Жазушы Оразанбай Егеубаевтiң «Көкбөрi немесе тағдыр тәлкегi» атты роман-эссесi хақында

Пән: Әдебиет
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 53 бет
Таңдаулыға:

ЖАЗУШЫ ОРАЗАНБАЙ ЕГЕУБАЕВТIҢ «КӨКБӨРI НЕМЕСЕ ТАҒДЫР ТӘЛКЕГI» АТТЫ РОМАН-ЭССЕСI ХАҚЫНДА

Бiрде солтүстiктен, ендi бiрде оңтүстiктен қандай дауыл соғады екен деп ұзақ жылдар екi алып империяның қас-қабағына қарап ғұмыр кешкен алаш жұртының тұрмыс-тiршiлiгi үнемi бейжай, жайбарақат болған емес. Ресей құрамындағы қазақтардың қал-жағдайынан бiраз хабарымыз болса да, қыр асқан, Аспантау аясындағы қандастарымыздың жат елде басынан өткiзген оқиғаларын, қиямет-қайымдарын көп бiле бермейтiнiмiз шындық.
Мiне, мәселеге осы тұрғыдан келгенде жуырда Дүниежүзi қазақтарының қауымдастығы бас болып жарыққа шығарған Шыңжаң қазақтарының танымал жазушысы, белгiлi әдебиетшi-ғалым, ҚХР Мемлекеттiк сыйлығының иегерi Оразанбай Егеубаевтың «Көкбөрi немесе тағдыр тәлкегi» деген роман-эссесiнiң бiздiң мәдени өмiрiмiздегi алатын орнының ерекше екендiгiн мойындауымыз қажет.
Жаңа шығарманың тағылымы мол. Қытайдың қоғамдық-саяси өмiрiнен, оның iшiнде қазақ қауымына тiкелей қатысты дүниеден көп мағұлымат аламыз. Халқының рухани төл байлығын бойына еркiн сiңiрген жазушының жаңа кiтабының тiлi шұрайлы, әшекейлi, кестелi, бояуы қалың. Романның шым-шытырық оқиғасы оқушыны ерiксiз өзiне тартады, қызықтырады, көп ойға қалдырады. Кiтапта сөз болған хикая жазушының ойдан құрастырған қиял-ғажайып әңгiмесi емес - бәрi Оразанбай мырзаның басынан кешкен, дүниеде болған оқиғалар. Осыны оқып, ой елегiнен өткiзгенде өмiрдiң өзi тұнып тұрған тарих-шежiре екендiгiне көзiңiз жеткендей болады. Дей тұрсақ та, автор мұны жалаң баяндауға ұрынбайды, шым-шытырық, бытықы-шытықы деректердi бiр жүйеге келтiрiп, көркем шығармаға қойылатын биiк талаптар тұрғысына көтере бiлген. Мұның құндылығы да осында жатса керек.
Кiтаптың негiзгi өзегi басты кейiпкер Ошан (Оразанбай) төңiрегiнде өрбидi. Оқырман Ошанның соқтықпалы, соқпалы өмiр жолын байқайды. Әуелде ол Шәуешектегi Тұрсын Мұстафин гимназиясының табалдырығын аттаған балауса бал бөбек едi. Сосын ер жеттi, толысты, оқу-бiлiм айдынына сүңгiп, тәп-тәуiр қызмет атқарып, оңы мен солын ендi бiле бастағанда саяси айып тағылды, бас еркiнен айырылды. Аса қауiптi қылмыскер қамауға алынып, жазасын өтейтiн аты шулы Тарымға айдауға жiберiлдi. Мiне, негiзгi кейiпкердiң осы екi аралықтағы басынан өткiзген қым-қиғаш оқиғаларын Ошанның көзiмен көрiп, жүрегiңiзбен сезесiз. Билiктiң жан түршiгерлiк жайпау, жамсату, жайрату сияқты iс-әрекеттерiн байқайсыз, соның куәсi болғандай әсер аласыз.
Роман-эссенi оқи отырып, отаршыл ел басшыларының аз халықты тұқыртып, оларға қарсы жасалған зорлық-зомбылықтың, қаскүнемдiктiң бiр-бiрiне өте ұқсас екендiгiн көресiз. Мәселен, осы шығармада сөз болған «ұлтшылдармен күрес», «стильдi түзету», «зор секiрiс», «мәдениет төңкерiсi» сияқты аты әртүрлi болғанымен, негiзгi мақсат-мiндетi, алға қойған нысанасы бiр әртүрлi қимыл-айлалар бiзге белгiсiз дүниелер ме?
Қытай елiнде кең өрiс алған осы науқанды «оңшыл ағымдармен», «троцкийшiлермен», «буржуазиялық ұлтшыл-фашистермен» күресейiк, «меңдешевшiлердi», «сейфуллиншiлердi», «рысқұловшыларды», «сәдуақасовшыларды» әшекерлейiк, «халық жауларын» ашық айыптап, көзiн құртайық деген ұранмен совет өкiметi де кең көлемде жүргiздi емес пе?
Жазушы Оразанбай Егеубаев Аспантау аясындағы елдегi осынау саяси қуғын-сүргiннiң қалай жүргiзiлгендiгiн, бұдан алаш азаматтарының көрген қорлығын, түрмедегi, айдауда болған кездегi аянышты хал-ахуалын нақтылы деректермен нанымды, көркем суреттей бiлген.
Қолыма дегеннiң не екенiн барып көрмесек те оның сонау Қиыр шығыстағы итжеккендер тұратын аймақ деп аталатындығын естiп-бiлгенiмiз, оқығанымыз бар. Негiзiнен саяси қылмыс жасап, қырып-жоюдан аман қалған, бiрақ 58-статьямен сотталған «халық жауларының» жазасын өтейтiн көп жерiнiң бiрi. Ал Қытайдағы Тарым дегенiңiздi бiздегi сияқты аса қауiптi қылмыскерлер айдауға жiберiлетiн аймақ деп естiгенiмiз болмаса, оның не қылған мекен екендiгi бiзге беймәлiм.
Кiтап кейiпкерi Ошан жазасын осында өтейдi. Танымдық тұрғыдан алғанда бiздiң бiлгенiмiз артық болмас деген оймен ол туралы автордың түсiнiктемесiне назар аудара кеткенiмiз жөн сияқты.
Сөйтiп, Тарым деген не қылған жер? Жазушы оны былай суреттейдi:
«Шетсiз, шексiз меңiреу құм. Мына түскен жерiмiз ну орман. Құм мен орманнан қашып шығу мүмкiн емес. Ондай қиялдар тек есалаңдарға тән. Еспе-есерлiк шөлден қурап өлесiң. Құмға көмiлiп қаласың. Бiтеу орман адым аштырмайды. Аттап басып iлгерiлесең-ақ қозғалған орныңды қайта таба алмайсың. Адасып аштан өлесiң. Орманның қарға-құзғынына жем боласың. Көзiңдi ойып, iшегiңдi шұбатып кетедi» (227-б) .
Жазушы лагерьдегi тәртiп ережесiнiң де қатаң екендiгiн ескертедi. Қия бассаң, қыл аяғы дәрет жеңiлдетпек болсаң да «баугау баңжаң, рұқсат па?» дейсiң. Рұқсатпен қимылдайсың. Жұмысқа тiзiлiп барып, тiзiлiп қайтасың. Аттап сыртқа шықпайсың - атыласың. Тамақ берiлiсiмен iшiледi, кейiнге қалдырмайсың. Сырттан нәр алмайсың. Сотталғандар бiр-бiрiмен сөйлесiп, бас қосуға, мұң шағуға құқы жоқ. Бұл орынның құпиялығы сақталуға тиiс. Әшекерлесең - қолма-қол атыласың. Басқарушылармен еңбек қажетi туралы ғана сөйлесуге болады. Мiндет - бұрын айтылмаған қылмысыңды мойындау, басқалардың кемшiлiгiн әшекерлеу, саяси белсендiлiк таныту. Бойындағы арам тердi аянбай ағыл-тегiл төгу, соның бодауына жаңа клеткалар қабылдау, терiлерiң ғана емес, қандарыңды да жаңалау, өмiрге шыт жаңа адам болып тыңнан келу.
Мiне, осындай хал-ахуал жағдайында барлық зорлық-зомбылықты басынан кешiре отырып, «ұлтшылдығы» үшiн жер ауған Ошан қандай жағдайда болса да «қазақ деген ұлтыңның қажырын көрсет. Арына, зердесiне зәредей кiр жұқтырма» (8-б. ) деген ұстаз тiлегiн естен шығармайды. Ол өзiнiң ұлтын, елiн, жерiн сүйген ұлтжандылығын жасырмайды, керiсiнше, оны мақтан етедi. «Менiң ұлтшылдығым өзiн-өзi тұйықтап алатын, өзiнен өзгенi сыртқа тебетiн, көне дәстүрге өмiр бойы жерiк - мешеу ұлтшылдық емес, -дейдi автор. -Басқамен тең жасауды, қатар құдыреттенудi, күллi жаңалық атаулыға құштар ұлтшылдық. Мен тегiне тартуды қателiк деп мойындай алмаймын. Тегiм - түрiк, нысаным - Көкбөрi. Әр адам өз ұлтын жанындай сүюi, жаным деп бiлуi, қызғыштай қоруы, барлық күш-қуатын ұлтын өркендетуге арнауы керек. Ұлтын сүймейтiндер - мәңгүрт. Ата-анасын да, өзге халық ұлыс, ұлттарды да сыйламайды. Ұлтшыл адам Отанын нағыз сүйедi» (107-б. ) .
Бiздiңше, әуелi Құдай десек, сонан соң Ошанды (Оразанбайды) осы қиямет-қайымнан, тамұқтан аман-есен, тiрi алып шыққан да сол ұлтына, халқына, елiне деген шексiз махаббаты, оның ертеңiне, болашағына деген үлкен сенiмi, асқақ арманы, ата-баба аруағының желеп-жебеп жүруi болса керек.
Оразанбай Егеубаев мырзаның жуырда жарық көрген «Көкбөрi немесе тағдыр тәлкегi» деген роман-эссесiнiң бiрiншi кiтабы, мiне, сондықтан да оқырмандарды, әсiресе жастарды, отансүйгiштiкке, патриотизмге тәрбиелеуде маңызы зор еңбек екендiгiн атап өткiмiз келедi.
Кейiн Орекең, Оразанбай Егеубаев, «қылмысынан» мүлде арылып, толық ақталды. Бұрынғы қызметi, атақ-абыройы орнына келiп, алаш жұртының ұлттық құндылықтарын аспандата түсуге бiлек сыбана кiрiскен. Қол жеткен жетiстiктерi, табыстары да ұшан-теңiз. Бұл жөнiнде, амандық болса, роман-эссенiң екiншi кiтабынан оқитын болармыз.

Амантай Кәкен

Қазақ тілі жанашырлары былтырғы сөзін жартылай бос залда биыл да қайталап тарасты

20 қыркүйек, 2010 Радио Азаттык

Рубрика Қоғам

Жексенбі күні Алматыда өткен арнайы жиында Қазақстанда заңды мәртебесін ала алмай отырған қазақ тілі туралы сөз болды.

Зиялы қауым өкілдері билікті сынаса, билік өкілдері үкімет бағдарламасында мемлекеттік тілдің мүддесі ескерілгенін алға тартты.

Қыркүйектің 19-ы күні Алматыдағы Санжар Аспандияров атындағы медицина университетінің конгресс-холлында өткен қазақ тілін қолдау акциясына ондаған адам қатысты. Акцияны ұйымдастырушы "Мемлекеттік тілді қолдау" қоғамдық қозғалысының төрағасы Мұхтар Шаханов үш жыл қатарынан тіл туралы акцияны өткізетін уақытта Алматы қаласы әкімшілігі қала күні мерекесін тойлауды әдетке айналдырғанын және биылғы акцияға Алматыдағы екі жоғарғы оқу орны студенттерді жібермей қойғанын атап өтті.

"ПРЕЗИДЕНТ ҚАЗАҚ ТІЛІНДЕ СӨЙЛЕСІН"

Қыркүйек айының басында "Мемлекеттік тілді қолдау" қоғамдық қозғалысы Алматы қаласы әкімшілігінен қазақ тілін қолдау акциясын өткізу үшін Астана алаңын немесе Ғалымдар Үйі алдындағы Шоқан Уәлиханов ескерткіші орналасқан алаңды беруін сұраған еді. Ал қала әкімшілігі оларға акция өткізуге Санжар Аспандияров атындағы медицина университетінің конгресс-холлын берген.

Қазақ тілін қолдау акциясына қатысқан қазақ зиялы қауым өкілдері тіл туралы ойларын ортаға салды, кейбіреуі өз ойларын өлеңмен жеткізді. Жазушы Дулат Исабеков ана тілін білмейтін қазақтарға оң көзбен қарау қажеттігін айтты. Ал, ғалым Тұрсынбек Кәкішев Қазақстан президенті тек қана қазақша сөйлеуі тиіс деген ойын жеткізді.

- Менің ұсынысым - президентіміз бұдан кейін парламентте, үкімет отырыстарында қазақша сөйлесін. Президент шетелге барғанда да, Қазақстанда да тек қана қазақша сөйлесін, - деді Тұрсынбек Кәкішев.

"БҰЛ МӘСЕЛЕ ЖАҚЫН АРАДА РЕТТЕЛМЕЙДІ"

Жиында сөз алғандардың әрбірі қазақ тілі заңды мәртебесін иелене алмай келе жатқандығын атап өтті. Олар көтерген мәселе бойынша Қазақстан мәдениет министрлігі тіл комитетінің төрағасы Бауыржан Омаров жиналғандар алдында былай деді:

- Тіл туралы заңда да орыс тілінің мәртебесі жөнінде айтылған. Сондықтан бұл мәселе жақын арада реттеліп кетеді деп айта алмаймын.

Дегенмен шенеунік үкіметтің мемлекеттік тіл туралы бағдарламасында қазақ тілінің мүддесі ескерілгенін айтады. Ол акция барысында айтылған ой-пікірлерді үкіметке жеткізуге уәде берді.

- Бағдарламаның жобасы елдің саяси-этникалық ахуалына, елдегі ұстанымға негізделіп жасалған. Оның ішінде мемлекеттік тілдің мүддесі мүлде қамтылмаған деп айтуға болмайды. Көп тұстарда кемшіліктер болуы мүмкін. Мен сіздердің бүгінгі ұсыныстарыңызды биліктің қолына жеткізуге уәде беремін, - деді Бауыржан Омаров.

ЖЫЛДА ШЫРҚАЛАТЫН ӘН

Алматы қаласы "Тіл" оқу-әдістемелік орталығының директоры Мамай Ахет арнайы зерттеу жүргізу барысында өзге ұлттар арасында қазақ тілінде сөйлеп, жаза алатындардың саны Алматы қаласы бойынша отыз пайыз екенін, ал мемлекеттік тілді мүлдем білмейтін азаматтардың саны он бір пайыз екенін атап өтті. Оның айтуынша, қазақ тілі мәселесін акция өткізу арқылы шешетін уақыт өткен.

- Меніңше, мұндай акциялардың уақыты өткен сияқты. Акция ұйымдастырғаннан гөрі түрлі салаларға қажетті сөздіктер дайындалса, азаматтардың тілдік құқығын қорғау сауаттылығына көңіл бөлінсе, құба-құп болар еді, - деді Мамай Ахет.

Ондаған адам жиналған бүгінгі шара барысында осындай жиындарда шырқалатын әндер салынып, өлеңдер де оқылды. Акция соңында, әдеттегідей, Қазақстан президентіне, парламентіне, үкіметіне және жалпы қазақ халқы атына ашық хат қабылданды.

Осыдан туралы бір жыл бұрын, 2009 жылы қыркүйек айында Алматыдағы Республика сарайында өткен мемлекеттік тілді қолдау акциясына жүздеген адам қатысқан еді. Ал бұл жолы Санжар Аспандияров атындағы медицина университетінің конгресс-холлындағы жиында залдағы орындардың жартысы бос тұрды.

Былтыр осындай акцияда сөйлеген қазақ зиялылары тіл мәселесін биылғы жиында да қайта сөз етіп тарасты

Алаш тағылымы және қазіргі қазақ руханияты

Әлеуметтану және саясаттану
Қазақша рефераттар
Реферат

Бөлісу…

Ұлт тарихы тек қана саяси, әлеуметтік, қоғамдық оқиғалардан ғана емес, сонымен қатар ұрпақтар жалғастығынан, өміршең дәстүрлерден құралатыны да белгілі. Сол игі дәстүрлерден тағылым ала отырып, мемлекет, әлеумет, жеке адам көшін түзейді, бағытын айқындайды. Халқымыз жүріп өткен ұзақ жолдың шежірелі күндеріне көз салсақ, тарих ата жадына тоқыған талай тағылымды істерді көрер едік. Қазақ тарихының осындай белесті асуларының бірі - Алаш қозғалысы. Бүкіл қазақ даласын азаттық идеясына жұмылдырған бұл ұлы қозғалыстың тарихы мен тағылымы уақыт өткен сайын айқындалып келеді. Алаш қайраткерлері ұлтты ұлт ететін талай-талай шаруаны бастағаны, жолға салғаны белгілі. Сол зиялы қауым көтерген іргелі мәселенің бірі - тіл мәселесі.

Алаш зиялылары бастаған рухани мәселелер бүгінгі Қазақстанның тәуелсіздік мұраттарымен сабақтасып жатыр дегенде, олардың тіл тақырыбы төңірегіндегі ойларының қазірде де өміршең екендігін аңғаруға болады. Қазақ тіліндегі басылымдар, ана тілінде білім алу, тілдің қоғамдағы мәртебесі, ана тілінде тәрбие беру, Қазақстандағы қазақ тілінің басымдығы сияқты мәселелер А. Байтұрсынұлы, Х. Досмұхамедұлы, М. Шоқай, М. Дулатов, Ж. Аймауытов, М. Жұмабаев, Т. Шонанұлы тағы да басқалардың істері мен еңбектерінен көрініс тауып жатты.

Алаш қайраткерлерінің сонау ХХ ғасырдың басында тіл туралы айтылған ой-пікірлерінің ХХІ ғасырдың басында өмір сүріп отырған қазақ қоғамы үшін де маңызды болуы - біздің бұл салада атқарар шаруамыздың көптігін де көрсетеді. Себебі қоғамымыз тіл саласында әлі де Алаш зиялылары көтерген мәселелер деңгейінде отыр. Сондықтан да жоғарыда есімдері аталған қайраткерлердің, қаламгерлердің ойларын басшылыққа алып, бірқатар жұмыстар атқаруға тиістіміз. Айталық, бүгінгі мектеп, ондағы қазақ тілінің жай-күйі, жас ұрпақтың қазақ бола отырып, Қазақстан мектебінде оқып, орысша білім алуы және ондай қазақ балаларының мыңдап, тіпті он мыңдап саналуы. Қазақ баласының орысша білім алуы деген сөз оның орысша тәрбие алуы болып шығады. Осыны ұлттық қадір-қасиетімі��ді қалпына келтіру жолында орасан істер атқарған Алаш зиялылары бұдан бір ғасыр бұрын ұғынып, сөзбен де, іспен де шешуге тырысқан.

Қазіргі кезде Қазақстанның ақпараттық кеңістігінде қазақ тілі басымдыққа ие бола алмай отыр. Мынау ақпарат заманында тілдік қолданыстың зор кеңістігі ақпаратпен байланысты екендігін білесіздер. Телехабарлар, газет-журналдар орыс тілінде болған соң, үлкен де, кіші де сол тілде сөйлеуді дағдыға айналдырған. Өз тілін біле тұрып, өзге тілге үйір болудың үлкен бір сыры да осында. Алаш ардақтыларының бірі Жүсіпбек Аймауытов: «Ана тілін біліп тұрып, бөтенше жақсы сөйлесең, бұл - сүйініш. Ана тілін білмей тұрып, орысша жақсы сөйлесең, бұл - күйініш» деген еді.

Қазақстан Республикасындағы мемлекеттік тіл қазақ тілі екендігін айта бастасаң, тілдердің үштұғырлығын алдыға тартатын кейбір әдеттер пайда болды. Әлемдік қарым-қатынаста�� мидай араласқан заманда көп тіл білу қажет те болар. Дегенмен алдымен өз тіліміздің көсегесін көгерткен дұрыс екендігін біразымыз түсінбей жүрміз. Бұл жөнінде Елбасы шешімді ойын, кесімді пікірін айтты. Ол кісі редакторлармен кездесуінде: «Қазақ тілі үш тілдің біреуі болып қалмайды. Үш тілдің біріншісі, негізгісі, бастысы, маңыздысы бола береді» деп, мемлекеттік тілді елегісі келмей, орыс тілі мен ағылшын тілінің қосағына көгендеп жібергісі келгендерге түсінікті етіп, мемлекеттік тілдің басымдығын айқындап берді. Баршамыз, тіл саласының қызметкерлері де, тіл жанашырлары да, жастарымыз да қазақ тілінің мемлекеттік мәртебесін, яғни еліміздегі басымдығын үнемі насихаттап жүруіміз қажет.

Ұлттың болмысын, басқалардан ерекшелендіріп тұратын маңызды рухани табиғатын түсінген Алаш қайраткерлері әрқашан тіл мәселесін ұлттан бөліп қарамаған. Мәселен, А. Байтұрсынұлы «Ұлттың сақталуына да, жоғалуына да себеп болатын нәрсенің ең қуаттысы - тіл. Сөзі жоғалған жұрттың өзі де жоғалады. Өз ұлтына басқа жұртты қосамын дегендер, әуелі сол жұрттың тілін аздыруға тырысады. Егерде біз қазақ деген ұлт болып тұруды тілесек қарнымыз ашпас қамын ойлағанда, тіліміздің де сақталу қамын қатар ойлауымыз керек» десе, М. Шоқай «Ұлттық рухтың негізі - ұлттық тіл», М. Жұмабаев «Ұлттың ұлт болуына бірінші шарт - тіл. Ұлт үшін тілінен қымбат ешнәрсе жоқ» деп жазған еді. Ұлы тұлғалардың сөзінде ұлт тілінің маңызымен бірге ескерту, сақтандыру ойлары да жатыр. Біздің заманымыз үшін бұл пікірлердің бағалылығы да осында. Десек те, тәуелсіздігіміз ат жалын тартқан азамат жасына жетсе де, осыны көптеген қандастарымыз түсіне алмай, түйсіне алмай жүргені шындық. Біздің басты шаруамыз, Астананың зиялы қауымының жұмысы қазаққа қазақша сөйле, балаңды қазақша оқыт, жұмысыңды қазақша атқар деген сияқты жұмыстармен байланысты болып отыр. Бүгінгі халықаралық басқосудың да мақсатының бірі осындай шаруамен орайлас. Бұл күрес сонау Алаш қозғалысы дәуірінде басталған аманат күресі, тәуелсіздігімізді тұғырлы етеміз десек, оны орындауға міндеттіміз. Бұл жөнінде елбасымыз Н. Назарбаев қазақтілді басылым редакторларымен кездесуінде: «Алаш арыстары бізге мемлекеттілік идеясын ту етіп көтеруді табыстап кетті . . . Алаштың асыл аманаты бізге тарихи-мәдени бірегейлігімізді, қарапайым тілмен айтсақ, қазақы қалпымызды қасиеттеп сақтауға міндеттейді. Алаштың асыл аманаты ауызбірлігімізді күшейтуге шақырады» деп айрықша тоқталған болатын. Ұлттық бірегейлігімізді сақтауда Қазақстанның ғана емес, бүкіл әлемнің қазақтары тілдік бірегейлігімізді сақтауға ұмтылуымыз қажет. Өйткені еуропалық өмір салтына көше бастаған қазіргі заманда ұлттық бірегейліктің бастысы - ана тілі болып отыр. Сондықтан да тіл бірлігі ең күшті біріктіруші факторға айналуы тиіс. Бұны баршамыз неғұрлым терең түсініп, осы бағытта маңызды, шешуші істер атқаруымыз тиіс.

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.