Фархад-Шырын жыры
1 бөлім. Шығыс әдебиетінің қазақ фольклорындағы көрінісі
1.1 Фархад.Шырын жырының жырлану тарихнамасы
1.2 «Фархад.Шырын » жырының қазақша жырлану ерекшелігі.
2.бөлім «Фархад.Шырын» эпосының көркемдік ерекшелігі
ІІІ Қорытынды
ІҮ Пайдаланған әдебиеттер
1.1 Фархад.Шырын жырының жырлану тарихнамасы
1.2 «Фархад.Шырын » жырының қазақша жырлану ерекшелігі.
2.бөлім «Фархад.Шырын» эпосының көркемдік ерекшелігі
ІІІ Қорытынды
ІҮ Пайдаланған әдебиеттер
Тақырыптың өзектілігі. Бұрыннан қазақ халық әдебиетінде жырланып келе жатқан «Қозы Көрпеш – Баян сұлу», «Қыз Жібек» сияқты ғашықтық жырларының қатарын ендігі кезекте «Бозжігіт», «Сейфулмәлік», «Таһир – Зуһра», «Жүсіп – Зылиха», «Ләйлә - Мәжнүн», «Фархад – Шырын» сияқты шығыстан ауысқан ғашықтық дастандар толықтыра бастады. Шығыстық дастандар қазақ фольклорына өзіне тән ерекшеліктерді ала келді. Бұрынғы қазақ жырларында көшпелі қазақ қоғамын суреттесе, Шығыс дастандары қала мәдениетін дәріптеді. Қазақ тыңдаушыларын қала мәдениетімен, ондағы адамдардың мінез-құлқымен таныстыруға, қала мәдениетін және сол қоғамдағы жеке тұлғаның басынан кешкен оқиғаны, кейіпкердің басынан кешкен жәйттерді новеллалық үлгіде суреттеп, көрсете білді. Алайда, қазақ ішінде жырланған Шығыс дастандары парсы не араб әдебиетінің тек қана көшірмесі болып қалған жоқ. Ол туындылар қазақ фольклорына сіңіп кетті. Осылайша қазақ фольклорында новеллалық дастандар мен новеллалық ертегілердің пайда болуына белгілі бір мөлшерде Шығыс әдебиетінің де қатысы болғандығын көреміз.
Шығарманың сюжетін сол халықтардың әдебиетінен ала отырып, қазақ ақындары ұлттық классикалық дастандарды дүниеге әкелді. Әрине, араб пен парсы әдебиетінің қазақ фольклорына жасаған ықпалын жоққа шығармаймыз, көптеген шығыстық сюжеттер мен мотивтерді қазақ халық әдебиеті өзіне сіңіре білді. Сол арқылы қазақ фольклоры қайта жанданды. Шығыста қалыптасқан назирагөйлік дәстүрі ХІХ ғасырдың екінші жартысынан бастап қазақ арасына кеңінен жайылды. Сол «назира» үлгісінде жазылған «Ләйлі – Мәжнүн», «Хұсрау – Шырын», «Таһир – Зуһра», «Ескендір» дастандары да қазақ топырағына келе бастады.
Низами, Дехлеви, Науаи сияқты «хамса» жанрында жырлап жарыспаса да бұл шығармаларды қазақ ақындары жеке-жеке бөліп алып жырлады. Оның ішінде біз негізге алып отырған шығыстық дастандардың үлгілерін
Шығарманың сюжетін сол халықтардың әдебиетінен ала отырып, қазақ ақындары ұлттық классикалық дастандарды дүниеге әкелді. Әрине, араб пен парсы әдебиетінің қазақ фольклорына жасаған ықпалын жоққа шығармаймыз, көптеген шығыстық сюжеттер мен мотивтерді қазақ халық әдебиеті өзіне сіңіре білді. Сол арқылы қазақ фольклоры қайта жанданды. Шығыста қалыптасқан назирагөйлік дәстүрі ХІХ ғасырдың екінші жартысынан бастап қазақ арасына кеңінен жайылды. Сол «назира» үлгісінде жазылған «Ләйлі – Мәжнүн», «Хұсрау – Шырын», «Таһир – Зуһра», «Ескендір» дастандары да қазақ топырағына келе бастады.
Низами, Дехлеви, Науаи сияқты «хамса» жанрында жырлап жарыспаса да бұл шығармаларды қазақ ақындары жеке-жеке бөліп алып жырлады. Оның ішінде біз негізге алып отырған шығыстық дастандардың үлгілерін
1.Алиев Г.Ю Легенды О Хосрове и Ширин в литературах народов Востока.-Москва ИЗД-во Восточной литературы,1940.-292
2.Маллаев Н. Узбек адабиети тарихи. Биринчи китоб. –Тошкент: Уқутувчи, 1965. -514с.
3. Узбек адабиети тарихи. 2т. (ХҮ асрнинг икинчи ярими) – Тошкент: Фан, 1978. -460с.
4. Фархад-Шырын (эпос). Жинаған, алғы сөзін жазған Қ.Саттаров. –Ташкент, Фан, 2004. -144 б.
5.Бертельс Э. Низами И Физули. Москва : Вост.Лит-ры.1962
6.Эркинов С. Навоий «Фархад ва Ширин»ва унинг қиесий тахлили.Тошкент : Фан,1971.-276 б
7.Марғұлан Ә.Ежелгі жыр аңыздар.-Алматы:Жазушы ,1985.-386
8.Қоңыратбаев Ә. Қазақ фольклорының тарихы. Алматы: Ана тілі, 1991. -288 б.
9.Керім Ш. Алыптар туралы қазақ мифтері. «Қозы Көрпеш – Баян сұлу» эпосы және түркі әлемі. // Конференция материалдары. Алматы: Интерпринт, 2003. -328 б.
10.Голодная степь и ее предания (оФархад и Ширине). Киргизская степная газета №8. 09.10.1918. -20с. М.Әуезов атындағы Әдебиет және өнер институтының Мұрағаттану және фольклорлық жазба бөліміндегі қолжазба қорында сақтаулы тұрған №107 папка материлдары.
11.Ляпунов Н. Легенда Ширин кыз. Газета «Самарканд» №176, 1905. -7с.
12.Кушакеевич А.А. Сведения о Ходжендском уезде. Записки русского географического общества, 1971. Том – ҮІ. Стр. – 188. Тағы да Н.Лукянова. Ширин кыз. (в том же газети 24 август 1905).
13.Қасқабасов С. Қазақтың халық прозасы. Алматы: Ғылым, 1984. -272 б.
14. Қыз Жібек. Лиро-эпостық поэма.-Алматы: Мектеп, 2003-28 б.
15 Йулдаш Ф. «Фарход ва Ширин »Тошкент: Фан, 1966.-170
16.Афзалов М. «Фарход ва Ширин» достанининг халқ вариантлари. Канд диссертация авторефераты.-Тошкент, 1950-24
17.Саттаров Қ. Қазақтың халық романдық эпосы.-Алматы: Сөзстан , 1992-238
18.Бердібай Р.Бес томдық шығармалар жинағы. 4.т.-Алматы: Қазығұрт, -2005.Гүлстанның бұлбұлдары.
Жұлдыздар жинағы. -448
19.Қоңыратбаев Ә.Қазақ фольклорының тарихы.Алматы: Ана тілі,1991.-288
20.Саттаров Қ Қазақтың халық романдық эпосының көркемдік ерекшелігі Ташкент,1992-50.
21.Ахметов З.А Өлең сөздің теориясы.Алматы Мектеп, 1973
22.Қоңыров Т. Қазақ теңеулері .-Алматы: Мектеп 1978-192
23.Әбжет Б Қазақ ертегілеріндегі үнді-иран мотвтері.10.01.09.-фольклортану мамандығы бойынша филология ғылымдарының кандидаты ғылыми дәрежесін алу үшін жазылған диссертацияның авторефераты.Алматы, 2002 ж
24.Ыбыраев Ш. Эпос әлемі. Қазақтың батырлық жырларының поэтикасы.-Алматы :Ғылым,1993-296 б.
25.Қабдолов З Сөз өнері .Алматы:Мектеп,1982-368
26.Жантасова З Қазақ дастандарындағы Шығыс әдебиеті дәстүрінің ықпалы 10.01.09.-фольклортану мамандығы бойынша филология ғылымдарының кандидаты ғылыми дәрежесін алу үшін жазылған диссертацияның авторефераты . Алматы,2007 ж
Авторефераты. 2007-24 б
27.Мырзахметұлы М Тараз. Ой толғаныстары.-Түркістан,2005.-240
28.Келімбетов Н Көркем дәстүр жалғастығы. Зерттеу.- Астана: Елорда, 2000-288
29.Кумисбаев У. Казахские и персидско-арабские литературные связи ХІХ-ХХ вв.-Алма-Ата: Наука ,1990-136
30.Әзібаева Б Казахски народные романические дастаны.-Алма-Ата: Ғылым,1990—140
31.Дүйсенбаев Ы. Эпос және ақындар мұрасы.-Алматы: Ғылым, 1987-34
2.Маллаев Н. Узбек адабиети тарихи. Биринчи китоб. –Тошкент: Уқутувчи, 1965. -514с.
3. Узбек адабиети тарихи. 2т. (ХҮ асрнинг икинчи ярими) – Тошкент: Фан, 1978. -460с.
4. Фархад-Шырын (эпос). Жинаған, алғы сөзін жазған Қ.Саттаров. –Ташкент, Фан, 2004. -144 б.
5.Бертельс Э. Низами И Физули. Москва : Вост.Лит-ры.1962
6.Эркинов С. Навоий «Фархад ва Ширин»ва унинг қиесий тахлили.Тошкент : Фан,1971.-276 б
7.Марғұлан Ә.Ежелгі жыр аңыздар.-Алматы:Жазушы ,1985.-386
8.Қоңыратбаев Ә. Қазақ фольклорының тарихы. Алматы: Ана тілі, 1991. -288 б.
9.Керім Ш. Алыптар туралы қазақ мифтері. «Қозы Көрпеш – Баян сұлу» эпосы және түркі әлемі. // Конференция материалдары. Алматы: Интерпринт, 2003. -328 б.
10.Голодная степь и ее предания (оФархад и Ширине). Киргизская степная газета №8. 09.10.1918. -20с. М.Әуезов атындағы Әдебиет және өнер институтының Мұрағаттану және фольклорлық жазба бөліміндегі қолжазба қорында сақтаулы тұрған №107 папка материлдары.
11.Ляпунов Н. Легенда Ширин кыз. Газета «Самарканд» №176, 1905. -7с.
12.Кушакеевич А.А. Сведения о Ходжендском уезде. Записки русского географического общества, 1971. Том – ҮІ. Стр. – 188. Тағы да Н.Лукянова. Ширин кыз. (в том же газети 24 август 1905).
13.Қасқабасов С. Қазақтың халық прозасы. Алматы: Ғылым, 1984. -272 б.
14. Қыз Жібек. Лиро-эпостық поэма.-Алматы: Мектеп, 2003-28 б.
15 Йулдаш Ф. «Фарход ва Ширин »Тошкент: Фан, 1966.-170
16.Афзалов М. «Фарход ва Ширин» достанининг халқ вариантлари. Канд диссертация авторефераты.-Тошкент, 1950-24
17.Саттаров Қ. Қазақтың халық романдық эпосы.-Алматы: Сөзстан , 1992-238
18.Бердібай Р.Бес томдық шығармалар жинағы. 4.т.-Алматы: Қазығұрт, -2005.Гүлстанның бұлбұлдары.
Жұлдыздар жинағы. -448
19.Қоңыратбаев Ә.Қазақ фольклорының тарихы.Алматы: Ана тілі,1991.-288
20.Саттаров Қ Қазақтың халық романдық эпосының көркемдік ерекшелігі Ташкент,1992-50.
21.Ахметов З.А Өлең сөздің теориясы.Алматы Мектеп, 1973
22.Қоңыров Т. Қазақ теңеулері .-Алматы: Мектеп 1978-192
23.Әбжет Б Қазақ ертегілеріндегі үнді-иран мотвтері.10.01.09.-фольклортану мамандығы бойынша филология ғылымдарының кандидаты ғылыми дәрежесін алу үшін жазылған диссертацияның авторефераты.Алматы, 2002 ж
24.Ыбыраев Ш. Эпос әлемі. Қазақтың батырлық жырларының поэтикасы.-Алматы :Ғылым,1993-296 б.
25.Қабдолов З Сөз өнері .Алматы:Мектеп,1982-368
26.Жантасова З Қазақ дастандарындағы Шығыс әдебиеті дәстүрінің ықпалы 10.01.09.-фольклортану мамандығы бойынша филология ғылымдарының кандидаты ғылыми дәрежесін алу үшін жазылған диссертацияның авторефераты . Алматы,2007 ж
Авторефераты. 2007-24 б
27.Мырзахметұлы М Тараз. Ой толғаныстары.-Түркістан,2005.-240
28.Келімбетов Н Көркем дәстүр жалғастығы. Зерттеу.- Астана: Елорда, 2000-288
29.Кумисбаев У. Казахские и персидско-арабские литературные связи ХІХ-ХХ вв.-Алма-Ата: Наука ,1990-136
30.Әзібаева Б Казахски народные романические дастаны.-Алма-Ата: Ғылым,1990—140
31.Дүйсенбаев Ы. Эпос және ақындар мұрасы.-Алматы: Ғылым, 1987-34
1 бөлім. Шығыс әдебиетінің қазақ фольклорындағы көрінісі
1.1 Фархад-Шырын жырының жырлану тарихнамасы
1.2 Фархад-Шырын жырының қазақша жырлану ерекшелігі.
2-бөлім Фархад-Шырын эпосының көркемдік ерекшелігі
ІІІ Қорытынды
ІҮ Пайдаланған әдебиеттер
Тақырыптың өзектілігі. Бұрыннан қазақ халық әдебиетінде жырланып келе
жатқан Қозы Көрпеш – Баян сұлу, Қыз Жібек сияқты ғашықтық жырларының
қатарын ендігі кезекте Бозжігіт, Сейфулмәлік, Таһир – Зуһра, Жүсіп –
Зылиха, Ләйлә - Мәжнүн, Фархад – Шырын сияқты шығыстан ауысқан
ғашықтық дастандар толықтыра бастады. Шығыстық дастандар қазақ фольклорына
өзіне тән ерекшеліктерді ала келді. Бұрынғы қазақ жырларында көшпелі қазақ
қоғамын суреттесе, Шығыс дастандары қала мәдениетін дәріптеді. Қазақ
тыңдаушыларын қала мәдениетімен, ондағы адамдардың мінез-құлқымен
таныстыруға, қала мәдениетін және сол қоғамдағы жеке тұлғаның басынан
кешкен оқиғаны, кейіпкердің басынан кешкен жәйттерді новеллалық үлгіде
суреттеп, көрсете білді. Алайда, қазақ ішінде жырланған Шығыс дастандары
парсы не араб әдебиетінің тек қана көшірмесі болып қалған жоқ. Ол туындылар
қазақ фольклорына сіңіп кетті. Осылайша қазақ фольклорында новеллалық
дастандар мен новеллалық ертегілердің пайда болуына белгілі бір мөлшерде
Шығыс әдебиетінің де қатысы болғандығын көреміз.
Шығарманың сюжетін сол халықтардың әдебиетінен ала отырып, қазақ
ақындары ұлттық классикалық дастандарды дүниеге әкелді. Әрине, араб пен
парсы әдебиетінің қазақ фольклорына жасаған ықпалын жоққа шығармаймыз,
көптеген шығыстық сюжеттер мен мотивтерді қазақ халық әдебиеті өзіне сіңіре
білді. Сол арқылы қазақ фольклоры қайта жанданды. Шығыста қалыптасқан
назирагөйлік дәстүрі ХІХ ғасырдың екінші жартысынан бастап қазақ арасына
кеңінен жайылды. Сол назира үлгісінде жазылған Ләйлі – Мәжнүн, Хұсрау
– Шырын, Таһир – Зуһра, Ескендір дастандары да қазақ топырағына келе
бастады.
Низами, Дехлеви, Науаи сияқты хамса жанрында жырлап жарыспаса да бұл
шығармаларды қазақ ақындары жеке-жеке бөліп алып жырлады. Оның ішінде біз
негізге алып отырған шығыстық дастандардың үлгілерін Шәкәрім, Ақылбек,
Әбдәзім секілді ақындар жырлаған Шығыс дастандары кейін ел ішіне тарап,
қазақтың ғашықтар дастаны цикліне келіп қосылды.
Зерттеу міндеттері. Біз назарға алып отырған осынау өзекті мәселелерді
мынадай аспектілерде нақтылы алып қарастырдық:
- Шығыстық үлгіде жырланған дастандардың ішінде кездесетін сюжеттер мен
мотивтерді жан-жақты ашып көрсету;
- Фархад-Шырын эпосының кезеңдері мен қазақ фольклорында жырлану
ерекшеліктері және оның әлеуметтік ортаға қарай бейімделу заңдылықтарын
анықтау;
- Фархад-Шырын эпосының поэтикасын зерттеп, оны қазақ лиро-эпос
жырының құрылымдарымен салыстырып, арасында орын алған айырмашылықтар мен
ұқсастықтарды қарастыру;
- Зерттеп отырған тақырыптың маңызын, оның қазақ фольклорынан алатын
орнын тереңірек ашып көрсету.
Жұмыстың бірінші тарауында- Фархад-Шырын эпосының жырлану
тарихы,жиналуы,зерттелу тарихы,қазақ фольклорына алып келген жаңалықтары,
қазақ болмысына қарай өзгеріске түсуі сияқты негізгі түрлену формалары
қарастырылады.
Екінші тарауда осы ғашықтық дастандардың поэтикасы, тілдік, стильдік
ерекшеліктері, дастанның композициясында кездесетін шығыстық ерекшеліктер
қазақтың ғашықтық жырларымен салыстыра қарастырылып, онда орын алған
ұқсастықтар мен айырмашылықтар ғылыми тұрғыдан талданып өтеді.
Қорытынды бөлім осы тақырыпты игеру барысында ойға алған негізгі
мақсаттар, бірінші, екінші тарауларда ашып айтпақ болған, ойларымызды
қысқаша мазмұндаудан тұрады.
1 бөлім. Шығыс әдебиетінің қазақ фольклорындағы көрінісі
1.1 Фархад-Шырын жырының жырлану тарихнамасы
Хұсрау мен Шырын арасындағы оқиға туралы жазылған еңбектер
сол кездің өзінде көп болған.Армян жазбаларында Шырынды армян қызы десе,
сириялық жырнамада оның қай ұлттың қызы екендігі анық жазылмаған.Тек
Шырынның Хузистанның жанындағы Пораттан шыққандығы түрасында деректер
келтірілген (1,33).
ХІ ғасырдағы араб жылнамашысы Ибн Мискавейханың Таджариб алумам
атты жылнамасында да Шырынның румилік болғандығы айтылады.Пехлеви тіліндегі
Худай-намедеХұсрау патша мен оның аяулы жары Шырын туралы
жазылған.Алайда,ол еңбек арабтар келген соң жойылып кеткендіктен,ондағы кей
бір үзінділер басқа еңбектердің ішінде ғана көрініс тапқан.
Фархад-Шырындастаны о баста аңыз күйінде айтылып,кейін Хұсрау
патшаға байланысты оқиғалардың салдары,тарихи деректердің жазылуы дастанын
жазған Әбілқасым Фирдоусидің шығармашылығы арқасында көркем әдебиетке
ұласты.Сасанилер әулеті оның атақты патшасы туралы тарап кеткен
аңыз,әпсаналар мен тарихи хроникалық дүниеліктердің басын қосып, ұлы шайыр
Әбілқасым Фердоусидің Хұсрау уа Шырынатты эпик туындысы дүниеге
келді.Хұсрау шахтың әділдігі мен Шырын қызға деген тұрақты ғашықтығы жырға
арқау етілді.Екі дін өкілінің арасындағы шекарасыз махаббат,татулық,бір-
біріне деген сүйіспеншілігі жыр арқылы көптеген халықтарға тарап кетті.
Фирдоуси заманынан кейін екі ғасыр өткен соң өмір сүрген азербайжан
халқының ұлы ақыны Низами Ганжауи(1141-1209жж.) бұл тақырыпты қайта
жандандырады.Бұл Низами жазған хамсаның екінші кітабы болатын.
Низами, Хұсрау Дехлевиден бастап Құтып, Жәми, Науаи т.б. ақындардың
еңбектерінде аңыз, әпсана бойынша ғасырлар бойы үздіксіз жырланып келе
жатқан Хұсрау мен Шырын, Фархад-Шырын жайындағы алпысқа жуық эпикалық
туындыларды кездестіреміз. Көріп отырғанымыздай, иран, түрік, қыпшақ,
өзбек, қазақ, үнді, тәжік халықтарының ауыз әдебиетіне тараған. ХҮІІІ
ғасырдың аяғы мен ХІХ ғасырдың бірінші жартысында Қашқар әкімі Зухраддинбек
заманында өмір сүрген ұйғыр ақыны Әбдурахим Низари Науаидың шығармасының
желісімен Фархад ва Шырын дастанын жазады.
ХҮ ғасырда хамсашылдықтың шыңына қол жеткізген тәжік ақыны Әбдірахман
Жәми мен өзбек ақыны Әлішер Науаи болды.Олар осы тақырыпты өзге қырынан
алып шықты.Әлішер Науаи үш жылға жуық уақытты елу бір мың тармақтан астам
сөз гауһарын теріп,бес тақырыптан құрылған Хамсасын жазып
бітіреді.(2,474).
Әлішер Науаидің шығармаларын халық ақындарымен жыршы, жыраулары
қайта дамытып, фольклорға айналдырған.Мысалы,өзбектің бақшысы Фозил
Иулдаштың жырлауындағы Фархад-Шырындастаны Науаи дастанынан сәл
ауытқып,эпосқа тән заңдылыққа бағынған.Өзбек бақшысы өз дастанында халықтын
рухын көтеріп,Фархадттың күрес жолында,әділеттікпен махаббат жолында
күресетін мінсіз кейіпкерге айналдырып жібереді.
ХІХ ғасырда өзбек әдебиетіндегі Фархад-Шырын дастанын тағы бір ақын
Махзун өзінше жырлайды.Махзун өзі жырға қосқан Фархад-Шырындастанында
сюжеттің Низами мен Дехлевидің дастандары негізінде алып жырласа да,оған
кейбір тың эпизодтарды өз жанына қосуды ұмыт қалдырмайды. Алайда, бұл
қоспалары онша сәтті шықпағандығы турасында өзбек зерттеушісі Н.Маллаев
былай деп жазады : Фархад-Шырын қиссаcы ауызша тараған әдеби нұсқадан
сәтті шықпаған.Бұл сәтсіздіктің себептерін Шырынның Хұсрауды сүюінде, оған
қолы жетпеген Шырынның Фархадқа көңіл қоюында, ал Фархадтың Хұсрау үшін
арық қазуында-деп көрсетіледі.(3,56).
Осылайша көршілікте аралас-құралас отырған қазақ-өзбек халықтарының
әдебиеті мен фольклорының бір-біріне әсері мол болғандығын бағамдаймыз.
Фархад-Шырын өзбек әдебиетінде әдебиет тарихын қозғар мәселесі болғанмен,
ел ішіндегі бахшилардың варианттарын саралай келе, оның фольклорлық
үлгілерінің қалыптасқандығын да ғалым жоққа шығармайды.
Басқа аймақтарда отырған қазақтарға қарағанда Өзбекстанды мекен еткен
қазақтардың ішінде Фархад пен Шырынға байланысты айтылатын аңыз,
әпсаналар,ертегілер көбірек сақталған.Фархад ескі діни нанымдарда жер асты
құдайларының бірі болған болса, Сыр бойында сақталған Дию қаланың Фархад
тауының сол ескі діннен қалған жәдігерлер екенін көреміз.Ал,сол жерді
ғасырлар бойы мекендеп келе жатқан қазақтардың сол ескі нанымдарды білуі
заңды да, себебі өздері мекен еткен жерде Фархад пен Шырынға байланысты жер-
су атаулары кездесетіндіктен, оған байланысты айтылатын аңыздарды
тұрғылықты халық өте жақсы біледі.Ол туралы неше түрлі аңыз,әңгімелерді,
ұрпақтан-ұрпаққа жыр етіп айтып, мұра етіп қалдырады. Науаи бұл дастанын
жазғанға дейін де халық әдебиеті Фархад пен Шырын есіміне қанық еді. Осыған
ұқсас ежелгі жыр, аңыздарда арық қазуға байланысты туындаған халық мұралары
көптеп кездесетін. Бұл турасында қазақ әдебиетіне тән сарындар мен екпін
бере жырлауының қасиеті бар. Шығыс сюжеті негізінде жырланған романдық
эпостарда да ерлік эпосының элементтері аз емес. Романтикалық бағыттағы
ғашықтықты, іңкәрлікті жырлайтын тақырып ерлік эпосының үлгісімен енгізіп,
қызықты жырланатын мотивтер мол. Қазақтың шығыс сюжеттерінде негізделген
романдық эпостар мен дастандардың версиялары осы сияқты өзіне тән
ерекшеліктерімен ажыралып тұрды. Бұл мысал ретінде В.В.Радловтың
Үлгілеріндежарияланған қазақтың Бозжігіт пен Һамра, Қозы Көрпеш-Баян
сұлу атты романдық эпостарының версиялары тұңғыш рет жарияланғанын атап
айтуға тұрарлық.
Қазақ ауыз әдебиетінде Фархад пен Шырын жайлы айтылатын ертегі, аңыз,
әпсана түріндегі мотивтер жер суландыру, егін егу, тауды бұзып, тасты
жарып, арық қазу сияқты мәселелер қамтылған.Бұрын белгілі Шырын-Шекер,
Шебер Пырақ, Тас шебері,сияқты айтылып жүрген ертегілік сюжет
желісіндегі осы тас шебері-қайратты күш иесі екені айтылады. Қақырап жатқан
жерді бұзып, тасты жарып су шығарудағы мақсаты халық қамқорлығы, азаматтық
ерліктен туған күш-қайрат еді.Соның ішінде қазақ, өзбек, әзербайжан,
түркімен тілдерінде ежелден айтылып келе жатқан аңыздар екендігі белгілі.
Унинг халқ орасида кенг тарқалгани ва шухрат қозанганини айрим географик
номлар хам равшан курсатади.Бекобод районида Ширин сой,Фарход тоғ,Хисров
кудиги, Шеробод районида дахмаси,Хоразмда Фарход тоғи бор ва бошқолар
деген сияқты жер,су аттары бүгінде этнологияға айналып кеткен.Оның есте жоқ
ежелгі дәуірлерден бері айтылып келе жатқандығын дәлелдейді.
Фархад пен Шырын жайындағы аңыз, әпсаналар соңғы кезге дейін тиянақты
түрде жиналып,қағазға түскен емес.
Фархад-Шырын эпосы Әлішер Науаидың атымен байланысты айтылып, зерттеліп
келеді.Ә.Науаидың еңбектері мен өнері жайлы зерттеген ғалымдардың
шығармаларында Фархад-Шырын эпосы аталмай өтпейді .Мысалы М.Никитинский,
М.Белин, В.В.Бартольд, С.Эркинов, Е.Э.Бертельс мұнан басқа өзбек, қазақ
ғалымдарынан Шарафутдинов, С.Айни, В.Захидов, М.Маллаев, М. Әуезов,
.Бердібаев, Ө.Күмісбаев, Қ Саттаров т.б ғалымдарын атауға болады.
Бұлардың ішінде Ә.Науаидың Фархад-Шырын эпосының ертедегі сюжетті
әңгімелерден басталып қисса, дастан мен халықтық нұсқаларына бөлек
тоқталып ,тиянақты түрде арнайы зерттеген ғалымдардан Бартольд, С.Эркинов,
Н.М.Маллаевтардың еңбектерін ерекше атауға болады. Шығыстың атақты ақындары
дәстүрлі салт бойынша бес тақырыпқа жеке-жеке шығарма жазып, бесеуін бір
жинақ етіп Хамса деген атпен шығаруды мақсат еткен.Жақын , Орта және
Орта Шығыс халықтарының әдебиеті тарихында көп ғасырлық тарихы бар. Соның
ішінде араб ,парсы , үнді және Орталық Азия халықтарының ішінде дәстүрлі
салтқа ие.
Хамса және Хамсашылдық саласы да тарихи қажеттіліктен туған. Әрбір
дәуірде пайда болған Хамса кітабындағы бес дастан сыйғызылған Хамса
жинағындағы шығармаларға ауыз әдебиетінің ықпалы аз болмаған.
Низамидің Құсырау уа Шырын дастанын жырлауына мынадай себеп болған :
Дербент қаласының әкімі Низамидің ақындығына риза болып,қыпшақ елінен
қолға түскен күң қызды тарту етіп ,сыйлыққа береді.Низами ол қыздың
адамгершілік қасиетін қатты бағалап,азат етіп,оған үйленеді.Әппақ деген
қыпшақ әйелінен туған балаға Мұхаммед деп ат қояды.Бірақ,Әппақ жас кезінде
қайтыс болып кетеді.Низами екінші әйелге үйленеді.Ол әйелінің де өмірі
ұзаққа созылмайды.Низами үшінші рет некелесуге мәжбүрленеді. Әйелдерінің
ішінде Әппақты өте жақсы көрген.
Низамиге 1180-1181 жылдары Иран Селжүгі Тоғру сүйіспеншілік тақырыбына
жаңа дастан жазып берсе деген ниет білдіреді.Ақын бұл өтінішті ризалықпен
қабыл алып, Құсырау уа Шырын дастанын жазып, өзінің ең сүйікті әйелі
Әппақтың бейнесін әдебиетте мәңгі қалдырыпты.
Низами дастанында Фархад қаладағы өнер иесі ретінде бейнеленеді. Қазақ
халық әдебиетіндегі Әбдәзім Ахметов жырлаған қолжазба нұсқасында Фархад
Шын-Машындағы (Шығыс Түркістандағы) ханның ұлы. Ол жастайынан тастарға
суреттер мен нақыштар түсіруге қызығады. Хан өзінің баласы шұғылданып
жүрген тас қашау өнерін хандарға лайық емес мамандық деген соң, бала
үйінен шығып кетіп,Бисутин тауына барып, тас қашап,түрлі нақыштар
салып,арық қазумен шұғылданған.Фархадтың тауда тас қашап, арық қазып жүрген
кезін Шырын келіп көреді де,есінен танып қалады.Ал, Фархад та Шырынды алғаш
көргенде есінен танып, өзін білмей қалады.Эпикалық жырға тән осындай
сюжеттер мен мотивтер шығармаға арқау болған.Құсрау Дехлеви Фархадтың тау-
тасты жаңғырта жұмыс істеп жатқан кезін жанды қимылға айналдырады:
Чунон бар кух мезод теша таьжил,
Ки сангаш сурма мешуд мил дар мил . (Тауды соншалықты асығыс шөкішпен
соққанда,алыста жатқан тастар да өзінен-өзі күл-талқан болатын) .Осы
көрініс, сөзбен сызылған бейне қазақ халық әдебиетіндегі Әбдәзім Ахметов
жырлаған нұсқада былай суреттеледі:
Тас жанып, тау тұтанып, астан-кестең,
Жаңқадай балта шапқан таулар жасып,
Қаңбақтай кесек тастар жоғары ұшып,
Жарқырап тастан шыққан жалын өртке,
Ұқсады үлкен таудан асып түсіп,
Фархадтың су үстінде алған демі,
Тас ұшып түтіндетті дүниені,
Сол түтін көтеріліп көктен асып,
Әрменнің жалпақ жері түнереді,
Бұрқырап ұшып шыққан тас құйылып,
Бұршақтап қоя салған жатты ойылып.
Күмпілдеп тасқа кірген асыл метін,
Күшпенен тасқа тисе тас ойылып (4,152-153).
Фархад Шапур екеуі Шын Машын шахарында бір шебер ұстаға шәкірт
еді.Ұстаз Фархадқа тас тегістейтін балғасы мен балтасын тапсырғанда,Шапурға
сурет салатын қаламын сыйға тартқан.Сүт арығын қазу жоспары
жасалғанда,Фархадтың шақыру керектігін Шапур айтады.Осылайша Фархадтың
еңбекке деген сүйіспеншілігі түрлі мотивтер арқылы бейнеленеді.Низами
дастанында Хұсрау мен Фархад Бесутин тауында Фархадтың жұмыс істеп жатқан
жерінде кездеседі.Хұсрау мен Фархад өзара сөзбен қағысу ретінде ғана жеке
диалог түрінде сөйлеседі.Хұсраудың Шапурға зиян келтіру керек деген ойда
кеткенін Фархад білмейді.
Дастанға жақсы ниеттегі кісілердің наразылығымен трагедиялы тұрмысқа
қарсылығы сан түрлі сюжеттерде суреттеледі.Шырын Хұсрауды сүйгендіктен,оның
айтқан өтінішімен жала жабуына қарамай,алдағы болашақты әрқашан жақсылыққа
жори біледі.Осы сияқты нәзік ой- түйіндерді адам баласының психологиялық
сезгір, білімдары болған сөз зергері-Низамидің шығармаларынан ғана табуға
болады.
Фархад өмірден озғаннан кейінгі Шырынның қал-жағдайы түні қайғы-
қасіретте,күні қамығуда,қайғыда бейнеленеді. Басына түскен күн ешкімнің
басына түспесін,-деп аза тұтады.Фархадтың өліміне бүкіл адам баласы ғана
емес, пері менен жын-шайтандар,дүниедегі хайуанттар да аза тұтып,жылағаны
жырланады.
Низами мен Дехлевидің Шырын уа Хұсрау дастандары өмірдің дәстүрлі
жалғасын көрсетіп қоймай,оның Шығыс халықтары әдебиетіне кең таралуына әсер
ықпалы көп болды.Дехлевидің Шырын уа Хұсрау дастанында Фархад образына
байланысты бейне шығармашылықпен жанданып, көзқараспен жыр етіліп,жырдың
бөлек үлгісі,басқаша нұсқасы туған.Фархад пен Шырын атымен бөлек-бөлек
дастандарды қайта жырлау дәстүрі осылайша бірте-бірте ұласа береді.
Низами Ганжауидің Хұсрау уа Шырын эпосының сюжеті бүкіл Шығыс
әдебиетіне дәстүрлі үлгіде ғасырлар бойы ұласқан,ықпал еткен көркем
туынды.Ал,Хұсрау Дехлевидің Шырын уа Хұсрау эпосы бүкіл Шығыс
халықтарына Фархад атты кейіпкердің енуіне алғаш үлгі-өнеге көрсетіп,жол
салды.Фархад бейнесінің жаңа кейіпкер денгейіне көтерді.Соның бір жалғасы
ретінде әзербайжан әдебиетіне танылған белгілі шайыр Әріп Ардабилидің 1369-
1370-жылдары жазылған Фархаднамедастанын айтамыз.
Фархаднамедастаны негізінен екі бөлімнен құралған. Бірінші бөлімі
Фархад және Гүлстан хикаясы деп аталады.Хұсрау Дехлевидің Хұсрау уа
Шырын дастанына қарағанда өзгеше жазылған.Шын Машындағы патшаның баласы
Фархадтың Абхазиядағы бір сәулетші-мүсіншінің Гүлстан атты қызына ғашық
болып қалғандығы баяндалады.
Дастанның екінші бөлімі Хикаятты Фархад уа Шырын
дейтін тақырыппен басталады. Мұнда Абхаз елінің Шырын деген қызына
ғашықтығы айтылады. Фархаднамеде Фархад махаббат иесі ғана емес, тас
қашайтын өнер иесі есебінде ерекше көз тартады. Дастанның бірінші болімінде
Фархад Шын машын еліндегі салтанатты сарай құрылыстарына барып,тамашалап
көріп жүріп,ол жердегі шеберлердің еңбегіне қызығып,ынтығып қарайтын онан
өзіне үлгі алады,үйренеді.Баласының тас қашап,үй құрылысымен шұғылданатынын
естіген хан бұл жүрісті ұнатпайтын.Ханның қарсылығына қарамай, Фархад өз
дегенінен қайтпай, жаңа құрылып жатқан сарайлардың қабырғаларындағы түрлі-
түсті суреттерді тамашалап жүріп, бір сұлу қыздың суретіне көзі түседі.
Шапурдың айтуынша, ол қыз Абхазиялық сәулетшінің Гүлстан деген сұлу қызының
суреті екен.
Суретіне қарап ғашық болу аңыздар мен әпсаналарда ғана кездесетіні
сияқты, Фархад та Гүлстанның тастан қашап жасалған түрлі-түсті суретін
көріп, махаббат сезімі оянады,ғашық болып қалады.Гүлстанды іздеп Абхазияға
аттанады.Өмірінің соңына дейін сонда қалады.
Фархад әкесінің қарсылығына қарамай тас қашап, үй құру өнерін
үйренумен бірге, ол үздіксіз үйретуші, өз ісінің дарынды да талантты, нәзік
те сезгір өнерпазы екенін танытады.Тас қашаудағы шеберлігі мен еңбекшілдігі
арқылы үлкен ғимарат құрылысында көзге түскен ұстаз ретінде танылады.
Әріп Ардабилидің Фархаднаме дастанындағы тасқа салынған суреттер
қазақ, өзбек халық дастандарында кездесетін бедерлі бейнелерге өте ұқсас:
Біреулер жүр тастарды мұздай ұнтап,
Біреулер жүр ұнтақтан жасап бұршақ,
Ұстаның балғасынан тас үгітіліп,
Таспадай қып тамаша жатыр бір жақ,
Иленіп қара тастар, құмдай болып
Құйылды құлпаршадай, ұндай болып,
...Біреу жүр ортасында нақыш ойып,
Мың түрлі көзді ашқанда мәнер қойып,
Әйелдер әлде сиқыр көз байлағыш,
Мысалы шапшаңдығы бір ұшқан құс,
Кеседі темір қалай тасты құмдай,
Салуға түрлі бедер жетуде күш,
...Таспадай тасқа салса тілген қашау,
Суарған қандай суға қашауды анау! (,4-43),-деген үзіндіден
Фархадтың өнерге қызыққан кезін, оған ден қойып,үйренуге ынтыға түскен
кезін аңғарамыз.
Қазақ халық әдебиетінде Фархад бейнесі өте ерте дәуірдің өзінде
қалыптаса бастаған.Низами мен Құсрау Дехлеви дастандарының Мәуереннахр және
Қорасан жерінде танылған соң, Фархад пен Шырын туралы аңыз, әпсанаға
қызығушылар көбейеді.Низами Ганжауидің Құсрау уа Шырын дастаны сол
дәуірдің өзінде Орталық Азияға таныла бастаған еді.Біздің бұлай дейтін
себебіміз Құтбтың Фархад уа Шырын дастанын кейбір ғалымдар Низами
Ганжауиден аударған деп қарайды. (5,334).
Біздің пікірімізше Низамиден еркін назым түрінде шығармашылықпен
пайдаланып,ұлттық дәстүрді сіңіре білген,-деп қарау керек.Құтб ақын Бұл
таза судан, көңіл cуы қансын деп, Низамидің балынан алуа-шекер пісірдім,-
дейді.Құтб жырлаған Құсрау уа Шырын дастанының көлемі-280-бет.Әр бетте 42
көлем тармақтары бар,90 тақырыптан құралған.
ХІҮ ғасырда Құсрау мен Шырын туралы аңыздың сюжетінен сияқты парсы
не түркі тілді авторлар көлемді эпикалық туындылар жазып қалдырған:Түркі
сүлтаны Баязиттің баласы Қорқыт лақап аты Харими Фархад уа Шырын,Хатифи
Хұсрау уа Шырын, Джалили Хұсрау уа Шырын,Лами Фархаднаме,Ахмед Имам-
Заде Хұсрау уа Ширин,Мирза Мұхамед Қасым Хұсрау уа Шырын,Халифа Хұсрау
уа Шырын Эмири Чалаби Хұсрау уа Шырын,Идирсбек Хұсрау уа Шырын,Бахши
Кермани Фархад уа Шырын тағы басқаларды атауға болады.
ХҮ ғасырда да Хұсрау уа Шырын тақырыбына тағы да бірнеше ақындар
қайта оралады.Низамеддин Хұсрау уа Шырын эпосы негізінде түрік
халықтарына белгілі ақын Шейхи жырлаған қолжазба мәтіннің А.Заинчковский
1958 жылы қайтадан жеке кітап етіп шығарған (кітапта фамилиесі де
берілген). Мұнан басқа Гераттық ақын Ашраф та жазады.Ашраф ақын туралы
Әлішер Науаи өз еңбегінде атап өтеді.1984-жылы ұлы ақын Әлішер Науаи да
Фархад уа Шырын деген атпен көлемді эпостық туынды береді. Ә.Науаи
өзінің бұл туындысын Низами мен Әмір Хұсрау Дехлевидің шығармалары
негізінде түрік халықтарына таныстыруды мақсат еткенін атап жазады (5.187)-
дейді Науаи шығармаларын көп зерттеген ғалым Е.Э.Бертельс. Ғалым
Е.Э.Бертельстің осы пікіріне қарағанда, Құтбтың түрікше жырлаған Хұсрау уа
Шырынатты шығармасымен таныс болмаған деген болжамды айтуымызға болады.
Науаи жазып қалдырған Хұсрау уа Шырын дастаны Низами шығармасымен
салыстырып қарағанымызда мүлде болек екені көрініп тұр. Науаи
шығармасындағы негізгі кейіпкер етіп Фархадты алған. Науаи шығармасындағы
Фархад дәстүрлі эпостық туындылардағыдай түс көріп, түсінде ғашық
болмайды.Немесе өңінде кездесіп те ғашық болған емес. Дастанда Фархад
Шырынды тылсымы көп сырлы құтыдағы айнадан көріп ғашық болып қалу сюжеті
бұрын кездеспейтін сюжет деуге болады.Фархад Шырынды іздеп ұзақ сапарға
аттанады.Жолда дарияға кездесіп кемемен кетіп бара жатқанда, Шапурмен
танысады.Шапурдың айтуы бойынша Шырынды іздеп Әрменияға кетеді. Ол жерде
Сасанид мемлекетінің ханы Құсраумен соғысып қолға түседі.Ол қамауда
жатқанда Сократтың бір ауыз дуалы ғылымымен түрмеден босанып шығады.Фархад
Шырынның өлді деген жалған хабарын есітіп,ол өзін-өзі өлтіріп опат
болады.Соңында Әрменияны Фархадтың Бахрам атты інісі құтқарып қалады.Фархад
пен Шырын екеуі қойылған күмбезді мазаратқа шейх болып інісі Бахрам да
сонда қалады.Науаи жазып қалдырған Фархад уа Шырын дастаны осылай
аяқталады.
ХҮІ ғасырда да Фархад пен Шырын тақырыбына арнап көптеген шығармалар
жазылған.Индиялық Мир Мұхсин деген сарай ақыны Әмір Құсрау Дехлевиге
еліктеп Шырын уа Құсрау атты шығарма жазады.
ХҮІІ ғасырда Хамадан қаласынан шыққан ақын Құсрау Хамадани деген
ақын осы тақырыпқа арнап Фархад уа Шырын дастанын жазса, Исфахандық ақын
Мырзамәлік Машриқи Құсрау ау Шырын дастанын, Рух әл-Әмин Құсрау ау
Шырын атты шығармалар жазған.Үнді ақындары Невваб Асабхан, Мұхамед Шәріп,
Ибрахим Эдхем, Ахмед Иезди, Мәулен Хидирлер де Құсрау уа Шырын атты
дастандарын жазып қалдырған.
ХҮІІІ ғасырда Құсрау уа Шырын тақырыбына қалам тартқан ғалымдар
мен ақындар Мырза Абдуллах Туршузи мен Мырза Мұхамед Садектің Құсрау уа
Шырын атты шығармаларын айтуға болады. ХІХ ғасырда Мұстафа аға Насыр мен
Шоғле Мұхамед Нейрезилер де Құсрау уа Шырын деген атпен жыр етсе, Нама
деген ақын Фархад пен Шырын деп өз шығармасын осылайша атайды (6 -276).
Құсрау мен Шырын туралы аңыз Шығыс халықтарының классикалық
поэзиясының дәстүрлі үлгісінде өнделіп қайта жырлау әдісі ХХ ғасырға дейін
үздіксіз ұласты.ХХ ғасырда да оның ұзын сонар сюжет желісі үзілмей жалғасын
тауып, халық таланттары жырлап, дәстүрлі үлгіні ұластырып келеді.
Кеңес тұсында да Фархад пен Шырын атымен байланысты құнды шығармалар
пайда болғанын білеміз. Мәселен қазақ халық әдебиетіндегі Фархад-Шырын деп
аталатын эпикалық туындыны атап айтуға болады. Әзербайжан халқының белгілі
ақыны Самед Вургун Низамидің Құсрау уа Шырын дастанындағы мотивтерін
пайдалана отырып, шығармашылық жолмен Фархад пен Шырын деп аталатын
драмалық шығарма жазып қалдырды.
1948-жылы түрік халық әдебиетіндегі Құсрау мен Шырын аңызына
негіздеп жазушы Назым Хикмет Махаббат туралы аңыз атты лирикалық-драмалық
шығарма жазған.Мұнда халықтың бейбітшілік пен бостандыққа деген асқақ
сезімін жоғары бағалап, мадақтап көрсетеді.Назым Хикмет пен Самед Вургунның
пьесалары мөлдір махаббат пен шынайы сезімді, адамдықты дәріптеу арқылы
шығармашылық жолмен қайта өңдеп халыққа ұсынудың жаңа тәсілі мен жаңа әдісі
табылғанын көреміз.
Фирдаусидің Құсрау уа Шырын дастанында Шырынға сүт әкелуші
қызметкер бейнесінде ғана Фархадтың аты аталады.Н.Ганжауидің Фархад-Шырын
дастанында Құсрау патшаның әйелі Шырынға деген Фархад махаббатының
беріктігі суреттеледі.Шырын негізінде Құсрауды сүйеді.
Қ.Дехлевидің Фархад уа Шырын дастанында Шырын Құсрауды қанша
ұнатқанымен,Фархадқа деген ықыласы-ынтызарлығы күшейеді.Ал Ә.Ардабелидің
Фархаднаме дастанында Шырын тек Фархадқа ғана ынтызар кейіпкер. Шығыс
классик ақындарының бірі Әлішер Науаидің Фархад-Шырынында халықтың түрмыс-
салты жүйелі суреттеліп,романдық эпостардағыдай мәңгі махаббат иелерінің
іңкәрлігіне ұласқан.
Қ.Дехлеви дастанында Шырын өмірде адал да әділ өскен қашанда пәк
сөзінде тұратын ақылдылығымен, парасаттылығымен танылады.Фархад пен Құсрау
патшаның махаббатқа деген машық өмірін салыстыра отырып, Құсрауға
наразылығы арта түседі. Тіпті, оған ащы назаланған тұсы да ұшырасады.Жырда
Шырынның өткір сөзімен жеткізетін шумақтар аз емес.Сондай-ақ,тұрмыстағы шын
махаббат иелеріне тән сеніммен әділдікпен халқына еңбек еткен жанын пида
еткен кейіпкерлер суреттеледі.Сүйгені үшін тау қопарған жігерлі Фархад
бейнесі өзбек әдбиетінде тип ретінде қалыптасты.Еңбек ерлерін
Фархадшылардеп атау үрдіске айналған.Фархад пен Шырын махаббаты
адамзатқа үлгілі шынайы сүйіспеншіліктің белгісі ретінде халық санасына
орныққан.
1.2 Фархад-Шырын жырының қазақша жырлану ерекшелігі.
Қазақ арасына тараған Шығыстық дастандардың өзі екі түрлі формада
ұшырасып отырады.Оның бірі қазақ арасынан шыққан қиссашыл ақындар Шығыстың
жарық жұлдыздары жырлаған классикалық туындыларды Шығысқа тән назирагөйлік
үлгіде қайта жырлап, ел ішіне таратса, екіншілері ел арасына аңз-әңгіме
,ертегі түрінде кең тарағандығының куәсі боламыз. Соның қатарында Фархад-
Шырындастанын жатқызуға болады. Фархад-Шырындастанының шығуы туралы
және соған ұқсас мифтер қазақ, өзбек, түркімен, әзербайжан,тәжік,парсы
секілді халықтардың әдебиетінде ұшырасатын болса, Алтай халықтарында да
соған ұқсас мифтік түсініктердің бар екендігі анықталған.
Батырлық жырлардағы мәдени қаһарман қызметінің әлеуметтік дәйектемелері
түбірінен өзгеріске түсіп, миф пен эпос арасында ертегі, тарихи аңыз сияқты
аралық жанрлар мәдени қаһармандар бейнесін өз мақсатына қарай,өз жанр
табиғатына қарай бұрып әкетеді.Яғни,мифтің жекелеген атрибуттары ертегі
арқылы батырлық жырларына ауысады. Осыдан,кейбір мифтік элементтері болуына
қарамастан барлық жырлар мифологияға тура жол тарта бермейді. Мифтік
элементтердің болуымен қатар, олардағы сананың белгілі бір өлшемі ретіндегі
немесе қоғамдық мәні болмаса,ол ертегілік сипат алады.Мифтегі оқиға
да,кейіпкер де өмірде болған шындық деп қабылдаған .Ал,ертегі поэтикасы
мифтік сюжетке ,дәлірек айтқанда ,соның қаңқасына арқа сүйегенімен, мифтегі
шындықты жоққа шығарады.Миф пен ертегінің шындыққа қатысы бар жерден
шыққанында, бірақ бір-біріне кереғар.
Академик Ә.Марғұлан Хұсырау-Шырын дастанының қазақ даласындағы айтылатын
аңыздарға орай Қыпшақтың Сыр бойындағы салынған қалаларда тұрған қыпшақтан
шыққан ұлы ақыны Құтбтың ІІІ Сығанақта отырып жазғандығы жайлы айта
келіп,оның шығармасын басқа халықтардың иемденіп жүргендігі жайлы қынжыла
жазады. Бір көңіл толмайтын нәрсе Сырдария жағасында ескі дәуірлерде
тіршілік еткен қалаларды,ой-санада әсер қалдырған адамдары ! Бірақ онда
туып-өскен ғалымдар мен ақындар туралы В.В.Бартольдтан кейін ешбір кісі
аузына алғысы келмейді. Ол қалалардың ғылыми әдебиеттік мәні бар –ау деп
ойламайды . Осыған орай Сыр бойында,оғыз бен қыпшақтар. қаңлылар заманында
шыққан Оғыз-намені, Хұсрау-Шырынды, Махаббат-намені әр жаққа бөліп
беріп,не ескі өзбек әдебиетінің не Волга мен Орал халықтарының туындысы
деп анықтайтын болды. Бұл еңбектердің шыққан ортасы Сырдария бойындағы
ескі қалалар ,оларды қоңыстанған оғыздар, қыпшақтар, қаңлылар туралы
осылардың негізіболып қалған қазақтар туралы бір ауыз сөз айтқысы келмейді.
Бұл,әрине тарихи әділ тұжырым емес.Оның орнына кейбір ғалымдар Қыпшақ
әдебиетідеген ұғымды қолданады, ал қыпшақ дегеніміз-қазақтың бүгінгі бір
руы7.-165.
Қазақ аңызы бойынша Шырынның тілегін орындау үшін Мырзашөлге су
шығарып, ол жерді абаттандыру қажеттілігінен Фархад-Шырын атты ертегі
айтылады. Ертегіде кедейдің ұлы Фархад айнадан Шырынды көріп,ғашық болады.
Шырынды іздеп келіп,оның шарты бойынша тауды тесіп, арна қазып, кезерген
Бетпақ далаға су жібереді.Екеуінің тойына Иран шахы Құсырау келеді. Ол елге
соғыс ашады.Фархадты күшпен ала алмасын білген соң айлаға көшеді. Елге су
әкелу шартын орындадым деп мәлімдеген Құсырау ай сәулесі түсер жерге
қамыстан тоқылған шыпталарды төсетеді.Шыпталарға түскен ай сәулелерін Шырын
ағып жатқан су екен деп ойлап, Құсыраудың құрығына түеді.
Хабарды естіген жігіт қалаға жетеді. Көз жасын көлетіп Шырын тұрады. Жүрегі
қан жылаған Фархад тасқа айналады. Бегават қаласына тақау
жерде,Сырдарияның жағасында алып жартас бейнесіндегі Фархад әлі сол күйінде
тұр,ал оған қарай терең қойнау бойымен сұлу Шырынның бейкүнә көз жасы
сыздықтап ағып жатыр. Ертегі осылай аяқталады.Адамның тасқа айналуы әлі де
ертегіге айналып үлгермеген мифтік әңгімеге жақын келеді.
Оғыз дәуірінен жеткен Түймекент, Баршынкент аңыздарына ұқсас Фархад-
Шырын аңызы бар.Түймекент аңызы Әулиеата маңында туған.Жырда Қарахан
тауда бабамыз деп келетін жолдар бар.Баршынкент аңызына сүйенсек ,Сыр
бойында туған Дию қала аңызы оқиғасы осыған ұқсас.
Хорезм жеріндегі Дию қала аңызының оқиғасы осы іспеттес.Онда Хаухау
Хорезм патшасының қызы Шырынға ғашық болады.Патша мыстан кемпірді жұмсап,
шөлден тас қала салдырады.Оны Дию қала деп атаған. Қала салынып бітуге
айналған кезде, мыстан тоғыз жүз бота, қозы, бұзау, құлын сойғызып,мал
біткен маңырап,у-шу болады. Мыстан диюға барып Шырын өлді дегенде Хаухау
тастың соңғысын өз басына түсіріп өлген екен деседі.8.288
Фархад-Шырын жырының да алғашқы сюжеттері осы мифтік әңгімелерден
келіп шыққандығын байқаймыз. Бұл сюжет кейін басқа халықтардың арасына
тарап ,көптеген халықтың әдебиетінде жырланғандығы белгілі.
Қазақ халық әдебиетінде Фархад пен Шырын жайлы айтылатын ертегі, аңыз,
әпсана, өлең түріндегі кездесетін сюжеттердің негізі принципі жер
суландыру, егін егу ,тауды бұзып, тасты жарып арық қазу сияқты мәселелер
қамтылады. Ал, шығу тарихы жағынан тым ертедегі тас, қола дәуірінен бастау
алатындығына мифтік әңгімелер куә.
Жалпы Фархад-Шырын дастанына арқау болған алыптар турасында айтылатын
аңыздар қазақ даласында көп болған.Ол кейінгі дәуірлерде барып жырға
ұласқан.Алыптар турасында ғалым Ш.Керім мынадай деректер келтіреді:
Алыптар туралы мифтер нақты бір мекенге байланысты айтылатынын аңғардық,
нақты бір тау,не бір жер бедеріндегі бір орындар алыптардың қимыл-
әрекеттерімен сабақтастыра баяндалады.
Қазақстандағы Толағай тауы туралы миф, Ерсары туралы мифтер Фархад туралы
аңызбен үндес. Алып-тек қазақта ғана емес, әлем халықтар фольклорында
кездесетін мифтік бейне.Қазақстанның түрлі шалғайларында әр түрлі
жағрапиялық нысандардың пайда болуын түсіндіретіні, себеп-салдары миф,
әпсаналарда алыптар тұлғасы көрінеді. 9-328.
Ертегілерде Фархад кедейдің ұлы болса,аңыздарда тау көтерген ғаламат тұлға,
алып бейнесінде беріледі.Алыптар жасампаз қаһарманға ұқсас, жер бетінің
бедерін өзгерте алады, сондықтан тау көтеру тек алыптардың қолынан келетін
шаруа, кейінгі нұсқаларда осы кейіпкерлердің орны адамдармен алмастырылған.
Фархад-Шырындастанын қазақ фольклорында ізі бар халық шығармасы деп
атауға толық мүмкіншілік бар. Себебі, Мырзашөлге байланысты айтылатын
аңызда Фархад пен Шырын жөнінде көптеген аңыз, ертегі, өлеңдер кездеседі.
Кейін Әбдәзім Ахметов Әлішер Науаидың Фархад-Шырын дастанының желісімен
қазақша нұсқасын жырлаған. Оны фольклорлық экспедиция кезінде
фольклортанушы Қыдырәлі Саттаров 1968 жылы жазып алып, М.Әуезов атындағы
Әдебиет және өнер институтының Қолжазба орталығына әкеп өткізген. Одан
бөлек Фархад атындағы ГЭС салынған болса, Бекабадта Фархад тауы, Фархад
тауындағы Шырын деп аталатын сайдың cуы Сырдарияға келіп құятыны белгілі.
Ендеше Шығыс әдебиетінің ұлы шайырлары тамсана жырлаған Фархад-Шырын
дастанының қазақ жеріне де қатысы болғандығын көреміз.
Бұл аңыздың қазақ даласына қатысы бар екендігі турасында кезінде
Киргизская степная газетаның 1891-жылғы 8, 9, 10 санында жарияланған
Голодная степь и ее предания О Фархат и Ширинедеп аталатын аңыздың
жариялануының өзі біраз мағлұмат береді 10.
Қазақ ауыз әдебиетінде Фархад пен Шырын жайында айтылатын ертегі,
аңыз, әпсанаға сюжеті жағынан ұқсас келетін шығармалар көп кездеседі. Бұған
мысал ретінде бұрыннан айтылып жүрген Шебер пырақ, Тас Шебер сияқты
ертегілік сюжеттерді атауға болады. Одан бөлек Орталық Азия жерінде
айтылатын аңыздар да кезінде жарияланған болатын. Соның бірі кезінде
Самарқанд газетіне Н.Ляпунов жазып алып, жариялаған Легенда Шырын кыз
атты көлемі жеті беттік машинкаға терілген аңыз 1905 жылы сол газеттің 176
санында жарық көреді. Бұл материал архив материалдарын қараған кезде
қолымызға тиді. Онда жергілікті аңыз жайында былай дейді: И остались с тех
пор громадные камни брошенные Фархадом со скалы и загродавших дно реки.
Колокочет и бьется сердито об реки, словно все еще не в силах забыть обиду
Фархада11. Бұл әпсаналарды сол кездегі орыс география қоғамының
мүшесі, географ ғалым А.Кушакеевич баспасөз бетінде жариялайды. 12
Ташкент уәлаятында тұратын қазақтар арасынан жазып алған көлемдi де көркем
туынды "Фархад-Шырын" эпосын атауға болады. "Фархад-Шырын" эпосының бұл
нұсқасын Әбдәзiм Ахметов жырлаған. "Фархад-Шырын" эпосының қолжазбасы
барлығы болып 4924 тармақтан құралған.
Әбдәзiм Ахметов Ташкент уәлаяты, Бостандық ауданы, Ғазалкент қаласында
туылып, сонда қайтыс болған. Әбдәзiм Ахметовтiң қолжазбасында "беташар
орнына" деген бөлiм бар. Ақын Әбдәзiм Ахметов Науаи жырлаған "Фархад-Шырын"
романдық эпосының сюжеттiк желiсiн пайдаланып, домбырамен сүйемелдеп, жыр
етiп айтып жүруге ыңғайлап, қайта жырлағанын айтады. Марқұм Әбдәзiм
Ахметовтiң өзiнен кейiнгi ұрпаққа мұра етiп қалдырғысы келетiнiн мына
үзiндiден көремiз:
...Қолыма "Фархад-Шырын" алайын деп,
Қазақша нұсқа етiп жазайын деп,
Әбдәзiм Ахметов мұны жазған,
Жазбақ боп бұл дастанды өте азған.
Кейiнгi ұрпақтарым ескерсiн деп,
Солардан үмiттенiп қолын созған.
Ескi өмiр құрысын да, қорлық екен,
Ескiге емес, алдағы күнге сенем.
Дастан кiлтiн осымен бұрап алып,
"Фархад-Шырын"тұп-тура өзiне енем.
Әбдәзiм Ахметов "Фархад-Шырын" дастанын Әлiшер Науаи негiзiнде
жырлайды. Ол жасы ұлғайып, өмiр тәжiрибесiнен жиып-тергенi мол екенiн айта
келiп:
Ассалаумағалейкум көп жамағат,
Жүрсiз бе үлкен-кiшi, сау-саламат?
Сiздердi аман-есен көргеннен соң,
Көңiлiм болып отыр менiң де шат,-дейдi.
Орта ғасырдың алғашқы дәуiрiнен берi қарай "Фархад және Шырын" ел
арасында аңыз, әпсана, қисса, дастан түрiнде ауызша айтылып, жыр үлгiсiне
ұласып келе жатқан қазақтың эпикалық туындысы. XV ғасырда Науаи жырлап,
эпос дәрежесiне көтерiп халық игiлiгiне айналдырса, "Фархад-Шырын" эпосы
сырқылмас мұра, халық қазынасына айналып, тағы да бiрнеше нұсқалар мен
версиялардың дүниеге келгенiн көремiз. Жырау Әбдәзiм Ахметов "Фархад-Шырын"
эпосының қолжазбасында Науаи жырлаған нұсқадан анағұрлым қысқа болғанын да
еске түсiрiп тұр:
"Фархадым" тұп нұсқадан қысқа болды,
Домбыра тартушыға нұсқа болды.
Қанеки домбыраға "Фархадты" қос,
Осындай "Фархад-Шырын" қисса болды - дейдi.
"Фархад-Шырын" жыры қазақ ауыз әдебиетiнде ерте кезден жырланып келе
жатқан төл туынды екенiн атап айтқымыз келедi. "Фархад-Шырын"
қолжазбасындағы бiз атап отырған нұсқада кездесетiн жер, су, ел және
негiзгi кейiпкерлердiң аттары қазақ халқының тарихымен тығыз байланысты
екенiн танытады. Оқиға Сыр бойы, оның бастау, бұлақтары болған ертедегi
Шығыс Түркiстан, Қаһан хан билеген дәуiр жырланады. Фархад деп қойылған
аттың өзi ұлтаралық үлгiнiң символы iспеттi. Жырау Әбдәзiм Ахметовтың
берген түсiнiгiне қарағанда, "Фархад",-деп жазады ол,- қытайша "фрак" деген
сөзiнен алынған. Орта Азия халықтары тiлiнде Фархад аталып кетедi. "Фрак" -
ашық-машық, рашық, ашық, ха, де, қайғыдан, дерттен, арман, зардан құрылған
деген мағына бередi. Қазақ жылқышылары тұлпар болатын ат әлi танылмай көп
жылқының iшiнде жүрген кезiн көрiп, оның тұлпар екенiн танып, талмайтын
қазан ат екенiн көрiп, ұстап алып, арнайы жайлауға жiберiп немесе қолға
ұстап бағуға алынған кезiн "фрак" "пырақ" деп атайды. Демек, тұлпар көп
жылқы iшiнде аш-арық жүрген кезiнен құтылды деген ұғымда айтылған. Ал,
Шырын болса - әрмен қызы.
Әбдәзім Ахметов жырлаған жырдың қазақша нұсқасы Науаи үлгісінде
жырланған. Қолжазбаны оқып қараған кезде оның Науаи шығармасынан көп
қысқартылғаны, халықтың тыңдауына лайықталып, фольклорлық шығармаға
айналдырылғандығы көрініп тұр. Ел құлағына дағдылы болу үшін домбырамен
жырлауға лайықталып, қазақтың қара өлең формасында айтылатындығына көз
жеткіземіз:
Фархадым түп нұсқадан қысқа болды,
Домбыра тартушыға нұсқа болды.
Қанеки домбыраға Фархадты қос,
Осылай Фархад-Шырын қисса болды.
Жыршының өзі Фархад-Шырынды қисса деп атаған. Қиссаның тілі жазба әдеби
тілден гөрі эпостық шығармаларға жақын. Қиссадағы тау, өзен, жер-су, ел мен
негізгі кейіпкерлердің аттары қазақ халқының тарихымен байланыста алынып
жырланады. Қиссаның жазылу тарихы жайлы жыршы біршама құнды деректер беріп
өтеді. Бұл оқиғаны жырдың фабуласы деуге әбден болады. Жыршы Фархад-Шырын
қиссасын орындағанда, оқиға желісін Әлішер Науаидан пайдаланғандығы жайлы
былай дейді.:
Қолыма Фархад-Шырын алайын деп,
Жыр етіп содан аздап жазайын деп.
Әлішер Науаидан пайдаландым,
Жыр қылып домбыраға салайын деп.
Қазақша вариантында Шығыс Түркістандағы Қаһан ханның өте бай, елінің
өнерлі екендігі мадақталады. Қазақ фольклорында айтылатын, дүние жүзіндегі
ең бай, бірақ өте сараң болған Қарынбайдың байлығы Қаһан ханның қазынасымен
салыстырғанда түк те емес деп дәріптеледі жырда. Қаһаннан асқан патша жоқ,
оның әскеріне жердегі құм мен аспандағы жұлдыздың да саны жетпейді
делінген. Алайда қазақтың эпосында жиі кездесетін қу бас, перзентсіздік
мотивінің бұл қиссаға да кіріктірілгендігін көруге болады. Қолында байлық,
басында шексіз билік пен тақ тұрып, атағы шартарапты кезгенімен, бір балаға
зар екендігі баяндалады. Жасы ұлғайған сайын жалындап тұрған ошақтың
отындай сөніп қалып, мирассыз өтемін бе деген күдігі ұлғая бастайды. Ханның
тәңірге жалбарынып, перзент сұрап қолындағы мал-мүлкін садақа етуі қазақ
эпостарындағы дәстүрлі сюжетттердің бірі.
Қаһан хан тәңірге жалбарынуы, малын кедейлерге шашуы нәтижесінде ақыры
арманына жетіп, әйелі бір ұл табады. Қазақ эпосына тән перзентті болған
тұсын жырлағанда дәстүр бойынша сүйінші сұратып ат шаптыру, бір-бірін
құттықтаулар ғұрыптық салтқа орай өріс алады. Сүйіншіге келгендерге мал-
мүлік қана емес, атлас пен жібектен сүйінші беріп, алтын, гауһар, інжу
секілді асыл тастардан шашу шашуы қазақтың Қыз Жібек сияқты ғашықтық
жырын еске түсіреді. Фархадтың дүниеге келуі мен өсуінің өзі Шығыс
дастандарынан гөрі шамандық наным-сенім кезінде дүниеге келген ертегілер
мен эпостарға көбірек ұқсайды:
Аузынан шыққан сөзі – ғашық сөзі,
Жарқырап жайнай түсті отты көзі.
Үш жасында он жасар баладай боп,
Жарқырап жайнай түсті отты көзі,- деп баланың тез
ерте жетілуі секілді мотивтер араб пен парсыға қарағанда шамандық сенімде
болған түркі халықтарының фольклорына тән қасиет екендігі бүгінгі
фольклористика ғылымында дәлелденген дүниелер.
Қиссада төбедей үйілген тастардың Фархад қолындағы қашаудан сескеніп
қашуы, кейіпкердің алып күш иесі екендігін танытса, екінші жағынан
келешектегі оның ғаламдық тас шебері екендігінен хабар береді. Фархадтың
ғашығын іздеп сапар шегуі, жолда аждаһамен алысуы сияқты көріністер қиял-
ғажайып ертегісіндей сипат алады. Тек ертегідегі эпизодтай жауды жалғыз өзі
жайратпайды. Көп әскерімен бірге барып, аждаһаға қарсы соғысады. Жеме-жемге
келгенде Фархад оны садақпен атып өлтіреді.
Кәмелетке толған баланы әр түрлі қиындыққа салып сынау ғұрпы ежелгі
дәуірлерде шамандық нанымда болған. Ол турасында С.Қасқабасов былайша
түсіндіреді: Кәмелеттік сынақ барлық рулық қауымда болған салт: он бес он
жеті арасындағы ер балаларды (матриархат дәуірінде – қыз балаларды да деген
пікір бар) жеке бөліп алып, елсіз жерде оларды ержеткеннің белгісі деп
төмендегідей әр түрлі сынақтардан өткізген: денелеріне кесіп дақ салған,
мұрнын, құлағын тескен, сүндетке отырғызған, тағы басқа түрде қинаған,
небір қорқынышты ырымдар жасаған. Осының бәріне төзіп, барлық сыннан өткен
баланы енді бала емес, жігіт болды және ол өлді, қайта тірілді, яғни басқа
адам болды деп санаған. Оған енді үйленуге рұқсат берген.13-272
Фархадтың да ғашығын іздеп бара жатқан жолда адам төзбес
қорқынышты құбыжықты жеңуі, оның енді үйленуіне жол ашылды, ол бала емес,
жігіт болды деген халықтың бұрыннан жадында сақталып, ертегі мен
эпостарымызда қайталанып отыратын ескі нанымына орай туғандығын көреміз.
Демек Фархад-Шырын дастанының қазақша нұсқасы сол фольклорлық сарында
жырланған дүние екендігін айтуға болады.
Қазақша нұсқасында Шапурмен теңіз апатынан кейін бір елде кездесіп
танысады да Әрмен еліндегі сұлуға бірге бармаққа сөз байласады. Сол уәдесі
бойынша Шапур мен Фархад әрмен еліне барады. Бұл сюжеттер қазақтың
новеллалық ертегілерінде жиі ұшырасады. Оның көпшілігі ортағасырлық парсы
прозасында да жиі ұшырасатын сарындар.
Фархадтың тауды бұзып, тас кесіп, арық қазып көрсеткен кереметін ел-
жұрт аңыз етіп елге таратады. Күштілігі мен тапқырлығы, ептілігі мен
зеректігі аңыз боп, Шырынның құлағына жетеді. Шырын мен Маһинбану екеуі
Фархадтың жұмысын өз көздерімен көрмек болады. Алғаш ұшырасқанда Шырын
есінен танып құлап қалса, Шырынның көркіне тамсанып Фархад та естен тана
құлайды. Шырынның сарайына көтеріп әкеп жатқызғанда ес-түсін білмей жатқан
Фархадтың денесі балқып кетеді. Есін жиып қарағанда, Шырын қызды көріп,
ұялғаннан қашып кетеді. Маһинбану Шырынға: Ауыр жұмыс бастаған едік, күш
жетпей, су шығара алмай қойған едік. Ол бізге көп көмек беріп еді, енді
қайдан болса да іздеп табу үшін шартарапқа кісі жіберейік,- дейді.
Маһинбану Шырынға қарап тұрып, қара тасты жарған жігіт қыз жүрегін де жарып
кеткен екен ғой деген ойға келеді.
Фархад бара сала тасты жарып, тауды бұзып, арық қаза береді. Жұмыс
істеп жатқан жеріне Маһинбану жиі барып, Шырынға хабар жеткізіп тұрады.
Жігіт тауды бұзып, тасты жарып, әуізге су жібереді. Шырынның қасында жүрген
сұлу да, көрікті, парасатты жолдас қыздарының бәрі де – Ділара, Діларам,
Діласам, Гүландам, Сумасабу, Сумсамы, Перизат, Перауыш, Перпейкар тағы
басқа қыздар адамның естісі ретінде бейнеленеді.
Фархадтың жастайынан білім алған, қарапайым тас қашайтын шеберлікті
меңгергендігін жырлайды. Ғашықтық жолында Фархад Шырын мен айналасындағы
қыздарға қарап:
- Сіз маған тақ бермеңіз, тас беріңіз,
Жаралдым еңбек үшін – ескеріңіз.
Бұйрық бер шыңды жонып шынар ет деп,
Сол істі ете алмасам – тексеріңіз,- деп ғашықтықтың керемет
үлгісін жасайды.
Әбдәзім Ахметов жырлаған Фархад-Шырын романдық эпосының қазақ версиясы
Науаи шығармасы негізінде алынып, алайда фольклорлық сарында жырланған
халықтық шығарма. Бұл шығарманың ауыз әдебиеті үлгісінде жырлануына бір
жағы өзбек бахшиларының ел ішінде жырланған фольклорлық Фархад-Ширин
дастанының да әсері болғандығы байқалады.
Науаи жырлаған Фархад уа Шырын дастанында басты кейіпкер Фархадтың
туылуынан бастап, оның соңғы күніне дейінгі өмір жолы үздіксіз жырланады.
Фархад образы қазақ ауыз әдебиетіндегі версиясында да Науаидың үлгісімен
дастандағы эпикалық образ деңгейіне көтерілгендігін көреміз.
Қазақ халық әдебиетіндегі нұсқалар Шығыс сюжеттеріне құрылған
романдық эпостарын ұқсас десек те, өлең құрылысы мен баяндау стилі жағынан
айтарлықтай өзгеше. Көбінесе қазақтың дәстүрлі жеті-сегіз буынды жыр
үлгісімен де, он бір буынды қара өлең түрімен де жырланған.Сондай-
ақ,араб,парсы өлең үлгісімен жазылғандары да баршылық.Ә.Науаидің Ләйлі-
Мәжнүн,Ескендір қорғаны, Фархад- Шырын эпостарындағы ғазал үлгісіде
кездеседі.
Қазақтың территориясында таулы,қырлы, тоғайлы жер жұмағы қаншалықты
мол болса, жаздың аптабында қарс-қарс айырылар қу тақыры да аз емес.
Мырзашөл мен Бетпақ даланы,Қызылқұм мен Қарақұмды суландыру қазақ пен өзбек
халықтарына арман болған.Су шығару,арық,арна қазу,аймақты гүлдендіру әрбір
азаматтың мақсатына айналған.Ежелгі керуеннің Жібек жолындағы қазақтар
мекендеген Мырзашөлден өту қиынға соққан.Қазақ аңызында бұл жәйт аяққа
тұзақтай байланып деп тұспалданады.Осы аумағындағы Тұзақ, Дұзақ,
Жизақ деген атаулар тарихтың белгілі бір кезеңінің куәсі.Бүгінгі өзбек
тілінде Жизақтың о бастағы төркіні қазақтың Тұзақ сөзінен екенін
көпшілік біледі.Орыстың саясатшылары мен ғылымдары да өткен ғасырдың
басында Мырзашөл туралы аңыздарды жинап, жариялағаны белгілі.
Қазақтың ақын,жырау,жыршылары мен өзбектің бахшилары хисса,
дастандарды орындаған кезде,өзінің дүниеге қөзқарасымен еркіндік танытады
да ,сюжет пен мотивтердегі образдарды үрдісті дәстүр бойынша ертегі немесе
эпикалық жыр үлгісімен жырлайды.Соның негізінде жаңа варианттар пайда
болған.
Қазақ ауыз әдебиетінде Фархад пен Шырын жайлы ертегі,аңыз,
әпсаналар түріндегі мотивтер көп. Бұған мысал ретінде бұрыннан айтылып
жүрген Шебер Пырақ, Тас Шебер сияқты ертегілік сюжеттерді атасақ ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
1.1 Фархад-Шырын жырының жырлану тарихнамасы
1.2 Фархад-Шырын жырының қазақша жырлану ерекшелігі.
2-бөлім Фархад-Шырын эпосының көркемдік ерекшелігі
ІІІ Қорытынды
ІҮ Пайдаланған әдебиеттер
Тақырыптың өзектілігі. Бұрыннан қазақ халық әдебиетінде жырланып келе
жатқан Қозы Көрпеш – Баян сұлу, Қыз Жібек сияқты ғашықтық жырларының
қатарын ендігі кезекте Бозжігіт, Сейфулмәлік, Таһир – Зуһра, Жүсіп –
Зылиха, Ләйлә - Мәжнүн, Фархад – Шырын сияқты шығыстан ауысқан
ғашықтық дастандар толықтыра бастады. Шығыстық дастандар қазақ фольклорына
өзіне тән ерекшеліктерді ала келді. Бұрынғы қазақ жырларында көшпелі қазақ
қоғамын суреттесе, Шығыс дастандары қала мәдениетін дәріптеді. Қазақ
тыңдаушыларын қала мәдениетімен, ондағы адамдардың мінез-құлқымен
таныстыруға, қала мәдениетін және сол қоғамдағы жеке тұлғаның басынан
кешкен оқиғаны, кейіпкердің басынан кешкен жәйттерді новеллалық үлгіде
суреттеп, көрсете білді. Алайда, қазақ ішінде жырланған Шығыс дастандары
парсы не араб әдебиетінің тек қана көшірмесі болып қалған жоқ. Ол туындылар
қазақ фольклорына сіңіп кетті. Осылайша қазақ фольклорында новеллалық
дастандар мен новеллалық ертегілердің пайда болуына белгілі бір мөлшерде
Шығыс әдебиетінің де қатысы болғандығын көреміз.
Шығарманың сюжетін сол халықтардың әдебиетінен ала отырып, қазақ
ақындары ұлттық классикалық дастандарды дүниеге әкелді. Әрине, араб пен
парсы әдебиетінің қазақ фольклорына жасаған ықпалын жоққа шығармаймыз,
көптеген шығыстық сюжеттер мен мотивтерді қазақ халық әдебиеті өзіне сіңіре
білді. Сол арқылы қазақ фольклоры қайта жанданды. Шығыста қалыптасқан
назирагөйлік дәстүрі ХІХ ғасырдың екінші жартысынан бастап қазақ арасына
кеңінен жайылды. Сол назира үлгісінде жазылған Ләйлі – Мәжнүн, Хұсрау
– Шырын, Таһир – Зуһра, Ескендір дастандары да қазақ топырағына келе
бастады.
Низами, Дехлеви, Науаи сияқты хамса жанрында жырлап жарыспаса да бұл
шығармаларды қазақ ақындары жеке-жеке бөліп алып жырлады. Оның ішінде біз
негізге алып отырған шығыстық дастандардың үлгілерін Шәкәрім, Ақылбек,
Әбдәзім секілді ақындар жырлаған Шығыс дастандары кейін ел ішіне тарап,
қазақтың ғашықтар дастаны цикліне келіп қосылды.
Зерттеу міндеттері. Біз назарға алып отырған осынау өзекті мәселелерді
мынадай аспектілерде нақтылы алып қарастырдық:
- Шығыстық үлгіде жырланған дастандардың ішінде кездесетін сюжеттер мен
мотивтерді жан-жақты ашып көрсету;
- Фархад-Шырын эпосының кезеңдері мен қазақ фольклорында жырлану
ерекшеліктері және оның әлеуметтік ортаға қарай бейімделу заңдылықтарын
анықтау;
- Фархад-Шырын эпосының поэтикасын зерттеп, оны қазақ лиро-эпос
жырының құрылымдарымен салыстырып, арасында орын алған айырмашылықтар мен
ұқсастықтарды қарастыру;
- Зерттеп отырған тақырыптың маңызын, оның қазақ фольклорынан алатын
орнын тереңірек ашып көрсету.
Жұмыстың бірінші тарауында- Фархад-Шырын эпосының жырлану
тарихы,жиналуы,зерттелу тарихы,қазақ фольклорына алып келген жаңалықтары,
қазақ болмысына қарай өзгеріске түсуі сияқты негізгі түрлену формалары
қарастырылады.
Екінші тарауда осы ғашықтық дастандардың поэтикасы, тілдік, стильдік
ерекшеліктері, дастанның композициясында кездесетін шығыстық ерекшеліктер
қазақтың ғашықтық жырларымен салыстыра қарастырылып, онда орын алған
ұқсастықтар мен айырмашылықтар ғылыми тұрғыдан талданып өтеді.
Қорытынды бөлім осы тақырыпты игеру барысында ойға алған негізгі
мақсаттар, бірінші, екінші тарауларда ашып айтпақ болған, ойларымызды
қысқаша мазмұндаудан тұрады.
1 бөлім. Шығыс әдебиетінің қазақ фольклорындағы көрінісі
1.1 Фархад-Шырын жырының жырлану тарихнамасы
Хұсрау мен Шырын арасындағы оқиға туралы жазылған еңбектер
сол кездің өзінде көп болған.Армян жазбаларында Шырынды армян қызы десе,
сириялық жырнамада оның қай ұлттың қызы екендігі анық жазылмаған.Тек
Шырынның Хузистанның жанындағы Пораттан шыққандығы түрасында деректер
келтірілген (1,33).
ХІ ғасырдағы араб жылнамашысы Ибн Мискавейханың Таджариб алумам
атты жылнамасында да Шырынның румилік болғандығы айтылады.Пехлеви тіліндегі
Худай-намедеХұсрау патша мен оның аяулы жары Шырын туралы
жазылған.Алайда,ол еңбек арабтар келген соң жойылып кеткендіктен,ондағы кей
бір үзінділер басқа еңбектердің ішінде ғана көрініс тапқан.
Фархад-Шырындастаны о баста аңыз күйінде айтылып,кейін Хұсрау
патшаға байланысты оқиғалардың салдары,тарихи деректердің жазылуы дастанын
жазған Әбілқасым Фирдоусидің шығармашылығы арқасында көркем әдебиетке
ұласты.Сасанилер әулеті оның атақты патшасы туралы тарап кеткен
аңыз,әпсаналар мен тарихи хроникалық дүниеліктердің басын қосып, ұлы шайыр
Әбілқасым Фердоусидің Хұсрау уа Шырынатты эпик туындысы дүниеге
келді.Хұсрау шахтың әділдігі мен Шырын қызға деген тұрақты ғашықтығы жырға
арқау етілді.Екі дін өкілінің арасындағы шекарасыз махаббат,татулық,бір-
біріне деген сүйіспеншілігі жыр арқылы көптеген халықтарға тарап кетті.
Фирдоуси заманынан кейін екі ғасыр өткен соң өмір сүрген азербайжан
халқының ұлы ақыны Низами Ганжауи(1141-1209жж.) бұл тақырыпты қайта
жандандырады.Бұл Низами жазған хамсаның екінші кітабы болатын.
Низами, Хұсрау Дехлевиден бастап Құтып, Жәми, Науаи т.б. ақындардың
еңбектерінде аңыз, әпсана бойынша ғасырлар бойы үздіксіз жырланып келе
жатқан Хұсрау мен Шырын, Фархад-Шырын жайындағы алпысқа жуық эпикалық
туындыларды кездестіреміз. Көріп отырғанымыздай, иран, түрік, қыпшақ,
өзбек, қазақ, үнді, тәжік халықтарының ауыз әдебиетіне тараған. ХҮІІІ
ғасырдың аяғы мен ХІХ ғасырдың бірінші жартысында Қашқар әкімі Зухраддинбек
заманында өмір сүрген ұйғыр ақыны Әбдурахим Низари Науаидың шығармасының
желісімен Фархад ва Шырын дастанын жазады.
ХҮ ғасырда хамсашылдықтың шыңына қол жеткізген тәжік ақыны Әбдірахман
Жәми мен өзбек ақыны Әлішер Науаи болды.Олар осы тақырыпты өзге қырынан
алып шықты.Әлішер Науаи үш жылға жуық уақытты елу бір мың тармақтан астам
сөз гауһарын теріп,бес тақырыптан құрылған Хамсасын жазып
бітіреді.(2,474).
Әлішер Науаидің шығармаларын халық ақындарымен жыршы, жыраулары
қайта дамытып, фольклорға айналдырған.Мысалы,өзбектің бақшысы Фозил
Иулдаштың жырлауындағы Фархад-Шырындастаны Науаи дастанынан сәл
ауытқып,эпосқа тән заңдылыққа бағынған.Өзбек бақшысы өз дастанында халықтын
рухын көтеріп,Фархадттың күрес жолында,әділеттікпен махаббат жолында
күресетін мінсіз кейіпкерге айналдырып жібереді.
ХІХ ғасырда өзбек әдебиетіндегі Фархад-Шырын дастанын тағы бір ақын
Махзун өзінше жырлайды.Махзун өзі жырға қосқан Фархад-Шырындастанында
сюжеттің Низами мен Дехлевидің дастандары негізінде алып жырласа да,оған
кейбір тың эпизодтарды өз жанына қосуды ұмыт қалдырмайды. Алайда, бұл
қоспалары онша сәтті шықпағандығы турасында өзбек зерттеушісі Н.Маллаев
былай деп жазады : Фархад-Шырын қиссаcы ауызша тараған әдеби нұсқадан
сәтті шықпаған.Бұл сәтсіздіктің себептерін Шырынның Хұсрауды сүюінде, оған
қолы жетпеген Шырынның Фархадқа көңіл қоюында, ал Фархадтың Хұсрау үшін
арық қазуында-деп көрсетіледі.(3,56).
Осылайша көршілікте аралас-құралас отырған қазақ-өзбек халықтарының
әдебиеті мен фольклорының бір-біріне әсері мол болғандығын бағамдаймыз.
Фархад-Шырын өзбек әдебиетінде әдебиет тарихын қозғар мәселесі болғанмен,
ел ішіндегі бахшилардың варианттарын саралай келе, оның фольклорлық
үлгілерінің қалыптасқандығын да ғалым жоққа шығармайды.
Басқа аймақтарда отырған қазақтарға қарағанда Өзбекстанды мекен еткен
қазақтардың ішінде Фархад пен Шырынға байланысты айтылатын аңыз,
әпсаналар,ертегілер көбірек сақталған.Фархад ескі діни нанымдарда жер асты
құдайларының бірі болған болса, Сыр бойында сақталған Дию қаланың Фархад
тауының сол ескі діннен қалған жәдігерлер екенін көреміз.Ал,сол жерді
ғасырлар бойы мекендеп келе жатқан қазақтардың сол ескі нанымдарды білуі
заңды да, себебі өздері мекен еткен жерде Фархад пен Шырынға байланысты жер-
су атаулары кездесетіндіктен, оған байланысты айтылатын аңыздарды
тұрғылықты халық өте жақсы біледі.Ол туралы неше түрлі аңыз,әңгімелерді,
ұрпақтан-ұрпаққа жыр етіп айтып, мұра етіп қалдырады. Науаи бұл дастанын
жазғанға дейін де халық әдебиеті Фархад пен Шырын есіміне қанық еді. Осыған
ұқсас ежелгі жыр, аңыздарда арық қазуға байланысты туындаған халық мұралары
көптеп кездесетін. Бұл турасында қазақ әдебиетіне тән сарындар мен екпін
бере жырлауының қасиеті бар. Шығыс сюжеті негізінде жырланған романдық
эпостарда да ерлік эпосының элементтері аз емес. Романтикалық бағыттағы
ғашықтықты, іңкәрлікті жырлайтын тақырып ерлік эпосының үлгісімен енгізіп,
қызықты жырланатын мотивтер мол. Қазақтың шығыс сюжеттерінде негізделген
романдық эпостар мен дастандардың версиялары осы сияқты өзіне тән
ерекшеліктерімен ажыралып тұрды. Бұл мысал ретінде В.В.Радловтың
Үлгілеріндежарияланған қазақтың Бозжігіт пен Һамра, Қозы Көрпеш-Баян
сұлу атты романдық эпостарының версиялары тұңғыш рет жарияланғанын атап
айтуға тұрарлық.
Қазақ ауыз әдебиетінде Фархад пен Шырын жайлы айтылатын ертегі, аңыз,
әпсана түріндегі мотивтер жер суландыру, егін егу, тауды бұзып, тасты
жарып, арық қазу сияқты мәселелер қамтылған.Бұрын белгілі Шырын-Шекер,
Шебер Пырақ, Тас шебері,сияқты айтылып жүрген ертегілік сюжет
желісіндегі осы тас шебері-қайратты күш иесі екені айтылады. Қақырап жатқан
жерді бұзып, тасты жарып су шығарудағы мақсаты халық қамқорлығы, азаматтық
ерліктен туған күш-қайрат еді.Соның ішінде қазақ, өзбек, әзербайжан,
түркімен тілдерінде ежелден айтылып келе жатқан аңыздар екендігі белгілі.
Унинг халқ орасида кенг тарқалгани ва шухрат қозанганини айрим географик
номлар хам равшан курсатади.Бекобод районида Ширин сой,Фарход тоғ,Хисров
кудиги, Шеробод районида дахмаси,Хоразмда Фарход тоғи бор ва бошқолар
деген сияқты жер,су аттары бүгінде этнологияға айналып кеткен.Оның есте жоқ
ежелгі дәуірлерден бері айтылып келе жатқандығын дәлелдейді.
Фархад пен Шырын жайындағы аңыз, әпсаналар соңғы кезге дейін тиянақты
түрде жиналып,қағазға түскен емес.
Фархад-Шырын эпосы Әлішер Науаидың атымен байланысты айтылып, зерттеліп
келеді.Ә.Науаидың еңбектері мен өнері жайлы зерттеген ғалымдардың
шығармаларында Фархад-Шырын эпосы аталмай өтпейді .Мысалы М.Никитинский,
М.Белин, В.В.Бартольд, С.Эркинов, Е.Э.Бертельс мұнан басқа өзбек, қазақ
ғалымдарынан Шарафутдинов, С.Айни, В.Захидов, М.Маллаев, М. Әуезов,
.Бердібаев, Ө.Күмісбаев, Қ Саттаров т.б ғалымдарын атауға болады.
Бұлардың ішінде Ә.Науаидың Фархад-Шырын эпосының ертедегі сюжетті
әңгімелерден басталып қисса, дастан мен халықтық нұсқаларына бөлек
тоқталып ,тиянақты түрде арнайы зерттеген ғалымдардан Бартольд, С.Эркинов,
Н.М.Маллаевтардың еңбектерін ерекше атауға болады. Шығыстың атақты ақындары
дәстүрлі салт бойынша бес тақырыпқа жеке-жеке шығарма жазып, бесеуін бір
жинақ етіп Хамса деген атпен шығаруды мақсат еткен.Жақын , Орта және
Орта Шығыс халықтарының әдебиеті тарихында көп ғасырлық тарихы бар. Соның
ішінде араб ,парсы , үнді және Орталық Азия халықтарының ішінде дәстүрлі
салтқа ие.
Хамса және Хамсашылдық саласы да тарихи қажеттіліктен туған. Әрбір
дәуірде пайда болған Хамса кітабындағы бес дастан сыйғызылған Хамса
жинағындағы шығармаларға ауыз әдебиетінің ықпалы аз болмаған.
Низамидің Құсырау уа Шырын дастанын жырлауына мынадай себеп болған :
Дербент қаласының әкімі Низамидің ақындығына риза болып,қыпшақ елінен
қолға түскен күң қызды тарту етіп ,сыйлыққа береді.Низами ол қыздың
адамгершілік қасиетін қатты бағалап,азат етіп,оған үйленеді.Әппақ деген
қыпшақ әйелінен туған балаға Мұхаммед деп ат қояды.Бірақ,Әппақ жас кезінде
қайтыс болып кетеді.Низами екінші әйелге үйленеді.Ол әйелінің де өмірі
ұзаққа созылмайды.Низами үшінші рет некелесуге мәжбүрленеді. Әйелдерінің
ішінде Әппақты өте жақсы көрген.
Низамиге 1180-1181 жылдары Иран Селжүгі Тоғру сүйіспеншілік тақырыбына
жаңа дастан жазып берсе деген ниет білдіреді.Ақын бұл өтінішті ризалықпен
қабыл алып, Құсырау уа Шырын дастанын жазып, өзінің ең сүйікті әйелі
Әппақтың бейнесін әдебиетте мәңгі қалдырыпты.
Низами дастанында Фархад қаладағы өнер иесі ретінде бейнеленеді. Қазақ
халық әдебиетіндегі Әбдәзім Ахметов жырлаған қолжазба нұсқасында Фархад
Шын-Машындағы (Шығыс Түркістандағы) ханның ұлы. Ол жастайынан тастарға
суреттер мен нақыштар түсіруге қызығады. Хан өзінің баласы шұғылданып
жүрген тас қашау өнерін хандарға лайық емес мамандық деген соң, бала
үйінен шығып кетіп,Бисутин тауына барып, тас қашап,түрлі нақыштар
салып,арық қазумен шұғылданған.Фархадтың тауда тас қашап, арық қазып жүрген
кезін Шырын келіп көреді де,есінен танып қалады.Ал, Фархад та Шырынды алғаш
көргенде есінен танып, өзін білмей қалады.Эпикалық жырға тән осындай
сюжеттер мен мотивтер шығармаға арқау болған.Құсрау Дехлеви Фархадтың тау-
тасты жаңғырта жұмыс істеп жатқан кезін жанды қимылға айналдырады:
Чунон бар кух мезод теша таьжил,
Ки сангаш сурма мешуд мил дар мил . (Тауды соншалықты асығыс шөкішпен
соққанда,алыста жатқан тастар да өзінен-өзі күл-талқан болатын) .Осы
көрініс, сөзбен сызылған бейне қазақ халық әдебиетіндегі Әбдәзім Ахметов
жырлаған нұсқада былай суреттеледі:
Тас жанып, тау тұтанып, астан-кестең,
Жаңқадай балта шапқан таулар жасып,
Қаңбақтай кесек тастар жоғары ұшып,
Жарқырап тастан шыққан жалын өртке,
Ұқсады үлкен таудан асып түсіп,
Фархадтың су үстінде алған демі,
Тас ұшып түтіндетті дүниені,
Сол түтін көтеріліп көктен асып,
Әрменнің жалпақ жері түнереді,
Бұрқырап ұшып шыққан тас құйылып,
Бұршақтап қоя салған жатты ойылып.
Күмпілдеп тасқа кірген асыл метін,
Күшпенен тасқа тисе тас ойылып (4,152-153).
Фархад Шапур екеуі Шын Машын шахарында бір шебер ұстаға шәкірт
еді.Ұстаз Фархадқа тас тегістейтін балғасы мен балтасын тапсырғанда,Шапурға
сурет салатын қаламын сыйға тартқан.Сүт арығын қазу жоспары
жасалғанда,Фархадтың шақыру керектігін Шапур айтады.Осылайша Фархадтың
еңбекке деген сүйіспеншілігі түрлі мотивтер арқылы бейнеленеді.Низами
дастанында Хұсрау мен Фархад Бесутин тауында Фархадтың жұмыс істеп жатқан
жерінде кездеседі.Хұсрау мен Фархад өзара сөзбен қағысу ретінде ғана жеке
диалог түрінде сөйлеседі.Хұсраудың Шапурға зиян келтіру керек деген ойда
кеткенін Фархад білмейді.
Дастанға жақсы ниеттегі кісілердің наразылығымен трагедиялы тұрмысқа
қарсылығы сан түрлі сюжеттерде суреттеледі.Шырын Хұсрауды сүйгендіктен,оның
айтқан өтінішімен жала жабуына қарамай,алдағы болашақты әрқашан жақсылыққа
жори біледі.Осы сияқты нәзік ой- түйіндерді адам баласының психологиялық
сезгір, білімдары болған сөз зергері-Низамидің шығармаларынан ғана табуға
болады.
Фархад өмірден озғаннан кейінгі Шырынның қал-жағдайы түні қайғы-
қасіретте,күні қамығуда,қайғыда бейнеленеді. Басына түскен күн ешкімнің
басына түспесін,-деп аза тұтады.Фархадтың өліміне бүкіл адам баласы ғана
емес, пері менен жын-шайтандар,дүниедегі хайуанттар да аза тұтып,жылағаны
жырланады.
Низами мен Дехлевидің Шырын уа Хұсрау дастандары өмірдің дәстүрлі
жалғасын көрсетіп қоймай,оның Шығыс халықтары әдебиетіне кең таралуына әсер
ықпалы көп болды.Дехлевидің Шырын уа Хұсрау дастанында Фархад образына
байланысты бейне шығармашылықпен жанданып, көзқараспен жыр етіліп,жырдың
бөлек үлгісі,басқаша нұсқасы туған.Фархад пен Шырын атымен бөлек-бөлек
дастандарды қайта жырлау дәстүрі осылайша бірте-бірте ұласа береді.
Низами Ганжауидің Хұсрау уа Шырын эпосының сюжеті бүкіл Шығыс
әдебиетіне дәстүрлі үлгіде ғасырлар бойы ұласқан,ықпал еткен көркем
туынды.Ал,Хұсрау Дехлевидің Шырын уа Хұсрау эпосы бүкіл Шығыс
халықтарына Фархад атты кейіпкердің енуіне алғаш үлгі-өнеге көрсетіп,жол
салды.Фархад бейнесінің жаңа кейіпкер денгейіне көтерді.Соның бір жалғасы
ретінде әзербайжан әдебиетіне танылған белгілі шайыр Әріп Ардабилидің 1369-
1370-жылдары жазылған Фархаднамедастанын айтамыз.
Фархаднамедастаны негізінен екі бөлімнен құралған. Бірінші бөлімі
Фархад және Гүлстан хикаясы деп аталады.Хұсрау Дехлевидің Хұсрау уа
Шырын дастанына қарағанда өзгеше жазылған.Шын Машындағы патшаның баласы
Фархадтың Абхазиядағы бір сәулетші-мүсіншінің Гүлстан атты қызына ғашық
болып қалғандығы баяндалады.
Дастанның екінші бөлімі Хикаятты Фархад уа Шырын
дейтін тақырыппен басталады. Мұнда Абхаз елінің Шырын деген қызына
ғашықтығы айтылады. Фархаднамеде Фархад махаббат иесі ғана емес, тас
қашайтын өнер иесі есебінде ерекше көз тартады. Дастанның бірінші болімінде
Фархад Шын машын еліндегі салтанатты сарай құрылыстарына барып,тамашалап
көріп жүріп,ол жердегі шеберлердің еңбегіне қызығып,ынтығып қарайтын онан
өзіне үлгі алады,үйренеді.Баласының тас қашап,үй құрылысымен шұғылданатынын
естіген хан бұл жүрісті ұнатпайтын.Ханның қарсылығына қарамай, Фархад өз
дегенінен қайтпай, жаңа құрылып жатқан сарайлардың қабырғаларындағы түрлі-
түсті суреттерді тамашалап жүріп, бір сұлу қыздың суретіне көзі түседі.
Шапурдың айтуынша, ол қыз Абхазиялық сәулетшінің Гүлстан деген сұлу қызының
суреті екен.
Суретіне қарап ғашық болу аңыздар мен әпсаналарда ғана кездесетіні
сияқты, Фархад та Гүлстанның тастан қашап жасалған түрлі-түсті суретін
көріп, махаббат сезімі оянады,ғашық болып қалады.Гүлстанды іздеп Абхазияға
аттанады.Өмірінің соңына дейін сонда қалады.
Фархад әкесінің қарсылығына қарамай тас қашап, үй құру өнерін
үйренумен бірге, ол үздіксіз үйретуші, өз ісінің дарынды да талантты, нәзік
те сезгір өнерпазы екенін танытады.Тас қашаудағы шеберлігі мен еңбекшілдігі
арқылы үлкен ғимарат құрылысында көзге түскен ұстаз ретінде танылады.
Әріп Ардабилидің Фархаднаме дастанындағы тасқа салынған суреттер
қазақ, өзбек халық дастандарында кездесетін бедерлі бейнелерге өте ұқсас:
Біреулер жүр тастарды мұздай ұнтап,
Біреулер жүр ұнтақтан жасап бұршақ,
Ұстаның балғасынан тас үгітіліп,
Таспадай қып тамаша жатыр бір жақ,
Иленіп қара тастар, құмдай болып
Құйылды құлпаршадай, ұндай болып,
...Біреу жүр ортасында нақыш ойып,
Мың түрлі көзді ашқанда мәнер қойып,
Әйелдер әлде сиқыр көз байлағыш,
Мысалы шапшаңдығы бір ұшқан құс,
Кеседі темір қалай тасты құмдай,
Салуға түрлі бедер жетуде күш,
...Таспадай тасқа салса тілген қашау,
Суарған қандай суға қашауды анау! (,4-43),-деген үзіндіден
Фархадтың өнерге қызыққан кезін, оған ден қойып,үйренуге ынтыға түскен
кезін аңғарамыз.
Қазақ халық әдебиетінде Фархад бейнесі өте ерте дәуірдің өзінде
қалыптаса бастаған.Низами мен Құсрау Дехлеви дастандарының Мәуереннахр және
Қорасан жерінде танылған соң, Фархад пен Шырын туралы аңыз, әпсанаға
қызығушылар көбейеді.Низами Ганжауидің Құсрау уа Шырын дастаны сол
дәуірдің өзінде Орталық Азияға таныла бастаған еді.Біздің бұлай дейтін
себебіміз Құтбтың Фархад уа Шырын дастанын кейбір ғалымдар Низами
Ганжауиден аударған деп қарайды. (5,334).
Біздің пікірімізше Низамиден еркін назым түрінде шығармашылықпен
пайдаланып,ұлттық дәстүрді сіңіре білген,-деп қарау керек.Құтб ақын Бұл
таза судан, көңіл cуы қансын деп, Низамидің балынан алуа-шекер пісірдім,-
дейді.Құтб жырлаған Құсрау уа Шырын дастанының көлемі-280-бет.Әр бетте 42
көлем тармақтары бар,90 тақырыптан құралған.
ХІҮ ғасырда Құсрау мен Шырын туралы аңыздың сюжетінен сияқты парсы
не түркі тілді авторлар көлемді эпикалық туындылар жазып қалдырған:Түркі
сүлтаны Баязиттің баласы Қорқыт лақап аты Харими Фархад уа Шырын,Хатифи
Хұсрау уа Шырын, Джалили Хұсрау уа Шырын,Лами Фархаднаме,Ахмед Имам-
Заде Хұсрау уа Ширин,Мирза Мұхамед Қасым Хұсрау уа Шырын,Халифа Хұсрау
уа Шырын Эмири Чалаби Хұсрау уа Шырын,Идирсбек Хұсрау уа Шырын,Бахши
Кермани Фархад уа Шырын тағы басқаларды атауға болады.
ХҮ ғасырда да Хұсрау уа Шырын тақырыбына тағы да бірнеше ақындар
қайта оралады.Низамеддин Хұсрау уа Шырын эпосы негізінде түрік
халықтарына белгілі ақын Шейхи жырлаған қолжазба мәтіннің А.Заинчковский
1958 жылы қайтадан жеке кітап етіп шығарған (кітапта фамилиесі де
берілген). Мұнан басқа Гераттық ақын Ашраф та жазады.Ашраф ақын туралы
Әлішер Науаи өз еңбегінде атап өтеді.1984-жылы ұлы ақын Әлішер Науаи да
Фархад уа Шырын деген атпен көлемді эпостық туынды береді. Ә.Науаи
өзінің бұл туындысын Низами мен Әмір Хұсрау Дехлевидің шығармалары
негізінде түрік халықтарына таныстыруды мақсат еткенін атап жазады (5.187)-
дейді Науаи шығармаларын көп зерттеген ғалым Е.Э.Бертельс. Ғалым
Е.Э.Бертельстің осы пікіріне қарағанда, Құтбтың түрікше жырлаған Хұсрау уа
Шырынатты шығармасымен таныс болмаған деген болжамды айтуымызға болады.
Науаи жазып қалдырған Хұсрау уа Шырын дастаны Низами шығармасымен
салыстырып қарағанымызда мүлде болек екені көрініп тұр. Науаи
шығармасындағы негізгі кейіпкер етіп Фархадты алған. Науаи шығармасындағы
Фархад дәстүрлі эпостық туындылардағыдай түс көріп, түсінде ғашық
болмайды.Немесе өңінде кездесіп те ғашық болған емес. Дастанда Фархад
Шырынды тылсымы көп сырлы құтыдағы айнадан көріп ғашық болып қалу сюжеті
бұрын кездеспейтін сюжет деуге болады.Фархад Шырынды іздеп ұзақ сапарға
аттанады.Жолда дарияға кездесіп кемемен кетіп бара жатқанда, Шапурмен
танысады.Шапурдың айтуы бойынша Шырынды іздеп Әрменияға кетеді. Ол жерде
Сасанид мемлекетінің ханы Құсраумен соғысып қолға түседі.Ол қамауда
жатқанда Сократтың бір ауыз дуалы ғылымымен түрмеден босанып шығады.Фархад
Шырынның өлді деген жалған хабарын есітіп,ол өзін-өзі өлтіріп опат
болады.Соңында Әрменияны Фархадтың Бахрам атты інісі құтқарып қалады.Фархад
пен Шырын екеуі қойылған күмбезді мазаратқа шейх болып інісі Бахрам да
сонда қалады.Науаи жазып қалдырған Фархад уа Шырын дастаны осылай
аяқталады.
ХҮІ ғасырда да Фархад пен Шырын тақырыбына арнап көптеген шығармалар
жазылған.Индиялық Мир Мұхсин деген сарай ақыны Әмір Құсрау Дехлевиге
еліктеп Шырын уа Құсрау атты шығарма жазады.
ХҮІІ ғасырда Хамадан қаласынан шыққан ақын Құсрау Хамадани деген
ақын осы тақырыпқа арнап Фархад уа Шырын дастанын жазса, Исфахандық ақын
Мырзамәлік Машриқи Құсрау ау Шырын дастанын, Рух әл-Әмин Құсрау ау
Шырын атты шығармалар жазған.Үнді ақындары Невваб Асабхан, Мұхамед Шәріп,
Ибрахим Эдхем, Ахмед Иезди, Мәулен Хидирлер де Құсрау уа Шырын атты
дастандарын жазып қалдырған.
ХҮІІІ ғасырда Құсрау уа Шырын тақырыбына қалам тартқан ғалымдар
мен ақындар Мырза Абдуллах Туршузи мен Мырза Мұхамед Садектің Құсрау уа
Шырын атты шығармаларын айтуға болады. ХІХ ғасырда Мұстафа аға Насыр мен
Шоғле Мұхамед Нейрезилер де Құсрау уа Шырын деген атпен жыр етсе, Нама
деген ақын Фархад пен Шырын деп өз шығармасын осылайша атайды (6 -276).
Құсрау мен Шырын туралы аңыз Шығыс халықтарының классикалық
поэзиясының дәстүрлі үлгісінде өнделіп қайта жырлау әдісі ХХ ғасырға дейін
үздіксіз ұласты.ХХ ғасырда да оның ұзын сонар сюжет желісі үзілмей жалғасын
тауып, халық таланттары жырлап, дәстүрлі үлгіні ұластырып келеді.
Кеңес тұсында да Фархад пен Шырын атымен байланысты құнды шығармалар
пайда болғанын білеміз. Мәселен қазақ халық әдебиетіндегі Фархад-Шырын деп
аталатын эпикалық туындыны атап айтуға болады. Әзербайжан халқының белгілі
ақыны Самед Вургун Низамидің Құсрау уа Шырын дастанындағы мотивтерін
пайдалана отырып, шығармашылық жолмен Фархад пен Шырын деп аталатын
драмалық шығарма жазып қалдырды.
1948-жылы түрік халық әдебиетіндегі Құсрау мен Шырын аңызына
негіздеп жазушы Назым Хикмет Махаббат туралы аңыз атты лирикалық-драмалық
шығарма жазған.Мұнда халықтың бейбітшілік пен бостандыққа деген асқақ
сезімін жоғары бағалап, мадақтап көрсетеді.Назым Хикмет пен Самед Вургунның
пьесалары мөлдір махаббат пен шынайы сезімді, адамдықты дәріптеу арқылы
шығармашылық жолмен қайта өңдеп халыққа ұсынудың жаңа тәсілі мен жаңа әдісі
табылғанын көреміз.
Фирдаусидің Құсрау уа Шырын дастанында Шырынға сүт әкелуші
қызметкер бейнесінде ғана Фархадтың аты аталады.Н.Ганжауидің Фархад-Шырын
дастанында Құсрау патшаның әйелі Шырынға деген Фархад махаббатының
беріктігі суреттеледі.Шырын негізінде Құсрауды сүйеді.
Қ.Дехлевидің Фархад уа Шырын дастанында Шырын Құсрауды қанша
ұнатқанымен,Фархадқа деген ықыласы-ынтызарлығы күшейеді.Ал Ә.Ардабелидің
Фархаднаме дастанында Шырын тек Фархадқа ғана ынтызар кейіпкер. Шығыс
классик ақындарының бірі Әлішер Науаидің Фархад-Шырынында халықтың түрмыс-
салты жүйелі суреттеліп,романдық эпостардағыдай мәңгі махаббат иелерінің
іңкәрлігіне ұласқан.
Қ.Дехлеви дастанында Шырын өмірде адал да әділ өскен қашанда пәк
сөзінде тұратын ақылдылығымен, парасаттылығымен танылады.Фархад пен Құсрау
патшаның махаббатқа деген машық өмірін салыстыра отырып, Құсрауға
наразылығы арта түседі. Тіпті, оған ащы назаланған тұсы да ұшырасады.Жырда
Шырынның өткір сөзімен жеткізетін шумақтар аз емес.Сондай-ақ,тұрмыстағы шын
махаббат иелеріне тән сеніммен әділдікпен халқына еңбек еткен жанын пида
еткен кейіпкерлер суреттеледі.Сүйгені үшін тау қопарған жігерлі Фархад
бейнесі өзбек әдбиетінде тип ретінде қалыптасты.Еңбек ерлерін
Фархадшылардеп атау үрдіске айналған.Фархад пен Шырын махаббаты
адамзатқа үлгілі шынайы сүйіспеншіліктің белгісі ретінде халық санасына
орныққан.
1.2 Фархад-Шырын жырының қазақша жырлану ерекшелігі.
Қазақ арасына тараған Шығыстық дастандардың өзі екі түрлі формада
ұшырасып отырады.Оның бірі қазақ арасынан шыққан қиссашыл ақындар Шығыстың
жарық жұлдыздары жырлаған классикалық туындыларды Шығысқа тән назирагөйлік
үлгіде қайта жырлап, ел ішіне таратса, екіншілері ел арасына аңз-әңгіме
,ертегі түрінде кең тарағандығының куәсі боламыз. Соның қатарында Фархад-
Шырындастанын жатқызуға болады. Фархад-Шырындастанының шығуы туралы
және соған ұқсас мифтер қазақ, өзбек, түркімен, әзербайжан,тәжік,парсы
секілді халықтардың әдебиетінде ұшырасатын болса, Алтай халықтарында да
соған ұқсас мифтік түсініктердің бар екендігі анықталған.
Батырлық жырлардағы мәдени қаһарман қызметінің әлеуметтік дәйектемелері
түбірінен өзгеріске түсіп, миф пен эпос арасында ертегі, тарихи аңыз сияқты
аралық жанрлар мәдени қаһармандар бейнесін өз мақсатына қарай,өз жанр
табиғатына қарай бұрып әкетеді.Яғни,мифтің жекелеген атрибуттары ертегі
арқылы батырлық жырларына ауысады. Осыдан,кейбір мифтік элементтері болуына
қарамастан барлық жырлар мифологияға тура жол тарта бермейді. Мифтік
элементтердің болуымен қатар, олардағы сананың белгілі бір өлшемі ретіндегі
немесе қоғамдық мәні болмаса,ол ертегілік сипат алады.Мифтегі оқиға
да,кейіпкер де өмірде болған шындық деп қабылдаған .Ал,ертегі поэтикасы
мифтік сюжетке ,дәлірек айтқанда ,соның қаңқасына арқа сүйегенімен, мифтегі
шындықты жоққа шығарады.Миф пен ертегінің шындыққа қатысы бар жерден
шыққанында, бірақ бір-біріне кереғар.
Академик Ә.Марғұлан Хұсырау-Шырын дастанының қазақ даласындағы айтылатын
аңыздарға орай Қыпшақтың Сыр бойындағы салынған қалаларда тұрған қыпшақтан
шыққан ұлы ақыны Құтбтың ІІІ Сығанақта отырып жазғандығы жайлы айта
келіп,оның шығармасын басқа халықтардың иемденіп жүргендігі жайлы қынжыла
жазады. Бір көңіл толмайтын нәрсе Сырдария жағасында ескі дәуірлерде
тіршілік еткен қалаларды,ой-санада әсер қалдырған адамдары ! Бірақ онда
туып-өскен ғалымдар мен ақындар туралы В.В.Бартольдтан кейін ешбір кісі
аузына алғысы келмейді. Ол қалалардың ғылыми әдебиеттік мәні бар –ау деп
ойламайды . Осыған орай Сыр бойында,оғыз бен қыпшақтар. қаңлылар заманында
шыққан Оғыз-намені, Хұсрау-Шырынды, Махаббат-намені әр жаққа бөліп
беріп,не ескі өзбек әдебиетінің не Волга мен Орал халықтарының туындысы
деп анықтайтын болды. Бұл еңбектердің шыққан ортасы Сырдария бойындағы
ескі қалалар ,оларды қоңыстанған оғыздар, қыпшақтар, қаңлылар туралы
осылардың негізіболып қалған қазақтар туралы бір ауыз сөз айтқысы келмейді.
Бұл,әрине тарихи әділ тұжырым емес.Оның орнына кейбір ғалымдар Қыпшақ
әдебиетідеген ұғымды қолданады, ал қыпшақ дегеніміз-қазақтың бүгінгі бір
руы7.-165.
Қазақ аңызы бойынша Шырынның тілегін орындау үшін Мырзашөлге су
шығарып, ол жерді абаттандыру қажеттілігінен Фархад-Шырын атты ертегі
айтылады. Ертегіде кедейдің ұлы Фархад айнадан Шырынды көріп,ғашық болады.
Шырынды іздеп келіп,оның шарты бойынша тауды тесіп, арна қазып, кезерген
Бетпақ далаға су жібереді.Екеуінің тойына Иран шахы Құсырау келеді. Ол елге
соғыс ашады.Фархадты күшпен ала алмасын білген соң айлаға көшеді. Елге су
әкелу шартын орындадым деп мәлімдеген Құсырау ай сәулесі түсер жерге
қамыстан тоқылған шыпталарды төсетеді.Шыпталарға түскен ай сәулелерін Шырын
ағып жатқан су екен деп ойлап, Құсыраудың құрығына түеді.
Хабарды естіген жігіт қалаға жетеді. Көз жасын көлетіп Шырын тұрады. Жүрегі
қан жылаған Фархад тасқа айналады. Бегават қаласына тақау
жерде,Сырдарияның жағасында алып жартас бейнесіндегі Фархад әлі сол күйінде
тұр,ал оған қарай терең қойнау бойымен сұлу Шырынның бейкүнә көз жасы
сыздықтап ағып жатыр. Ертегі осылай аяқталады.Адамның тасқа айналуы әлі де
ертегіге айналып үлгермеген мифтік әңгімеге жақын келеді.
Оғыз дәуірінен жеткен Түймекент, Баршынкент аңыздарына ұқсас Фархад-
Шырын аңызы бар.Түймекент аңызы Әулиеата маңында туған.Жырда Қарахан
тауда бабамыз деп келетін жолдар бар.Баршынкент аңызына сүйенсек ,Сыр
бойында туған Дию қала аңызы оқиғасы осыған ұқсас.
Хорезм жеріндегі Дию қала аңызының оқиғасы осы іспеттес.Онда Хаухау
Хорезм патшасының қызы Шырынға ғашық болады.Патша мыстан кемпірді жұмсап,
шөлден тас қала салдырады.Оны Дию қала деп атаған. Қала салынып бітуге
айналған кезде, мыстан тоғыз жүз бота, қозы, бұзау, құлын сойғызып,мал
біткен маңырап,у-шу болады. Мыстан диюға барып Шырын өлді дегенде Хаухау
тастың соңғысын өз басына түсіріп өлген екен деседі.8.288
Фархад-Шырын жырының да алғашқы сюжеттері осы мифтік әңгімелерден
келіп шыққандығын байқаймыз. Бұл сюжет кейін басқа халықтардың арасына
тарап ,көптеген халықтың әдебиетінде жырланғандығы белгілі.
Қазақ халық әдебиетінде Фархад пен Шырын жайлы айтылатын ертегі, аңыз,
әпсана, өлең түріндегі кездесетін сюжеттердің негізі принципі жер
суландыру, егін егу ,тауды бұзып, тасты жарып арық қазу сияқты мәселелер
қамтылады. Ал, шығу тарихы жағынан тым ертедегі тас, қола дәуірінен бастау
алатындығына мифтік әңгімелер куә.
Жалпы Фархад-Шырын дастанына арқау болған алыптар турасында айтылатын
аңыздар қазақ даласында көп болған.Ол кейінгі дәуірлерде барып жырға
ұласқан.Алыптар турасында ғалым Ш.Керім мынадай деректер келтіреді:
Алыптар туралы мифтер нақты бір мекенге байланысты айтылатынын аңғардық,
нақты бір тау,не бір жер бедеріндегі бір орындар алыптардың қимыл-
әрекеттерімен сабақтастыра баяндалады.
Қазақстандағы Толағай тауы туралы миф, Ерсары туралы мифтер Фархад туралы
аңызбен үндес. Алып-тек қазақта ғана емес, әлем халықтар фольклорында
кездесетін мифтік бейне.Қазақстанның түрлі шалғайларында әр түрлі
жағрапиялық нысандардың пайда болуын түсіндіретіні, себеп-салдары миф,
әпсаналарда алыптар тұлғасы көрінеді. 9-328.
Ертегілерде Фархад кедейдің ұлы болса,аңыздарда тау көтерген ғаламат тұлға,
алып бейнесінде беріледі.Алыптар жасампаз қаһарманға ұқсас, жер бетінің
бедерін өзгерте алады, сондықтан тау көтеру тек алыптардың қолынан келетін
шаруа, кейінгі нұсқаларда осы кейіпкерлердің орны адамдармен алмастырылған.
Фархад-Шырындастанын қазақ фольклорында ізі бар халық шығармасы деп
атауға толық мүмкіншілік бар. Себебі, Мырзашөлге байланысты айтылатын
аңызда Фархад пен Шырын жөнінде көптеген аңыз, ертегі, өлеңдер кездеседі.
Кейін Әбдәзім Ахметов Әлішер Науаидың Фархад-Шырын дастанының желісімен
қазақша нұсқасын жырлаған. Оны фольклорлық экспедиция кезінде
фольклортанушы Қыдырәлі Саттаров 1968 жылы жазып алып, М.Әуезов атындағы
Әдебиет және өнер институтының Қолжазба орталығына әкеп өткізген. Одан
бөлек Фархад атындағы ГЭС салынған болса, Бекабадта Фархад тауы, Фархад
тауындағы Шырын деп аталатын сайдың cуы Сырдарияға келіп құятыны белгілі.
Ендеше Шығыс әдебиетінің ұлы шайырлары тамсана жырлаған Фархад-Шырын
дастанының қазақ жеріне де қатысы болғандығын көреміз.
Бұл аңыздың қазақ даласына қатысы бар екендігі турасында кезінде
Киргизская степная газетаның 1891-жылғы 8, 9, 10 санында жарияланған
Голодная степь и ее предания О Фархат и Ширинедеп аталатын аңыздың
жариялануының өзі біраз мағлұмат береді 10.
Қазақ ауыз әдебиетінде Фархад пен Шырын жайында айтылатын ертегі,
аңыз, әпсанаға сюжеті жағынан ұқсас келетін шығармалар көп кездеседі. Бұған
мысал ретінде бұрыннан айтылып жүрген Шебер пырақ, Тас Шебер сияқты
ертегілік сюжеттерді атауға болады. Одан бөлек Орталық Азия жерінде
айтылатын аңыздар да кезінде жарияланған болатын. Соның бірі кезінде
Самарқанд газетіне Н.Ляпунов жазып алып, жариялаған Легенда Шырын кыз
атты көлемі жеті беттік машинкаға терілген аңыз 1905 жылы сол газеттің 176
санында жарық көреді. Бұл материал архив материалдарын қараған кезде
қолымызға тиді. Онда жергілікті аңыз жайында былай дейді: И остались с тех
пор громадные камни брошенные Фархадом со скалы и загродавших дно реки.
Колокочет и бьется сердито об реки, словно все еще не в силах забыть обиду
Фархада11. Бұл әпсаналарды сол кездегі орыс география қоғамының
мүшесі, географ ғалым А.Кушакеевич баспасөз бетінде жариялайды. 12
Ташкент уәлаятында тұратын қазақтар арасынан жазып алған көлемдi де көркем
туынды "Фархад-Шырын" эпосын атауға болады. "Фархад-Шырын" эпосының бұл
нұсқасын Әбдәзiм Ахметов жырлаған. "Фархад-Шырын" эпосының қолжазбасы
барлығы болып 4924 тармақтан құралған.
Әбдәзiм Ахметов Ташкент уәлаяты, Бостандық ауданы, Ғазалкент қаласында
туылып, сонда қайтыс болған. Әбдәзiм Ахметовтiң қолжазбасында "беташар
орнына" деген бөлiм бар. Ақын Әбдәзiм Ахметов Науаи жырлаған "Фархад-Шырын"
романдық эпосының сюжеттiк желiсiн пайдаланып, домбырамен сүйемелдеп, жыр
етiп айтып жүруге ыңғайлап, қайта жырлағанын айтады. Марқұм Әбдәзiм
Ахметовтiң өзiнен кейiнгi ұрпаққа мұра етiп қалдырғысы келетiнiн мына
үзiндiден көремiз:
...Қолыма "Фархад-Шырын" алайын деп,
Қазақша нұсқа етiп жазайын деп,
Әбдәзiм Ахметов мұны жазған,
Жазбақ боп бұл дастанды өте азған.
Кейiнгi ұрпақтарым ескерсiн деп,
Солардан үмiттенiп қолын созған.
Ескi өмiр құрысын да, қорлық екен,
Ескiге емес, алдағы күнге сенем.
Дастан кiлтiн осымен бұрап алып,
"Фархад-Шырын"тұп-тура өзiне енем.
Әбдәзiм Ахметов "Фархад-Шырын" дастанын Әлiшер Науаи негiзiнде
жырлайды. Ол жасы ұлғайып, өмiр тәжiрибесiнен жиып-тергенi мол екенiн айта
келiп:
Ассалаумағалейкум көп жамағат,
Жүрсiз бе үлкен-кiшi, сау-саламат?
Сiздердi аман-есен көргеннен соң,
Көңiлiм болып отыр менiң де шат,-дейдi.
Орта ғасырдың алғашқы дәуiрiнен берi қарай "Фархад және Шырын" ел
арасында аңыз, әпсана, қисса, дастан түрiнде ауызша айтылып, жыр үлгiсiне
ұласып келе жатқан қазақтың эпикалық туындысы. XV ғасырда Науаи жырлап,
эпос дәрежесiне көтерiп халық игiлiгiне айналдырса, "Фархад-Шырын" эпосы
сырқылмас мұра, халық қазынасына айналып, тағы да бiрнеше нұсқалар мен
версиялардың дүниеге келгенiн көремiз. Жырау Әбдәзiм Ахметов "Фархад-Шырын"
эпосының қолжазбасында Науаи жырлаған нұсқадан анағұрлым қысқа болғанын да
еске түсiрiп тұр:
"Фархадым" тұп нұсқадан қысқа болды,
Домбыра тартушыға нұсқа болды.
Қанеки домбыраға "Фархадты" қос,
Осындай "Фархад-Шырын" қисса болды - дейдi.
"Фархад-Шырын" жыры қазақ ауыз әдебиетiнде ерте кезден жырланып келе
жатқан төл туынды екенiн атап айтқымыз келедi. "Фархад-Шырын"
қолжазбасындағы бiз атап отырған нұсқада кездесетiн жер, су, ел және
негiзгi кейiпкерлердiң аттары қазақ халқының тарихымен тығыз байланысты
екенiн танытады. Оқиға Сыр бойы, оның бастау, бұлақтары болған ертедегi
Шығыс Түркiстан, Қаһан хан билеген дәуiр жырланады. Фархад деп қойылған
аттың өзi ұлтаралық үлгiнiң символы iспеттi. Жырау Әбдәзiм Ахметовтың
берген түсiнiгiне қарағанда, "Фархад",-деп жазады ол,- қытайша "фрак" деген
сөзiнен алынған. Орта Азия халықтары тiлiнде Фархад аталып кетедi. "Фрак" -
ашық-машық, рашық, ашық, ха, де, қайғыдан, дерттен, арман, зардан құрылған
деген мағына бередi. Қазақ жылқышылары тұлпар болатын ат әлi танылмай көп
жылқының iшiнде жүрген кезiн көрiп, оның тұлпар екенiн танып, талмайтын
қазан ат екенiн көрiп, ұстап алып, арнайы жайлауға жiберiп немесе қолға
ұстап бағуға алынған кезiн "фрак" "пырақ" деп атайды. Демек, тұлпар көп
жылқы iшiнде аш-арық жүрген кезiнен құтылды деген ұғымда айтылған. Ал,
Шырын болса - әрмен қызы.
Әбдәзім Ахметов жырлаған жырдың қазақша нұсқасы Науаи үлгісінде
жырланған. Қолжазбаны оқып қараған кезде оның Науаи шығармасынан көп
қысқартылғаны, халықтың тыңдауына лайықталып, фольклорлық шығармаға
айналдырылғандығы көрініп тұр. Ел құлағына дағдылы болу үшін домбырамен
жырлауға лайықталып, қазақтың қара өлең формасында айтылатындығына көз
жеткіземіз:
Фархадым түп нұсқадан қысқа болды,
Домбыра тартушыға нұсқа болды.
Қанеки домбыраға Фархадты қос,
Осылай Фархад-Шырын қисса болды.
Жыршының өзі Фархад-Шырынды қисса деп атаған. Қиссаның тілі жазба әдеби
тілден гөрі эпостық шығармаларға жақын. Қиссадағы тау, өзен, жер-су, ел мен
негізгі кейіпкерлердің аттары қазақ халқының тарихымен байланыста алынып
жырланады. Қиссаның жазылу тарихы жайлы жыршы біршама құнды деректер беріп
өтеді. Бұл оқиғаны жырдың фабуласы деуге әбден болады. Жыршы Фархад-Шырын
қиссасын орындағанда, оқиға желісін Әлішер Науаидан пайдаланғандығы жайлы
былай дейді.:
Қолыма Фархад-Шырын алайын деп,
Жыр етіп содан аздап жазайын деп.
Әлішер Науаидан пайдаландым,
Жыр қылып домбыраға салайын деп.
Қазақша вариантында Шығыс Түркістандағы Қаһан ханның өте бай, елінің
өнерлі екендігі мадақталады. Қазақ фольклорында айтылатын, дүние жүзіндегі
ең бай, бірақ өте сараң болған Қарынбайдың байлығы Қаһан ханның қазынасымен
салыстырғанда түк те емес деп дәріптеледі жырда. Қаһаннан асқан патша жоқ,
оның әскеріне жердегі құм мен аспандағы жұлдыздың да саны жетпейді
делінген. Алайда қазақтың эпосында жиі кездесетін қу бас, перзентсіздік
мотивінің бұл қиссаға да кіріктірілгендігін көруге болады. Қолында байлық,
басында шексіз билік пен тақ тұрып, атағы шартарапты кезгенімен, бір балаға
зар екендігі баяндалады. Жасы ұлғайған сайын жалындап тұрған ошақтың
отындай сөніп қалып, мирассыз өтемін бе деген күдігі ұлғая бастайды. Ханның
тәңірге жалбарынып, перзент сұрап қолындағы мал-мүлкін садақа етуі қазақ
эпостарындағы дәстүрлі сюжетттердің бірі.
Қаһан хан тәңірге жалбарынуы, малын кедейлерге шашуы нәтижесінде ақыры
арманына жетіп, әйелі бір ұл табады. Қазақ эпосына тән перзентті болған
тұсын жырлағанда дәстүр бойынша сүйінші сұратып ат шаптыру, бір-бірін
құттықтаулар ғұрыптық салтқа орай өріс алады. Сүйіншіге келгендерге мал-
мүлік қана емес, атлас пен жібектен сүйінші беріп, алтын, гауһар, інжу
секілді асыл тастардан шашу шашуы қазақтың Қыз Жібек сияқты ғашықтық
жырын еске түсіреді. Фархадтың дүниеге келуі мен өсуінің өзі Шығыс
дастандарынан гөрі шамандық наным-сенім кезінде дүниеге келген ертегілер
мен эпостарға көбірек ұқсайды:
Аузынан шыққан сөзі – ғашық сөзі,
Жарқырап жайнай түсті отты көзі.
Үш жасында он жасар баладай боп,
Жарқырап жайнай түсті отты көзі,- деп баланың тез
ерте жетілуі секілді мотивтер араб пен парсыға қарағанда шамандық сенімде
болған түркі халықтарының фольклорына тән қасиет екендігі бүгінгі
фольклористика ғылымында дәлелденген дүниелер.
Қиссада төбедей үйілген тастардың Фархад қолындағы қашаудан сескеніп
қашуы, кейіпкердің алып күш иесі екендігін танытса, екінші жағынан
келешектегі оның ғаламдық тас шебері екендігінен хабар береді. Фархадтың
ғашығын іздеп сапар шегуі, жолда аждаһамен алысуы сияқты көріністер қиял-
ғажайып ертегісіндей сипат алады. Тек ертегідегі эпизодтай жауды жалғыз өзі
жайратпайды. Көп әскерімен бірге барып, аждаһаға қарсы соғысады. Жеме-жемге
келгенде Фархад оны садақпен атып өлтіреді.
Кәмелетке толған баланы әр түрлі қиындыққа салып сынау ғұрпы ежелгі
дәуірлерде шамандық нанымда болған. Ол турасында С.Қасқабасов былайша
түсіндіреді: Кәмелеттік сынақ барлық рулық қауымда болған салт: он бес он
жеті арасындағы ер балаларды (матриархат дәуірінде – қыз балаларды да деген
пікір бар) жеке бөліп алып, елсіз жерде оларды ержеткеннің белгісі деп
төмендегідей әр түрлі сынақтардан өткізген: денелеріне кесіп дақ салған,
мұрнын, құлағын тескен, сүндетке отырғызған, тағы басқа түрде қинаған,
небір қорқынышты ырымдар жасаған. Осының бәріне төзіп, барлық сыннан өткен
баланы енді бала емес, жігіт болды және ол өлді, қайта тірілді, яғни басқа
адам болды деп санаған. Оған енді үйленуге рұқсат берген.13-272
Фархадтың да ғашығын іздеп бара жатқан жолда адам төзбес
қорқынышты құбыжықты жеңуі, оның енді үйленуіне жол ашылды, ол бала емес,
жігіт болды деген халықтың бұрыннан жадында сақталып, ертегі мен
эпостарымызда қайталанып отыратын ескі нанымына орай туғандығын көреміз.
Демек Фархад-Шырын дастанының қазақша нұсқасы сол фольклорлық сарында
жырланған дүние екендігін айтуға болады.
Қазақша нұсқасында Шапурмен теңіз апатынан кейін бір елде кездесіп
танысады да Әрмен еліндегі сұлуға бірге бармаққа сөз байласады. Сол уәдесі
бойынша Шапур мен Фархад әрмен еліне барады. Бұл сюжеттер қазақтың
новеллалық ертегілерінде жиі ұшырасады. Оның көпшілігі ортағасырлық парсы
прозасында да жиі ұшырасатын сарындар.
Фархадтың тауды бұзып, тас кесіп, арық қазып көрсеткен кереметін ел-
жұрт аңыз етіп елге таратады. Күштілігі мен тапқырлығы, ептілігі мен
зеректігі аңыз боп, Шырынның құлағына жетеді. Шырын мен Маһинбану екеуі
Фархадтың жұмысын өз көздерімен көрмек болады. Алғаш ұшырасқанда Шырын
есінен танып құлап қалса, Шырынның көркіне тамсанып Фархад та естен тана
құлайды. Шырынның сарайына көтеріп әкеп жатқызғанда ес-түсін білмей жатқан
Фархадтың денесі балқып кетеді. Есін жиып қарағанда, Шырын қызды көріп,
ұялғаннан қашып кетеді. Маһинбану Шырынға: Ауыр жұмыс бастаған едік, күш
жетпей, су шығара алмай қойған едік. Ол бізге көп көмек беріп еді, енді
қайдан болса да іздеп табу үшін шартарапқа кісі жіберейік,- дейді.
Маһинбану Шырынға қарап тұрып, қара тасты жарған жігіт қыз жүрегін де жарып
кеткен екен ғой деген ойға келеді.
Фархад бара сала тасты жарып, тауды бұзып, арық қаза береді. Жұмыс
істеп жатқан жеріне Маһинбану жиі барып, Шырынға хабар жеткізіп тұрады.
Жігіт тауды бұзып, тасты жарып, әуізге су жібереді. Шырынның қасында жүрген
сұлу да, көрікті, парасатты жолдас қыздарының бәрі де – Ділара, Діларам,
Діласам, Гүландам, Сумасабу, Сумсамы, Перизат, Перауыш, Перпейкар тағы
басқа қыздар адамның естісі ретінде бейнеленеді.
Фархадтың жастайынан білім алған, қарапайым тас қашайтын шеберлікті
меңгергендігін жырлайды. Ғашықтық жолында Фархад Шырын мен айналасындағы
қыздарға қарап:
- Сіз маған тақ бермеңіз, тас беріңіз,
Жаралдым еңбек үшін – ескеріңіз.
Бұйрық бер шыңды жонып шынар ет деп,
Сол істі ете алмасам – тексеріңіз,- деп ғашықтықтың керемет
үлгісін жасайды.
Әбдәзім Ахметов жырлаған Фархад-Шырын романдық эпосының қазақ версиясы
Науаи шығармасы негізінде алынып, алайда фольклорлық сарында жырланған
халықтық шығарма. Бұл шығарманың ауыз әдебиеті үлгісінде жырлануына бір
жағы өзбек бахшиларының ел ішінде жырланған фольклорлық Фархад-Ширин
дастанының да әсері болғандығы байқалады.
Науаи жырлаған Фархад уа Шырын дастанында басты кейіпкер Фархадтың
туылуынан бастап, оның соңғы күніне дейінгі өмір жолы үздіксіз жырланады.
Фархад образы қазақ ауыз әдебиетіндегі версиясында да Науаидың үлгісімен
дастандағы эпикалық образ деңгейіне көтерілгендігін көреміз.
Қазақ халық әдебиетіндегі нұсқалар Шығыс сюжеттеріне құрылған
романдық эпостарын ұқсас десек те, өлең құрылысы мен баяндау стилі жағынан
айтарлықтай өзгеше. Көбінесе қазақтың дәстүрлі жеті-сегіз буынды жыр
үлгісімен де, он бір буынды қара өлең түрімен де жырланған.Сондай-
ақ,араб,парсы өлең үлгісімен жазылғандары да баршылық.Ә.Науаидің Ләйлі-
Мәжнүн,Ескендір қорғаны, Фархад- Шырын эпостарындағы ғазал үлгісіде
кездеседі.
Қазақтың территориясында таулы,қырлы, тоғайлы жер жұмағы қаншалықты
мол болса, жаздың аптабында қарс-қарс айырылар қу тақыры да аз емес.
Мырзашөл мен Бетпақ даланы,Қызылқұм мен Қарақұмды суландыру қазақ пен өзбек
халықтарына арман болған.Су шығару,арық,арна қазу,аймақты гүлдендіру әрбір
азаматтың мақсатына айналған.Ежелгі керуеннің Жібек жолындағы қазақтар
мекендеген Мырзашөлден өту қиынға соққан.Қазақ аңызында бұл жәйт аяққа
тұзақтай байланып деп тұспалданады.Осы аумағындағы Тұзақ, Дұзақ,
Жизақ деген атаулар тарихтың белгілі бір кезеңінің куәсі.Бүгінгі өзбек
тілінде Жизақтың о бастағы төркіні қазақтың Тұзақ сөзінен екенін
көпшілік біледі.Орыстың саясатшылары мен ғылымдары да өткен ғасырдың
басында Мырзашөл туралы аңыздарды жинап, жариялағаны белгілі.
Қазақтың ақын,жырау,жыршылары мен өзбектің бахшилары хисса,
дастандарды орындаған кезде,өзінің дүниеге қөзқарасымен еркіндік танытады
да ,сюжет пен мотивтердегі образдарды үрдісті дәстүр бойынша ертегі немесе
эпикалық жыр үлгісімен жырлайды.Соның негізінде жаңа варианттар пайда
болған.
Қазақ ауыз әдебиетінде Фархад пен Шырын жайлы ертегі,аңыз,
әпсаналар түріндегі мотивтер көп. Бұған мысал ретінде бұрыннан айтылып
жүрген Шебер Пырақ, Тас Шебер сияқты ертегілік сюжеттерді атасақ ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz