. С.Қ. Дәулетқалиев, Д.Қ. Жүсіпбеков. – Гидрологиялық мәліметтердің біртектілігіне талдау жасау. – Алматы. – 2003.
6. С.Қ. Дәулетқалиев, М.М. Молдахметов. – Гидрологиялық мәліметтерді математикалық әдіспен өңдеу пәні бойынша практикум. – Алматы. – 2001.
7. Лебедов В.В. Гидрология и гидрометрия в задачах. Л.: Гидрометеоиздат. – 1961.
8. Беркалиев З.Т. – Гидрологический режим рек Центрального, Северного Западного Казахстан. – Алма-Ата. – 1960 г.
9. С.Қ. Дәулетқалиев, Д.Қ. Жүсіпбеков. С.Қ. Әлімқұлов. – Гидрологиялық болжамдар. – 1 – бөлім. – Алматы. – 2008.
10. Пособие по определению расчетных гидрологических характеристик. – Л.: - Гидрометеоиздат. – 1961.
11. Владимиров В.Н. Гидрологические расчеты. – Л.: Гидрометиздат – 1973.
2. Ресурсы поверхностных вод СССР. Т. 13. – Вып. 2. – Урал – Эмбийский район. – Л.: Гидрометиздат. – 1966.
3. Основные гидрологические характеристики Том 12 Нижнее Повольжье и Западный Казакстан. Актюбинская область. – Вып. 3. – Л.: Гидрометиздат – 1966.
4. Молдахметов М.М. – Гидрологиялық есептеулер. – Алматы. – 2003.
5. С.Қ. Дәулетқалиев, Д.Қ. Жүсіпбеков. – Гидрологиялық мәліметтердің біртектілігіне талдау жасау. – Алматы. – 2003.
6. С.Қ. Дәулетқалиев, М.М. Молдахметов. – Гидрологиялық мәліметтерді математикалық әдіспен өңдеу пәні бойынша практикум. – Алматы. – 2001.
7. Лебедов В.В. Гидрология и гидрометрия в задачах. Л.: Гидрометеоиздат. – 1961.
8. Беркалиев З.Т. – Гидрологический режим рек Центрального, Северного Западного Казахстан. – Алма-Ата. – 1960 г.
9. С.Қ. Дәулетқалиев, Д.Қ. Жүсіпбеков. С.Қ. Әлімқұлов. – Гидрологиялық болжамдар. – 1 – бөлім. – Алматы. – 2008.
10. Пособие по определению расчетных гидрологических характеристик. – Л.: - Гидрометеоиздат. – 1961.
11. Владимиров В.Н. Гидрологические расчеты. – Л.: Гидрометиздат – 1973.
Әл-Фараби атындағы қазақ Ұлттық университеті
География және табиғатты пайдалану факультеті
Метеорология және гидрология кафедрасы
ДИПЛОМДЫҚ жұмыс
"жем ӨЗЕНІНІҢ ЕҢ АЗ АҒЫНДЫСЫН ЕСЕПТЕУ"
Орындаған:
4-ші курс студенті Алиев А.С.
Ғылыми жетекші: Даулетқалиев С.Қ.
г. ғ.д, профессор
Норма бақылаушы: Жанабаева Ж.А.
Қорғауға жіберілді
_________________2013 ж.
Метеорология және гидрология кафедрасының
меңгерушісі: т.ғ.к. доцент Жүсіпбеков Д.Қ.
АЛМАТЫ, 2013
РЕФЕРАТ
Дипломдық жұмыстың тақырыбы - Жем өзенінің ең аз ағындысын бағалау.
Дипломдық жұмыс кіріспеден, 4 бөлімнен және қорытындыдан құрылған. Берілген жұмыстың көлемі 57 беттен, 16 суреттен 12 кестеден, 22 формуладан, 11 пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Негізгі қолданылған сөздер: су өтімі, ең аз ағынды, сабалық кезең, бекет, орташа арифметикалық мәні, вариация және асимметрия коэффициенті, ұқсас-өзен, корреляция, регрессия, репрезентативтік кезең, қамтамасыздық қисығы, орташа квадраттық ауытқу және тағы басқалар.
Зерттеу объектісі - Жем өзені болып табылады.
мазмұны
КІРІСПЕ
4
1
ЖАЙЫҚ - ЖЕМ АЛАБЫНЫҢ ФИЗИКАЛЫҚ - ГЕОГРАФИЯЛЫҚ ЖАҒДАЙЫ
5
1.1
Жер бедері
5
1.2
Геологиялық құрылымы
7
1.3
Климаты
7
1.3.1
Радиациялық теңдестік
7
1.3.2
Ауа температурасы
8
1.3.3
Атмосфералық жауын-шашын
9
1.3.4
Ауа ылғалдылығы
10
1.3.5
Жел режимі
10
1.3.6
Топырақ бетінен булану
10
1.3.7
Қар жамылғысы
11
1.4
Топырақ және өсімдік жамылғысы
11
1.5
Гидрографиясы
13
2
ӨЗЕН АЛАБЫНЫҢ ГИДРОЛОГИЯЛЫҚ ЗЕРТТЕЛГЕНДІГІ
14
2.1
Өзендер мен уақытша ағынсулардың су режимінің жалпы сипаттамасы
14
2.2
Өзендер ағындысының зерттелгендігі
17
3
ЕҢ АЗ АҒЫНДЫ
21
3.1
Ең аз ағындыны бөлу қағидалары
21
3.2.
Ең аз ағындыны гидрологиялық бақылау қатары жеткілікті болған жағдайда қалпына келтіру
22
3.2.1
Ең аз ағындыны гидрологиялық бақылау қатары жеткіліксіз болған жағдайда қалпына келтіру
23
4
ЕҢ АЗ АҒЫНДЫ ҚАТАРЫНЫҢ СТАТИСТИКАЛЫҚ ПАРАМЕТРЛЕРІ
33
4.1
Қамтамасыздық қисықтары
33
4.2
Ең аз ағындының параметрлерін сипаттау
38
ҚОРЫТЫНДЫ
54
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
56
КІРІСПЕ
Жайық-Жем алабына Ойыл өзені толығымен кіреді. Алаптың жалпы ауданы 713 мың шаршы шақырым. Солтүстік пен Оңтүстік арасындағы ұзақтығы шамамен он бес шақырым, ал батыстан шығысқа қарай мың шақырымға созылады. Қарастырылып отырған ауданның басты өзендерінің ағындысы негізінен алаптың жоғарғы, биік бөлігінде (солтүстік-батыс) қалыптасады. Бұл аудан анық сипатталған ылғал тапшылығымен ерекшеленеді. Табиғи жағдайы, қосымша суармалау жүргізсе ауыл шаруашылығында үлкен жетістіктерге жеткізеді. Облыс өзендерінің су режимінің басты фазасы - көктемгі су тасу болып табылады. Жылдық ағындының көп бөлігі, тіпті барлық көлемі осы кезеңде ағып өтеді, өзендер режимінің климаттық жағдайларымен анықталатын өзіндік қасиеттері ауданның жеке бөліктерінде жергілікті факторлардың әсерінен анық бұзылады.
Берілген жұмыста қарастырылып отырған Ойыл өзені алабының жалпы физикалық-географиялық жағдайына, климаттық факторларға, гидрологиялық зерттелгендігі және су режимінің жалпы жүру кезеңдері мен ең аз ағынды жайында сипаттама берілген.
Қарастырылып отырған өзен алабының ең аз ағындысының мәліметтері бойынша өзен ағындысының негізгі статистикалық параметрлерін анықтау, қамтамасыздық қисығын тұрғызу және қамтамасыздығы әр түрлі ең аз су өтімдерін табу жұмыстың негізгі мақсаты болып табылады.
Жұмыстың міндеттері:
oo алаптың физикалық-географиялық және гидрологиялық тұрғыдан зерттелу деңгейін сараптау;
oo соңғы жылдардағы бақылауларға сүйене отырып, алаптағы өзендердің тәуліктік және айлық ең аз ағындылары жайлы деректерді талдау;
oo гидрологиялық ең аз ағынды қатарын қалпына келтіру;
oo статистикалық параметрлерін анықтау, қамтамасыздығы әр түрлі су өтімдерін бағалау.
Жұмыста Казгидромет торының: "Ресурсы поверхностных вод" Т.12, "Гидрологиялық жылнама", "Основные гидрологические характеристики" және "Водный кадастр" сияқты стационарлы бақылау деректер мәліметтері және басқа да деректер қолданылды. Есептеу үшін 1940-2010 жылдар аралығындағы деректер пайдаланылды.
1 ЖАЙЫҚ-ЖЕМ АЛАБЫНЫҢ ФИЗИКАЛЫҚ - ГЕОГРАФИЯЛЫҚ СИПАТТАМАСЫ
Жайық-Жем алабында Жайық және Жем өзендері толығымен кіреді. Алаптың жалпы ауданы - 713 мың шаршы шақырым. Солтүстік пен оңтүстік арасындағы ұзақтығы шамамен - 15 шақырым, ал батыстан шығысқа - 1000 шақырымға созылып жатыр [1].
0.1 Жер бедері
Жер бедеріне қарап Жайық - Жем алатын алты табиғи - тарихи алапқа бөлген. Олар: Оңтүстік Оралдың таулы ғимараты, Жалпы Сырт, Орал маңы үстірті, Каспий маңы ойпаты, Үстірт үстірті және Маңғышлақ аралшығы.
Оңтүстік Орал таулы ғимараты үлкен таулы - қатпарлы ауданды алып жатыр. Шығыс Еуропа платформасы аумағы бойымен мезазойда тұрған. Ең биік нүктесі Рязь тауы, биіктігі - 1067 м. Салыстырмалы биіктігі 700-900 м аралығында болып келеді.
Жайық өзені бастауын Орал таудың шығыс беткейінен алады (абс.белгісі 643 м) және ежелгі жазықтан оңтүстік бойымен тау ғимараты шығыс беткейіне қарай ағады. Оңтүстіктен батысқа қарай Оралтау жоталарынан Зілайрық үстірті орналасқан, одан оң жағалаулық салалар Сақмар өзені, Қосмарқа, Ұрман-Зілайыр, Барақал тағы да басқалар ағады. Бұл аудан жазық біркелкі суайрықтармен және өзен жазығының терең тілімденуімен ерекшеленеді.
Жалпы Сырт батыстан Зілайыр үстіртінен және Каспий маңы ойпатына жалғасады. Сонымен қоса Жайық және Еділ өзендері бассейндерінің суайрық аймағы болып келеді.
Сырттың батыс шеткі бөлігі Шипа тауының тобына кіреді, олардың бірі, биігі Ішкі тау болып табылады. Ал Сырттың оңтүстік бөлігі бойын кең жазық алып жатыр, ұзындығы Орал қаласынан 60 шақырым.
Төменгі Орал үстірті Каспий маңы ойпатымен түйіседі, шығысынан жон арқалы жазықтықты алып жатыр. Өзеннің суайрық биіктігі 400-500 метрде орналасқан. Батыс және оңтүстік жаққа қарай ойпат біртіндеп 100 м теңіз деңгейіне дейін жетеді. Сонымен қоса осы аймақтарда сорлы жерлер кездеседі, көктемде ол жерлер еріген сулармен толады.
Төменгі Орал үстірті жер бедері денудациялы-эрозиялық процеске куә. Оның негізгі себебі су және жел.
Каспий маңы ойпаты Каспий теңізінің солтүстік бөлігін қамтиды [1]. Ол қазіргі кезде кеуіп кеткен Каспий теңізінің түбі сияқты жер бедеріне ие. Олардың кейбір бөліктері эолдық процестерден өткен. Ойпат көптеген мөлшердегі сорды ойыстармен, көлдер мен терең емес ағыншықтармен ерекшеленеді.
Ең үлкені Чижа-Дуринск-Балықты. Ол жалпы Сырттың оңтүстік шекараларынан Жайық-Еділ құмдарына дейін жайылған ойық жер. Ауданы бойынша екінші орында Ембі өзенінің төменгі аймағы мен Өлі Көлтік жері арасында орналасқан Солтүстік Каспий маңы Қарақұмдары болып келеді.
Каспий маңы ойпатының оңтүстік аймағы теңіз деңгейінен 28 м төмен орналасқан. Бұл аймақтың көбі сортаң және тұзды болып келеді. Мұндай жерлер Жайық-Жем аймағының 13,8% яғни 78,6 мың км2 жерді алып жатыр.
Үстірт үстірті Жайық-Жем алабының оңтүстік бөлігінде орналасқан. Ауданы шамамен 161 мың шаршы км құрайды. Жер бедері биіктігі 50-290 м аралығында өзгереді. Үстірттің солтүстік бөлігі биіктігінің төмендеуімен ерекшеленеді. Биіктік 70-80 метрден аспайды. Мұнда Сам - Саматай құмдары орналасқан. Үстірт үстіртінің жер бедері ерекшелігі, әсіресе солтүстік және батыс бөліктерінде жоғарыда айтылған жазық тәрізді төмен жерлердің көптеп кездесуі.
Маңғышлақ Атырау облысының шеткі батыс бөлігінде орналасқан. Түбектің оңтүстік бөлігі жазықты болып келсе, солтүстігінде биіктігі төмен Қаратау таулары бар. Ол таулардың екі биік нүктелерін атап кету жөн: Солтүстік Ақтау, биіктігі 555 м, Оңтүстік Ақтау, биіктігі 531 м құрайды.
Маңғышлақтың батыс бөлігінің жазықты аймағында биіктігі теңіз деңгейінен 132 м төмен орналасқан Қарақия ойысы бар. Маңғышлақтың шығыс бөлігі Ақтөбе, Сауысқай және Құр - Қызыл құмдық массивтерімен ерекшеленеді.
Облыс аумағының жер бедері сипатына қарай бес ауданға бөлуге болады: Мұғалжар таулары, Жайық-Жем үстірті, Торғай - Арал маңы төрткіл жазығы, Үстірт шоқысы және Каспий маңы ойпаты.
Оңтүстік Орал тауының жалғасы болып табылатын Мұғалжар тауы меридиональді бағытта 450 км-ге созылып облыстың орталық бөлігінде орналасқан. Бұл тау солтүстік және оңтүстік бөліктерден тұрады. Олар бір-бірінен кең ауқымды тау аралық ойпаттармен бөлінген. Шамамен 50 °с.е аяқталатын солтүстік Мұғалжар таулары Елек пен Ырғыз өзендерінің аралығындағы ені 200 км-ге дейінгі кеңістікті алып жатыр және олар жалпы алғанда төбелі - жонды қырат ретінде көрінеді. Солтүстік Мұғалжардың шығыс қанаты (Ор-Ырғыз өзен аралығы) биіктігі теңіз деңгейінен 340 м-ге дейін жетіп Ор өзеніне қарай біртіндеп төмендейтін кең алқапты біртекті жазық ретінде сипатталады. Эрозиялық тілімденген жерлер мұнда тек өзен аңғарларының беткейлерінде ғана кездеседі.
Оңтүстік Мұғалжардың шығыс бөлігін 20-30 м-ге көтерілетін қырқалар мен төбелер сирек кездесетін таулы қырат ретінде көрінеді. Теңіз деңгейінен 280-300 м биіктікте жатқан бұл таулы үстірт Ырғыз өзенінің оңтүстік салаларының тар және терең аңғарларымен бөлінген.
Жайық-Жем үстірті облыстың батыс жартысының көп бөлігін алып жатыр және ол Ойыл, Сағыз, Жем алаптарының уақытша ағынсулары мен көптеген өзендердің аңғарларымен бөлініп кеткен жон төбелі жазық ретінде сипатталады. Өзендердің су айрық сызығында биіктіктер теңіз деңгейінен 400-500 м-ге көтеріледі. Ал батыс және оңтүстік батысқа қарай үстірт 100 м-ге дейін төмендейді, бірақ біркелкі емес.
Төбелер аралығындағы кең ауқымды ойпауыттар көбінесе барханды немесе құм-төбелі (Ойыл, Сағыз және Ембі өзендерінің аралығындағы құмдар) алқаптар немесе сорлар алып жатыр.
Үстірттің осы бөлігінің бетінде, сондай-ақ, іші еріген қар суымен толған тұйық қазаншұңқырлар кездеседі[1, 2, 3].
0.2 Геологиялық құрылымы
Ақтөбе облысының аумағында жасына қарай алуан түрлі тау жыныстары жатыр-төрттіктен орхей және протерозой кезеңіне жататын жыныстарға дейін.
Төрттік шөгінділер кең таралған және олар көптеген өзен аңғарларында кездесетін өзен аллювиясы мен (қалдық, тұнба), облыстың батыс бөлігінде дамыған көне Каспий шөгінділері мен Ембі, Ойыл, Ырғыз, Торғай және тағы басқа өзен алаптарындағы эолды құмды массивтермен сипатталады.
Көне төрттік шөгінділердің қуаттылығы (саздақ, құмсаз және үлкен кесекті сынық материалдардың) 1-70 м-ге дейін құрайды.
Неогенді шөгінділер облыстың оңтүстігіндегі (Үстірт шоқысы) және Ор, Ырғызбен Торғай өзен аралық аумағында таралған. Құмды қабаттар жиынтық қуаты бойынша (Ембі өзенінің аңғарынан оң жақта 300 м-ге дейін) Елек пен Үлкен Қобда өзендерінің аралығында құмды сазды қабаттардан едәуір басым келеді.
Мұғалжар таулары мен Қазақтың қатпарлы өлкесінің арасында палеоген мен бор шөгінділерінен тұратын кең палеозой фундаменті орналасқан. Шығысқа қарай бұл фундамент (іргетас) біртіндеп меридиональді бағытта қатпарлардың батуы байқалады [1, 2].
0.3 Климаты
Жайық-Жем аймағының климаттық жағдайлары радиациялық баланс, циркуляциялық процесстер және жер бедері әсерінен пайда болады. Және континентальды климат қалыптасқан. Каспий теңізінің әсері тек жағалық жерде байқалады. Қысқы кезде Азор және Сібір антициклондарының әсерінен аумақтың үлкен аймағында ашық және суық ауа-райы қалыптасады. Жазы ыстық және оңтүстікке қарай шөлейттену дәрежесі күрт өседі [1].
1.3.1Радиациялық баланс
Континенталдық климат әдетте аспанда үлкен бұлттылықпен ерекшеленбейді. Сол үшін бұл аймаққа күн радиациясы көптеп келеді.
Жылына күн сәулесі түсу ұзақтығы 2300-2900 сағатты құрайды. Бұлтты күндер көп болатын Оңтүстік Орал аймағында 1800-2200 сағат құрайды.
Радиациялық баланс жылына шамамен 37-49 ккалсм2. Аймақтың көп бөлігінде оң радиациялық баланс 8-10 ай болады, Каспий теңізі жағалауында-11 ай, ал Атырау облысының оңтүстігінде жыл бойы оң таңбалы радиация сақталады. Жайық-Жем аймағында максималды радиациялық баланс 6,8-9,4 ккалсм2 жетеді.Ол көбінесе маусым-шілде айларында байқалады.
Кей жылдары радиациялық баланс мөлшері орташа жылдық мөлшерден айтарлықтай ауытқып, мамыр, маусым айларында 8-11 ккалсм2 болуы мүмкін.
Минимальды радиациялық баланс қаңтар-желтоқсан айларында байқалып, радиация мөлшері оңтүстікте 0,2 ккалсм2 болса, солтүстікте - 1,0 ккалсм2 дейін жетеді.
Тәуліктік радиациялық баланс көбінесе күннің биіктігіне байланысты, ең үлкен мөлшері күндіз күн зенитіне жеткен кезінде байқалады (шамамен жазда 0,6-0,7 ккалсм2 болса, қыс айларында 0,06-0,10 ккалсм2) [1, 2].
1.3.2 Ауа температурасы
Аймақтың солтүстік пен оңтүстікке қарай созылып жатуы температураның біркелкі таралуына себепкер. Жайық-Жем алабында орташа жылдық температура 1-12 ℃ аралығында болады. Ең суық ай қаңтар айы болып келеді. Температура мөлшері - 18℃ жетуі мүмкін. Арктикалық ауа массаларының келуімен ауа райы күрт суытады. Бұл құбылыстар әдетте қаңтар, ақпан айларында болады.
Аудандағы абсолюттік минимумдар келесі: солтүстік шығыста минус 42-48 ℃ болса, Атырау облысының оңтүстігінде минус 34-35 ℃, шығыста 24-20 ℃ құрайды.
Сонымен қоса, Жайық - Жем аймағында кенеттен жылыну байқалуы мүмкін. Осындай жылыну ұзақтығы 1-5 күнге дейін жетуі мүмкін.
Ақпан айынан жалпы жылыну басталады. Ең қарқынды уақыт наурыздан сәуірге өткен кезде болады. Температура оңтүстікте 11-13 ℃ болса, солтүстікте 7-10 ℃ құрайды.
Орташа айлық температура көрсеткіші тамыз айында жоғары болып келеді, шамамен 16-27°С . Ең үлкен температураның төмендеуі шамамен 7-9°С қыркүйек қараша айларында байқалады. Қараша айының орташа температурасы әлі де оң болып 2-13°С құрайды.
Ауа температурасының режимінің қалыптасуына жер бедері үлесі үлкен. Мысалы циклондық әсері үлкен Орал тауының батыс беткейінде орналасқан Мраково бекетінде қыс айының орташа айлық температурасы шығыс беткейде, яғни антициклондық әсері көп Қызыл бекетіне қарағанда 2°С жоғары.
Облыс аймағында орташа жылдық ауа температурасы солтүстігінде (минус 12,0 мен минус 18,0̊ С) қаңтар мен ақпан айларында байқалады. Жеке жылдары температураның абсолюттік минимумы минус 48̊ С (Ақтөбе бекеті, 12 қаңтар 1940жыл).
Ең жылы ай шілде, осы айдың орташа ауа температурасы 20,7̊ С-тан (Родниковка станциясы) 26,4̊ С дейін (Ақтұмсық бекеті, 5 тамыз 1955жыл). Осылайша ауа температурасының абсолюттік амплитуда (ауытқу) тербелісі 90̊ С асады.
Көктемде орташа тәуліктік ауа температурасының 0̊ С арқылы өтуі әдетте оңтүстігінде 25-31 наурыз және солтүстігінде 6-10 сәуір; күзде - сәйкес 1-10 қараша және 29-31 қазан [1, 2, 3].
1.3.3 Атмосфералық жауын-шашын
Жер бедері пішінінің, атмосфералық процестің әртүрлігіне орай Орал-Ембі алабына жауын-шашынның өзгергіштігі тән. Қарастырылып отырған ауданның жылдық орташа шамасының қосындысы бойынша төрт ауданға бөлуге болады.
Бірінші аудан - Орал тауы жоталарының шығыс тілімдері кіреді. Жылдық жауын-шашын мөлшері 500-650 мм құрайды.
Екінші аудан - Орал тауларының шығыс бөлігі және Оренбург облысының оңтүстік шығыс бөлігінің жылдық орташа жауын-шашын мөлшері 350-450мм.
Үшінші аудан - орталық және солтүстік батыстың жылдық жауын-шашын мөлшері 250мм-ден 500мм-ге дейін.
Төртінші аудан - оңтүстік, көп бөлігі құрғақ, Каспий теңізінен шығысқа қарай орналасқан. Жылдық жауын-шашын мөлшері 150-250 мм құрайды және максимумы Маңғышлақ таулы аймағында түседі.
Орал таулары жауын-шашынға үлкен кедергі болып келеді, сондықтан таудың батыс беткейінде шығыс беткейге қарағанда жауын-шашын көбірек мөлшерде түседі. Орташа айлық жауын - шашын ең көп мөлшері қарастырылып отырған аймақтың солтүстік - шығысында шілде айына келеді. Шамамен 40-78 мм құрайды. Орал тауының батыс беткейлерінде жауын - шашынның максимумы қазан айына келеді (84 мм). Орал және Атырау облыстарында жауын - шашын максимумы желтоқсан айына келеді (22-40 ммайына). Жылы кезеңде (сәуір - қазан ) жылдық жауын - шашын мөлшерінің 50-75 % түседі.
Жалпы Жайық - Жем алабы құрғақшылықпен ерекшеленеді. Бір екі ай қатарымен жауын - шашын мүлдем жаумауы да мүмкін, ал Атырау облысының оңтүстік аймағында ондай кезең үш айға созылуы мүмкін.
Көптеген жылдарда айлық жауын - шашын мөлшері қарастырылып отырған ауданның солтүстік - шығыс бөлігі шілде айында көпжылдық кезеңдегі орташа 40-78 мм-ді құрайды.
Соңғы 30 жылда нөсер жауындар санының ұлғайғандығы мәлім. Олар кіші аумақты қамтып, бірнеше минуттан 3-5 сағатқа созылуы мүмкін. Нөсер жаңбырлар көбінесе маусым - тамыз айларында болады.
Оның шамасы облыс аумағында орташа жылдық жиынтығы 160-тан 361 мм-ге дейін өзгереді.Жауын-шашын ең аз түсетін - Үстірт шоқысы болып табылады. Жеке жылдарда жауын-шашын жиынтығы оның орташаланған шамасынан едәуір ауытқуы мүмкін. Шамадан тыс жаңбырлы және мол қарлы жылдары жауын-шашын мөлшері облыс ауданының солтүстігінде 576 мм-ге (Мартук бекеті, 1956 жыл), ал оңтүстігінде - 371 мм (Аяққұм бекеті, 1958 жыл) жетеді.
Құрғақ жылдары жауын-шашын 70 мм дейін өзгереді (Ырғыз бекеті,1929 жылы 69 мм). Жауын-шашын жыл ішінде бірқалыпсыз таралады. Оның негізгі мөлшері жылы кезеңде түседі, ал суық кезеңде жауын-шашын жылдық шамасының шамамен 30-40 % түседі. Жауын-шашынның айлық максимумы көбінесе, маусымда айқын көрінбейтін максимум қазанда байқалады. Жауын-шашынның минимальды айы ақпан болып табылады.
Жауын-шашынның көп болып ұзаққа жалғаспайтын және төмен қарқынды жаңбыр түрінде түседі, кейде ұзақ жаңбырлар мен қатты нөсерлер болып тұрады [1, 2].
1.3.4 Ауа ылғалдылығы
Ауаның абсолюттік ылғалдылығы облыс аумағында шамамен жылына 6,0-6,5 мб құрайды. Ең жоғарғы мәніне (12-15 мб) ол шілде айында жетеді. Ең төменгі мәні (1,5-2,5 мб) - қаңтар-ақпан айларында байқалады. Ауаның салыстырмалы ылғалдылығы, әдетте 25-30 % жазда, 80-90 % -ға дейін қыс пен көктемде өзгереді.
Жылдың жылу кезеңі ішінде ауаның салыстырмалы ылғалдылығы 30 %-ға тең немесе кем болатын күндер саны 60-80 солтүстігінде және 110-125 оңтүстігінде. Ең жоғарғы құрғақшылық жылдары барлық күндер дерлік ішінде жеке айлары ылғалдылық 30 % -дан аспайды (Ырғыз, Шалқар, Ембі, Ақтөбе бекеттері). [1, 2].
1.3.5 Жел
Жылдың суық мерзімінде (қараша-наурыз) облыста күшті қарлы боран туғызатын солтүстік-шығыс және шығыс желдері басым.
Жаздың басында оңтүстік желдер жиі байқалады - бұлар бөгендер мен топырақ бетінен судың қарқынды булануына әсер ететін аңызақ желдер. Жазда ылғалдық әкелетін батыс желдер басым, бірақ облыс аймағында оның тек аз бөлігі ғана жер бетіне жетеді.
Желдің орташа жылдық жылдамдығы 4-5 мсек құрайды, күшті жел байқалады (15 мсек) жылына 60 күндей байқалады [1, 2].
1.3.6 Топырақ бетінен булану
Құрғақ климат жағдайында булануға түскен жауын-шашынның көп бөлігі булануға жұмсалады. Топырақ бетінен орташа жылдық булану шамасы жауын-шашын мен ағындының зональды 300 мм, оңтүстігінде 160 мм - ді құрайды. Орташа ағынды изосызығынан оңтүстік пен шығысқа қарай орналасқан кіші су жинау алаптарының булану шамасы 12 мм, 3-4 %, ал Ойыл өзенінің орта ағысының ауданында 8-10%-ға оның зональдық мәнінен кіші.
Топырақ ылғалдылығы жеткілікті мөлшері болған жағдайда жылдық булану бұл аумақта солтүстікте 850 мм-ден оңтүстігінде 1400 мм-ге дейін жетуі мүмкін. Жыл ішінде буланатын ылғалдылықтың барлық мөлшері дерлік кезеңге жатады (шамамен 90%), әдетте сәуір мен қазан аралығындағы үш негізгі вегетациялық ай ішінде булану (мамыр, маусым, шілде) оның жылдық шамасының 50%-дан астам бөлігін құрайды.
Ең жоғарғы айлық булану қабаты мамырға келеді (60-70 мм-дейін), бұл кезеңде топырақта көктемгі ылғалдылық қоры ысырапталады.
Қыс айларында булану өзінің жылдық шамасының шамамен 10%-ын құрайды [1].
1.3.7 Қар жамылғысы
Қарастырылып отырған аудандарда қар жамылғысы жылына 2,5-5 ай тұрақты жатады. Қар жиналу негізінен ақпанның ортасынан наурыздың ортасына дейін Орал алдында наурыздың үшінші декадасына дейін болып келеді. Ауданда қар қорының максималды вариация коэффициенті 0,3-тен 0,5-ке дейін ауытқиды. Қар тығыздығы қар қорының максимальды кезінде 0,23-0,33-ті құрайды. Оңтүстік Орал орманды массивіндегі қар жиналу далалы жерден 1,5 есе көп.
Қардың еруі ақпанның үшінші декадасынан оңтүстікте сәуірдің бірінші декадасынан басталады.
Қар қорының түбегейлі бітуі ақпанның үшінші декадасынан оңтүстікте сәуірдің бірінші декадасы аралығында болады.
1.4 Топырақ және өсімдік жамылғысы
Зерттеліп отырған аймақтың жер бедері және климатының сан алуандығына байланысты, топырақ жамылғысы да сан түрлі. Жазық аудандарда құрғақшылық пен үнемі соғып тұратын желдердің әсерінен топырақтар құрғап, әрі қар жамылғысы биіктігінің шамасына орай суық кезеңде біршама тереңдіктерге дейін мұз қатып, топырақтағы микробиологиялық процестердің өту мерзімін әжептәуір қысқартады.
Жалпы бұл аумақта топырақ жамылғысының келесі типтері кең жайылған:
oo күлгін-қоңыр топырақтар аса құрғақ климаттық жағдайда Арғанаты, Арқарлы секілді тау жұрнақтарында қалыптасады. Бұл топырақтағы қалыптастырушы үштік кезеңнің гипсті, аздап тұздалған түзілімдері. Бұл топырақтың қарашірік қабаты өзінен төмендегі топырақ қабаттарынан қатты айырмашылығы жоқ.
Жауын-шашын мөлшерінің аздығы және ылғалдың көп булануынан барлық күлгін-қоңыр топырақтар карбонатты болып келеді. Жоғарғы топырақ қабаты (10 см) құрамындағы қарашіріктің шамасы 1,33-тен 1,55 пайызға дейін. Бұл топырақтар таралған аудандар су болған жағдайда егіншілікке пайдаланылады.
* аз карбонатты күлгін топырақтар тау жұрнақтарының беткейлерінде және жазықтағы жеке қыраттарда қалыптасады. Жерасты сулары терең жатқандықтан топырақ қалыптастыру процесіне қатыспайды. Топырақ қалыптастырушы жыныстар - саздақтар мен құмдықтар. Аз карбонатты күлгін топырақтардың құрамында қарашірік мөлшері өте аз, 1,3 %-дан төмен. Бұл топырақтарға көп жағдайда тұздылық пен сортаңдылық тән емес. Физикалық және химиялық құрамы бойынша бұл топырақтарды суармалау егіншілікке жаратуға болады.
* шалғынды-күлгін топырақтар өзендердің және көлдердің су баспайтын террасаларында қалыптасады. Жер асты сулары 3-тен 5 м-ге дейінгі тереңдіктерде жатыр. Қарашірік мөлшері жоғарғы 10 см - лік қабатта 2-3 пайызға дейін. Негізінен мұнда сорлану және сортаңдану дәрежесі сан түрлі шалғынды-күлгін топырақтар таралған. Бұл жерлер өсімтал, егіншілікке өте қолайлы.
* өзен аңғарларының топырақтары. Бұл жерлерде топырақ қалыптастыру процесіне өзен сулары әсер етеді. Сонымен бірге грунт сулары да жер бетіне жақын жатыр (1,7-ден 3 метрге дейін ). Негізгі топырақ қалыптастырушы жыныстар құрамында құмдар мен құмдақтар, саздақтар мен ауыр саздарға дейін бар аллювий. Бұл топырақтар өте өсімталдығымен ерекшеленеді.
* тақырлар мен тақырлы топырақтар негізінен өзеннің ежелгі атыраулары орнында қалыптасады. Тақырлардың беті 5-тен 6 см-ге дейін болатын тығыз қабатпен қапталған. Жалпы бұл топырақтар сорлы болып келеді. Тақырларға қарағанда тақырға ұқсас топырақтардың қабаты бос әрі көп жарықшақты, топырақ қабаты да жақсырық дамыған.
* аллювиалды-шалғынды топырақтар өзен мен көлдердің су басатын террасаларында қалыптасады. Мұнда шалғынды-тоғайлы өсімдік жамылғысы астында грунт сулары өте жақын орналасқан. Бұл топырақтар өсімдік қалдықтарының аэробтық шіру процесстерімен ерекшеленеді.
* шалғынды-батпақты топырақтар батпақты жерлерде, көлдердің төмен орналасқан жағалауларында кездеседі. Мұнда шалғынды топырақтарға қарағанда шірік көбірек, сонымен бірге құрылысын жоғалтпаған, микробтық ыдырауға толық ұшырамаған органикалық заттар кездеседі. Аэробтық процестер батпақты топырақтарда аса айқын жүреді.
* Сорлар шалғынды, шалғынды-күлгін, тақырлы және сортаңды топырақтармен бірлесе кездеседі. Негізінен хлоридтті - сульфатты болып келеді. Сорлармен қатар сортаңдар да кездеседі. Бұл топырақтар егіншілікке жарамсыз.
Жайық - Жем аумағының топырақ жамылғысы аумақта жер бедеріне, топырақ түзуші жыныстардың литологиялық құрамына қарай өзгеріп отырады.
Солтүстіктен оңтүстікке қарай қара топырақ пен қоңыр топырақ таулы орманды және орман далалы зонада кездеседі. Орал өзені алабының жоғарғы бөлігі қара топырақ, карбонатты және тағы басқалар. Қара топырақ пен карбонатты топырақтың Жайық - Жем алабындағы жалпы ауданы 83 мың шаршы шақырымды құрайды.
Каспий маңы үстіртінің орталық және шығыс бөлігінде ақшыл қоңыр және қызыл қоңыр топырақ таралған. Жайық - Жем алабының топырақ жамылғысының тұздылық дәрежесі ауданның литологиялық құрамы мен жер бедерінің ерекшеліктеріне тәуелді.
Топырақ жамылғысының тұздылығына қарай өсімдіктер таулы орманды, орман-далалы, далалы, құрғақ далалы және жартылай шөл ландшафт зоналарына бөлінеді.
Таулы-орманды зона Орал өзенінің жоғарғы ағысында орналасқан. Елді мекендер жыртылған жерлермен қоршалған.
Орман далалы зона көп бөлігін алып жатыр. Өзен жайылмасында батпақталған учаскелер кездеседі.
Дала зонасы Жайық өзенінің жоғарғы және орта ағысының сол жағалауында бар. Көп бөлігі жыртылған.
Құрғақ дала Каспий маңы үстіртінің солтүстік бөлігін алып жатыр. Ал, оңтүстік бөлігін жартылай шөл кеңістігі алып жатыр.
Үстірт үстіртіндегі негізгі өсімдіктер жусан, баялыш және тағы басқалар [1, 2].
3.5 Гидрографиясы
Жайық - Жем алабының өзендер жүйесі ауданның оңтүстік батысындағы Каспий теңізі және солтүстік шыгыстағы Оңтүстік Орал тау ғимаратына негізделген.
Бұл аумақта 1150 шамасында өзен және ұзындығы 10 шақырым шамасында уақытша суайрықтар бар. Аудан өзенінің жалпы ұзындығы 30 000 шақырымнан асады [1].
Құрылым ерекшеліктеріне қарай төмендегі аудандарға бөлінеді:
1. Орал өзені алабының жоғарғы бөлігі және Сақмар өзені алабы;
2. Орал өзені құятын Жалпы Сырт өзені;
3. Орал қаласынан төмен , Орал өзеніне құятын Төменгі Орал Үстірті;
4. Орал қаласынан төмен, Орал өзеніне құятын Төменгі Орал өзені;
5. Орал өзенінің төменгі ағысы және оның ертедегі салалары;
6. Үстірт және Маңғышлақ аудандарындағы Шығыс Каспий маңының ағынсыз өзендері;
7. Үстірт ауданындағы Шығыс Каспий маңының уақытша суайрығы.
Үстірт ауданындағы Шығыс Каспий маңының суайрығы.
Ақтөбе аймағында өзен торының және көлді бөгендердің таралуы Мұғалжар тауының негізгі суайрығының меридиональді орналасуымен және оның көп бөлігінде климаттың құрғақшылығымен байланысты болады.
Гидрологиялық жағдайлары бойынша бұл аумақты үш бөлікке бөлуге болады: Каспий теңізі алабына жататын батыс бөлігі, Торғай өзені алабының төменгі бөлігі, Шалқар-Теңіз қазаншұңқырын алып жатқан шығыс бөлігі және А
рал теңізіне жататын тұйық алап - оңтүстік бөлігі. Облыстың барлық өзені дерлік, Торғай мен Өлкейек өзендерін қоспағанда осы аумақ аймағынан бастау алады.
Едәуір сулы батыс бөлігінде ұзындығы 10 км-ден асатын шамамен 580 өзендер мен уақытша ағын сулар бар деп есептеледі, олардың жалпы ұзындығы 15100 км. Облыс шығысында ұзындығы 10 км-ден асатын 190 өзендер мен уақытша ағынсулар бар, жалпы ұзындығы 6100 км-ді құрайды. Гидрологиялық тор Ырғыз өзендері алабының оң жағасында ғана жеткілікті дамыған, ал Ырғыз-Торғай өзендері аралығының шығысында аз шамада дамыған. Бұл аумақтың қалған ауданында көлемі бойынша әр түрлі көптеген тұщы және тұзды көлдер көп.
Облыс шығысындағы (Торғай алабы) басты ағынсулар - Торғай өзені (төменгі ағысы) мен оның саласы - Ырғыз өзені ағып жатыр.
Торғай өзені көне жыра (қолат) табанымен ағады. Өзен, көбінесе жайылымдық көлдермен аяқталатын тармақтарға бөлініп кетеді; осыған байланысты оның сағасына дейін, тек суы мол жылдардың өзінде ағындының жарты бөлігі ғана жетуі мүмкін (Шалқар-Теңіз қазаншұңқырына келіп құяды).
Ырғыз өзені Мұғалжар тауының шығыс беткейінен бастау алып, оң жағынан ұзындығы 80-100 км-ге жететін бірқатар салалары қосып алады. Ырғыздың сол жағалауында, су жинау алабының жазық бөлігінде арнасы айқын байқалатын ағынсулар жоқ.
Жоғарғы және орта ағысында Ырғыз өзені аңғарының ені 0,5 км-ден 7 км-ге дейін жетеді, жайылма ескі арналармен және көлдермен қиылған арна ирелеңдеген, ені 30-120 м. Орта ағысында - қарасуларда (терең жері) тереңдіктер сабалық кезеңде 3-5 және 8-9 м-ді құрайды. "Қызыл партизан" ауылындағы бөгетке дейін (Ырғыз ауылынан 25 км жоғары) өзен сабалық кезеңде ағындының аз бөлігін ғана сақтап қалады.
Төменгі ағысында (Ырғыз ауылынан сағаға дейін) өзен кейбір жерлерінде Торғай өзені аңғарымен ұштасатын анық байқалмайтын аңғар-құмды алқаптардың арасымен (Мамыт, Аққұм және тағы басқа) ағып өтеді.
Өзен аңғарында бірқатар ірі сортаңды ойыстар көктемгі су тасу кезеңінде суға толады, сондықтан мұнда ағындының көп мөлшерде ысырапталуы байқалады.
Төменгі учаскеде (Ырғыз ауылынан сағаға дейін) өзен жазда жыл сайын қайраңдарда (таяз жерлер) құрғап қалып, ұзындығы 2,5 км-ге жететін, тереңдігі 1,5-3,0 м болатын жекелеген қарасуларға бөлініп кетеді [1, 2, 8].
2 ӨЗЕН АЛАБЫНЫҢ ГИДРОЛОГИЯЛЫҚ ЗЕРТТЕЛГЕНДІГІ
Жайық - Жем алабының су өтіміне жүйелі түрде бақылау жүргізу ең алғаш 1912 жылы Орал өзені-Көшім ауылында басталады. Содан кейін 1912-1918 жж. Үлкен Ық, Кіші Ық және тағы басқа өзендерде 1-3 жылдар аралығында бақылаулар жүргізілді. Келесі жылдары гидрологиялық бекеттердің дамуы бәсеңдеді. 1930 жылдарға қарай Гидромеқызметтің тек 8 су өтімін өлшейтін бекеті болса, 1940 жылға қарай олардың саны 27-ге өсті.
Соғыстан кейінгі жылдары көптеген пайдалы қазбалардың орындарының ашылуымен, халық шаруашылығының белсенді дамуы судың қажеттілігін арттырады. Ол Батыс Қазақстан су ресурстарын зерттеуді арттырды, 1951жылы Гидрометқызметтің 24 бекеті ашылды. 1963-1966 жж. Гурьевте экспедициялық зерттеулер 38 кішігірім өзендерде орналастырылды.
Орал-Ембі өзені алабында барлығы 160 бекет түрлі уақыттарда жұмыс істеді, олар судың жылдық ағындысы жөніндегі деректерді жинады. Қазіргі кезде Гидрометқызметтің жұмыс жасап тұрған 24 бекеті қалды [1, 2].
2.1 Өзендер мен уақытша ағынсулардың су режимінің жалпы сипаттамасы
Ақтөбе облысы аз мөлшерде түсетін жауын-шашынмен және үлкен шамада булануымен сипатталатын ылғалдылығы жеткіліксіз ауданға жатады. Осыған байланысты облыс өзендерінің жалпы алғанда су қоры аз.
Өзендер мен уақытша ағынсулардың ағындысы мұнда тек қана қысты жауын-шашын есебінен құралады деп айтуға болады. Жауын-шашынның жылдық жиынтығының 70 %-дайын құрайтын жылы кезеңнің жаңбыр сулары беттік ағындыны әдетте қалыптастырмайды. Өзендердің жер асты суларымен қоректенуі үлкен емес, көп өзендердің мұндай қоректенуі жоқ.
Облыс өзендерінің су режимінің басты фазасы - көктемгі су тасу болып табылады. Жылдық ағындының көп бөлігі, тіпті барлық көлемі осы кезеңде ағып өтеді. Үлкен су тасу кезіндегі жоғарғы су өтімі тіпті салыстырмалы түрде ірі өзендердің (су жинау алабы 10000 км 2 болатын) орташа көпжылдық су өтімдерінен 200-300 есе асып түседі. Ал кішкене ағынсу-сайларда тіпті бірнеше мың есе асып түседі.
Жазғы-күзгі және қысқы кезеңдерде облыстың көп өзендерінің сулылығы мардымсыз, олардың көпшілігі бұл уақытта құрғап, қатып қалады.
Ақтөбе облысының өзендері режимінің климаттық жағдайларымен анықталатын өзіндік қасиеттері ауданның жеке бөліктерінде жергілікті факторлардың әсерінен анық бұзылады.
Қарастырылып отырған аумақтың табиғи ерекшеліктерін, сондай-ақ өзендердің су тасу кезінде және ең алдымен жазғы-күзгі, қысқы уақытта (яғни ағынсулардың ағынды шамасы жер асты суымен қоректену үлесіне тәуелді болғанда) әртүрлі сулылығын ескере отырып, осы аймақта үш ауданды бөліп қарастыруға болады: солтүстік- батыс, орталық және оңтүстік-шығыс. Облыс өзендерінің сулылығы солтүстіктен оңтүстікке және батыстан шығысқа қарай кемиді.
Орталық аудан. Бұл ауданның аумағы Ойыл, Ембі, Сағыз және олардың салаларымен (Ойыл өзенінің оң салаларынан басқа) суарылады, оның құрғақ шығыс бөлігінде Ырғыз өзені алабы орналасқан. Сулылығы бойынша бұл аудан ең сулы бөлік - солтүстік-батыстан құрғақ бөлік - оңтүстік-шығысқа өтпелі аймақ болып табылады. Сабалық кезең кезінде мұнда ағынды Ойыл, Ембі және Ырғыз (Ырғыз ауылына дейін) өзендерінде ғана сақталады. Көпшілік өзендерде бұл уақытта ағынды, әдетте мардымсыз немесе тіпті болмайды.
Сағыз, Ембі және Ырғыз өзендерінің алабы үшін ағынсыз (тұйық) ойыстардың болуы тән. Көктемде оларда еріген қар сулары жиналады, содан соң бұл сулар жер астына сіңеді және буланып кетеді.
Ағынсыз ауданның үлесі су жинау алабы ұлғайған сайын өседі. Ырғыз өзені алабында - 3 % Қарабұтақ ауылына дейін (F=5010 км2).
Қарастырылып отырған ауданның басты өзендерінің ағындысы негізінен алаптың жоғарғы, биік бөлігінде (солтүстік-батыс) қалыптасады.
Ақтөбе облысының орталық бөлігінде өзендердің су режимі бойынша жалпы алғанда солтүстік-батыс ауданның өзендеріне ұқсас, бірақ көктемгі ағынды үлесі мұнда 80-90 %-ға дейін көбейеді, ал көптеген ағынсуларда бір жылдық ағынды шамасын құрайды.
Көктемгі су тасу, көбінесе айқын көрінетін бір ғана толқынмен өтеді. Содан кейін өзендерде төмен сабалық кезең басталғанда олардың көбісі құрғап қалады.
Аудан өзендеріндегі көктемгі су тасу, әдетте наурыз яғни аяғы-сәуір басында басталады (шекті мерзімдері - наурыз ортасы мен сәуір айының ортасы). Су деңгейі тез арада және кенеттен көтеріліп, баяу түседі. Су тасу ұзақтығы кіші ағынсуларда сәуір ортасы - мамыр айының басына дейін (20-30 күн), ал ірі өзендерде - мамырдың аяғына дейін (50-60 күн). Су тасудың көтерілуі мен басылуының орташа ұзақтығының қатынасы Ойыл өзенінде 1:4-1:6, қалған өзендерде 1:2,1:3.
Сабалық кезең. Орталық ауданның өзендерінде көктемгі су тасу аяқталған соң ұзақ мерзімді сабалық кезең басталады, өзендер қатты таязданып кетеді. Мұз құрсау кезінде көп өзендер қатып қалады.
Өзендерде барлық сабалық кезеңнің ұзақтығы, әдетте 30 (Ойыл, Ембі өзендері) 345 күнге дейін (Шилі, Ембі өзендері және басқа да кішігірім ағынсулар) жалғасады.
Жазғы сабалық кезең үлкен өзендерде 165 күннен, кіші өзендерде 195 күн болады. Қысқы сабалық кезең орта шамамен 140 күнге созылады.
Жазғы сабалық кезең ішінде өзендер суының деңгейі біртіндеп 0,2-0,4 м-ге түседі.
Ашық арнада ең төменгі деңгей көп жағдайда тамыз айында көрінеді, қысқы минимум қараша-желтоқсан айларында байқалады.
Су деңгейі тербелісінің көпжылдық ауытқуы (амплитудасы) Ойыл мен Сағыз өзендерінде 5 м-ден жоғары, ал Ембі өзенінде (осы аудан шегінде) және Ырғызда - 2,5-3,7 м, кіші ағынсуларда - 1,5-2,0 м шамасында [1, 2, 3, 8].
2.2 Өзендер ағындысының зерттелгендігі
Ақтөбе облысының өзендері мен уақытша ағынсулардың су режимі ҚазССР гидрометеорологиялық қызметі және МГИ басқармасымен зерттелді.
Өзендер ағындысы жөнінде алғашқы мағлұматтар өткен ғасырдың жиырмасыншы жылдарына жатады, 1928 жылдан бастап Ырғыз өзені-Ырғыз ауылында су өтімдерінің мәліметтері бар.
Қарастырылып отырған аумақта гидрологиялық бақылау пункттерінің тірек желісінің дамуы біркелкі болған жоқ, кейбір жылдары бақылау пункттерінің саны азайып та отырды (Ұлы Отан соғысы жылдары).
Құрамына 22 гидрометеорологиялық тұстама кіретін МГИ экспедициясының уақытша желісі (1960-1963 жж), әсіресе алаптары нашар зерттелген кішігірім ағынсуларды қамтыды.
Бірінші бекет ашылғалы бері (Ырғыз өзенінде) 1962 жылға дейін Ақтөбе облысының аймағында ГМҚБ, Батыс Қазақстан ағынды бекеті және МГИ бойынша су өтімдерін анықтау 50 өзендер мен ағынсуларда орналасқан 65 пунктте жүргізілді, 1962 жылдың аяғына қарай олардың 58-і жұмыс істеді. Ағынды мәліметтері болатын бақылау пункттерінің аумақ бойынша орналасуы біркелкі емес. Олардың көпшілігі (шамамен 75 %-ы) облыстың солтүстік-батыс бөлігінде тұйықталған - Елек, Ойыл және Ембі алабында, облыстың ең құрғақ оңтүстік-шығыс бөлігінде гидрологиялық тор едәуір сирек орналасқан. Ырғыз-Өлкейек өзен аралығының уақытша ағынсуларында және Арал маңында бекеттер жоққа тән.
Гидрометриялық тұстаманың көп бөлігі - 43 (66 %-ы) су жинау алаптары 100-10 000 км2 құрайтын пункттер орналасқан.
Ақтөбе облысының өзендері мен уақытша ағынсулардың ағындысын зерттеуде олардың су режимінің, арна және аңғар морфологиясының ерекшелігіне байланысты біршама қиындықтар кездесті. Су деңгейі су өтімі арасында тұрақты байланыс болмайтын арналық деформация, күрделі мұздық құбылыстар және шөп басып кеткен жағдайда өзендер ағындысы бойынша сенімді мағлұматтар алу су режимінің барлық фазасын, әсіресе, көктемгі су тасулы қамтитын жиі-жиі су өтімдерін өлшеуді қажет етті. Алайда, өзендердегі гидрометриялық жұмыстар мұндай негізгі жағдайларды ескермей жүргізілгені сирек емес. Жеке жылдары су өтімдері көктемгі су тасу кезеңінде тіпті анықталмады деуге болады.
Бұдан басқа, ағыс жылдамдығы жоғары болған кезде, көбінесе қалтқылармен өлшенеді, ал төмен деңгей кезінде-ағын тереңдігі өте аз жерлерде зырылдауықпен өлшенеді, бұл екі жағдайда да су өтімдерінің анықтау дәлдігі төмендейді.
Ақтөбе облысы өзендерінің ағындысын есептеуде мәліметтердің басты кемшіліктері бірқатар жағдайда бақылау пункттерінен жоғары бөлікте ағындыны шаруашылық қажеттіліктерге, әсіресе суармалауға алуды ескермеу болып табылады.
Ор, Ойыл, Ырғыз өзендері үшін лимандық суармалауда ағынның жұмсалуы есептеулер көрсеткендей, едәуір үлкен (көктемгі су тасу көлемінің 15-20 %-дайы) жазғы уақытта су алу облыстың көпшілік өзендер ағындысының табиғи сабалық режимін біршама бұзады [1, 2, 3].
Төменде Жайық-Жем өзені алабының карта сұлбасы (Сурет 1) және алаптың зерттелгендігі көрсетілді (Кесте 1)
Сурет 1. Жайық-Жем алабының карта сұлбасы
Кесте 1 - Жайық-Жем өзені алабының зерттелгендігі
№
Өзен
Бекет
Сағадан қашықтығы, км
Су жинау алабының ауданы, км[2]
Алаптың орташа биіктігі, м
Жұмыс істеу кезеңі
Бақылау кезеңі
Нақты бақылаулар жылдар саны
Ашылған жылы
Жабылған жылы
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
1
Жем
Эмбинский
155
481
230
1936
1998
1949-1950,1952,1954-1984
34
2
Жем
Жағабұлақ
7730
200
15.07.1936
1980
2003-2010
8
3
Жем
Жанбике
4800
34700
11.10.1934
Жұмыс істеп тұр
1958-1965,1967-1968,1971-1992
25
4
Жем
Саға
16100
260
26.07.1956
1991
2003-2010
8
5
Жем
Жарқамыс
1900
26000
270
23.07.1956
1991
1954-1984,1988-1991
35
6
Жем
Аралтөбе
38800
140
16.09.1956
1991
1950-1961
12
7
Темір
Покровское
960
190
1969-2010
42
8
Темір
Ленинский
5410
5480
140
15.10.1956
Жұмыс істеп тұр
1941,1948-1949,1951-1968,1971-1996, 2002-2010
39
3. ЕҢ АЗ АҒЫНДЫ
3.1 Ең аз ағындыны бөлу қағидалары.
Өзендер сулылығы өзгерісінің жылдық айналымында суы мол және суы аз маусымдар айқын білінеді. ТМД елдерінің өзендерінде суы аз екі маусым: суы көктемде таситын өзендерде жазғы-күзгі және қысқы, ал суы көктемде-жазда таситын және тасқындық режимді өзендерде күзгі және қысқы суы аз маусым байқалады. Суы көктемде таситын және күзде қатты су тасқыны байқалатын өзендерде кей жылдары тек жазғы және күзгі суы аз маусымдардың байқалуы мүмкін. Аталған суы аз маусымдар көбінесе біріне бірі ұласып жатады және тұтастай алғанда жылдың суы аз кезеңін қалыптастырады. Мұндай жағдайларда қысқы маусымды бөліп тастамау үшін күнтізбелік жыл емес, су шаруашылық жылы қарастырылады.
Суы аз маусымда байқалған өзен ағындысын айтарлықтай су тасқыны жоқ болған жағдайда сабалық ағынды деп, ал ол байқалатын уақытты сабалық кезең деп атау қабылданған. Сабалық кезең термині ретінде қысқы немесе жазғы-күзгі маусымда байқалатын және салыстырмалы түрде аз шамасы бойынша тұрақты су ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
География және табиғатты пайдалану факультеті
Метеорология және гидрология кафедрасы
ДИПЛОМДЫҚ жұмыс
"жем ӨЗЕНІНІҢ ЕҢ АЗ АҒЫНДЫСЫН ЕСЕПТЕУ"
Орындаған:
4-ші курс студенті Алиев А.С.
Ғылыми жетекші: Даулетқалиев С.Қ.
г. ғ.д, профессор
Норма бақылаушы: Жанабаева Ж.А.
Қорғауға жіберілді
_________________2013 ж.
Метеорология және гидрология кафедрасының
меңгерушісі: т.ғ.к. доцент Жүсіпбеков Д.Қ.
АЛМАТЫ, 2013
РЕФЕРАТ
Дипломдық жұмыстың тақырыбы - Жем өзенінің ең аз ағындысын бағалау.
Дипломдық жұмыс кіріспеден, 4 бөлімнен және қорытындыдан құрылған. Берілген жұмыстың көлемі 57 беттен, 16 суреттен 12 кестеден, 22 формуладан, 11 пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Негізгі қолданылған сөздер: су өтімі, ең аз ағынды, сабалық кезең, бекет, орташа арифметикалық мәні, вариация және асимметрия коэффициенті, ұқсас-өзен, корреляция, регрессия, репрезентативтік кезең, қамтамасыздық қисығы, орташа квадраттық ауытқу және тағы басқалар.
Зерттеу объектісі - Жем өзені болып табылады.
мазмұны
КІРІСПЕ
4
1
ЖАЙЫҚ - ЖЕМ АЛАБЫНЫҢ ФИЗИКАЛЫҚ - ГЕОГРАФИЯЛЫҚ ЖАҒДАЙЫ
5
1.1
Жер бедері
5
1.2
Геологиялық құрылымы
7
1.3
Климаты
7
1.3.1
Радиациялық теңдестік
7
1.3.2
Ауа температурасы
8
1.3.3
Атмосфералық жауын-шашын
9
1.3.4
Ауа ылғалдылығы
10
1.3.5
Жел режимі
10
1.3.6
Топырақ бетінен булану
10
1.3.7
Қар жамылғысы
11
1.4
Топырақ және өсімдік жамылғысы
11
1.5
Гидрографиясы
13
2
ӨЗЕН АЛАБЫНЫҢ ГИДРОЛОГИЯЛЫҚ ЗЕРТТЕЛГЕНДІГІ
14
2.1
Өзендер мен уақытша ағынсулардың су режимінің жалпы сипаттамасы
14
2.2
Өзендер ағындысының зерттелгендігі
17
3
ЕҢ АЗ АҒЫНДЫ
21
3.1
Ең аз ағындыны бөлу қағидалары
21
3.2.
Ең аз ағындыны гидрологиялық бақылау қатары жеткілікті болған жағдайда қалпына келтіру
22
3.2.1
Ең аз ағындыны гидрологиялық бақылау қатары жеткіліксіз болған жағдайда қалпына келтіру
23
4
ЕҢ АЗ АҒЫНДЫ ҚАТАРЫНЫҢ СТАТИСТИКАЛЫҚ ПАРАМЕТРЛЕРІ
33
4.1
Қамтамасыздық қисықтары
33
4.2
Ең аз ағындының параметрлерін сипаттау
38
ҚОРЫТЫНДЫ
54
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
56
КІРІСПЕ
Жайық-Жем алабына Ойыл өзені толығымен кіреді. Алаптың жалпы ауданы 713 мың шаршы шақырым. Солтүстік пен Оңтүстік арасындағы ұзақтығы шамамен он бес шақырым, ал батыстан шығысқа қарай мың шақырымға созылады. Қарастырылып отырған ауданның басты өзендерінің ағындысы негізінен алаптың жоғарғы, биік бөлігінде (солтүстік-батыс) қалыптасады. Бұл аудан анық сипатталған ылғал тапшылығымен ерекшеленеді. Табиғи жағдайы, қосымша суармалау жүргізсе ауыл шаруашылығында үлкен жетістіктерге жеткізеді. Облыс өзендерінің су режимінің басты фазасы - көктемгі су тасу болып табылады. Жылдық ағындының көп бөлігі, тіпті барлық көлемі осы кезеңде ағып өтеді, өзендер режимінің климаттық жағдайларымен анықталатын өзіндік қасиеттері ауданның жеке бөліктерінде жергілікті факторлардың әсерінен анық бұзылады.
Берілген жұмыста қарастырылып отырған Ойыл өзені алабының жалпы физикалық-географиялық жағдайына, климаттық факторларға, гидрологиялық зерттелгендігі және су режимінің жалпы жүру кезеңдері мен ең аз ағынды жайында сипаттама берілген.
Қарастырылып отырған өзен алабының ең аз ағындысының мәліметтері бойынша өзен ағындысының негізгі статистикалық параметрлерін анықтау, қамтамасыздық қисығын тұрғызу және қамтамасыздығы әр түрлі ең аз су өтімдерін табу жұмыстың негізгі мақсаты болып табылады.
Жұмыстың міндеттері:
oo алаптың физикалық-географиялық және гидрологиялық тұрғыдан зерттелу деңгейін сараптау;
oo соңғы жылдардағы бақылауларға сүйене отырып, алаптағы өзендердің тәуліктік және айлық ең аз ағындылары жайлы деректерді талдау;
oo гидрологиялық ең аз ағынды қатарын қалпына келтіру;
oo статистикалық параметрлерін анықтау, қамтамасыздығы әр түрлі су өтімдерін бағалау.
Жұмыста Казгидромет торының: "Ресурсы поверхностных вод" Т.12, "Гидрологиялық жылнама", "Основные гидрологические характеристики" және "Водный кадастр" сияқты стационарлы бақылау деректер мәліметтері және басқа да деректер қолданылды. Есептеу үшін 1940-2010 жылдар аралығындағы деректер пайдаланылды.
1 ЖАЙЫҚ-ЖЕМ АЛАБЫНЫҢ ФИЗИКАЛЫҚ - ГЕОГРАФИЯЛЫҚ СИПАТТАМАСЫ
Жайық-Жем алабында Жайық және Жем өзендері толығымен кіреді. Алаптың жалпы ауданы - 713 мың шаршы шақырым. Солтүстік пен оңтүстік арасындағы ұзақтығы шамамен - 15 шақырым, ал батыстан шығысқа - 1000 шақырымға созылып жатыр [1].
0.1 Жер бедері
Жер бедеріне қарап Жайық - Жем алатын алты табиғи - тарихи алапқа бөлген. Олар: Оңтүстік Оралдың таулы ғимараты, Жалпы Сырт, Орал маңы үстірті, Каспий маңы ойпаты, Үстірт үстірті және Маңғышлақ аралшығы.
Оңтүстік Орал таулы ғимараты үлкен таулы - қатпарлы ауданды алып жатыр. Шығыс Еуропа платформасы аумағы бойымен мезазойда тұрған. Ең биік нүктесі Рязь тауы, биіктігі - 1067 м. Салыстырмалы биіктігі 700-900 м аралығында болып келеді.
Жайық өзені бастауын Орал таудың шығыс беткейінен алады (абс.белгісі 643 м) және ежелгі жазықтан оңтүстік бойымен тау ғимараты шығыс беткейіне қарай ағады. Оңтүстіктен батысқа қарай Оралтау жоталарынан Зілайрық үстірті орналасқан, одан оң жағалаулық салалар Сақмар өзені, Қосмарқа, Ұрман-Зілайыр, Барақал тағы да басқалар ағады. Бұл аудан жазық біркелкі суайрықтармен және өзен жазығының терең тілімденуімен ерекшеленеді.
Жалпы Сырт батыстан Зілайыр үстіртінен және Каспий маңы ойпатына жалғасады. Сонымен қоса Жайық және Еділ өзендері бассейндерінің суайрық аймағы болып келеді.
Сырттың батыс шеткі бөлігі Шипа тауының тобына кіреді, олардың бірі, биігі Ішкі тау болып табылады. Ал Сырттың оңтүстік бөлігі бойын кең жазық алып жатыр, ұзындығы Орал қаласынан 60 шақырым.
Төменгі Орал үстірті Каспий маңы ойпатымен түйіседі, шығысынан жон арқалы жазықтықты алып жатыр. Өзеннің суайрық биіктігі 400-500 метрде орналасқан. Батыс және оңтүстік жаққа қарай ойпат біртіндеп 100 м теңіз деңгейіне дейін жетеді. Сонымен қоса осы аймақтарда сорлы жерлер кездеседі, көктемде ол жерлер еріген сулармен толады.
Төменгі Орал үстірті жер бедері денудациялы-эрозиялық процеске куә. Оның негізгі себебі су және жел.
Каспий маңы ойпаты Каспий теңізінің солтүстік бөлігін қамтиды [1]. Ол қазіргі кезде кеуіп кеткен Каспий теңізінің түбі сияқты жер бедеріне ие. Олардың кейбір бөліктері эолдық процестерден өткен. Ойпат көптеген мөлшердегі сорды ойыстармен, көлдер мен терең емес ағыншықтармен ерекшеленеді.
Ең үлкені Чижа-Дуринск-Балықты. Ол жалпы Сырттың оңтүстік шекараларынан Жайық-Еділ құмдарына дейін жайылған ойық жер. Ауданы бойынша екінші орында Ембі өзенінің төменгі аймағы мен Өлі Көлтік жері арасында орналасқан Солтүстік Каспий маңы Қарақұмдары болып келеді.
Каспий маңы ойпатының оңтүстік аймағы теңіз деңгейінен 28 м төмен орналасқан. Бұл аймақтың көбі сортаң және тұзды болып келеді. Мұндай жерлер Жайық-Жем аймағының 13,8% яғни 78,6 мың км2 жерді алып жатыр.
Үстірт үстірті Жайық-Жем алабының оңтүстік бөлігінде орналасқан. Ауданы шамамен 161 мың шаршы км құрайды. Жер бедері биіктігі 50-290 м аралығында өзгереді. Үстірттің солтүстік бөлігі биіктігінің төмендеуімен ерекшеленеді. Биіктік 70-80 метрден аспайды. Мұнда Сам - Саматай құмдары орналасқан. Үстірт үстіртінің жер бедері ерекшелігі, әсіресе солтүстік және батыс бөліктерінде жоғарыда айтылған жазық тәрізді төмен жерлердің көптеп кездесуі.
Маңғышлақ Атырау облысының шеткі батыс бөлігінде орналасқан. Түбектің оңтүстік бөлігі жазықты болып келсе, солтүстігінде биіктігі төмен Қаратау таулары бар. Ол таулардың екі биік нүктелерін атап кету жөн: Солтүстік Ақтау, биіктігі 555 м, Оңтүстік Ақтау, биіктігі 531 м құрайды.
Маңғышлақтың батыс бөлігінің жазықты аймағында биіктігі теңіз деңгейінен 132 м төмен орналасқан Қарақия ойысы бар. Маңғышлақтың шығыс бөлігі Ақтөбе, Сауысқай және Құр - Қызыл құмдық массивтерімен ерекшеленеді.
Облыс аумағының жер бедері сипатына қарай бес ауданға бөлуге болады: Мұғалжар таулары, Жайық-Жем үстірті, Торғай - Арал маңы төрткіл жазығы, Үстірт шоқысы және Каспий маңы ойпаты.
Оңтүстік Орал тауының жалғасы болып табылатын Мұғалжар тауы меридиональді бағытта 450 км-ге созылып облыстың орталық бөлігінде орналасқан. Бұл тау солтүстік және оңтүстік бөліктерден тұрады. Олар бір-бірінен кең ауқымды тау аралық ойпаттармен бөлінген. Шамамен 50 °с.е аяқталатын солтүстік Мұғалжар таулары Елек пен Ырғыз өзендерінің аралығындағы ені 200 км-ге дейінгі кеңістікті алып жатыр және олар жалпы алғанда төбелі - жонды қырат ретінде көрінеді. Солтүстік Мұғалжардың шығыс қанаты (Ор-Ырғыз өзен аралығы) биіктігі теңіз деңгейінен 340 м-ге дейін жетіп Ор өзеніне қарай біртіндеп төмендейтін кең алқапты біртекті жазық ретінде сипатталады. Эрозиялық тілімденген жерлер мұнда тек өзен аңғарларының беткейлерінде ғана кездеседі.
Оңтүстік Мұғалжардың шығыс бөлігін 20-30 м-ге көтерілетін қырқалар мен төбелер сирек кездесетін таулы қырат ретінде көрінеді. Теңіз деңгейінен 280-300 м биіктікте жатқан бұл таулы үстірт Ырғыз өзенінің оңтүстік салаларының тар және терең аңғарларымен бөлінген.
Жайық-Жем үстірті облыстың батыс жартысының көп бөлігін алып жатыр және ол Ойыл, Сағыз, Жем алаптарының уақытша ағынсулары мен көптеген өзендердің аңғарларымен бөлініп кеткен жон төбелі жазық ретінде сипатталады. Өзендердің су айрық сызығында биіктіктер теңіз деңгейінен 400-500 м-ге көтеріледі. Ал батыс және оңтүстік батысқа қарай үстірт 100 м-ге дейін төмендейді, бірақ біркелкі емес.
Төбелер аралығындағы кең ауқымды ойпауыттар көбінесе барханды немесе құм-төбелі (Ойыл, Сағыз және Ембі өзендерінің аралығындағы құмдар) алқаптар немесе сорлар алып жатыр.
Үстірттің осы бөлігінің бетінде, сондай-ақ, іші еріген қар суымен толған тұйық қазаншұңқырлар кездеседі[1, 2, 3].
0.2 Геологиялық құрылымы
Ақтөбе облысының аумағында жасына қарай алуан түрлі тау жыныстары жатыр-төрттіктен орхей және протерозой кезеңіне жататын жыныстарға дейін.
Төрттік шөгінділер кең таралған және олар көптеген өзен аңғарларында кездесетін өзен аллювиясы мен (қалдық, тұнба), облыстың батыс бөлігінде дамыған көне Каспий шөгінділері мен Ембі, Ойыл, Ырғыз, Торғай және тағы басқа өзен алаптарындағы эолды құмды массивтермен сипатталады.
Көне төрттік шөгінділердің қуаттылығы (саздақ, құмсаз және үлкен кесекті сынық материалдардың) 1-70 м-ге дейін құрайды.
Неогенді шөгінділер облыстың оңтүстігіндегі (Үстірт шоқысы) және Ор, Ырғызбен Торғай өзен аралық аумағында таралған. Құмды қабаттар жиынтық қуаты бойынша (Ембі өзенінің аңғарынан оң жақта 300 м-ге дейін) Елек пен Үлкен Қобда өзендерінің аралығында құмды сазды қабаттардан едәуір басым келеді.
Мұғалжар таулары мен Қазақтың қатпарлы өлкесінің арасында палеоген мен бор шөгінділерінен тұратын кең палеозой фундаменті орналасқан. Шығысқа қарай бұл фундамент (іргетас) біртіндеп меридиональді бағытта қатпарлардың батуы байқалады [1, 2].
0.3 Климаты
Жайық-Жем аймағының климаттық жағдайлары радиациялық баланс, циркуляциялық процесстер және жер бедері әсерінен пайда болады. Және континентальды климат қалыптасқан. Каспий теңізінің әсері тек жағалық жерде байқалады. Қысқы кезде Азор және Сібір антициклондарының әсерінен аумақтың үлкен аймағында ашық және суық ауа-райы қалыптасады. Жазы ыстық және оңтүстікке қарай шөлейттену дәрежесі күрт өседі [1].
1.3.1Радиациялық баланс
Континенталдық климат әдетте аспанда үлкен бұлттылықпен ерекшеленбейді. Сол үшін бұл аймаққа күн радиациясы көптеп келеді.
Жылына күн сәулесі түсу ұзақтығы 2300-2900 сағатты құрайды. Бұлтты күндер көп болатын Оңтүстік Орал аймағында 1800-2200 сағат құрайды.
Радиациялық баланс жылына шамамен 37-49 ккалсм2. Аймақтың көп бөлігінде оң радиациялық баланс 8-10 ай болады, Каспий теңізі жағалауында-11 ай, ал Атырау облысының оңтүстігінде жыл бойы оң таңбалы радиация сақталады. Жайық-Жем аймағында максималды радиациялық баланс 6,8-9,4 ккалсм2 жетеді.Ол көбінесе маусым-шілде айларында байқалады.
Кей жылдары радиациялық баланс мөлшері орташа жылдық мөлшерден айтарлықтай ауытқып, мамыр, маусым айларында 8-11 ккалсм2 болуы мүмкін.
Минимальды радиациялық баланс қаңтар-желтоқсан айларында байқалып, радиация мөлшері оңтүстікте 0,2 ккалсм2 болса, солтүстікте - 1,0 ккалсм2 дейін жетеді.
Тәуліктік радиациялық баланс көбінесе күннің биіктігіне байланысты, ең үлкен мөлшері күндіз күн зенитіне жеткен кезінде байқалады (шамамен жазда 0,6-0,7 ккалсм2 болса, қыс айларында 0,06-0,10 ккалсм2) [1, 2].
1.3.2 Ауа температурасы
Аймақтың солтүстік пен оңтүстікке қарай созылып жатуы температураның біркелкі таралуына себепкер. Жайық-Жем алабында орташа жылдық температура 1-12 ℃ аралығында болады. Ең суық ай қаңтар айы болып келеді. Температура мөлшері - 18℃ жетуі мүмкін. Арктикалық ауа массаларының келуімен ауа райы күрт суытады. Бұл құбылыстар әдетте қаңтар, ақпан айларында болады.
Аудандағы абсолюттік минимумдар келесі: солтүстік шығыста минус 42-48 ℃ болса, Атырау облысының оңтүстігінде минус 34-35 ℃, шығыста 24-20 ℃ құрайды.
Сонымен қоса, Жайық - Жем аймағында кенеттен жылыну байқалуы мүмкін. Осындай жылыну ұзақтығы 1-5 күнге дейін жетуі мүмкін.
Ақпан айынан жалпы жылыну басталады. Ең қарқынды уақыт наурыздан сәуірге өткен кезде болады. Температура оңтүстікте 11-13 ℃ болса, солтүстікте 7-10 ℃ құрайды.
Орташа айлық температура көрсеткіші тамыз айында жоғары болып келеді, шамамен 16-27°С . Ең үлкен температураның төмендеуі шамамен 7-9°С қыркүйек қараша айларында байқалады. Қараша айының орташа температурасы әлі де оң болып 2-13°С құрайды.
Ауа температурасының режимінің қалыптасуына жер бедері үлесі үлкен. Мысалы циклондық әсері үлкен Орал тауының батыс беткейінде орналасқан Мраково бекетінде қыс айының орташа айлық температурасы шығыс беткейде, яғни антициклондық әсері көп Қызыл бекетіне қарағанда 2°С жоғары.
Облыс аймағында орташа жылдық ауа температурасы солтүстігінде (минус 12,0 мен минус 18,0̊ С) қаңтар мен ақпан айларында байқалады. Жеке жылдары температураның абсолюттік минимумы минус 48̊ С (Ақтөбе бекеті, 12 қаңтар 1940жыл).
Ең жылы ай шілде, осы айдың орташа ауа температурасы 20,7̊ С-тан (Родниковка станциясы) 26,4̊ С дейін (Ақтұмсық бекеті, 5 тамыз 1955жыл). Осылайша ауа температурасының абсолюттік амплитуда (ауытқу) тербелісі 90̊ С асады.
Көктемде орташа тәуліктік ауа температурасының 0̊ С арқылы өтуі әдетте оңтүстігінде 25-31 наурыз және солтүстігінде 6-10 сәуір; күзде - сәйкес 1-10 қараша және 29-31 қазан [1, 2, 3].
1.3.3 Атмосфералық жауын-шашын
Жер бедері пішінінің, атмосфералық процестің әртүрлігіне орай Орал-Ембі алабына жауын-шашынның өзгергіштігі тән. Қарастырылып отырған ауданның жылдық орташа шамасының қосындысы бойынша төрт ауданға бөлуге болады.
Бірінші аудан - Орал тауы жоталарының шығыс тілімдері кіреді. Жылдық жауын-шашын мөлшері 500-650 мм құрайды.
Екінші аудан - Орал тауларының шығыс бөлігі және Оренбург облысының оңтүстік шығыс бөлігінің жылдық орташа жауын-шашын мөлшері 350-450мм.
Үшінші аудан - орталық және солтүстік батыстың жылдық жауын-шашын мөлшері 250мм-ден 500мм-ге дейін.
Төртінші аудан - оңтүстік, көп бөлігі құрғақ, Каспий теңізінен шығысқа қарай орналасқан. Жылдық жауын-шашын мөлшері 150-250 мм құрайды және максимумы Маңғышлақ таулы аймағында түседі.
Орал таулары жауын-шашынға үлкен кедергі болып келеді, сондықтан таудың батыс беткейінде шығыс беткейге қарағанда жауын-шашын көбірек мөлшерде түседі. Орташа айлық жауын - шашын ең көп мөлшері қарастырылып отырған аймақтың солтүстік - шығысында шілде айына келеді. Шамамен 40-78 мм құрайды. Орал тауының батыс беткейлерінде жауын - шашынның максимумы қазан айына келеді (84 мм). Орал және Атырау облыстарында жауын - шашын максимумы желтоқсан айына келеді (22-40 ммайына). Жылы кезеңде (сәуір - қазан ) жылдық жауын - шашын мөлшерінің 50-75 % түседі.
Жалпы Жайық - Жем алабы құрғақшылықпен ерекшеленеді. Бір екі ай қатарымен жауын - шашын мүлдем жаумауы да мүмкін, ал Атырау облысының оңтүстік аймағында ондай кезең үш айға созылуы мүмкін.
Көптеген жылдарда айлық жауын - шашын мөлшері қарастырылып отырған ауданның солтүстік - шығыс бөлігі шілде айында көпжылдық кезеңдегі орташа 40-78 мм-ді құрайды.
Соңғы 30 жылда нөсер жауындар санының ұлғайғандығы мәлім. Олар кіші аумақты қамтып, бірнеше минуттан 3-5 сағатқа созылуы мүмкін. Нөсер жаңбырлар көбінесе маусым - тамыз айларында болады.
Оның шамасы облыс аумағында орташа жылдық жиынтығы 160-тан 361 мм-ге дейін өзгереді.Жауын-шашын ең аз түсетін - Үстірт шоқысы болып табылады. Жеке жылдарда жауын-шашын жиынтығы оның орташаланған шамасынан едәуір ауытқуы мүмкін. Шамадан тыс жаңбырлы және мол қарлы жылдары жауын-шашын мөлшері облыс ауданының солтүстігінде 576 мм-ге (Мартук бекеті, 1956 жыл), ал оңтүстігінде - 371 мм (Аяққұм бекеті, 1958 жыл) жетеді.
Құрғақ жылдары жауын-шашын 70 мм дейін өзгереді (Ырғыз бекеті,1929 жылы 69 мм). Жауын-шашын жыл ішінде бірқалыпсыз таралады. Оның негізгі мөлшері жылы кезеңде түседі, ал суық кезеңде жауын-шашын жылдық шамасының шамамен 30-40 % түседі. Жауын-шашынның айлық максимумы көбінесе, маусымда айқын көрінбейтін максимум қазанда байқалады. Жауын-шашынның минимальды айы ақпан болып табылады.
Жауын-шашынның көп болып ұзаққа жалғаспайтын және төмен қарқынды жаңбыр түрінде түседі, кейде ұзақ жаңбырлар мен қатты нөсерлер болып тұрады [1, 2].
1.3.4 Ауа ылғалдылығы
Ауаның абсолюттік ылғалдылығы облыс аумағында шамамен жылына 6,0-6,5 мб құрайды. Ең жоғарғы мәніне (12-15 мб) ол шілде айында жетеді. Ең төменгі мәні (1,5-2,5 мб) - қаңтар-ақпан айларында байқалады. Ауаның салыстырмалы ылғалдылығы, әдетте 25-30 % жазда, 80-90 % -ға дейін қыс пен көктемде өзгереді.
Жылдың жылу кезеңі ішінде ауаның салыстырмалы ылғалдылығы 30 %-ға тең немесе кем болатын күндер саны 60-80 солтүстігінде және 110-125 оңтүстігінде. Ең жоғарғы құрғақшылық жылдары барлық күндер дерлік ішінде жеке айлары ылғалдылық 30 % -дан аспайды (Ырғыз, Шалқар, Ембі, Ақтөбе бекеттері). [1, 2].
1.3.5 Жел
Жылдың суық мерзімінде (қараша-наурыз) облыста күшті қарлы боран туғызатын солтүстік-шығыс және шығыс желдері басым.
Жаздың басында оңтүстік желдер жиі байқалады - бұлар бөгендер мен топырақ бетінен судың қарқынды булануына әсер ететін аңызақ желдер. Жазда ылғалдық әкелетін батыс желдер басым, бірақ облыс аймағында оның тек аз бөлігі ғана жер бетіне жетеді.
Желдің орташа жылдық жылдамдығы 4-5 мсек құрайды, күшті жел байқалады (15 мсек) жылына 60 күндей байқалады [1, 2].
1.3.6 Топырақ бетінен булану
Құрғақ климат жағдайында булануға түскен жауын-шашынның көп бөлігі булануға жұмсалады. Топырақ бетінен орташа жылдық булану шамасы жауын-шашын мен ағындының зональды 300 мм, оңтүстігінде 160 мм - ді құрайды. Орташа ағынды изосызығынан оңтүстік пен шығысқа қарай орналасқан кіші су жинау алаптарының булану шамасы 12 мм, 3-4 %, ал Ойыл өзенінің орта ағысының ауданында 8-10%-ға оның зональдық мәнінен кіші.
Топырақ ылғалдылығы жеткілікті мөлшері болған жағдайда жылдық булану бұл аумақта солтүстікте 850 мм-ден оңтүстігінде 1400 мм-ге дейін жетуі мүмкін. Жыл ішінде буланатын ылғалдылықтың барлық мөлшері дерлік кезеңге жатады (шамамен 90%), әдетте сәуір мен қазан аралығындағы үш негізгі вегетациялық ай ішінде булану (мамыр, маусым, шілде) оның жылдық шамасының 50%-дан астам бөлігін құрайды.
Ең жоғарғы айлық булану қабаты мамырға келеді (60-70 мм-дейін), бұл кезеңде топырақта көктемгі ылғалдылық қоры ысырапталады.
Қыс айларында булану өзінің жылдық шамасының шамамен 10%-ын құрайды [1].
1.3.7 Қар жамылғысы
Қарастырылып отырған аудандарда қар жамылғысы жылына 2,5-5 ай тұрақты жатады. Қар жиналу негізінен ақпанның ортасынан наурыздың ортасына дейін Орал алдында наурыздың үшінші декадасына дейін болып келеді. Ауданда қар қорының максималды вариация коэффициенті 0,3-тен 0,5-ке дейін ауытқиды. Қар тығыздығы қар қорының максимальды кезінде 0,23-0,33-ті құрайды. Оңтүстік Орал орманды массивіндегі қар жиналу далалы жерден 1,5 есе көп.
Қардың еруі ақпанның үшінші декадасынан оңтүстікте сәуірдің бірінші декадасынан басталады.
Қар қорының түбегейлі бітуі ақпанның үшінші декадасынан оңтүстікте сәуірдің бірінші декадасы аралығында болады.
1.4 Топырақ және өсімдік жамылғысы
Зерттеліп отырған аймақтың жер бедері және климатының сан алуандығына байланысты, топырақ жамылғысы да сан түрлі. Жазық аудандарда құрғақшылық пен үнемі соғып тұратын желдердің әсерінен топырақтар құрғап, әрі қар жамылғысы биіктігінің шамасына орай суық кезеңде біршама тереңдіктерге дейін мұз қатып, топырақтағы микробиологиялық процестердің өту мерзімін әжептәуір қысқартады.
Жалпы бұл аумақта топырақ жамылғысының келесі типтері кең жайылған:
oo күлгін-қоңыр топырақтар аса құрғақ климаттық жағдайда Арғанаты, Арқарлы секілді тау жұрнақтарында қалыптасады. Бұл топырақтағы қалыптастырушы үштік кезеңнің гипсті, аздап тұздалған түзілімдері. Бұл топырақтың қарашірік қабаты өзінен төмендегі топырақ қабаттарынан қатты айырмашылығы жоқ.
Жауын-шашын мөлшерінің аздығы және ылғалдың көп булануынан барлық күлгін-қоңыр топырақтар карбонатты болып келеді. Жоғарғы топырақ қабаты (10 см) құрамындағы қарашіріктің шамасы 1,33-тен 1,55 пайызға дейін. Бұл топырақтар таралған аудандар су болған жағдайда егіншілікке пайдаланылады.
* аз карбонатты күлгін топырақтар тау жұрнақтарының беткейлерінде және жазықтағы жеке қыраттарда қалыптасады. Жерасты сулары терең жатқандықтан топырақ қалыптастыру процесіне қатыспайды. Топырақ қалыптастырушы жыныстар - саздақтар мен құмдықтар. Аз карбонатты күлгін топырақтардың құрамында қарашірік мөлшері өте аз, 1,3 %-дан төмен. Бұл топырақтарға көп жағдайда тұздылық пен сортаңдылық тән емес. Физикалық және химиялық құрамы бойынша бұл топырақтарды суармалау егіншілікке жаратуға болады.
* шалғынды-күлгін топырақтар өзендердің және көлдердің су баспайтын террасаларында қалыптасады. Жер асты сулары 3-тен 5 м-ге дейінгі тереңдіктерде жатыр. Қарашірік мөлшері жоғарғы 10 см - лік қабатта 2-3 пайызға дейін. Негізінен мұнда сорлану және сортаңдану дәрежесі сан түрлі шалғынды-күлгін топырақтар таралған. Бұл жерлер өсімтал, егіншілікке өте қолайлы.
* өзен аңғарларының топырақтары. Бұл жерлерде топырақ қалыптастыру процесіне өзен сулары әсер етеді. Сонымен бірге грунт сулары да жер бетіне жақын жатыр (1,7-ден 3 метрге дейін ). Негізгі топырақ қалыптастырушы жыныстар құрамында құмдар мен құмдақтар, саздақтар мен ауыр саздарға дейін бар аллювий. Бұл топырақтар өте өсімталдығымен ерекшеленеді.
* тақырлар мен тақырлы топырақтар негізінен өзеннің ежелгі атыраулары орнында қалыптасады. Тақырлардың беті 5-тен 6 см-ге дейін болатын тығыз қабатпен қапталған. Жалпы бұл топырақтар сорлы болып келеді. Тақырларға қарағанда тақырға ұқсас топырақтардың қабаты бос әрі көп жарықшақты, топырақ қабаты да жақсырық дамыған.
* аллювиалды-шалғынды топырақтар өзен мен көлдердің су басатын террасаларында қалыптасады. Мұнда шалғынды-тоғайлы өсімдік жамылғысы астында грунт сулары өте жақын орналасқан. Бұл топырақтар өсімдік қалдықтарының аэробтық шіру процесстерімен ерекшеленеді.
* шалғынды-батпақты топырақтар батпақты жерлерде, көлдердің төмен орналасқан жағалауларында кездеседі. Мұнда шалғынды топырақтарға қарағанда шірік көбірек, сонымен бірге құрылысын жоғалтпаған, микробтық ыдырауға толық ұшырамаған органикалық заттар кездеседі. Аэробтық процестер батпақты топырақтарда аса айқын жүреді.
* Сорлар шалғынды, шалғынды-күлгін, тақырлы және сортаңды топырақтармен бірлесе кездеседі. Негізінен хлоридтті - сульфатты болып келеді. Сорлармен қатар сортаңдар да кездеседі. Бұл топырақтар егіншілікке жарамсыз.
Жайық - Жем аумағының топырақ жамылғысы аумақта жер бедеріне, топырақ түзуші жыныстардың литологиялық құрамына қарай өзгеріп отырады.
Солтүстіктен оңтүстікке қарай қара топырақ пен қоңыр топырақ таулы орманды және орман далалы зонада кездеседі. Орал өзені алабының жоғарғы бөлігі қара топырақ, карбонатты және тағы басқалар. Қара топырақ пен карбонатты топырақтың Жайық - Жем алабындағы жалпы ауданы 83 мың шаршы шақырымды құрайды.
Каспий маңы үстіртінің орталық және шығыс бөлігінде ақшыл қоңыр және қызыл қоңыр топырақ таралған. Жайық - Жем алабының топырақ жамылғысының тұздылық дәрежесі ауданның литологиялық құрамы мен жер бедерінің ерекшеліктеріне тәуелді.
Топырақ жамылғысының тұздылығына қарай өсімдіктер таулы орманды, орман-далалы, далалы, құрғақ далалы және жартылай шөл ландшафт зоналарына бөлінеді.
Таулы-орманды зона Орал өзенінің жоғарғы ағысында орналасқан. Елді мекендер жыртылған жерлермен қоршалған.
Орман далалы зона көп бөлігін алып жатыр. Өзен жайылмасында батпақталған учаскелер кездеседі.
Дала зонасы Жайық өзенінің жоғарғы және орта ағысының сол жағалауында бар. Көп бөлігі жыртылған.
Құрғақ дала Каспий маңы үстіртінің солтүстік бөлігін алып жатыр. Ал, оңтүстік бөлігін жартылай шөл кеңістігі алып жатыр.
Үстірт үстіртіндегі негізгі өсімдіктер жусан, баялыш және тағы басқалар [1, 2].
3.5 Гидрографиясы
Жайық - Жем алабының өзендер жүйесі ауданның оңтүстік батысындағы Каспий теңізі және солтүстік шыгыстағы Оңтүстік Орал тау ғимаратына негізделген.
Бұл аумақта 1150 шамасында өзен және ұзындығы 10 шақырым шамасында уақытша суайрықтар бар. Аудан өзенінің жалпы ұзындығы 30 000 шақырымнан асады [1].
Құрылым ерекшеліктеріне қарай төмендегі аудандарға бөлінеді:
1. Орал өзені алабының жоғарғы бөлігі және Сақмар өзені алабы;
2. Орал өзені құятын Жалпы Сырт өзені;
3. Орал қаласынан төмен , Орал өзеніне құятын Төменгі Орал Үстірті;
4. Орал қаласынан төмен, Орал өзеніне құятын Төменгі Орал өзені;
5. Орал өзенінің төменгі ағысы және оның ертедегі салалары;
6. Үстірт және Маңғышлақ аудандарындағы Шығыс Каспий маңының ағынсыз өзендері;
7. Үстірт ауданындағы Шығыс Каспий маңының уақытша суайрығы.
Үстірт ауданындағы Шығыс Каспий маңының суайрығы.
Ақтөбе аймағында өзен торының және көлді бөгендердің таралуы Мұғалжар тауының негізгі суайрығының меридиональді орналасуымен және оның көп бөлігінде климаттың құрғақшылығымен байланысты болады.
Гидрологиялық жағдайлары бойынша бұл аумақты үш бөлікке бөлуге болады: Каспий теңізі алабына жататын батыс бөлігі, Торғай өзені алабының төменгі бөлігі, Шалқар-Теңіз қазаншұңқырын алып жатқан шығыс бөлігі және А
рал теңізіне жататын тұйық алап - оңтүстік бөлігі. Облыстың барлық өзені дерлік, Торғай мен Өлкейек өзендерін қоспағанда осы аумақ аймағынан бастау алады.
Едәуір сулы батыс бөлігінде ұзындығы 10 км-ден асатын шамамен 580 өзендер мен уақытша ағын сулар бар деп есептеледі, олардың жалпы ұзындығы 15100 км. Облыс шығысында ұзындығы 10 км-ден асатын 190 өзендер мен уақытша ағынсулар бар, жалпы ұзындығы 6100 км-ді құрайды. Гидрологиялық тор Ырғыз өзендері алабының оң жағасында ғана жеткілікті дамыған, ал Ырғыз-Торғай өзендері аралығының шығысында аз шамада дамыған. Бұл аумақтың қалған ауданында көлемі бойынша әр түрлі көптеген тұщы және тұзды көлдер көп.
Облыс шығысындағы (Торғай алабы) басты ағынсулар - Торғай өзені (төменгі ағысы) мен оның саласы - Ырғыз өзені ағып жатыр.
Торғай өзені көне жыра (қолат) табанымен ағады. Өзен, көбінесе жайылымдық көлдермен аяқталатын тармақтарға бөлініп кетеді; осыған байланысты оның сағасына дейін, тек суы мол жылдардың өзінде ағындының жарты бөлігі ғана жетуі мүмкін (Шалқар-Теңіз қазаншұңқырына келіп құяды).
Ырғыз өзені Мұғалжар тауының шығыс беткейінен бастау алып, оң жағынан ұзындығы 80-100 км-ге жететін бірқатар салалары қосып алады. Ырғыздың сол жағалауында, су жинау алабының жазық бөлігінде арнасы айқын байқалатын ағынсулар жоқ.
Жоғарғы және орта ағысында Ырғыз өзені аңғарының ені 0,5 км-ден 7 км-ге дейін жетеді, жайылма ескі арналармен және көлдермен қиылған арна ирелеңдеген, ені 30-120 м. Орта ағысында - қарасуларда (терең жері) тереңдіктер сабалық кезеңде 3-5 және 8-9 м-ді құрайды. "Қызыл партизан" ауылындағы бөгетке дейін (Ырғыз ауылынан 25 км жоғары) өзен сабалық кезеңде ағындының аз бөлігін ғана сақтап қалады.
Төменгі ағысында (Ырғыз ауылынан сағаға дейін) өзен кейбір жерлерінде Торғай өзені аңғарымен ұштасатын анық байқалмайтын аңғар-құмды алқаптардың арасымен (Мамыт, Аққұм және тағы басқа) ағып өтеді.
Өзен аңғарында бірқатар ірі сортаңды ойыстар көктемгі су тасу кезеңінде суға толады, сондықтан мұнда ағындының көп мөлшерде ысырапталуы байқалады.
Төменгі учаскеде (Ырғыз ауылынан сағаға дейін) өзен жазда жыл сайын қайраңдарда (таяз жерлер) құрғап қалып, ұзындығы 2,5 км-ге жететін, тереңдігі 1,5-3,0 м болатын жекелеген қарасуларға бөлініп кетеді [1, 2, 8].
2 ӨЗЕН АЛАБЫНЫҢ ГИДРОЛОГИЯЛЫҚ ЗЕРТТЕЛГЕНДІГІ
Жайық - Жем алабының су өтіміне жүйелі түрде бақылау жүргізу ең алғаш 1912 жылы Орал өзені-Көшім ауылында басталады. Содан кейін 1912-1918 жж. Үлкен Ық, Кіші Ық және тағы басқа өзендерде 1-3 жылдар аралығында бақылаулар жүргізілді. Келесі жылдары гидрологиялық бекеттердің дамуы бәсеңдеді. 1930 жылдарға қарай Гидромеқызметтің тек 8 су өтімін өлшейтін бекеті болса, 1940 жылға қарай олардың саны 27-ге өсті.
Соғыстан кейінгі жылдары көптеген пайдалы қазбалардың орындарының ашылуымен, халық шаруашылығының белсенді дамуы судың қажеттілігін арттырады. Ол Батыс Қазақстан су ресурстарын зерттеуді арттырды, 1951жылы Гидрометқызметтің 24 бекеті ашылды. 1963-1966 жж. Гурьевте экспедициялық зерттеулер 38 кішігірім өзендерде орналастырылды.
Орал-Ембі өзені алабында барлығы 160 бекет түрлі уақыттарда жұмыс істеді, олар судың жылдық ағындысы жөніндегі деректерді жинады. Қазіргі кезде Гидрометқызметтің жұмыс жасап тұрған 24 бекеті қалды [1, 2].
2.1 Өзендер мен уақытша ағынсулардың су режимінің жалпы сипаттамасы
Ақтөбе облысы аз мөлшерде түсетін жауын-шашынмен және үлкен шамада булануымен сипатталатын ылғалдылығы жеткіліксіз ауданға жатады. Осыған байланысты облыс өзендерінің жалпы алғанда су қоры аз.
Өзендер мен уақытша ағынсулардың ағындысы мұнда тек қана қысты жауын-шашын есебінен құралады деп айтуға болады. Жауын-шашынның жылдық жиынтығының 70 %-дайын құрайтын жылы кезеңнің жаңбыр сулары беттік ағындыны әдетте қалыптастырмайды. Өзендердің жер асты суларымен қоректенуі үлкен емес, көп өзендердің мұндай қоректенуі жоқ.
Облыс өзендерінің су режимінің басты фазасы - көктемгі су тасу болып табылады. Жылдық ағындының көп бөлігі, тіпті барлық көлемі осы кезеңде ағып өтеді. Үлкен су тасу кезіндегі жоғарғы су өтімі тіпті салыстырмалы түрде ірі өзендердің (су жинау алабы 10000 км 2 болатын) орташа көпжылдық су өтімдерінен 200-300 есе асып түседі. Ал кішкене ағынсу-сайларда тіпті бірнеше мың есе асып түседі.
Жазғы-күзгі және қысқы кезеңдерде облыстың көп өзендерінің сулылығы мардымсыз, олардың көпшілігі бұл уақытта құрғап, қатып қалады.
Ақтөбе облысының өзендері режимінің климаттық жағдайларымен анықталатын өзіндік қасиеттері ауданның жеке бөліктерінде жергілікті факторлардың әсерінен анық бұзылады.
Қарастырылып отырған аумақтың табиғи ерекшеліктерін, сондай-ақ өзендердің су тасу кезінде және ең алдымен жазғы-күзгі, қысқы уақытта (яғни ағынсулардың ағынды шамасы жер асты суымен қоректену үлесіне тәуелді болғанда) әртүрлі сулылығын ескере отырып, осы аймақта үш ауданды бөліп қарастыруға болады: солтүстік- батыс, орталық және оңтүстік-шығыс. Облыс өзендерінің сулылығы солтүстіктен оңтүстікке және батыстан шығысқа қарай кемиді.
Орталық аудан. Бұл ауданның аумағы Ойыл, Ембі, Сағыз және олардың салаларымен (Ойыл өзенінің оң салаларынан басқа) суарылады, оның құрғақ шығыс бөлігінде Ырғыз өзені алабы орналасқан. Сулылығы бойынша бұл аудан ең сулы бөлік - солтүстік-батыстан құрғақ бөлік - оңтүстік-шығысқа өтпелі аймақ болып табылады. Сабалық кезең кезінде мұнда ағынды Ойыл, Ембі және Ырғыз (Ырғыз ауылына дейін) өзендерінде ғана сақталады. Көпшілік өзендерде бұл уақытта ағынды, әдетте мардымсыз немесе тіпті болмайды.
Сағыз, Ембі және Ырғыз өзендерінің алабы үшін ағынсыз (тұйық) ойыстардың болуы тән. Көктемде оларда еріген қар сулары жиналады, содан соң бұл сулар жер астына сіңеді және буланып кетеді.
Ағынсыз ауданның үлесі су жинау алабы ұлғайған сайын өседі. Ырғыз өзені алабында - 3 % Қарабұтақ ауылына дейін (F=5010 км2).
Қарастырылып отырған ауданның басты өзендерінің ағындысы негізінен алаптың жоғарғы, биік бөлігінде (солтүстік-батыс) қалыптасады.
Ақтөбе облысының орталық бөлігінде өзендердің су режимі бойынша жалпы алғанда солтүстік-батыс ауданның өзендеріне ұқсас, бірақ көктемгі ағынды үлесі мұнда 80-90 %-ға дейін көбейеді, ал көптеген ағынсуларда бір жылдық ағынды шамасын құрайды.
Көктемгі су тасу, көбінесе айқын көрінетін бір ғана толқынмен өтеді. Содан кейін өзендерде төмен сабалық кезең басталғанда олардың көбісі құрғап қалады.
Аудан өзендеріндегі көктемгі су тасу, әдетте наурыз яғни аяғы-сәуір басында басталады (шекті мерзімдері - наурыз ортасы мен сәуір айының ортасы). Су деңгейі тез арада және кенеттен көтеріліп, баяу түседі. Су тасу ұзақтығы кіші ағынсуларда сәуір ортасы - мамыр айының басына дейін (20-30 күн), ал ірі өзендерде - мамырдың аяғына дейін (50-60 күн). Су тасудың көтерілуі мен басылуының орташа ұзақтығының қатынасы Ойыл өзенінде 1:4-1:6, қалған өзендерде 1:2,1:3.
Сабалық кезең. Орталық ауданның өзендерінде көктемгі су тасу аяқталған соң ұзақ мерзімді сабалық кезең басталады, өзендер қатты таязданып кетеді. Мұз құрсау кезінде көп өзендер қатып қалады.
Өзендерде барлық сабалық кезеңнің ұзақтығы, әдетте 30 (Ойыл, Ембі өзендері) 345 күнге дейін (Шилі, Ембі өзендері және басқа да кішігірім ағынсулар) жалғасады.
Жазғы сабалық кезең үлкен өзендерде 165 күннен, кіші өзендерде 195 күн болады. Қысқы сабалық кезең орта шамамен 140 күнге созылады.
Жазғы сабалық кезең ішінде өзендер суының деңгейі біртіндеп 0,2-0,4 м-ге түседі.
Ашық арнада ең төменгі деңгей көп жағдайда тамыз айында көрінеді, қысқы минимум қараша-желтоқсан айларында байқалады.
Су деңгейі тербелісінің көпжылдық ауытқуы (амплитудасы) Ойыл мен Сағыз өзендерінде 5 м-ден жоғары, ал Ембі өзенінде (осы аудан шегінде) және Ырғызда - 2,5-3,7 м, кіші ағынсуларда - 1,5-2,0 м шамасында [1, 2, 3, 8].
2.2 Өзендер ағындысының зерттелгендігі
Ақтөбе облысының өзендері мен уақытша ағынсулардың су режимі ҚазССР гидрометеорологиялық қызметі және МГИ басқармасымен зерттелді.
Өзендер ағындысы жөнінде алғашқы мағлұматтар өткен ғасырдың жиырмасыншы жылдарына жатады, 1928 жылдан бастап Ырғыз өзені-Ырғыз ауылында су өтімдерінің мәліметтері бар.
Қарастырылып отырған аумақта гидрологиялық бақылау пункттерінің тірек желісінің дамуы біркелкі болған жоқ, кейбір жылдары бақылау пункттерінің саны азайып та отырды (Ұлы Отан соғысы жылдары).
Құрамына 22 гидрометеорологиялық тұстама кіретін МГИ экспедициясының уақытша желісі (1960-1963 жж), әсіресе алаптары нашар зерттелген кішігірім ағынсуларды қамтыды.
Бірінші бекет ашылғалы бері (Ырғыз өзенінде) 1962 жылға дейін Ақтөбе облысының аймағында ГМҚБ, Батыс Қазақстан ағынды бекеті және МГИ бойынша су өтімдерін анықтау 50 өзендер мен ағынсуларда орналасқан 65 пунктте жүргізілді, 1962 жылдың аяғына қарай олардың 58-і жұмыс істеді. Ағынды мәліметтері болатын бақылау пункттерінің аумақ бойынша орналасуы біркелкі емес. Олардың көпшілігі (шамамен 75 %-ы) облыстың солтүстік-батыс бөлігінде тұйықталған - Елек, Ойыл және Ембі алабында, облыстың ең құрғақ оңтүстік-шығыс бөлігінде гидрологиялық тор едәуір сирек орналасқан. Ырғыз-Өлкейек өзен аралығының уақытша ағынсуларында және Арал маңында бекеттер жоққа тән.
Гидрометриялық тұстаманың көп бөлігі - 43 (66 %-ы) су жинау алаптары 100-10 000 км2 құрайтын пункттер орналасқан.
Ақтөбе облысының өзендері мен уақытша ағынсулардың ағындысын зерттеуде олардың су режимінің, арна және аңғар морфологиясының ерекшелігіне байланысты біршама қиындықтар кездесті. Су деңгейі су өтімі арасында тұрақты байланыс болмайтын арналық деформация, күрделі мұздық құбылыстар және шөп басып кеткен жағдайда өзендер ағындысы бойынша сенімді мағлұматтар алу су режимінің барлық фазасын, әсіресе, көктемгі су тасулы қамтитын жиі-жиі су өтімдерін өлшеуді қажет етті. Алайда, өзендердегі гидрометриялық жұмыстар мұндай негізгі жағдайларды ескермей жүргізілгені сирек емес. Жеке жылдары су өтімдері көктемгі су тасу кезеңінде тіпті анықталмады деуге болады.
Бұдан басқа, ағыс жылдамдығы жоғары болған кезде, көбінесе қалтқылармен өлшенеді, ал төмен деңгей кезінде-ағын тереңдігі өте аз жерлерде зырылдауықпен өлшенеді, бұл екі жағдайда да су өтімдерінің анықтау дәлдігі төмендейді.
Ақтөбе облысы өзендерінің ағындысын есептеуде мәліметтердің басты кемшіліктері бірқатар жағдайда бақылау пункттерінен жоғары бөлікте ағындыны шаруашылық қажеттіліктерге, әсіресе суармалауға алуды ескермеу болып табылады.
Ор, Ойыл, Ырғыз өзендері үшін лимандық суармалауда ағынның жұмсалуы есептеулер көрсеткендей, едәуір үлкен (көктемгі су тасу көлемінің 15-20 %-дайы) жазғы уақытта су алу облыстың көпшілік өзендер ағындысының табиғи сабалық режимін біршама бұзады [1, 2, 3].
Төменде Жайық-Жем өзені алабының карта сұлбасы (Сурет 1) және алаптың зерттелгендігі көрсетілді (Кесте 1)
Сурет 1. Жайық-Жем алабының карта сұлбасы
Кесте 1 - Жайық-Жем өзені алабының зерттелгендігі
№
Өзен
Бекет
Сағадан қашықтығы, км
Су жинау алабының ауданы, км[2]
Алаптың орташа биіктігі, м
Жұмыс істеу кезеңі
Бақылау кезеңі
Нақты бақылаулар жылдар саны
Ашылған жылы
Жабылған жылы
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
1
Жем
Эмбинский
155
481
230
1936
1998
1949-1950,1952,1954-1984
34
2
Жем
Жағабұлақ
7730
200
15.07.1936
1980
2003-2010
8
3
Жем
Жанбике
4800
34700
11.10.1934
Жұмыс істеп тұр
1958-1965,1967-1968,1971-1992
25
4
Жем
Саға
16100
260
26.07.1956
1991
2003-2010
8
5
Жем
Жарқамыс
1900
26000
270
23.07.1956
1991
1954-1984,1988-1991
35
6
Жем
Аралтөбе
38800
140
16.09.1956
1991
1950-1961
12
7
Темір
Покровское
960
190
1969-2010
42
8
Темір
Ленинский
5410
5480
140
15.10.1956
Жұмыс істеп тұр
1941,1948-1949,1951-1968,1971-1996, 2002-2010
39
3. ЕҢ АЗ АҒЫНДЫ
3.1 Ең аз ағындыны бөлу қағидалары.
Өзендер сулылығы өзгерісінің жылдық айналымында суы мол және суы аз маусымдар айқын білінеді. ТМД елдерінің өзендерінде суы аз екі маусым: суы көктемде таситын өзендерде жазғы-күзгі және қысқы, ал суы көктемде-жазда таситын және тасқындық режимді өзендерде күзгі және қысқы суы аз маусым байқалады. Суы көктемде таситын және күзде қатты су тасқыны байқалатын өзендерде кей жылдары тек жазғы және күзгі суы аз маусымдардың байқалуы мүмкін. Аталған суы аз маусымдар көбінесе біріне бірі ұласып жатады және тұтастай алғанда жылдың суы аз кезеңін қалыптастырады. Мұндай жағдайларда қысқы маусымды бөліп тастамау үшін күнтізбелік жыл емес, су шаруашылық жылы қарастырылады.
Суы аз маусымда байқалған өзен ағындысын айтарлықтай су тасқыны жоқ болған жағдайда сабалық ағынды деп, ал ол байқалатын уақытты сабалық кезең деп атау қабылданған. Сабалық кезең термині ретінде қысқы немесе жазғы-күзгі маусымда байқалатын және салыстырмалы түрде аз шамасы бойынша тұрақты су ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz