Ә. Марғұланның Қорқыт жайындағы зерттеулері
Жоспар
Кіріспе
І. Қорқыт туралы аңыздар
І.І Ә.Марғұланның Қорқыт жайындағы зерттеулері
1.2 Әлкей Марғұланның «Қорқыт туралы қазақтың қария сөздері» атты зерттеуі
2. Ғалымның Қорқыт ата кешені жайында зерттеулері
2. 1.Ғалымның Қорқыт күмбезі жайында зерттеулері
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер
Кіріспе
І. Қорқыт туралы аңыздар
І.І Ә.Марғұланның Қорқыт жайындағы зерттеулері
1.2 Әлкей Марғұланның «Қорқыт туралы қазақтың қария сөздері» атты зерттеуі
2. Ғалымның Қорқыт ата кешені жайында зерттеулері
2. 1.Ғалымның Қорқыт күмбезі жайында зерттеулері
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер
Тақырыптың өзектілігі:Халықтың тарихын, тағдырын, түп негіздерін тану үшін, ауыздан ауызға таралып келген, уақыт шаңына көміліп қалмай, саф алтындай сараланып жеткен аңыз-әпсаналардың мәні зор. Әрине аңыздар тарих оқулығының орнына жүре алмайды, олардан болып өткен оқиғалардың дәл жылы мен айын анықтап білу қиын. Сонда да болса аңыздар шежіре тізбегінің ұлы көшінен адастырмайтын, ақиқатты тек өзіне ғана тән тәсілдермен жаңғыртып елестететін аса қымбатты кулік болып табылады. Аңыздарда елдің белгілі бір дәуірлер мен оқиғалар, тарихи қайраткерлер жөнінде өз түсінігі, бағасы сақталған. Ал қандай да бір болмасын жағдайдың аңызға айналғанда, белгілі дәрежеде, әсіреленіп берілетіні ауыз әдебиетінің әзелден бері келе жатқан шарты. Қиял араласпаса, жамағатшылықтың ерекше ілтипаты болмаса және сан рет қайталанып айтылмаса, шындық дегеннің өзі бірте-бірте көмескіленіп, ақырында мұлде ұмытылып кетуі ғажап емес. Сондықтан да қиял — шындықтың шегесі деп бекер айтылмаған.
Қалай дегенде де өткен замандар жайында жазба деректері көп сақталмаған қазақ халқының бұрынғы кезеңдерін неғұрлым толығырақ пайымдау үшін, аңыз әңгімелердің, әпсаналардың маңызы ұлкен. Мәселе сол аңыздардың дәні мен нәрін, танытқыштық және тәрбиелік қасиетін зерек ықыласпен талғап алуымызға байланысты. Шындығына келгенде ауызша таралып келген қарасөз көне ғасырлардың жасырын қалған қаншама құпиясын ашуға жарайды. Бір замандарда халқымыздың наным-сенім, салт-санасы, тіршілік кәсібі, өмір мен табиғат туралы ұғымының қандай болғандығын ауыз әдебиетінің ескерткіштері, соның ішінде аңыз әпсаналар анықтап бере алады. Тіпті олардан халықтың ерте кездегі өмір кешкен мекені, араласқан елдері, достары мен дұшпандары жайында кымбат деректерді де табамыз.
Қазақ халқына мейлінше кең танымал болған тамаша аңыздардың бір тобы Қорқыт атына байланысты. Кезінде елдің ақылгөй данышпаны, көреген көсемі, болашақты болжайтын сәуегей, ақын-жырау, сазгері, тәуібі саналған Қорқыттың есімі мен өнегесі мың жылдан артық уақыттан бері ұмытылмай, әсері кемімей, әрбір буынның санасына дарып қеледі. Тарихшы ғалымдарымыз халқымыздың соңғы мың жылдағы бастан кешкендерін ғылыми жүйеге салып, тереңдеп тексердік дей алмайды. Ол түгіл дәл осы ғасырдың ішінде болып өткен істердің себебі мен салдарын саралап түсініп те жетпегеніміз белгілі... Ал Қорқыт аңыздары сонау VII—VIII ғасырлар тұңғиығына бастайтын, көптеген кәделі шындықтардың көзін ашатын жәдігер. Тағы бір ғажабы бұл әпсаналар тек қазақ арасында ғана емес, түбі бірге туысқан түркмендер, әзерилер, Түркие түріктері арасында да ежелден таныс. Бұл халықтардың әр қайсысы да Қорқыт ата турасындағы әңгімелерді өздерінің төл ұлт-тық мүрасындай қабылдайды және мақтаныш етеді. Демек Қорқыт хақындағы аңыздар халықтардың ғасырлар бойындағы рухани байланысын дәнекерлеп келген ортақ қазына деп қарауымызға да болады.
Қазақтар айтып, қастер тұтып келген Қорқыттың да, оғыздардың «Дәде Қорқыт кітабы» деп аталатын дастанының да түбірі бір. Бірақ бұлардың негізіндегі ұқсастық күмәнсіз болғанымен, сақталу дәрежесі, оқиғалар кұрамы түрліше екені көрінеді. Қорқыт жөнінде әңгіме қозғағанда осы жағдайларды да қоса қамтып айтканымыз орынды болмақ...
Қалай дегенде де өткен замандар жайында жазба деректері көп сақталмаған қазақ халқының бұрынғы кезеңдерін неғұрлым толығырақ пайымдау үшін, аңыз әңгімелердің, әпсаналардың маңызы ұлкен. Мәселе сол аңыздардың дәні мен нәрін, танытқыштық және тәрбиелік қасиетін зерек ықыласпен талғап алуымызға байланысты. Шындығына келгенде ауызша таралып келген қарасөз көне ғасырлардың жасырын қалған қаншама құпиясын ашуға жарайды. Бір замандарда халқымыздың наным-сенім, салт-санасы, тіршілік кәсібі, өмір мен табиғат туралы ұғымының қандай болғандығын ауыз әдебиетінің ескерткіштері, соның ішінде аңыз әпсаналар анықтап бере алады. Тіпті олардан халықтың ерте кездегі өмір кешкен мекені, араласқан елдері, достары мен дұшпандары жайында кымбат деректерді де табамыз.
Қазақ халқына мейлінше кең танымал болған тамаша аңыздардың бір тобы Қорқыт атына байланысты. Кезінде елдің ақылгөй данышпаны, көреген көсемі, болашақты болжайтын сәуегей, ақын-жырау, сазгері, тәуібі саналған Қорқыттың есімі мен өнегесі мың жылдан артық уақыттан бері ұмытылмай, әсері кемімей, әрбір буынның санасына дарып қеледі. Тарихшы ғалымдарымыз халқымыздың соңғы мың жылдағы бастан кешкендерін ғылыми жүйеге салып, тереңдеп тексердік дей алмайды. Ол түгіл дәл осы ғасырдың ішінде болып өткен істердің себебі мен салдарын саралап түсініп те жетпегеніміз белгілі... Ал Қорқыт аңыздары сонау VII—VIII ғасырлар тұңғиығына бастайтын, көптеген кәделі шындықтардың көзін ашатын жәдігер. Тағы бір ғажабы бұл әпсаналар тек қазақ арасында ғана емес, түбі бірге туысқан түркмендер, әзерилер, Түркие түріктері арасында да ежелден таныс. Бұл халықтардың әр қайсысы да Қорқыт ата турасындағы әңгімелерді өздерінің төл ұлт-тық мүрасындай қабылдайды және мақтаныш етеді. Демек Қорқыт хақындағы аңыздар халықтардың ғасырлар бойындағы рухани байланысын дәнекерлеп келген ортақ қазына деп қарауымызға да болады.
Қазақтар айтып, қастер тұтып келген Қорқыттың да, оғыздардың «Дәде Қорқыт кітабы» деп аталатын дастанының да түбірі бір. Бірақ бұлардың негізіндегі ұқсастық күмәнсіз болғанымен, сақталу дәрежесі, оқиғалар кұрамы түрліше екені көрінеді. Қорқыт жөнінде әңгіме қозғағанда осы жағдайларды да қоса қамтып айтканымыз орынды болмақ...
1.Қоңыратбаев Ә «Қазақ эпосы және түркология» Алматы ., «Ғылым» 1987
2.Әуезов М Әдебиет тарихы
3.Марғұлан Ә Ежелгі жыр-аңыздар Алматы, «Жазушы» баспаханасы, 1985, 145-бет).
4. Қазақ кеңес энциклопедиясы (ҚСЭ. 6-том, 1975, 615-бет).
5. Еңсегенұлы Т «Атамұра» А., 1997, 14-бет
6. К. Короглы. Об этой книге и ее истоках. В кш.: Анар. Деде Коркут. Гянджлик. Баку, 1988, стр.6
7.Салғарин Қ Көмбе, А., 1989, 244-бет.
8. Әбілғазы. Түрікмен шежіресі. «Жалын» журналы, 2-саны 1991. 19 және 22-беттер.
9 Мұқтарұлы С Күн - желкен. Алматы. 1990. 112-бет.
10. Қоңыратбаев Ә Көне мәдениет жазбалары. А., 1991, 141-бет).
11. Короглы X. Г. В книге и ее создателях. В. кн.: Книга отца нашего Коркута. Языгы. 1989, 9-бет .
12. Мұқтарұлы Жалын
13. Диваев Әубәкір. Тарту. А., 1992, 199-бет
14. Ә. Жақыпұлы, А. Қонысұлы. Тұран: Нүхыдан бізге дейін. Қызылорда, 1997, 13-бет
15. Мұқтарұлы С. Шоқан және өнер. А., 1985, 189-190-бет.
16. Қоңыратбаев.Т Ертедегі ескерткіштер. А. 1996. 144-бет .
17. Ибраев Б Соңғы буынның» соңғы қырла-ры. «Білім және еңбек». 1985. 2-саны. 25-26-бет.
18. Гумилев Л. Н. Древние тюрки. М., 1993, 328-329-бет).
19. Мұқтарұлы С. Қуыршақтың тууы жайлы әңгіме. Кіт... ПчелкинаТ. Қуыршақ. А., 1989, 3-5-бет)
20. Ибраев Б. Қорқыт Ата ескерткіші. Қысқаша энциклопедия. 4-том. 382-бет).
2.Әуезов М Әдебиет тарихы
3.Марғұлан Ә Ежелгі жыр-аңыздар Алматы, «Жазушы» баспаханасы, 1985, 145-бет).
4. Қазақ кеңес энциклопедиясы (ҚСЭ. 6-том, 1975, 615-бет).
5. Еңсегенұлы Т «Атамұра» А., 1997, 14-бет
6. К. Короглы. Об этой книге и ее истоках. В кш.: Анар. Деде Коркут. Гянджлик. Баку, 1988, стр.6
7.Салғарин Қ Көмбе, А., 1989, 244-бет.
8. Әбілғазы. Түрікмен шежіресі. «Жалын» журналы, 2-саны 1991. 19 және 22-беттер.
9 Мұқтарұлы С Күн - желкен. Алматы. 1990. 112-бет.
10. Қоңыратбаев Ә Көне мәдениет жазбалары. А., 1991, 141-бет).
11. Короглы X. Г. В книге и ее создателях. В. кн.: Книга отца нашего Коркута. Языгы. 1989, 9-бет .
12. Мұқтарұлы Жалын
13. Диваев Әубәкір. Тарту. А., 1992, 199-бет
14. Ә. Жақыпұлы, А. Қонысұлы. Тұран: Нүхыдан бізге дейін. Қызылорда, 1997, 13-бет
15. Мұқтарұлы С. Шоқан және өнер. А., 1985, 189-190-бет.
16. Қоңыратбаев.Т Ертедегі ескерткіштер. А. 1996. 144-бет .
17. Ибраев Б Соңғы буынның» соңғы қырла-ры. «Білім және еңбек». 1985. 2-саны. 25-26-бет.
18. Гумилев Л. Н. Древние тюрки. М., 1993, 328-329-бет).
19. Мұқтарұлы С. Қуыршақтың тууы жайлы әңгіме. Кіт... ПчелкинаТ. Қуыршақ. А., 1989, 3-5-бет)
20. Ибраев Б. Қорқыт Ата ескерткіші. Қысқаша энциклопедия. 4-том. 382-бет).
Ә. Марғұланның Қорқыт жайындағы зерттеулері
Жоспар
Кіріспе
І. Қорқыт туралы аңыздар
І.І Ә.Марғұланның Қорқыт жайындағы зерттеулері
1.2 Әлкей Марғұланның Қорқыт туралы қазақтың қария сөздері атты
зерттеуі
2. Ғалымның Қорқыт ата кешені жайында зерттеулері
2. 1.Ғалымның Қорқыт күмбезі жайында зерттеулері
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер
Тақырыптың өзектілігі:Халықтың тарихын, тағдырын, түп негіздерін тану
үшін, ауыздан ауызға таралып келген, уақыт шаңына көміліп қалмай, саф
алтындай сараланып жеткен аңыз-әпсаналардың мәні зор. Әрине аңыздар тарих
оқулығының орнына жүре алмайды, олардан болып өткен оқиғалардың дәл жылы
мен айын анықтап білу қиын. Сонда да болса аңыздар шежіре тізбегінің ұлы
көшінен адастырмайтын, ақиқатты тек өзіне ғана тән тәсілдермен жаңғыртып
елестететін аса қымбатты кулік болып табылады. Аңыздарда елдің белгілі бір
дәуірлер мен оқиғалар, тарихи қайраткерлер жөнінде өз түсінігі, бағасы
сақталған. Ал қандай да бір болмасын жағдайдың аңызға айналғанда, белгілі
дәрежеде, әсіреленіп берілетіні ауыз әдебиетінің әзелден бері келе жатқан
шарты. Қиял араласпаса, жамағатшылықтың ерекше ілтипаты болмаса және сан
рет қайталанып айтылмаса, шындық дегеннің өзі бірте-бірте көмескіленіп,
ақырында мұлде ұмытылып кетуі ғажап емес. Сондықтан да қиял — шындықтың
шегесі деп бекер айтылмаған.
Қалай дегенде де өткен замандар жайында жазба деректері көп сақталмаған
қазақ халқының бұрынғы кезеңдерін неғұрлым толығырақ пайымдау үшін, аңыз
әңгімелердің, әпсаналардың маңызы ұлкен. Мәселе сол аңыздардың дәні мен
нәрін, танытқыштық және тәрбиелік қасиетін зерек ықыласпен талғап алуымызға
байланысты. Шындығына келгенде ауызша таралып келген қарасөз көне
ғасырлардың жасырын қалған қаншама құпиясын ашуға жарайды. Бір замандарда
халқымыздың наным-сенім, салт-санасы, тіршілік кәсібі, өмір мен табиғат
туралы ұғымының қандай болғандығын ауыз әдебиетінің ескерткіштері, соның
ішінде аңыз әпсаналар анықтап бере алады. Тіпті олардан халықтың ерте
кездегі өмір кешкен мекені, араласқан елдері, достары мен дұшпандары
жайында кымбат деректерді де табамыз.
Қазақ халқына мейлінше кең танымал болған тамаша аңыздардың бір тобы
Қорқыт атына байланысты. Кезінде елдің ақылгөй данышпаны, көреген
көсемі, болашақты болжайтын сәуегей, ақын-жырау, сазгері, тәуібі саналған
Қорқыттың есімі мен өнегесі мың жылдан артық уақыттан бері ұмытылмай,
әсері кемімей, әрбір буынның санасына дарып қеледі. Тарихшы ғалымдарымыз
халқымыздың соңғы мың жылдағы бастан кешкендерін ғылыми жүйеге салып,
тереңдеп тексердік дей алмайды. Ол түгіл дәл осы ғасырдың ішінде болып
өткен істердің себебі мен салдарын саралап түсініп те жетпегеніміз
белгілі... Ал Қорқыт аңыздары сонау VII—VIII ғасырлар тұңғиығына
бастайтын, көптеген кәделі шындықтардың көзін ашатын жәдігер. Тағы бір
ғажабы бұл әпсаналар тек қазақ арасында ғана емес, түбі бірге туысқан
түркмендер, әзерилер, Түркие түріктері арасында да ежелден таныс. Бұл
халықтардың әр қайсысы да Қорқыт ата турасындағы әңгімелерді өздерінің төл
ұлт-тық мүрасындай қабылдайды және мақтаныш етеді. Демек Қорқыт хақындағы
аңыздар халықтардың ғасырлар бойындағы рухани байланысын дәнекерлеп келген
ортақ қазына деп қарауымызға да болады.
Қазақтар айтып, қастер тұтып келген Қорқыттың да, оғыздардың Дәде Қорқыт
кітабы деп аталатын дастанының да түбірі бір. Бірақ бұлардың негізіндегі
ұқсастық күмәнсіз болғанымен, сақталу дәрежесі, оқиғалар кұрамы түрліше
екені көрінеді. Қорқыт жөнінде әңгіме қозғағанда осы жағдайларды да қоса
қамтып айтканымыз орынды болмақ...
Қазақтар арасында Қорқыттың туғанынан өлгеніне дейінгі аралықта бастан
кешкендерінің белес оқиғалары бастапқы желісін неғүрлым толық
сақтағаны кәміл. Жалпы алғанда Қорқыттың қазақ нұсқалары өзінің ға-жайып
бітімі, биік мұраты жағынан дүние жүзінде сирек кездесетін қүбылыс.
Қорқыттың жарық дүниеге қалай келгенін сипаттаудың өзі теңдесі жоқ қиял
жаратындысы десе болады. Аңыз бойынша Қорқыттың әкесі оғыздардың баят
руынан, ал анасы қыпшақ қызы делінеді. Бұл бір заманда қыпшақтар мен
оғыздардың Сырдария, Қаратау өңірінде қатарласа, араласа өмір
кешкендігінің мысалы. Кезінде айрықша даңққа бөленген Қорқытты халық қиялы
өзгеше жан деп дәріптеген. Анасы Қорқытты құрсағында үш жыл көтеріпті,
туарында тоғыз күн толғатыпты, сол кезде жер дүниеге үш күн, үш түн
қараңғылық түсіпті, қара жаңбыр, сұрапыл дауыл соғып, біреуді біреу көре
алмай, қорқыныш басыпты, делінеді. Қорқыт туған жер Сыр мен Қаратау
арасындағы Қараспан деген жер екен. Қорқынышты жағдайда туғандықтан,
баланың атын Қорқыт қойған екен дейді. Ол туысымен сөйлеп туыпты... Осы
жағдай халық арасында аңыз болып та айтылған, өлең түрінде де өрнектелген.
Сол өлеңдердің бірінде:
Қорқыт туған кезінде, Қараспанды су алған, Қара жерді құм алған, Ол туарда
ел қорқып, Туғаннан соң қуанған... деген жолдар бар.
Жұмыстың мақсаты мен міндеті :
Қорқыт туралы әңгімелер мен жырлардың тағыда бір тағлымды тұсы қазақ
эпикалық аңыздауларының шыққан дәуірін анықтауға мүмкіндік беретіндігінде.
Түрік, әзірбайжан халықтарының Дәде Қоркыт кітабы мен қазақ эпостарын
салыстырып қарарлық қызғылықты желілері, оқиғалық, көркемдік иірімдері
баршылық. Мәселен, Дәде Қорқыт кітабының үшінші тарауы мен Алпамыс
батыр жырының оқиғалары да, қаһармандар аты да ұқсас. Қазақ жырындағы
Алпамыс оғыз эпосында Бамсы, Гұлбаршын-Бану шешек, Бай-бөрі Бөрібек болып
аталуының өзі бұлардың түбірлестігіне күмән калдырмайды. Академик Ә.
Марғұлан Алпамыс батыр жырына негіз болған аңыз әңгімелер оғыздар мен
кыпшақтар Сырдария бойында қатарласа өмір кешкен дәуірде пайда болған деп
есептейді. Бұл — жырдың жаратылу тарихы мың жылдан артық уақытты қамтиды
деген сөз. Болашақта Алпамыс батыр жырының дүниеге келу тарихын іздеп,
салтанатты түрде еске түсіретін сәт туар болса, оған сенімді дерек мол.
- Ә.Марғұланның ежелгі жыр-аңыздарды зерттеуі.
- Ә.Марғұланның Қорқыт жайындағы аңыздарды жүйелеуі.
-Ғалымның Қорқыт бейіті жайындағы пікірлері.
-Ә.Марғұлан Қорқыт өмір кешкен кезді қарастырған еңбектерін талдауды
мақсат еттік.
Жұмыстың құрылымы: Диплом жұмысы кіріспеден,негізгі екі тарау мен
қорытындыдан тұрады.
Қорқыт туралы аңыздар
Қорқыт туралы аңыз, әпсана, дастан, өлеңдердің мәнін ашып, түп —
тереңіне бойлау талай-талай ұмыылған рухани байлықтарды қайта тірілтуге
септесетіні сөзсіз. Ұзақ жылдар бойында ескі мәдени мұраны игеруге тосқауыл
қойылғаны, тарихты білуге ұмтылғандарды ұлтшыл, коммунизм идеясына
қарсы деп қудалап, жазалау орын алғаны елді жаппай мәңгүрттенуге алып
келді. Қазақ, түркмен ғалымдары жетпіс жыл ішінде Қорқыт жайында зерттеу
жазбақ түгілі, атын атауға да сескенді. Осындай қасаң ақуалдың салдарынан
Қорқыт жайындағы көне сөздерді жазып алуға жол жабылды. Ұлы баба жөнінде
небір ғажайып аңыз әңгімелерді, алтынның сынығындай асыл мұраны білетін
жандардан жазып ала алмай қалуымыз орны толмас өкініш.
Қазақ халқы барлық вариант — нұсқаларымен қоса есептегенде төрт жүзден
астам дастан жаратқан. Олар-дың таңдаулылары жаһанның ақы-ой қорына қосылар-
лық байлығымыз. Солардың ең көне де көріктісі қата-рында Қорқыт ата туралы
аңыздар мен әпсаналар тұрғанын мақтанышпен айтамыз. Қорқыттың мың жасаған
ғибраты мен өсиеті алдағы кезде де қаншама буындар-дың қажетіне жарайтын
жәдігер болып қала береді...
Міне осы ғажайып жағдайда туған Қорқыттың ер жеткеннен кейінгі іс-
әрекеттері де мейлінше тосын, ешкімге ұқсамайды. Ол жиырмаға толғанда
түсінде біреулер аян беріп, қырықтан артық жасамайсың депті-міс. Міне,
осыдан кейін Қорқыт дүниенің пәнилігін көп ойлап, өлмеудің жолын
іздестіреді, желмаяға мініп, әлемнің төрт бұрышын аралайды. Ол қайда барса
да, қазулы көрді көреді, бұл кімнің көрі деп сұрағанда Қорқыттың көрі
деген жауап алады. Ақырында өзінің туған жері Сырдария бойына қайтып
келеді, қарағайдан қобыз жасап, өлмес өмір күйін тартады. Қазақта
күй атасы — Қорқыт деген әңгіме осылайша пайда болады. Халық Қорқыттың
басқа көп қасиеттерінің ішінен оның қобыз жасап, күй шығарғанын, елдің мұңы
мен арманын саз тілімен мәңгілікке қалдырғанын ерекше қадір тұтқан. Ол
Сырдария суының бетіне кілем төсеп, күй тартқанда дүниедегі жан иесінің
бәрі де құлағын тігіп, елжіреп тыңдаған деседі. Адам баласының өмірі қалай
етсе ұзақ болады деп өлімсіз жерді іздеп, жаһан кезген Қор-қыттың теңдесі
жоқ әрекеті замандар бойында халық жадынан шықпай, оның тұлғасын
әулиелік, артық жаралғандық дәрежесіне көтерген. Ол барлық ақын-
жыраулардың, жыршылардың, күйшілердің, бақсылардың ұлы үстазы
саналған...Арада сан ықылым замандар етсе де, Қорқыттың күйі делінетін
шығармалардың ұмытылмай, күні бүгінге дейін жеткендігі қайран қалдырады.
Қорқытқа қатысты аңыз әпсаналарды кең зерттеген қазак ғалымы, академик
Әлкей Марғұлан көне мүраның мұншама өміршең болуын ғылыми түрде
түсіндірген. Ол Қорқыт мұрасын сақтаушыларды бақсы-жыршылар, қобызшы
күйшілер, ойшыл жыраулар, төкпе ақындар және шежірешілер деп бес топқа
бөліп қарайды.
Ертеде қобызшы жыршы атаулының бәрі жұртшылық алдында жыр айтқанда
сөздің кіріспесін Қорқыт өлеңімен бастауы берік дәстүрге айналған.
Қарағайдың түбінен,
Қайырып алған ңобызым.
Үйщкінің түбінен,
Үйіріп алған щобызым,
Желмаяның терісін,
Шанақ қылған қобызым.
Бесті айғырдың құйрығын.
Ішек қылған қобызым...—
деген жолдар тұрақты қайталанған. Әуел баста бұл көлемді толғау болған
секілді. Кейінгі жылдарда этнограф О. Хаймолдин басқа шумақтарын тауып,
толықтыра түсті.
Таутекенің мүйізін,
Тивк қылған қобызым,
Ақ түйенің сүтіне ,
Сылап алған қобызым.
Сырыңды ашып, үніңді
сынап алған қобызым.
Ақ ырғайын қиянның ,
Құлақ қылған қобызым.
Ортекенің терісін
Сауыт қылған қобызым.
Жаһан кезіп жүргенде,
Серік қылған қобызым.
Өзек талған кезімде
Талшық қылған қобызым.
Таусылғанда амалым,
Ақыл берген қобызым.
Замананың сағымын ,
Күй ғып тартқан қобызым.
Сарылғанның санасын ,
Сыр ғып тартқан қобызым...
Бұл жолдар Қорқыттың күйшілігімен қатар ақын-жыраулығынан хабар берсе
керек. Әрине жырау сөзде-рінің арада қаншама ғасырлар бұлдырап өткенде бұл-
жымай жетуі тіпті де мүмкін емес. Шығарманың бастапқы нұсқасы тиісті
өзгеріске түсуі, кейбір тұстары ұмытылып, енді бір жерлері жаңаланып,
қырналып жалғасуы ауызша тараған мұраның бәріне ортақ заң-дылық. Бірақ
қалай болғанда да Қорқыт сөздерінің рухы мен негізгі мұраты сақталғанының
өзі ғажап көрініс. Жоғарыдағы жолдардың Қорқытка тән болатынын кейінгі
бақсы қобызшылардың осы сөздерді қасиет тұтып, өзгертпей қайталап
отырғанынан көруге болады. Сондай-ақ қазақтың Сыпыра, Асан, Қазтуған,
Шалгез, Бұхар сынды ұлы жырауларының баршасы Қорқыттың дәстүрін
жалғастырушылар болып саналады.
Ел арасында Қорқыттыкі делінетін күйлердің сарыны, сазы ғана емес,
солардың тарихи, мазмұны да айтылып келген. Мұның да себебі қобызшылардың
бәріне ортақ болып табылатын дәстүрге қатысты. Қобызшының белгілі бір
туындыны орындау алдында күйдің шығу тарихын түсіндіруі де бұрыннан келе
жатқан салт болатын. Тіпті жыршылардың белгілі бір шығармаға кіріспестен
бұрын өзінің білетін өлең, дастандарын санап айтып шығып, солардың ішінен
таңдауды тыңдаушылардың еркіне қалдыратын дәстүр де Қорқыттан қалған деген
пікір бар.
Қорқыт күйлерінің бірнешеуі өз атымен біздің дәуірімізге жетуі халықтың
ұлы жырау, кемеңгерге деген шексіз құрметіне қатысты деп білеміз. Сан
ғасырлар бойында елдің Қорқыт зиратын жоғалтпай, оның үстіне сағана салып,
оны мәпелеп күтіп, басына шырақ жағып келгені де оны әулие тұтудың белгісі.
Демек Қорқытқа жанасты аңыз да, өлең де, күй де, бақсылық мәресімдеұрі де,
ел тағдырын шешетін нақыл сездері де бұрмалан-бай, түпнүсқа қалпында
жалғасып таралуы парыз болған. Қорқыттың қобызда ойнаған Арыстанбап, Жел-
маянық желісі, Толқын, Аққу, Тарғыл тана, Ұшардың ұлуы, Башпай
тәрізді күйлерінің жоғалмай келуін осылай түсінеміз. Қобызшылық дәстүр
қазақ арасында толастамаған. Көптеген орындаушылар Қорқыт күйлерін тартумен
бірге жаңа шығармалар тудырған.
Ә.Марғұланның Қорқыт жайындағы зерттеулері.
Қорқыт жайлы сөз баcтау, немесе Қорқыт ата тарапында кесіп-пішіп пікір
білдіру мейлінше алмағайып, жауапкершілігі барынша зор, өте күрделі мәселе
болса керек. Өйткені, бүгінгі оқырманның таным-түсінігінде үш бірдей
Қорқыттың бейнесі, іс-қарекеті, бітім-болмысы жарыса қатар ғұмыр кешіп жүр.
Сол, Үш Қорқыттың Бірінші Қорқыты - ескі аңыз кейіпкері, ежелгі
қобыздық күйлер мен ескілікті жыршылық сарындардың атасы, ажалмен алысып,
өлімге дауа іздеген кемеңгер данышпан, бақсы-балгерлер атаулының киелі,
кеуделі пірі, Сыр өңірінде өмір сүрген әруақты, рухты Қорқыт, яки Қазақы
Қорқыт.
Бірінші Қорқыт - Қазақы Қорқыттан өмірге кешеуілдеу келген кенжекеш,
кенжелігіне қарамай барынша көреген көсем, батагөй қария - Китаб-и Дәдә
Қорқұд... атты оғыз-қыпшақ әдеби мұрасының басты қаһарманы әрі оны
жырлаушы жыршы, нақты туындыдағы нақты кейіпкер, яки кітаптағы Қорқыт -
Кітаби Қорқыт.
Ал соңғы, Үшінші Қорқыт Қазақы Қорқыт пен Кітаби Қорқыт болмысынан
жинақталып бертінде сомдалған тарихи тұлға, яки Тарихи Қорқыт.
Осы Үш Қорқыттың ішінде түрақты түрде нысанаға алынып, зерттеліп,
зерделеніп жүргені негізінен Кггаби Қорқыт қана.
Бір өкініштісі, әдетте атам қазаққа етенеленген қос Қорқыт ділдес
болғанымен, жиен мінезділеу Кітаби Қорқытпен сабақтас қарастырылады...
Кітаби Қорқытты яки Кітаби-и Дәдә Қорқұдты... әуелде ғылыми айналымға
қосқан неміс ғалымы Фрид-рих ван Диц екендігі баршамызға мәлім. Ол кісі
Дрездендегі Король кітапханасында сақталған Шығыс қолжазбаларын реттеп
жүріп, 1815 жылы Кітаб-и Дәдә Қорқұд лисан-и тайфе-и Оғұзан (Оғыз
тайпасы тілінде жазылмыш Қорқыт ата Кітабы) атты жырлар жинағын ұшыратады
да, оның бір тарауың немісшеге аударады. Диц дәстүрін жалғастырып, соңғы
жылдары неміс мұсылманы X. С. Ахмед Қорқыт ата Кітабының 12 жырдан
түратын айтылмыш, Дрезден нұсқасын түтас қалпында неміс тілінде сөйлетіп
шықты.
Дрезден нұсқасы деп айқындап айтуымыздың мәнісі - Кітаби Қорқыттың 6
жырдан құралған Ватикан нұсқасы аталатын нұсқасы тағы да бар. Соңғы нұсқа
кейбір ғылыми еңбектердің ішінде тілге тиек етілетіндігі болмаса, әзірше
қазақшаланған емес.
Жырдың Дрезден нұсқасы 1962 жылы, Бартольдтың 1922 жылғы аудармасы
бойынша орыс тілінде, 1986 жылы Ә. Қоңыратбаев пен М. Байділдаев
тәржімесімен қазақ тілінде кітап боп басылып шықты.
Білікті түрколог Ә. Қоңыратбаев бір ғана осы Кітаби Қорқыт - Деде
Коркут кітабы жөнінде орыс тілінде 314 зерттеу, азербайжан, Анатолия
түріктері, түрікмен, Батыс Европа, шығыс тілдерінде 462 еңбек жазылған,
-деп нақты санын да көрсетеді. 1.
Автор осы сандық анықтамадан кейін, Деде Қорқут кітабының көрнекті
зерттеушілері - М. Ергин, В. В. Бартольд, В. М. Жирмунский, Ә. А. Диваев,
А. Әбілғазы, Ш. Уәлиханов, Ә. Марғұлан, X. Көрұғлы, К. М. Рифат, А. Г.
Туманский, Гокияй сияқтылар - деп Кітаби Қорқыт зерттеушілері қатарына
Уәлиханов Ш мен Ә. Диваевты да қосып жібереді. Рас, жоғарыда аталған
ғалымдардың бәрінің де жалпы қорқыттану мәселесіне ат салысқаны даусыз.
Алайда, шынтуайтына келгенде Шоқан Деде Қорқут кітабына емес, Қазақы
Қорқытқа тоқталған. Шоқан үшін Қорқыт ата кітабы беймәлім дүние.
Қазақ қауымында Кітаби Қорқыттың барлығын ғылыми айналымға алғаш
қосқан ғұлама ғалымымыз Мұхтар Әуезов. Өкінішке орай, Қорқыт мәселесі сөз
болғанда екінің бірінде ол тізімнен түсіп қалып жүр. Мәселен, М.Әуезовтың
40-жылдардың аяққы шенінде жазылған Ертегілер атты еңбегінде әзірбайжан,
башқұрт, түрікмен халықтарында Кітаби дәдәм Қорқыт деген атпен ұзақ-ұзақ
дастан, нақыл әңгіме айтылатындығы, әрі соған сүйеніп өзінің әдебиет
тарихын оныншы ғасырдан бастайтындығын әңгімелейді. Ең бастысы, Китаби
дәдәм Қорқудта Қорқыт араласатын ұлкен оқиғалар желісінде Бамсы Бәйрек
деп аталатын Алпамыс жырымен желілес мол сюжет барлығын нұсқаған2.
Диваев мырза қазақы Қорқытқа қатысты аңыздар мен деректерді жинақтаған,
Сыр бойындағы Қорқыт Ата мазарын фотоға түсіруді ұйымдастырған. Бартольд
арқылы Дәдә Қорқүт кітабынан құлаққағыс болса болған шығар, тікелей
Кітаби Қорқытты зерттеу мәселесіне бармаған. Ұлы дүрмектің арасында есімі
орынды аталған академик Ә.Марғұлан ғана.
Мүмкін, ұстазы Мұхтар Әуезовтің тікелей ықпалымен де болар, Ә.Марғұлан
Үш Қорқытпен де айналысқан. Ұзақ жылдар бойы Қазақы Қорқыт пен Кітаби
Қорқыттың сабақтастары мен айырмашылықтарын безбендей келе, Қазақы
Қорқыттың өмірде болған тарихи тұлға деп таныған әрі энциклопедиялық
басылымдарға тарихи тұлға деп енгізген, яки Қорқытты ата жұртына, кіндік
қаны тамған өңірге етене теліген ғалым. Алаш алыптарының ізін басып
өскендіктен бе, әлде тумысынан ба, қайдам, академик Әлкей Марғұлан,
еңбектерінің кей жерлерінде қарама-қайшылық жіберіп алатындығына
қарамастан, ділшілдігімен, ұлтжанды түрікшілдігімен айрықша ерекшеленеді.
Бұлай дейтінім, соңғы жылдары аяқасты көбейіп кеткен зерттеушілер
Қорқытқа қатысты қыруар материалдың тек өзіне ұнаған тұстарын ғана қотарып
алып, тарих жасай салмақ сыңай танытады. Көзжұмбайлыққа салға-нымызбен
ғылым жасала қоя ма?
Орыста: Қалам мен қағазға түскен жазуды балтамен шауып өшіре алмайсың
- деген сөз бар. Соны білгендіктен де отаршыл жүйе ұлттар тарихын бұрмалап,
жасанды жалған тарих жасауға күш салмады ма?!
Сонымен, қазір отандық, төл қорқыттану ілімімізде үш Қорқыттың барлығы
даусыз. Үш Қорқыттың да - Кітаби Қорқыттың да, аңыз кейіпкері Қорқыттың да,
тарихи тұлға Қорқыттың да әрқайсысының өз қолдаушылары, өз қарсыластары
бар.
Қорқыт мәселесінің жүйеленбегендігі соншалық, зерттеушілеріміз кейде
қарсыласын қоя салып, өзіне қарсы өзі пікір таластырып, айтысып та
кететін тұстары ұшырасып отырады. Қысқасы, үш Қорқыттың үшеуін де жеке-жеке
даралап қарастырып барып бір тоқтамға келмесек болмайтындай тығырыққа
тірелдік. Мәселені бұлай көтермейінше ықпыл-жықпылы көп, бұралаң
соқпақтардың даңғылға айналмасын ғалымдарымыз бен зерттеушілеріміз көптен
аңғарып та жүр.
Мәселен, қорқыттану мәселесінің бір пұшпағын батыл көтерген
зерттеушілеріміздің бірі - көрнекті жазушы, Қазақстан Республикасы
Мемлекеттік сыйлығының лауреаты Қойшығара Салғараұлы. Дереккер жазушы
Көмбе атты роман-эссесінде Деде Қорқутқа қатысты Ә. Қоңыратбаев санын
шығарған 778 еңбек ... аз дүние емес, - дейді. - Бірақ соған қарамастан
әлі де болса Қорқыттың шын мәнінде кім екені, қашан және қайда туғаны, сол
сияқты қашан және қайда өлгені, қай халықтың перзенті екені толық
анықталып, сараланған жоқ. Керек десеңіз, Қорқыт ата әлі күйге аңыз
кейіпкері ғана, нақты болған тарихи тұлға дей алмаймыз, - деген пікір
білдіреді.
Осы тақылеттес ой Ә. Қоңыратбаевта да бар болатын. Онда: Түркология
ғылымында Қорқыт, оның жырларына қатысты зерттеулер өте көп. Алайда, күні
бүгінге дейін Қорқыт кім? Оның тарихи прототипі бар ма?
- Қорқыт аңыздары мен жырларының арасындағы байланыс қандай? Оның өмір
сүрген дәуірі қайсы? Орта Азия халықтарының мәдениетінде қосқан ұлесі, орта
ғасырдағы ғылым мен әдебиетті дамытудағы тари хи ролі қандай деген
мәселелер өзінің толық шешімін таппаған, - делінген еді. Ғалым өзі қойған
сауалды көбіне кезінде жауап беруге тырысты. Жарым-жартысы басы ашылмаған
күйі бізге келіп жетті.
Қойшан ағаны Қорқыт есімімен сабақтас мың сан сауалдың Қорқыт атаның
тарихта прототипі бар ма? деген сұрақ көп толғандырғанға ұқсайды. Алға
озыңқырап айтсақ, бұл сұрақтың өзгелердің бірін емес, дәл Қ. Сарғараұлын
толғандыруында ұлкен зандылық бар. Себебі, төл тарихымызға қатысты ежелгі
тарихи тұлғалардың прототипі көбірек ұшырасатын, қыдырмашы, көшпелі
кейіпкерлері көп байырғы сақ, үйсін, қаңлы, түркі, қыпшақ дәуірлерін түре
түгендеп келіп, аталған аталық ұлыстардың бұтарлана келе, кәдімгі қалың ел
қазақ ұлтына айналатын ең бір тарихи тұрпатты кезеңдерін туындыларында
тұтас қарастырған бірден-бір жазушы Қойшығара Салғарин ғана...
Жазушы жоғарыда аталған романына енген Қорқыт пен Тоныкөк атты
зерттеуінде Екінші Түрік қағанатының негізін, қалаушылардың бірі, ел
бірлігінің ұйтқысы, білікті қолбасшы, алдын ақылмен болжай білетін даныш-
паны Тоныкөк пен тарихи Қорқытты бір кісі деп таниды, әрі сол арқылы
Қорқыт атамызды аңыз кейіпкерінен нақты тарихи-тұлғаға айналдыруды
көздейді. Автордың өз пікірімен тұжырымдасақ: Демек, бұл ат үсті сөз
арасында емес, түбегейлі зерттеу арқылы ақиқаты ашылар ма-ңызды мәселе.
Әзірше, бізге керек тұсы, Қойшаң ағаның Тоныкөк -Қорқыты 646 жылы
туған, Қытай дерегі бойынша 83 жасқа келгені белгілі. Ал нақты қай жерде
қайтыс болғаны еш жерде айтылмаған. Мұнан ұзақ жасаған Қорқыт атамыз
әлдебір себеп-салдармен өмірінің соңын Сырда өткізуі де мүмкін-ау деген ой
туындамақ. Яғни, Тоныкөк - Қорқыт биылғы жылы 1351 жаста.,.
Түркістан газетінде жазушы Әбілмәжін Жұмабайдың Қорқыт ата жайлы
Қобыз үнді Қорқыт-Баба атты мақаласы жарияланды. Ол мақалада: Ресми
орындардың есіне салатын бір жәйт: халқымыздың және ағайындас қырғыз,
өзбек, түрікмен жұртшылықтарының ортақ кемеңгер перзенті, рухани көсемі,
барлық түркілер бірлігі мен ынтымағының бейнесіндей болған Қорқыт атаның
туғанына осы кезеңде 1200 жыл толады. Тәуелсіздік жолына түскен еліміз-
жұртымыз бар, осыны мықтап бір ойлансақ, -делінген. Сонда,жазушы : Қорқыт
Атаның туғанына осы кезенде 1200 жыл толады, - дегенді қай дерекке сүйеніп
келтіріп отыр? 1200-ді қайдан алған?
Күні бүгінге шейін Қорқыт ата аңыз кейіпкері ме, жоқ әлде, тарихи
тұлға ма деген сауалдың басы ашылмаған ғой. Әлемдік ғалымдардың бір парасы
Қорқытты мифтік бейне деп біледі. Осы пікірден төл ғалымдарымыз да ада
емес. Солардың қатарына филология ғылымдарының докторы Сейіт Қасқабасов пен
Қорқыт ата ескерткішінің авторы архитектор Бек Ыбыраевты қосуымызға болады.
Қорқыт атамыздың басына айтулы ескерткіш тұрғызуға белсене
атсалысқанымен, Қорқыттың сүйегі жатқан жерді Қорқытқа телініп жүрген
мазар Егер, жоғарыда айтылған мәліметтерді ескерсек, онда Қорқыт ата
жерленген уақытты біздің дәуіріміздің ІІІ-ІҮ ғасырларында үстемдік еткен
қаңлы дәуріне жатқызуға тура келеді, - деп те жіберген.
Әңгіме мұнда да емес, мұны Әлкей Марғұланның Ежелгі жыр, аңыздары
бойынша Қорқыт бірде ҮІІІ ғасырда, тағы бірде ҮІІ-ҮІІІ ғасырларда жасаған.
3.Қазақ кеңес энциклопедиясында Қорқыт 8 ғасырда туған, Қоңыратбаевша ІХ-
Х ғасырда. Ә. Құрышжанов пен Н. Келімбетовте ҮІІІ ғасырда, ал Тарақты
Ақселеуде ҮІІІ-ІХ ғасырда ғұмыр кешкен деп біріне-бірі үйлесе бермейтін
мәліметтер шоғырын соза түсуге болатындығы даусыз. Бұл дау күні бүгінге
дейін жалғасып отыр.
Қорқыт атаның қай дәуірде, қай жерде өмір сүргендігін, шыққан тегін
нақтылауға талпынған, әрі нақтыладым-ау деп ойлайтын зерттеушілеріміздің
бірі - Сыр өңірінің тұлегі, Қорқыт ата елінің азаматы Тоқболат Еңсегенұлы
болса керек.
Ол көне түркі эпостық шығармаларын қарастырғ.ан Атамүра атты
монографиясында: Әбілғазының Түрікпен* шежіресі атты еңбегінде: Оғыз хан
біздің пайғамбар-дан төрт мың жыл бүрын өткен-ді. Қазан алып біздің
пайғамбарымыздан үш жүз жыл кейін болды. Қартайған ша-ғында Меккеге барып,
қажы болып келді. Солар Қазан Қайы еліндегі Қорқыт атамен бір заманда еді,
- деген дерекке сүйеніп, ислам дінінің негізін қалаушы Мүхамедтің (570 жылы
туған) туған жылына 300 жыл қоса-ды да: Сонда Қорқыт ата шамамен сегізінші
ғасырдың соңғы ширегінде дүниеге келген болады. Жоғарыда келтірілген
деректердеп бірсыпыра тарихи мәліметтер негізінде айтылған болжамдар
Әбілғазының айтқанына жақындайды. Және де Қазақ кеңес энциклопедиясын-да
да Қорқыт атаның сегізінші ғасырда жасаған адам екені көрсетілген
Бүдан шығар түйінді байлам Қарақожаұлы Қорқыт ата шамамен сегізінші
ғасырдың аяғында дүниеге келіп, тоғызыншы ғасыр соңында дүниеден өткен
тарихи тұлға - деген қорытынды жасайды Бір қызығы, автор осы жаңалығының
алдында мұндай болжауларды тізе берсең жетерлік деп, болжаулардың
қатарына академик Әлкей Марғұланның үш дәлелі мен әйгілі түрколог Ә.
Қоңыратбаевтың Қорқыт атаның өмір сүрген заманына келтірілген айқындамасын
қосыпты. Алайда, ол екі ғалымның бірдей айқындамасына неге тоқтамайтындығын
ашып айтпаған. Егер бұл кісі олардың келтірген дәйегін ғылыми тұрғыда жоққа
шығара алмаса, біз не Марғұланға, я Қоңыратбаевқа емес, Еңсегенұлына
неліктен тоқтай қалуымыз керек?!
Уәждің орынды болуы үшін, өзге деректерді емес, Еңсегенұлының өзі
келтірген Әлкей Марғұлан мен Қоңыратбаевтың айқындамасына тоқталайын.
Үзінді Атамұра кітабының 13-бетінен өзгеріссіз алынып отыр: Мысалға,
қазақтың тұңғыш ғалымы Шоқан Уәлиханов: Қорқыттан жеті ғасыр кейін шыққан
атақты Асан-ата ХҮ ғасырда қазақ ұлысын біріктіру мәселесін қолына алған
даланың ойшыл данасы дейді Бұл дерек бойынша Қорқыт ата ша-мамен сегізінші
ғасырда өмір сүрген.3.
Дүние жүзіне танымал ғалым, Кітаби Қорқытты оғыздардың батырлық эпосы
деп әлемге мойындатқан X. Көроғлы: А кто же были огузы? Так именовали себя
объединенные тюркоязычные племена, жившие еше в ҮІ-ҮІІІ веках на Алтае и
Центральной Азии, а до X века - в Среднеи Азии и Поволжье. С конца X века
по XIII век они проникали в Закавказье, оседали там или вели кочевой образ
жизни. С течением времени эти племена состави-ли значительную часть
этногенеза вновь образованного народа - азербайжанцев, — деген. (6)
Олай болса, Кітаби Қорқыт аудармасымен шұғылданған Ә. Қоңыратбаев
аталмыш кітаптағы жырдың тегіне байланысты, эпос генезисі жөніндегі ғылыми
мәселелер-ге атсалысқысы келді. Бұл кісіге ол үшін В. Бартольд, В.
Жирмунский, X. Көроғлы сияқты ғалымдардың осы жырдың тегі туралы айтқан
пікірлерімен санаспаса болмайтын еді.
Мәселен, Қоңыратбаев жоғарыда аталған ғалымдардың айтқандарына сүйене
отырып, Кітаби Қорқыттың циклдық-эпопеялық сипаты болса да 12 жырды бір
ізге келтіремін деу әурешілік. Сол себепті Кітаби Қорқыт жырларының тегін
анықтауға тарихи-этникалық түрғыдан келіп, оны үш салаға бөліп, оғыз-қыпшақ
ұлысының қалыптасу, даму, құлдырау кезендерімен байланыстырған жөн, -
деген пікір білдірген. Ғалымның бұл ойын кезінде Р. Бердібаев та қолдаған.
Қысқасы, қазақы Қорқыт кітаби Қорқыттан бөлініп қалмауы үшін, тарихи
Қорқыт шын мәнінде тарихи Қорқыт болып қалуы үшін, Көроғлы айқындаған
оғыздардың көші-қон жүйесімен үйлесуі керек болды. Немесе, төрт жүз жыл
жасаған аңыз желісіндегі қазақы Қорқыт Алтайда туып, Сырда сайрандап,
оғыздарға ілесіп, Дербентке барып жан тәсілім етуі мүмкін еді.
Қоңыратбаевқа қазақы Қорқыт Сыр бойында қалуы үшін тарихи Қорқытты
ғылымда IX-X ғасырға жүйелеген орынды көрінді.
Әйтпесе, ғылыми жүйеге оғыз боп орныққан Кітаби Қорқыт тарихи-этникалық
тұрғыдан оғыз-қыпшақ ұлысының ортақ перзенті бола қалуы екіталай-ау деп
ойлады. Жасын шегеріп, онан-мұнан мағлұмат тауып Қорқытты бәлки ары-бері
қозғауға болар, ал оғыздардың тікелей ұрпағымыз деп жүрген әзірбайжандарды
қалай Сырға қайта кері көшірерсің. Уақыт та, тарих та тек алға қарай
жылжиды ғой!
Әлкей Марғұлан ұлы орыс ғалымдары сақты скифке айналдырып
дегендей, түркі тектілердің бүкіл ежелгі мәдениетін шоқындырғысы
келгенде, керісінше, түркілендіруге бар күшін салды. Қазір біздің
құлағымызға сіңісті бола бастаған Байырғы сақ, үйсін өнері, оғыз-қыпшақ
заманы мәдениеті, көне мәдениет тәрізді сансыз ұғымдардың бәрін дерлік
Әлкей Марғұлан қазақы ғылыми айналымға орнықтырған еді. Ол кісінің
Ресейдегі одақтық ғалымдармен ымыраға барғысы келмеді. Соның салдарынан
негізгі еңбектері орыс тілінде жарық көрмеді. Тозаң басып әлі де жеке
архивінде жатыр.
Марғұланның бір ғана өнер тарихы саласына арналған көлемі жүз баспа
табақ қолжазбасы жарық көрместен жатыр. Жалпы тарих бойынша әлі баспа бетін
көрмеген қанша еңбегі барлығынан хабарсызбын. Барлығын қосқанда он-он бес
том болып қалар. Солай деп кезінде мерзімдік баспасөз беттерінде жазылды
да.
1.2 Әлкей Марғұлан Қорқыт туралы қазақтың қария сөздері атты зерттеуі
Әлкей Марғұлан Қорқыт туралы қазақтың қария сөздері атты зерттеуінде
А. Н. Самойловичтің архивінде сақталған қолжазбаға сүйеніп, Қорқыт
арабтардың Аббас халифасы заманында шыққан кісі. Оның әкесі Қарақожа -
Әнкеш ханның биі... - дей келе, келесі сөйлем-де: Осыған ұқсас Қорқыт
туралы ой-саналар түрікмен тілінде де көп кездеседі, соның бірі Салур баба
Құл-Али оғлы тарихы, 730 беттік ұлы шығарма, ХҮІ ғасырда жазылған... Бұл
қолжазбада Қорқыт ҮІІ ғасырда жасаған Инал Сыр-мау ханның (Сыр Иады хан)
тұстасы... Қорқыт Қара-қожа (Әлекең мүнда да екі сөздің арасын сызық-шамен
бөлген) ұғлы, - деп көрсетпейтін бе еді. Яки, Қорқыттың 7 ғасырда
жасағандығына дәлел келтірді.
Қожа, ходжа ұғымы парсының қожа, мырза деген сөзінен шыққандығы,
оның ісләмді қабылдаған елдерде әр кезде әр түрлі мағына бергенімен,
негізінен текті мегзейтіндігі бесенеден белгілі емес пе? Немесе, өзін,
тегін Омар, Оспан, Әбу Бәкір және Әзірет Әлі секілді пайғамбардың көзін
көрген халифтармен сабақтастырғысы келетін адамдардың ғана қожамын дей
алатындығы, қожа деген құрметті атауға солардың ғана ие бола алатындығы
белгілі ғой.
Әлде, Иасауи тәрізді Қорқытты да Мұхаммед пайғамбарымыздың қызы Бибі
Фатимаға сабақтастырғымыз келе ме? Баба Түкті Шашты Әзіз әулиенің арғы түбі
сақ, бергі жағы қыпшақ, Иасауи мен Қорқыттың түбі түркі екендігі ғылымда
даусыз ғой. Қазір Насабнаме таптым, онда олай екен, мұнда былай
деушілер көбейді. Түптеп келгенде, Насаб-наме дегеніміз шәркейліні түбі
түркінің ата қонысына күштеп орнықтыру үшін жасаған Столыпин реформасы
секілді жер-су иелігін өз мүддесіне шешу мақсатымен жасаған құжат қой.
Ә. Жақыповтың Байырғы атаулар айтқан сыр атті ғылыми еңбегінен мысал
келтірейін: Тіпті Қорқыттың әкесі Қарақожа деп, оның шыққан тегін Араб
халқынан дейтін мәліметтер де бар. Бұлардың көпшілігі, әсіресе, оны
(Қорқытты) Мұхаммед пайғамбарға елшілікке барғ ызуы, хожа әулеті етуі -
Қорқыт атаның өз қолымен жазылған айғақты ешбір мәліметтердің жоқтығынан,
қалай да оны ислам уағыздаушысы етіп танытудағы жанама долбарлар.
Атақты Әбу-Райхан Берунидің жазба мәліметтерінің бірінде Хорезмдегі
қаңлыларда жазу болғанын, ол жазуды, оны білетін адамдарды да Араб
қолбасшысы Кутай ба ибн Муслим (704ж. Орта Азияға келіп, 716 жылы мерзімде
' болған) құртқанын айтады. Қаңлыларда жазу-сызу өнері болғанын б.э.д 2
ғасырда бұл маңда болған қытай саяхатшысы Чжан-Цзянь да өз жазбаларында
мәлімдегені тарихқа аян. Ал, оғыздар осы қаңлылармен көбіне, ара лас-
құралас болғанын ескерсек, Қорқыт ата туралы бірде-бір жазба мәліметтің, ең
болмаса, бейіт басында оның аты-жөні жазылған тас не қыш болмауы мүмкін
емес. Қорқыт ата ҮІ-ҮІІІ ғасырда өмір сүрген болса, жоғарыдағыша Араб
қолбасшыларының өмірімен арабша жазылмаған ескерткіштер болсын, жазба
қағаздар болсын бәрін құртқан да Қорқыт ата ескерткішіндегі қаңлы не түркі
жазуы да құртылған болуы да мумкін. Қисынды сөз. Үзақ үзінді келтіріп
отырғам жоқ. Немесе, Беруни араб басқыншылығы келтірген залалды өте қатты
айтқан. Ондай мәліметтерді Марғұланның Ежелгі жыр, аңыздарынан да оқи
аласыз. Аталған кітаптың 43 бетінде: Шайбани хан қазақтардың мүсін тасқа
табынуын кәпірдің ісі деп, оларға ғазауат соғысын жариялай-ды, деген дәлел
келтірген. Немесе, тағы да сол бетте Бұл өте ерте уақытта, Әбілхайыр,
Шайбани ханның қазақтарға бұліншілік салған кезі. Халықты Сыр бойындағы
қалалардан қуып шығып жүдеткен кезі - деп, бұған айғақ үшін ғазауат
зардабынан қирап қалған, өртке түскен; қалаларды жоқтап жылаған түз елінің
қаралы жоқтауларынан үзінді келтірген. Бұл қазақ өлікті ғана жоқтамаған,
нақақтан өлген қаласын да жоқтаған.
Түбі бір түркі елінің басын дін қоса ма, діл қоса ма, ол жағы аллаға
ғана аян.
Діл десек - Қорқытымыз бар, дін десек - Әзірет Сұлтанымыз бар. Тін
десек ше? Тін десек ше? Тін десек - тініміз, тіл десек — тіліміз бар.
Сондықтан егер уәжге тоқтар болсақ, пайғамбарымыздың хадисінде: Аллам
шындықты қалайды! - деген ұлағатты өсиет бар. Онда неге тарихи Қорқытты
кітаби Қорқытқа кіріптар еткісі келмеген тәңірдің елшісі Қорқ-ытты Алланың
елшісі Мүхаммедтен тәуелсіздендіріп, Қорқыт ҮІІ-ҮІІІ ғасырда өмір сүрген
- деп, тарихи болған уақытына шегелеген, осылайша адал атқарған ісі арқылы
Алланың үкімін орындаған академик Әлкей Марғұ-ланның айғағына тұрмаймыз?!
Егер Әлекең межелеген кезеңге тоқталмасақ, ел болмағанымыз. Түсінгенге
Әлкей Марғұлан - данышпан. Данышпандығына бір дәлел: егер Қорқыт өмір
сүрген кезеңді жетінші ғасырдан ары жылжытсақ, Қорқыт таза аңыз боп шығады.
Бері қозғасақ, оғыз боп шығады. Мұндайда қазақ ауырмаған жамбасыңмен жат
демейтін бе еді? Біз де ел-жұртпыз ғой. Олай болса, Ата Қорқыт әулиенің
кіндік қаны тамған ата-жұрты - Сырда, жамбасы жерге тиген жер кіндігі
Сырда. Өлі де емес, тірі де емес, иелі, киелі қалпы тәуелсіз ғұмырын
ешкімге тәуелсіз уақыт аралығында сүре бергені Тәңірінің таңдауы шығар.
Шынына көшсек, Әлекеңнің тұжырымын қуаттайтын мың да бір айғақ келтіруге
болады. Онан мен не ұтамын? Мен үшін, сен үшік, біз үшін, яки бәріміз үшін
академик Әлкей Марғұланның тұжырымы дегеннің әзі айғақ. Сол ұлы
түсініктерінің ең бастысы - Қорқыт Ата ақиқатында өзі өмір сүрген сол ҮІІ-
ҮІІІ ғасыр аралығында өмір сүрсе, түптің түбінде қазақ халқының ұлттық
мүддесінің үдесінен шығарын жақсы түсінген. Мұнан ұла-ғатты түсінік болу
мүмкін бе?
Оның үстіне Қ. Салғараұлының зерттеу еңбегінде: Қорқытты ҮІІ ғасырдың
орта шенінде туып, ҮІІІ ғасырдың бас кезінде өлді деуге толық негіз бар, -
деп, академик Ә. Марғұлан ұсынған мерзімді қуаттайды.7.
Онда, Қорқыт Ата мәселесіне қатысты Бірінші мәселенің шешімі: .
Қорқыт ҮІІ-ҮІІІ ғасырда өмір сүрген.
Сондай-ақ, Тоқболат Еңсегенұлы Қорқыт атаның тегі тарқатуға келгенде,
бұл тарапта зерттеу жасаған ғалымдардың бірсыпырасы оны Баят руынан десе,
өзгелері Қайы тайпасынан дейді. Әрине, бұл екі аталықтың ара сына бір-
бірінен ажыратып тастайтындай жақын-қашықтығы жағынан қиыспайтындай
алшақтық жоқ,- деп Әбілғазыдан: Оғыз ханның ұлкен ұлының аты - Күн хан,
одан кіші ұлының аты - Айхан, одан кішісінің аты -I Жұлдыз хан, одан
кішінің аты - Көк хан, одан кішісінін аты - Тау хан, одан кішісінің аты -
Теңіз хан. Бұл алтауынан әрқайсысында некелі қатындарынан төрт ұлдары бар
еді. Күн ханның ұлкен ұлының аты - Қайы, екіншісі -Баят, үшіншісі -
Алқаүйлі, төртінші - Қараүйлі. Қайы Қарақожаұлы Қорқыт ата. Солар Еңкеш
қожа бастап барша оғыз елі жиналып, қайы халқынан Инал Иауды падиша
көтерді, уәзірі Қорқыт ата еді. Қорқыт ата не нәрсе десе, Инал Иау оның
сөзінен шықпайтын еді, - дей, 8-20.
Демек, Қайы мен Баят туысқан екен. Сонымен кемеңгер бабаның аты-жөні -
Қайы Қарақожаұлы Қорқыт ата екен деген түйін жасайды Еңсегенұлы.
Кім біледі, жақын-алыстығы жағынан бұл екі ел қиысар қиыспас, Ә.
Қоңыратбаевтың Қазақ эпосы және түркология атты кітабының 176-бетінде:
Үш жүз дегеі сөздің түбірі - үш оғыз. Оның үш оқ сөзімен де байланысы
бар. Үш оққа қият, (Байбөрі), баят (Қорқыт), моңғ ол, қимақ жатқан, - деп
түсіндіреді. Ал осы екі деректеі Қайы мен қият бір атау. Қорқыттың
руынан Баят емес Қият екендігін мен мұнан жеті-сегіз жыл бұрын байқаған
едім. Оған бір дәлел - 1990 жылы Жазушы баспасына жарық көрген Қорқыт
Ата дастаны атты поэтикалы туындыда:
Аққа көшсек, өзімізде ұят жоқ,
Қорқытың жүр Қият емес, Баят боп.
Ел намысы батпайды екен шымбайға,
Маңдайға да тимейді екен таяқ боп.
Ел намысы батса егер шымбайға,
Кешіріңдер, түспейін мен мұңлы ойға.
Білмей қалдық, қалғандығын кім қайда,
Ойыңды да ұмытасың мұндайда, 9-120- деген жыр жолдары бар. Әңгіме
мынада. Қазақта: Хан қасында қараша деген түсінік бар, мұны екіншілей
ханның қарашасы деп те айтады. Қарашы, қараша ұғымына Шоқан Уәлиханов
Шығармалар жинағында түсініктеме берілген. Маз-мұны мынадай: Ертеде
ханның қапталында қос уәзір отыратын болған, оң жағында бір, сол қанатында
бір. Сол қанаттағы уәзірдің оң қапталдағы уәзірден мәртебесі жоғары
саналған. Қарашы немесе қараша яғни, хан-ның қарашасы деп атаған.
Мұнан шығатын қорытынды, Қайы тайпасының падишасы Инал Иауының уәзірі
Қорқыт, екінші сөзбен айтқанда, ханның сол қапталында отыратын қарашасы
болған. Уәзір сөзінің орнына қарашы лауазымын қойып тексті қайта оқиық:
инал Иауды падиша көтерді, қарашысы Қорқыт ата еді болып шықпай ма?
Қарашы Қорқыт, қараша Қорқыт деген лауазымды атау түрлене келе Қорқыттың
әкесінің есіміне айналып кетсе керек. Ал, Қоңыратбаев айтқандай Байбөрі
қайы - қият тайпасынан болса, бұл кәдімгі Алпамыстың әкесі қоңырат Байбөрі.
Алпамыс жырында: Жиделі Байсын жерінде, қоңырат деген елінде Байбөрі
деген бай бопты, - деп жырланатын Байбөрінің дәл өзі. Өзбек, қарақалпақ
жеріндегі ономастикалық атауларда Қият пен Қоңырат күні бүгінге дейін
сақталған. Қият заманында оғыздар құрамына енген ел. Сондықтан Қай - Қайы -
Қият -Қоңырат тарихи мағлүматтарда бірі-бірінің анықтауышы, синонимі
түрғысында түсіндіріледі.
Мәселен, Ә. Қоңыратбаев: Қазақ этногенезін қүра-ан кәрі тайпалардың
бірі - қоңырат (қай, қият). Қоңыраттар Орта Азияда Афрасиаб кезінен бері
тұрған. Олардың мыңдық деп аталатын бөлігі (Әму, Байсын өзбек этногенезін
жасайды. Қият, қай Анатолия түріктері арасында да бар... Алпамыс жыры
Орта Азия халықтарына ортақ. Өйткені, қоңыраттар соның бәрінде де бар, -
деп түсіндіреді.10-141. (Яғни, Қорқыт баят емес, қият болғанынан түркі
тілдес халықтардың туыстығы арта түспесе, төмендемейді. Ал, егер қият емес
баят болса, қайта бізден оқшаулана түспек. Тоқ етерін айтқанда, Қорқыттың
тегі баят болғанына Әзербайжандар ғана мүдделі.
Менің бір таңданатыным, ғылыммен шұғылданаты белгілі ғалымдардың ішінде
ыңғайы келсе өзіне бүйрегі бұратындары жиі ашырасып отырады. Мүмкіндігі
болсс исі қазақ пен түбі түркіге тартқысы келетін бір ғана ғұла маны
білемін, ол Әлкей Марғұлан. Марғұлан, неге екенін қайдам, бүкіл мағлұматты
біле тұра Қорқыттан қият на баят жасауға аса, құлықты болмады. Тек
қожашылдық пен, былайша айтқанда, ұлттық мүддеге кереғар бағыт пен
жауықты. Мысал келтіре кетейін, Ә. Қоңыратбаев Аударма барысында туған
келесі бір мәселе - жырдағы адам, жер-су аттарына байланысты еді. Жырдағы
Кавказ деген сөзді Қазыпты, Қарқаралы Қазылық деп алған жөн дейтін
ұсыныстар болған еді. (Ә. Марғұланның ұсынысы). Текст Бартольдтікі
болғандықтан, ондай ірі өзгерістерге бара алмадық, - деп түсіндіреді
Дегенмен, жоғарыда мәлімдеп өткен себеп-салдардан болар, Ә. Қоңыратбаев та
баят Қорқыттан қият Қорқыт жасағысы келмеді Алайда, деректі қайдан
алғанын қайдам, әуелі Оқшы Атаны қыпшақ деп көрсетіп жүрді де, кейіннен
келе Қорқыттың тегі қыпшақ болуға тиіс, дегенді шығарды
Негізінде, бұл бұрыннан айтылып жүрген, ғылыми айналымға енген дерек.
Мәселен, Көроғлыда: 0 царствании Кайы-хана, старшего сына Кун-хана,
связанный эпическими сказаниями о древнеогузских богатырях мудресе Коркуте.
Сам Кайыхан не фигурирует в Китаби дадам Коркут в книге есть только
упоминание племени кайы. В труде Абулгази кайы обладают верховной властью
почти до конца повестования. Более того, и Коркут-ата принадлежит к этому
племени. В Китаби дадам Коркут он из племени баят, -11-9-- деген
түсініктеме бар. Өз басым Қорқыт атаның руы Қайы, не Қият болып
көрсетілгеніне қарсы емеспін. Солай бола тұра, мен Қараша Қорқыт деп атау
керек деп айтуды орынсыз деп санар ем, Қорқыт атаның әкесінің атынан
Қожаны алып, Әлкей Марғұлан нұсқағандай, немесе Қоңыратбаев тәсіліміне
Қараға, Қиятты қос деу де тіпті қисын-сыз. Сондықтан, ақылға жеңдіріп,
бұрынғыша Қорқыт, не Қорқыт Ата деп, сонан айнымауымыз керек қой.-
Алдыңғы арба қайда барса, соңғы арба да сонда барады деген сөз бар емес
пе? Әдеттегісінше, Қорқыттың өз есімін даралап бір бөлек, ал руын бір бөлек
көрсетуіміз керек шығар...
Қорқыт Ата мәселесіне қатысты екінші және тағы басқа мәселелердің
тұспалды шешімі:
Қорқыт, Қорқыт ата тегі - ата жағынан Оғыз тайпасының Қай, Қият руынан,
ана жағынан - (нағашы жүрты) қыпшақ. Анықтама орнына текст ішінде: -
кейбір жазба деректерде, әкесінің есімі Қарақожа - деп те айтыла-ды, -
деп тұспалды түрде көрсетсек болды емес пе?
2. Ғалымның Қорқыт ата кешені жайында зерттеулері
Қорқыт Ата бейітінің орнына арнайы соғудың сәті 1997 жылы сәуір айының
2-сі күні түсті.
Қорқыт Ата ескеркіш-комплексін көргенде жаңа бір әлемнің есігін
ашқандай тәтті сезімге орандым...
Сәулетшілер комплексті жүйелеу барысында теміржол мен тасжол
аралығындағы биік төбенің табиғи білім-болмысын - етегінен өріне қарайғы
кеңістікті құрылыс шешіміне ұтымды пайдаланғандықтан ескерткіш мейлінше
тартымды болып шыққан.
Ескерткіш-комплекстің басынан айнала төңірек әдем көрінеді... Сыр
бағытына қарағанда әуелі назарыма жоталы қырдың үстінен биік мұнара ілікті.
Одан әріректе шуда жіптей шұбалып жатқан шойынжол, темір жолдын арғы
қапталынан дария арнасының жосығы ап-айқын көзге шалынып тұр. Бізге
жолбасылық жасап жүрген Алтай Үсен қыр үстінен мен мұндалап тұрған дың
пішінді құбылысты Ақсаққыз мұнарасы деп түсіндірді.
Ескерткіш комплекстің басында көп жоқ. Жолай Ақсаққыз мұнарасына соқтық
та, темір тұлпарды теміржолдың бергі бетіне қалдырып, Қорқьп Атаның
ежелгі зиратына қарай, шойынжол үстінен жаяу астық.
Ескілікті қорым бағытынан көз тоқтатарлық белгі байқай алмадым...
Дегенмен, қатты толқыған болуым керек, Қорқыт мазарының орны осы-ау делініп
жүрген тұспалды жерге баруға асыққаным жоқ, киелі жердің әрбір пұшпағына
мән-мағына, ықылас-ынтамен толқи қарадым...
Жол серіктерім алға озып кетті... Әулие Қорқытты сүйегі жатқан қасиетті
топыраққа табаным тиді-ау дегені қуаныштан ба, әлде ата-бабаның ұланғайыр
- ұлкен пантеоннан түк те қалмапты-ау деген бе, қайдам, санамда сарын
қаптады, көңілімде құйын ұйтқыды, жүрегімді жұлымыр ойлар жұлқылады.
Жасымда анамнан естіген аңыз желілері жадыма тағы оралды. Анам көк
серкенің мүйізіне оралып, Сыр бойынан сонау Бұхараға сапар шегетін ордалы
жыланды әңгімелеуші еді. Немесе, қобыз күйінің сарынына Арқа бойынан Сыр
өңіріне қарай өкпелері күйіп ,тоқтамастан ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Жоспар
Кіріспе
І. Қорқыт туралы аңыздар
І.І Ә.Марғұланның Қорқыт жайындағы зерттеулері
1.2 Әлкей Марғұланның Қорқыт туралы қазақтың қария сөздері атты
зерттеуі
2. Ғалымның Қорқыт ата кешені жайында зерттеулері
2. 1.Ғалымның Қорқыт күмбезі жайында зерттеулері
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер
Тақырыптың өзектілігі:Халықтың тарихын, тағдырын, түп негіздерін тану
үшін, ауыздан ауызға таралып келген, уақыт шаңына көміліп қалмай, саф
алтындай сараланып жеткен аңыз-әпсаналардың мәні зор. Әрине аңыздар тарих
оқулығының орнына жүре алмайды, олардан болып өткен оқиғалардың дәл жылы
мен айын анықтап білу қиын. Сонда да болса аңыздар шежіре тізбегінің ұлы
көшінен адастырмайтын, ақиқатты тек өзіне ғана тән тәсілдермен жаңғыртып
елестететін аса қымбатты кулік болып табылады. Аңыздарда елдің белгілі бір
дәуірлер мен оқиғалар, тарихи қайраткерлер жөнінде өз түсінігі, бағасы
сақталған. Ал қандай да бір болмасын жағдайдың аңызға айналғанда, белгілі
дәрежеде, әсіреленіп берілетіні ауыз әдебиетінің әзелден бері келе жатқан
шарты. Қиял араласпаса, жамағатшылықтың ерекше ілтипаты болмаса және сан
рет қайталанып айтылмаса, шындық дегеннің өзі бірте-бірте көмескіленіп,
ақырында мұлде ұмытылып кетуі ғажап емес. Сондықтан да қиял — шындықтың
шегесі деп бекер айтылмаған.
Қалай дегенде де өткен замандар жайында жазба деректері көп сақталмаған
қазақ халқының бұрынғы кезеңдерін неғұрлым толығырақ пайымдау үшін, аңыз
әңгімелердің, әпсаналардың маңызы ұлкен. Мәселе сол аңыздардың дәні мен
нәрін, танытқыштық және тәрбиелік қасиетін зерек ықыласпен талғап алуымызға
байланысты. Шындығына келгенде ауызша таралып келген қарасөз көне
ғасырлардың жасырын қалған қаншама құпиясын ашуға жарайды. Бір замандарда
халқымыздың наным-сенім, салт-санасы, тіршілік кәсібі, өмір мен табиғат
туралы ұғымының қандай болғандығын ауыз әдебиетінің ескерткіштері, соның
ішінде аңыз әпсаналар анықтап бере алады. Тіпті олардан халықтың ерте
кездегі өмір кешкен мекені, араласқан елдері, достары мен дұшпандары
жайында кымбат деректерді де табамыз.
Қазақ халқына мейлінше кең танымал болған тамаша аңыздардың бір тобы
Қорқыт атына байланысты. Кезінде елдің ақылгөй данышпаны, көреген
көсемі, болашақты болжайтын сәуегей, ақын-жырау, сазгері, тәуібі саналған
Қорқыттың есімі мен өнегесі мың жылдан артық уақыттан бері ұмытылмай,
әсері кемімей, әрбір буынның санасына дарып қеледі. Тарихшы ғалымдарымыз
халқымыздың соңғы мың жылдағы бастан кешкендерін ғылыми жүйеге салып,
тереңдеп тексердік дей алмайды. Ол түгіл дәл осы ғасырдың ішінде болып
өткен істердің себебі мен салдарын саралап түсініп те жетпегеніміз
белгілі... Ал Қорқыт аңыздары сонау VII—VIII ғасырлар тұңғиығына
бастайтын, көптеген кәделі шындықтардың көзін ашатын жәдігер. Тағы бір
ғажабы бұл әпсаналар тек қазақ арасында ғана емес, түбі бірге туысқан
түркмендер, әзерилер, Түркие түріктері арасында да ежелден таныс. Бұл
халықтардың әр қайсысы да Қорқыт ата турасындағы әңгімелерді өздерінің төл
ұлт-тық мүрасындай қабылдайды және мақтаныш етеді. Демек Қорқыт хақындағы
аңыздар халықтардың ғасырлар бойындағы рухани байланысын дәнекерлеп келген
ортақ қазына деп қарауымызға да болады.
Қазақтар айтып, қастер тұтып келген Қорқыттың да, оғыздардың Дәде Қорқыт
кітабы деп аталатын дастанының да түбірі бір. Бірақ бұлардың негізіндегі
ұқсастық күмәнсіз болғанымен, сақталу дәрежесі, оқиғалар кұрамы түрліше
екені көрінеді. Қорқыт жөнінде әңгіме қозғағанда осы жағдайларды да қоса
қамтып айтканымыз орынды болмақ...
Қазақтар арасында Қорқыттың туғанынан өлгеніне дейінгі аралықта бастан
кешкендерінің белес оқиғалары бастапқы желісін неғүрлым толық
сақтағаны кәміл. Жалпы алғанда Қорқыттың қазақ нұсқалары өзінің ға-жайып
бітімі, биік мұраты жағынан дүние жүзінде сирек кездесетін қүбылыс.
Қорқыттың жарық дүниеге қалай келгенін сипаттаудың өзі теңдесі жоқ қиял
жаратындысы десе болады. Аңыз бойынша Қорқыттың әкесі оғыздардың баят
руынан, ал анасы қыпшақ қызы делінеді. Бұл бір заманда қыпшақтар мен
оғыздардың Сырдария, Қаратау өңірінде қатарласа, араласа өмір
кешкендігінің мысалы. Кезінде айрықша даңққа бөленген Қорқытты халық қиялы
өзгеше жан деп дәріптеген. Анасы Қорқытты құрсағында үш жыл көтеріпті,
туарында тоғыз күн толғатыпты, сол кезде жер дүниеге үш күн, үш түн
қараңғылық түсіпті, қара жаңбыр, сұрапыл дауыл соғып, біреуді біреу көре
алмай, қорқыныш басыпты, делінеді. Қорқыт туған жер Сыр мен Қаратау
арасындағы Қараспан деген жер екен. Қорқынышты жағдайда туғандықтан,
баланың атын Қорқыт қойған екен дейді. Ол туысымен сөйлеп туыпты... Осы
жағдай халық арасында аңыз болып та айтылған, өлең түрінде де өрнектелген.
Сол өлеңдердің бірінде:
Қорқыт туған кезінде, Қараспанды су алған, Қара жерді құм алған, Ол туарда
ел қорқып, Туғаннан соң қуанған... деген жолдар бар.
Жұмыстың мақсаты мен міндеті :
Қорқыт туралы әңгімелер мен жырлардың тағыда бір тағлымды тұсы қазақ
эпикалық аңыздауларының шыққан дәуірін анықтауға мүмкіндік беретіндігінде.
Түрік, әзірбайжан халықтарының Дәде Қоркыт кітабы мен қазақ эпостарын
салыстырып қарарлық қызғылықты желілері, оқиғалық, көркемдік иірімдері
баршылық. Мәселен, Дәде Қорқыт кітабының үшінші тарауы мен Алпамыс
батыр жырының оқиғалары да, қаһармандар аты да ұқсас. Қазақ жырындағы
Алпамыс оғыз эпосында Бамсы, Гұлбаршын-Бану шешек, Бай-бөрі Бөрібек болып
аталуының өзі бұлардың түбірлестігіне күмән калдырмайды. Академик Ә.
Марғұлан Алпамыс батыр жырына негіз болған аңыз әңгімелер оғыздар мен
кыпшақтар Сырдария бойында қатарласа өмір кешкен дәуірде пайда болған деп
есептейді. Бұл — жырдың жаратылу тарихы мың жылдан артық уақытты қамтиды
деген сөз. Болашақта Алпамыс батыр жырының дүниеге келу тарихын іздеп,
салтанатты түрде еске түсіретін сәт туар болса, оған сенімді дерек мол.
- Ә.Марғұланның ежелгі жыр-аңыздарды зерттеуі.
- Ә.Марғұланның Қорқыт жайындағы аңыздарды жүйелеуі.
-Ғалымның Қорқыт бейіті жайындағы пікірлері.
-Ә.Марғұлан Қорқыт өмір кешкен кезді қарастырған еңбектерін талдауды
мақсат еттік.
Жұмыстың құрылымы: Диплом жұмысы кіріспеден,негізгі екі тарау мен
қорытындыдан тұрады.
Қорқыт туралы аңыздар
Қорқыт туралы аңыз, әпсана, дастан, өлеңдердің мәнін ашып, түп —
тереңіне бойлау талай-талай ұмыылған рухани байлықтарды қайта тірілтуге
септесетіні сөзсіз. Ұзақ жылдар бойында ескі мәдени мұраны игеруге тосқауыл
қойылғаны, тарихты білуге ұмтылғандарды ұлтшыл, коммунизм идеясына
қарсы деп қудалап, жазалау орын алғаны елді жаппай мәңгүрттенуге алып
келді. Қазақ, түркмен ғалымдары жетпіс жыл ішінде Қорқыт жайында зерттеу
жазбақ түгілі, атын атауға да сескенді. Осындай қасаң ақуалдың салдарынан
Қорқыт жайындағы көне сөздерді жазып алуға жол жабылды. Ұлы баба жөнінде
небір ғажайып аңыз әңгімелерді, алтынның сынығындай асыл мұраны білетін
жандардан жазып ала алмай қалуымыз орны толмас өкініш.
Қазақ халқы барлық вариант — нұсқаларымен қоса есептегенде төрт жүзден
астам дастан жаратқан. Олар-дың таңдаулылары жаһанның ақы-ой қорына қосылар-
лық байлығымыз. Солардың ең көне де көріктісі қата-рында Қорқыт ата туралы
аңыздар мен әпсаналар тұрғанын мақтанышпен айтамыз. Қорқыттың мың жасаған
ғибраты мен өсиеті алдағы кезде де қаншама буындар-дың қажетіне жарайтын
жәдігер болып қала береді...
Міне осы ғажайып жағдайда туған Қорқыттың ер жеткеннен кейінгі іс-
әрекеттері де мейлінше тосын, ешкімге ұқсамайды. Ол жиырмаға толғанда
түсінде біреулер аян беріп, қырықтан артық жасамайсың депті-міс. Міне,
осыдан кейін Қорқыт дүниенің пәнилігін көп ойлап, өлмеудің жолын
іздестіреді, желмаяға мініп, әлемнің төрт бұрышын аралайды. Ол қайда барса
да, қазулы көрді көреді, бұл кімнің көрі деп сұрағанда Қорқыттың көрі
деген жауап алады. Ақырында өзінің туған жері Сырдария бойына қайтып
келеді, қарағайдан қобыз жасап, өлмес өмір күйін тартады. Қазақта
күй атасы — Қорқыт деген әңгіме осылайша пайда болады. Халық Қорқыттың
басқа көп қасиеттерінің ішінен оның қобыз жасап, күй шығарғанын, елдің мұңы
мен арманын саз тілімен мәңгілікке қалдырғанын ерекше қадір тұтқан. Ол
Сырдария суының бетіне кілем төсеп, күй тартқанда дүниедегі жан иесінің
бәрі де құлағын тігіп, елжіреп тыңдаған деседі. Адам баласының өмірі қалай
етсе ұзақ болады деп өлімсіз жерді іздеп, жаһан кезген Қор-қыттың теңдесі
жоқ әрекеті замандар бойында халық жадынан шықпай, оның тұлғасын
әулиелік, артық жаралғандық дәрежесіне көтерген. Ол барлық ақын-
жыраулардың, жыршылардың, күйшілердің, бақсылардың ұлы үстазы
саналған...Арада сан ықылым замандар етсе де, Қорқыттың күйі делінетін
шығармалардың ұмытылмай, күні бүгінге дейін жеткендігі қайран қалдырады.
Қорқытқа қатысты аңыз әпсаналарды кең зерттеген қазак ғалымы, академик
Әлкей Марғұлан көне мүраның мұншама өміршең болуын ғылыми түрде
түсіндірген. Ол Қорқыт мұрасын сақтаушыларды бақсы-жыршылар, қобызшы
күйшілер, ойшыл жыраулар, төкпе ақындар және шежірешілер деп бес топқа
бөліп қарайды.
Ертеде қобызшы жыршы атаулының бәрі жұртшылық алдында жыр айтқанда
сөздің кіріспесін Қорқыт өлеңімен бастауы берік дәстүрге айналған.
Қарағайдың түбінен,
Қайырып алған ңобызым.
Үйщкінің түбінен,
Үйіріп алған щобызым,
Желмаяның терісін,
Шанақ қылған қобызым.
Бесті айғырдың құйрығын.
Ішек қылған қобызым...—
деген жолдар тұрақты қайталанған. Әуел баста бұл көлемді толғау болған
секілді. Кейінгі жылдарда этнограф О. Хаймолдин басқа шумақтарын тауып,
толықтыра түсті.
Таутекенің мүйізін,
Тивк қылған қобызым,
Ақ түйенің сүтіне ,
Сылап алған қобызым.
Сырыңды ашып, үніңді
сынап алған қобызым.
Ақ ырғайын қиянның ,
Құлақ қылған қобызым.
Ортекенің терісін
Сауыт қылған қобызым.
Жаһан кезіп жүргенде,
Серік қылған қобызым.
Өзек талған кезімде
Талшық қылған қобызым.
Таусылғанда амалым,
Ақыл берген қобызым.
Замананың сағымын ,
Күй ғып тартқан қобызым.
Сарылғанның санасын ,
Сыр ғып тартқан қобызым...
Бұл жолдар Қорқыттың күйшілігімен қатар ақын-жыраулығынан хабар берсе
керек. Әрине жырау сөзде-рінің арада қаншама ғасырлар бұлдырап өткенде бұл-
жымай жетуі тіпті де мүмкін емес. Шығарманың бастапқы нұсқасы тиісті
өзгеріске түсуі, кейбір тұстары ұмытылып, енді бір жерлері жаңаланып,
қырналып жалғасуы ауызша тараған мұраның бәріне ортақ заң-дылық. Бірақ
қалай болғанда да Қорқыт сөздерінің рухы мен негізгі мұраты сақталғанының
өзі ғажап көрініс. Жоғарыдағы жолдардың Қорқытка тән болатынын кейінгі
бақсы қобызшылардың осы сөздерді қасиет тұтып, өзгертпей қайталап
отырғанынан көруге болады. Сондай-ақ қазақтың Сыпыра, Асан, Қазтуған,
Шалгез, Бұхар сынды ұлы жырауларының баршасы Қорқыттың дәстүрін
жалғастырушылар болып саналады.
Ел арасында Қорқыттыкі делінетін күйлердің сарыны, сазы ғана емес,
солардың тарихи, мазмұны да айтылып келген. Мұның да себебі қобызшылардың
бәріне ортақ болып табылатын дәстүрге қатысты. Қобызшының белгілі бір
туындыны орындау алдында күйдің шығу тарихын түсіндіруі де бұрыннан келе
жатқан салт болатын. Тіпті жыршылардың белгілі бір шығармаға кіріспестен
бұрын өзінің білетін өлең, дастандарын санап айтып шығып, солардың ішінен
таңдауды тыңдаушылардың еркіне қалдыратын дәстүр де Қорқыттан қалған деген
пікір бар.
Қорқыт күйлерінің бірнешеуі өз атымен біздің дәуірімізге жетуі халықтың
ұлы жырау, кемеңгерге деген шексіз құрметіне қатысты деп білеміз. Сан
ғасырлар бойында елдің Қорқыт зиратын жоғалтпай, оның үстіне сағана салып,
оны мәпелеп күтіп, басына шырақ жағып келгені де оны әулие тұтудың белгісі.
Демек Қорқытқа жанасты аңыз да, өлең де, күй де, бақсылық мәресімдеұрі де,
ел тағдырын шешетін нақыл сездері де бұрмалан-бай, түпнүсқа қалпында
жалғасып таралуы парыз болған. Қорқыттың қобызда ойнаған Арыстанбап, Жел-
маянық желісі, Толқын, Аққу, Тарғыл тана, Ұшардың ұлуы, Башпай
тәрізді күйлерінің жоғалмай келуін осылай түсінеміз. Қобызшылық дәстүр
қазақ арасында толастамаған. Көптеген орындаушылар Қорқыт күйлерін тартумен
бірге жаңа шығармалар тудырған.
Ә.Марғұланның Қорқыт жайындағы зерттеулері.
Қорқыт жайлы сөз баcтау, немесе Қорқыт ата тарапында кесіп-пішіп пікір
білдіру мейлінше алмағайып, жауапкершілігі барынша зор, өте күрделі мәселе
болса керек. Өйткені, бүгінгі оқырманның таным-түсінігінде үш бірдей
Қорқыттың бейнесі, іс-қарекеті, бітім-болмысы жарыса қатар ғұмыр кешіп жүр.
Сол, Үш Қорқыттың Бірінші Қорқыты - ескі аңыз кейіпкері, ежелгі
қобыздық күйлер мен ескілікті жыршылық сарындардың атасы, ажалмен алысып,
өлімге дауа іздеген кемеңгер данышпан, бақсы-балгерлер атаулының киелі,
кеуделі пірі, Сыр өңірінде өмір сүрген әруақты, рухты Қорқыт, яки Қазақы
Қорқыт.
Бірінші Қорқыт - Қазақы Қорқыттан өмірге кешеуілдеу келген кенжекеш,
кенжелігіне қарамай барынша көреген көсем, батагөй қария - Китаб-и Дәдә
Қорқұд... атты оғыз-қыпшақ әдеби мұрасының басты қаһарманы әрі оны
жырлаушы жыршы, нақты туындыдағы нақты кейіпкер, яки кітаптағы Қорқыт -
Кітаби Қорқыт.
Ал соңғы, Үшінші Қорқыт Қазақы Қорқыт пен Кітаби Қорқыт болмысынан
жинақталып бертінде сомдалған тарихи тұлға, яки Тарихи Қорқыт.
Осы Үш Қорқыттың ішінде түрақты түрде нысанаға алынып, зерттеліп,
зерделеніп жүргені негізінен Кггаби Қорқыт қана.
Бір өкініштісі, әдетте атам қазаққа етенеленген қос Қорқыт ділдес
болғанымен, жиен мінезділеу Кітаби Қорқытпен сабақтас қарастырылады...
Кітаби Қорқытты яки Кітаби-и Дәдә Қорқұдты... әуелде ғылыми айналымға
қосқан неміс ғалымы Фрид-рих ван Диц екендігі баршамызға мәлім. Ол кісі
Дрездендегі Король кітапханасында сақталған Шығыс қолжазбаларын реттеп
жүріп, 1815 жылы Кітаб-и Дәдә Қорқұд лисан-и тайфе-и Оғұзан (Оғыз
тайпасы тілінде жазылмыш Қорқыт ата Кітабы) атты жырлар жинағын ұшыратады
да, оның бір тарауың немісшеге аударады. Диц дәстүрін жалғастырып, соңғы
жылдары неміс мұсылманы X. С. Ахмед Қорқыт ата Кітабының 12 жырдан
түратын айтылмыш, Дрезден нұсқасын түтас қалпында неміс тілінде сөйлетіп
шықты.
Дрезден нұсқасы деп айқындап айтуымыздың мәнісі - Кітаби Қорқыттың 6
жырдан құралған Ватикан нұсқасы аталатын нұсқасы тағы да бар. Соңғы нұсқа
кейбір ғылыми еңбектердің ішінде тілге тиек етілетіндігі болмаса, әзірше
қазақшаланған емес.
Жырдың Дрезден нұсқасы 1962 жылы, Бартольдтың 1922 жылғы аудармасы
бойынша орыс тілінде, 1986 жылы Ә. Қоңыратбаев пен М. Байділдаев
тәржімесімен қазақ тілінде кітап боп басылып шықты.
Білікті түрколог Ә. Қоңыратбаев бір ғана осы Кітаби Қорқыт - Деде
Коркут кітабы жөнінде орыс тілінде 314 зерттеу, азербайжан, Анатолия
түріктері, түрікмен, Батыс Европа, шығыс тілдерінде 462 еңбек жазылған,
-деп нақты санын да көрсетеді. 1.
Автор осы сандық анықтамадан кейін, Деде Қорқут кітабының көрнекті
зерттеушілері - М. Ергин, В. В. Бартольд, В. М. Жирмунский, Ә. А. Диваев,
А. Әбілғазы, Ш. Уәлиханов, Ә. Марғұлан, X. Көрұғлы, К. М. Рифат, А. Г.
Туманский, Гокияй сияқтылар - деп Кітаби Қорқыт зерттеушілері қатарына
Уәлиханов Ш мен Ә. Диваевты да қосып жібереді. Рас, жоғарыда аталған
ғалымдардың бәрінің де жалпы қорқыттану мәселесіне ат салысқаны даусыз.
Алайда, шынтуайтына келгенде Шоқан Деде Қорқут кітабына емес, Қазақы
Қорқытқа тоқталған. Шоқан үшін Қорқыт ата кітабы беймәлім дүние.
Қазақ қауымында Кітаби Қорқыттың барлығын ғылыми айналымға алғаш
қосқан ғұлама ғалымымыз Мұхтар Әуезов. Өкінішке орай, Қорқыт мәселесі сөз
болғанда екінің бірінде ол тізімнен түсіп қалып жүр. Мәселен, М.Әуезовтың
40-жылдардың аяққы шенінде жазылған Ертегілер атты еңбегінде әзірбайжан,
башқұрт, түрікмен халықтарында Кітаби дәдәм Қорқыт деген атпен ұзақ-ұзақ
дастан, нақыл әңгіме айтылатындығы, әрі соған сүйеніп өзінің әдебиет
тарихын оныншы ғасырдан бастайтындығын әңгімелейді. Ең бастысы, Китаби
дәдәм Қорқудта Қорқыт араласатын ұлкен оқиғалар желісінде Бамсы Бәйрек
деп аталатын Алпамыс жырымен желілес мол сюжет барлығын нұсқаған2.
Диваев мырза қазақы Қорқытқа қатысты аңыздар мен деректерді жинақтаған,
Сыр бойындағы Қорқыт Ата мазарын фотоға түсіруді ұйымдастырған. Бартольд
арқылы Дәдә Қорқүт кітабынан құлаққағыс болса болған шығар, тікелей
Кітаби Қорқытты зерттеу мәселесіне бармаған. Ұлы дүрмектің арасында есімі
орынды аталған академик Ә.Марғұлан ғана.
Мүмкін, ұстазы Мұхтар Әуезовтің тікелей ықпалымен де болар, Ә.Марғұлан
Үш Қорқытпен де айналысқан. Ұзақ жылдар бойы Қазақы Қорқыт пен Кітаби
Қорқыттың сабақтастары мен айырмашылықтарын безбендей келе, Қазақы
Қорқыттың өмірде болған тарихи тұлға деп таныған әрі энциклопедиялық
басылымдарға тарихи тұлға деп енгізген, яки Қорқытты ата жұртына, кіндік
қаны тамған өңірге етене теліген ғалым. Алаш алыптарының ізін басып
өскендіктен бе, әлде тумысынан ба, қайдам, академик Әлкей Марғұлан,
еңбектерінің кей жерлерінде қарама-қайшылық жіберіп алатындығына
қарамастан, ділшілдігімен, ұлтжанды түрікшілдігімен айрықша ерекшеленеді.
Бұлай дейтінім, соңғы жылдары аяқасты көбейіп кеткен зерттеушілер
Қорқытқа қатысты қыруар материалдың тек өзіне ұнаған тұстарын ғана қотарып
алып, тарих жасай салмақ сыңай танытады. Көзжұмбайлыққа салға-нымызбен
ғылым жасала қоя ма?
Орыста: Қалам мен қағазға түскен жазуды балтамен шауып өшіре алмайсың
- деген сөз бар. Соны білгендіктен де отаршыл жүйе ұлттар тарихын бұрмалап,
жасанды жалған тарих жасауға күш салмады ма?!
Сонымен, қазір отандық, төл қорқыттану ілімімізде үш Қорқыттың барлығы
даусыз. Үш Қорқыттың да - Кітаби Қорқыттың да, аңыз кейіпкері Қорқыттың да,
тарихи тұлға Қорқыттың да әрқайсысының өз қолдаушылары, өз қарсыластары
бар.
Қорқыт мәселесінің жүйеленбегендігі соншалық, зерттеушілеріміз кейде
қарсыласын қоя салып, өзіне қарсы өзі пікір таластырып, айтысып та
кететін тұстары ұшырасып отырады. Қысқасы, үш Қорқыттың үшеуін де жеке-жеке
даралап қарастырып барып бір тоқтамға келмесек болмайтындай тығырыққа
тірелдік. Мәселені бұлай көтермейінше ықпыл-жықпылы көп, бұралаң
соқпақтардың даңғылға айналмасын ғалымдарымыз бен зерттеушілеріміз көптен
аңғарып та жүр.
Мәселен, қорқыттану мәселесінің бір пұшпағын батыл көтерген
зерттеушілеріміздің бірі - көрнекті жазушы, Қазақстан Республикасы
Мемлекеттік сыйлығының лауреаты Қойшығара Салғараұлы. Дереккер жазушы
Көмбе атты роман-эссесінде Деде Қорқутқа қатысты Ә. Қоңыратбаев санын
шығарған 778 еңбек ... аз дүние емес, - дейді. - Бірақ соған қарамастан
әлі де болса Қорқыттың шын мәнінде кім екені, қашан және қайда туғаны, сол
сияқты қашан және қайда өлгені, қай халықтың перзенті екені толық
анықталып, сараланған жоқ. Керек десеңіз, Қорқыт ата әлі күйге аңыз
кейіпкері ғана, нақты болған тарихи тұлға дей алмаймыз, - деген пікір
білдіреді.
Осы тақылеттес ой Ә. Қоңыратбаевта да бар болатын. Онда: Түркология
ғылымында Қорқыт, оның жырларына қатысты зерттеулер өте көп. Алайда, күні
бүгінге дейін Қорқыт кім? Оның тарихи прототипі бар ма?
- Қорқыт аңыздары мен жырларының арасындағы байланыс қандай? Оның өмір
сүрген дәуірі қайсы? Орта Азия халықтарының мәдениетінде қосқан ұлесі, орта
ғасырдағы ғылым мен әдебиетті дамытудағы тари хи ролі қандай деген
мәселелер өзінің толық шешімін таппаған, - делінген еді. Ғалым өзі қойған
сауалды көбіне кезінде жауап беруге тырысты. Жарым-жартысы басы ашылмаған
күйі бізге келіп жетті.
Қойшан ағаны Қорқыт есімімен сабақтас мың сан сауалдың Қорқыт атаның
тарихта прототипі бар ма? деген сұрақ көп толғандырғанға ұқсайды. Алға
озыңқырап айтсақ, бұл сұрақтың өзгелердің бірін емес, дәл Қ. Сарғараұлын
толғандыруында ұлкен зандылық бар. Себебі, төл тарихымызға қатысты ежелгі
тарихи тұлғалардың прототипі көбірек ұшырасатын, қыдырмашы, көшпелі
кейіпкерлері көп байырғы сақ, үйсін, қаңлы, түркі, қыпшақ дәуірлерін түре
түгендеп келіп, аталған аталық ұлыстардың бұтарлана келе, кәдімгі қалың ел
қазақ ұлтына айналатын ең бір тарихи тұрпатты кезеңдерін туындыларында
тұтас қарастырған бірден-бір жазушы Қойшығара Салғарин ғана...
Жазушы жоғарыда аталған романына енген Қорқыт пен Тоныкөк атты
зерттеуінде Екінші Түрік қағанатының негізін, қалаушылардың бірі, ел
бірлігінің ұйтқысы, білікті қолбасшы, алдын ақылмен болжай білетін даныш-
паны Тоныкөк пен тарихи Қорқытты бір кісі деп таниды, әрі сол арқылы
Қорқыт атамызды аңыз кейіпкерінен нақты тарихи-тұлғаға айналдыруды
көздейді. Автордың өз пікірімен тұжырымдасақ: Демек, бұл ат үсті сөз
арасында емес, түбегейлі зерттеу арқылы ақиқаты ашылар ма-ңызды мәселе.
Әзірше, бізге керек тұсы, Қойшаң ағаның Тоныкөк -Қорқыты 646 жылы
туған, Қытай дерегі бойынша 83 жасқа келгені белгілі. Ал нақты қай жерде
қайтыс болғаны еш жерде айтылмаған. Мұнан ұзақ жасаған Қорқыт атамыз
әлдебір себеп-салдармен өмірінің соңын Сырда өткізуі де мүмкін-ау деген ой
туындамақ. Яғни, Тоныкөк - Қорқыт биылғы жылы 1351 жаста.,.
Түркістан газетінде жазушы Әбілмәжін Жұмабайдың Қорқыт ата жайлы
Қобыз үнді Қорқыт-Баба атты мақаласы жарияланды. Ол мақалада: Ресми
орындардың есіне салатын бір жәйт: халқымыздың және ағайындас қырғыз,
өзбек, түрікмен жұртшылықтарының ортақ кемеңгер перзенті, рухани көсемі,
барлық түркілер бірлігі мен ынтымағының бейнесіндей болған Қорқыт атаның
туғанына осы кезеңде 1200 жыл толады. Тәуелсіздік жолына түскен еліміз-
жұртымыз бар, осыны мықтап бір ойлансақ, -делінген. Сонда,жазушы : Қорқыт
Атаның туғанына осы кезенде 1200 жыл толады, - дегенді қай дерекке сүйеніп
келтіріп отыр? 1200-ді қайдан алған?
Күні бүгінге шейін Қорқыт ата аңыз кейіпкері ме, жоқ әлде, тарихи
тұлға ма деген сауалдың басы ашылмаған ғой. Әлемдік ғалымдардың бір парасы
Қорқытты мифтік бейне деп біледі. Осы пікірден төл ғалымдарымыз да ада
емес. Солардың қатарына филология ғылымдарының докторы Сейіт Қасқабасов пен
Қорқыт ата ескерткішінің авторы архитектор Бек Ыбыраевты қосуымызға болады.
Қорқыт атамыздың басына айтулы ескерткіш тұрғызуға белсене
атсалысқанымен, Қорқыттың сүйегі жатқан жерді Қорқытқа телініп жүрген
мазар Егер, жоғарыда айтылған мәліметтерді ескерсек, онда Қорқыт ата
жерленген уақытты біздің дәуіріміздің ІІІ-ІҮ ғасырларында үстемдік еткен
қаңлы дәуріне жатқызуға тура келеді, - деп те жіберген.
Әңгіме мұнда да емес, мұны Әлкей Марғұланның Ежелгі жыр, аңыздары
бойынша Қорқыт бірде ҮІІІ ғасырда, тағы бірде ҮІІ-ҮІІІ ғасырларда жасаған.
3.Қазақ кеңес энциклопедиясында Қорқыт 8 ғасырда туған, Қоңыратбаевша ІХ-
Х ғасырда. Ә. Құрышжанов пен Н. Келімбетовте ҮІІІ ғасырда, ал Тарақты
Ақселеуде ҮІІІ-ІХ ғасырда ғұмыр кешкен деп біріне-бірі үйлесе бермейтін
мәліметтер шоғырын соза түсуге болатындығы даусыз. Бұл дау күні бүгінге
дейін жалғасып отыр.
Қорқыт атаның қай дәуірде, қай жерде өмір сүргендігін, шыққан тегін
нақтылауға талпынған, әрі нақтыладым-ау деп ойлайтын зерттеушілеріміздің
бірі - Сыр өңірінің тұлегі, Қорқыт ата елінің азаматы Тоқболат Еңсегенұлы
болса керек.
Ол көне түркі эпостық шығармаларын қарастырғ.ан Атамүра атты
монографиясында: Әбілғазының Түрікпен* шежіресі атты еңбегінде: Оғыз хан
біздің пайғамбар-дан төрт мың жыл бүрын өткен-ді. Қазан алып біздің
пайғамбарымыздан үш жүз жыл кейін болды. Қартайған ша-ғында Меккеге барып,
қажы болып келді. Солар Қазан Қайы еліндегі Қорқыт атамен бір заманда еді,
- деген дерекке сүйеніп, ислам дінінің негізін қалаушы Мүхамедтің (570 жылы
туған) туған жылына 300 жыл қоса-ды да: Сонда Қорқыт ата шамамен сегізінші
ғасырдың соңғы ширегінде дүниеге келген болады. Жоғарыда келтірілген
деректердеп бірсыпыра тарихи мәліметтер негізінде айтылған болжамдар
Әбілғазының айтқанына жақындайды. Және де Қазақ кеңес энциклопедиясын-да
да Қорқыт атаның сегізінші ғасырда жасаған адам екені көрсетілген
Бүдан шығар түйінді байлам Қарақожаұлы Қорқыт ата шамамен сегізінші
ғасырдың аяғында дүниеге келіп, тоғызыншы ғасыр соңында дүниеден өткен
тарихи тұлға - деген қорытынды жасайды Бір қызығы, автор осы жаңалығының
алдында мұндай болжауларды тізе берсең жетерлік деп, болжаулардың
қатарына академик Әлкей Марғұланның үш дәлелі мен әйгілі түрколог Ә.
Қоңыратбаевтың Қорқыт атаның өмір сүрген заманына келтірілген айқындамасын
қосыпты. Алайда, ол екі ғалымның бірдей айқындамасына неге тоқтамайтындығын
ашып айтпаған. Егер бұл кісі олардың келтірген дәйегін ғылыми тұрғыда жоққа
шығара алмаса, біз не Марғұланға, я Қоңыратбаевқа емес, Еңсегенұлына
неліктен тоқтай қалуымыз керек?!
Уәждің орынды болуы үшін, өзге деректерді емес, Еңсегенұлының өзі
келтірген Әлкей Марғұлан мен Қоңыратбаевтың айқындамасына тоқталайын.
Үзінді Атамұра кітабының 13-бетінен өзгеріссіз алынып отыр: Мысалға,
қазақтың тұңғыш ғалымы Шоқан Уәлиханов: Қорқыттан жеті ғасыр кейін шыққан
атақты Асан-ата ХҮ ғасырда қазақ ұлысын біріктіру мәселесін қолына алған
даланың ойшыл данасы дейді Бұл дерек бойынша Қорқыт ата ша-мамен сегізінші
ғасырда өмір сүрген.3.
Дүние жүзіне танымал ғалым, Кітаби Қорқытты оғыздардың батырлық эпосы
деп әлемге мойындатқан X. Көроғлы: А кто же были огузы? Так именовали себя
объединенные тюркоязычные племена, жившие еше в ҮІ-ҮІІІ веках на Алтае и
Центральной Азии, а до X века - в Среднеи Азии и Поволжье. С конца X века
по XIII век они проникали в Закавказье, оседали там или вели кочевой образ
жизни. С течением времени эти племена состави-ли значительную часть
этногенеза вновь образованного народа - азербайжанцев, — деген. (6)
Олай болса, Кітаби Қорқыт аудармасымен шұғылданған Ә. Қоңыратбаев
аталмыш кітаптағы жырдың тегіне байланысты, эпос генезисі жөніндегі ғылыми
мәселелер-ге атсалысқысы келді. Бұл кісіге ол үшін В. Бартольд, В.
Жирмунский, X. Көроғлы сияқты ғалымдардың осы жырдың тегі туралы айтқан
пікірлерімен санаспаса болмайтын еді.
Мәселен, Қоңыратбаев жоғарыда аталған ғалымдардың айтқандарына сүйене
отырып, Кітаби Қорқыттың циклдық-эпопеялық сипаты болса да 12 жырды бір
ізге келтіремін деу әурешілік. Сол себепті Кітаби Қорқыт жырларының тегін
анықтауға тарихи-этникалық түрғыдан келіп, оны үш салаға бөліп, оғыз-қыпшақ
ұлысының қалыптасу, даму, құлдырау кезендерімен байланыстырған жөн, -
деген пікір білдірген. Ғалымның бұл ойын кезінде Р. Бердібаев та қолдаған.
Қысқасы, қазақы Қорқыт кітаби Қорқыттан бөлініп қалмауы үшін, тарихи
Қорқыт шын мәнінде тарихи Қорқыт болып қалуы үшін, Көроғлы айқындаған
оғыздардың көші-қон жүйесімен үйлесуі керек болды. Немесе, төрт жүз жыл
жасаған аңыз желісіндегі қазақы Қорқыт Алтайда туып, Сырда сайрандап,
оғыздарға ілесіп, Дербентке барып жан тәсілім етуі мүмкін еді.
Қоңыратбаевқа қазақы Қорқыт Сыр бойында қалуы үшін тарихи Қорқытты
ғылымда IX-X ғасырға жүйелеген орынды көрінді.
Әйтпесе, ғылыми жүйеге оғыз боп орныққан Кітаби Қорқыт тарихи-этникалық
тұрғыдан оғыз-қыпшақ ұлысының ортақ перзенті бола қалуы екіталай-ау деп
ойлады. Жасын шегеріп, онан-мұнан мағлұмат тауып Қорқытты бәлки ары-бері
қозғауға болар, ал оғыздардың тікелей ұрпағымыз деп жүрген әзірбайжандарды
қалай Сырға қайта кері көшірерсің. Уақыт та, тарих та тек алға қарай
жылжиды ғой!
Әлкей Марғұлан ұлы орыс ғалымдары сақты скифке айналдырып
дегендей, түркі тектілердің бүкіл ежелгі мәдениетін шоқындырғысы
келгенде, керісінше, түркілендіруге бар күшін салды. Қазір біздің
құлағымызға сіңісті бола бастаған Байырғы сақ, үйсін өнері, оғыз-қыпшақ
заманы мәдениеті, көне мәдениет тәрізді сансыз ұғымдардың бәрін дерлік
Әлкей Марғұлан қазақы ғылыми айналымға орнықтырған еді. Ол кісінің
Ресейдегі одақтық ғалымдармен ымыраға барғысы келмеді. Соның салдарынан
негізгі еңбектері орыс тілінде жарық көрмеді. Тозаң басып әлі де жеке
архивінде жатыр.
Марғұланның бір ғана өнер тарихы саласына арналған көлемі жүз баспа
табақ қолжазбасы жарық көрместен жатыр. Жалпы тарих бойынша әлі баспа бетін
көрмеген қанша еңбегі барлығынан хабарсызбын. Барлығын қосқанда он-он бес
том болып қалар. Солай деп кезінде мерзімдік баспасөз беттерінде жазылды
да.
1.2 Әлкей Марғұлан Қорқыт туралы қазақтың қария сөздері атты зерттеуі
Әлкей Марғұлан Қорқыт туралы қазақтың қария сөздері атты зерттеуінде
А. Н. Самойловичтің архивінде сақталған қолжазбаға сүйеніп, Қорқыт
арабтардың Аббас халифасы заманында шыққан кісі. Оның әкесі Қарақожа -
Әнкеш ханның биі... - дей келе, келесі сөйлем-де: Осыған ұқсас Қорқыт
туралы ой-саналар түрікмен тілінде де көп кездеседі, соның бірі Салур баба
Құл-Али оғлы тарихы, 730 беттік ұлы шығарма, ХҮІ ғасырда жазылған... Бұл
қолжазбада Қорқыт ҮІІ ғасырда жасаған Инал Сыр-мау ханның (Сыр Иады хан)
тұстасы... Қорқыт Қара-қожа (Әлекең мүнда да екі сөздің арасын сызық-шамен
бөлген) ұғлы, - деп көрсетпейтін бе еді. Яки, Қорқыттың 7 ғасырда
жасағандығына дәлел келтірді.
Қожа, ходжа ұғымы парсының қожа, мырза деген сөзінен шыққандығы,
оның ісләмді қабылдаған елдерде әр кезде әр түрлі мағына бергенімен,
негізінен текті мегзейтіндігі бесенеден белгілі емес пе? Немесе, өзін,
тегін Омар, Оспан, Әбу Бәкір және Әзірет Әлі секілді пайғамбардың көзін
көрген халифтармен сабақтастырғысы келетін адамдардың ғана қожамын дей
алатындығы, қожа деген құрметті атауға солардың ғана ие бола алатындығы
белгілі ғой.
Әлде, Иасауи тәрізді Қорқытты да Мұхаммед пайғамбарымыздың қызы Бибі
Фатимаға сабақтастырғымыз келе ме? Баба Түкті Шашты Әзіз әулиенің арғы түбі
сақ, бергі жағы қыпшақ, Иасауи мен Қорқыттың түбі түркі екендігі ғылымда
даусыз ғой. Қазір Насабнаме таптым, онда олай екен, мұнда былай
деушілер көбейді. Түптеп келгенде, Насаб-наме дегеніміз шәркейліні түбі
түркінің ата қонысына күштеп орнықтыру үшін жасаған Столыпин реформасы
секілді жер-су иелігін өз мүддесіне шешу мақсатымен жасаған құжат қой.
Ә. Жақыповтың Байырғы атаулар айтқан сыр атті ғылыми еңбегінен мысал
келтірейін: Тіпті Қорқыттың әкесі Қарақожа деп, оның шыққан тегін Араб
халқынан дейтін мәліметтер де бар. Бұлардың көпшілігі, әсіресе, оны
(Қорқытты) Мұхаммед пайғамбарға елшілікке барғ ызуы, хожа әулеті етуі -
Қорқыт атаның өз қолымен жазылған айғақты ешбір мәліметтердің жоқтығынан,
қалай да оны ислам уағыздаушысы етіп танытудағы жанама долбарлар.
Атақты Әбу-Райхан Берунидің жазба мәліметтерінің бірінде Хорезмдегі
қаңлыларда жазу болғанын, ол жазуды, оны білетін адамдарды да Араб
қолбасшысы Кутай ба ибн Муслим (704ж. Орта Азияға келіп, 716 жылы мерзімде
' болған) құртқанын айтады. Қаңлыларда жазу-сызу өнері болғанын б.э.д 2
ғасырда бұл маңда болған қытай саяхатшысы Чжан-Цзянь да өз жазбаларында
мәлімдегені тарихқа аян. Ал, оғыздар осы қаңлылармен көбіне, ара лас-
құралас болғанын ескерсек, Қорқыт ата туралы бірде-бір жазба мәліметтің, ең
болмаса, бейіт басында оның аты-жөні жазылған тас не қыш болмауы мүмкін
емес. Қорқыт ата ҮІ-ҮІІІ ғасырда өмір сүрген болса, жоғарыдағыша Араб
қолбасшыларының өмірімен арабша жазылмаған ескерткіштер болсын, жазба
қағаздар болсын бәрін құртқан да Қорқыт ата ескерткішіндегі қаңлы не түркі
жазуы да құртылған болуы да мумкін. Қисынды сөз. Үзақ үзінді келтіріп
отырғам жоқ. Немесе, Беруни араб басқыншылығы келтірген залалды өте қатты
айтқан. Ондай мәліметтерді Марғұланның Ежелгі жыр, аңыздарынан да оқи
аласыз. Аталған кітаптың 43 бетінде: Шайбани хан қазақтардың мүсін тасқа
табынуын кәпірдің ісі деп, оларға ғазауат соғысын жариялай-ды, деген дәлел
келтірген. Немесе, тағы да сол бетте Бұл өте ерте уақытта, Әбілхайыр,
Шайбани ханның қазақтарға бұліншілік салған кезі. Халықты Сыр бойындағы
қалалардан қуып шығып жүдеткен кезі - деп, бұған айғақ үшін ғазауат
зардабынан қирап қалған, өртке түскен; қалаларды жоқтап жылаған түз елінің
қаралы жоқтауларынан үзінді келтірген. Бұл қазақ өлікті ғана жоқтамаған,
нақақтан өлген қаласын да жоқтаған.
Түбі бір түркі елінің басын дін қоса ма, діл қоса ма, ол жағы аллаға
ғана аян.
Діл десек - Қорқытымыз бар, дін десек - Әзірет Сұлтанымыз бар. Тін
десек ше? Тін десек ше? Тін десек - тініміз, тіл десек — тіліміз бар.
Сондықтан егер уәжге тоқтар болсақ, пайғамбарымыздың хадисінде: Аллам
шындықты қалайды! - деген ұлағатты өсиет бар. Онда неге тарихи Қорқытты
кітаби Қорқытқа кіріптар еткісі келмеген тәңірдің елшісі Қорқ-ытты Алланың
елшісі Мүхаммедтен тәуелсіздендіріп, Қорқыт ҮІІ-ҮІІІ ғасырда өмір сүрген
- деп, тарихи болған уақытына шегелеген, осылайша адал атқарған ісі арқылы
Алланың үкімін орындаған академик Әлкей Марғұ-ланның айғағына тұрмаймыз?!
Егер Әлекең межелеген кезеңге тоқталмасақ, ел болмағанымыз. Түсінгенге
Әлкей Марғұлан - данышпан. Данышпандығына бір дәлел: егер Қорқыт өмір
сүрген кезеңді жетінші ғасырдан ары жылжытсақ, Қорқыт таза аңыз боп шығады.
Бері қозғасақ, оғыз боп шығады. Мұндайда қазақ ауырмаған жамбасыңмен жат
демейтін бе еді? Біз де ел-жұртпыз ғой. Олай болса, Ата Қорқыт әулиенің
кіндік қаны тамған ата-жұрты - Сырда, жамбасы жерге тиген жер кіндігі
Сырда. Өлі де емес, тірі де емес, иелі, киелі қалпы тәуелсіз ғұмырын
ешкімге тәуелсіз уақыт аралығында сүре бергені Тәңірінің таңдауы шығар.
Шынына көшсек, Әлекеңнің тұжырымын қуаттайтын мың да бір айғақ келтіруге
болады. Онан мен не ұтамын? Мен үшін, сен үшік, біз үшін, яки бәріміз үшін
академик Әлкей Марғұланның тұжырымы дегеннің әзі айғақ. Сол ұлы
түсініктерінің ең бастысы - Қорқыт Ата ақиқатында өзі өмір сүрген сол ҮІІ-
ҮІІІ ғасыр аралығында өмір сүрсе, түптің түбінде қазақ халқының ұлттық
мүддесінің үдесінен шығарын жақсы түсінген. Мұнан ұла-ғатты түсінік болу
мүмкін бе?
Оның үстіне Қ. Салғараұлының зерттеу еңбегінде: Қорқытты ҮІІ ғасырдың
орта шенінде туып, ҮІІІ ғасырдың бас кезінде өлді деуге толық негіз бар, -
деп, академик Ә. Марғұлан ұсынған мерзімді қуаттайды.7.
Онда, Қорқыт Ата мәселесіне қатысты Бірінші мәселенің шешімі: .
Қорқыт ҮІІ-ҮІІІ ғасырда өмір сүрген.
Сондай-ақ, Тоқболат Еңсегенұлы Қорқыт атаның тегі тарқатуға келгенде,
бұл тарапта зерттеу жасаған ғалымдардың бірсыпырасы оны Баят руынан десе,
өзгелері Қайы тайпасынан дейді. Әрине, бұл екі аталықтың ара сына бір-
бірінен ажыратып тастайтындай жақын-қашықтығы жағынан қиыспайтындай
алшақтық жоқ,- деп Әбілғазыдан: Оғыз ханның ұлкен ұлының аты - Күн хан,
одан кіші ұлының аты - Айхан, одан кішісінің аты -I Жұлдыз хан, одан
кішінің аты - Көк хан, одан кішісінін аты - Тау хан, одан кішісінің аты -
Теңіз хан. Бұл алтауынан әрқайсысында некелі қатындарынан төрт ұлдары бар
еді. Күн ханның ұлкен ұлының аты - Қайы, екіншісі -Баят, үшіншісі -
Алқаүйлі, төртінші - Қараүйлі. Қайы Қарақожаұлы Қорқыт ата. Солар Еңкеш
қожа бастап барша оғыз елі жиналып, қайы халқынан Инал Иауды падиша
көтерді, уәзірі Қорқыт ата еді. Қорқыт ата не нәрсе десе, Инал Иау оның
сөзінен шықпайтын еді, - дей, 8-20.
Демек, Қайы мен Баят туысқан екен. Сонымен кемеңгер бабаның аты-жөні -
Қайы Қарақожаұлы Қорқыт ата екен деген түйін жасайды Еңсегенұлы.
Кім біледі, жақын-алыстығы жағынан бұл екі ел қиысар қиыспас, Ә.
Қоңыратбаевтың Қазақ эпосы және түркология атты кітабының 176-бетінде:
Үш жүз дегеі сөздің түбірі - үш оғыз. Оның үш оқ сөзімен де байланысы
бар. Үш оққа қият, (Байбөрі), баят (Қорқыт), моңғ ол, қимақ жатқан, - деп
түсіндіреді. Ал осы екі деректеі Қайы мен қият бір атау. Қорқыттың
руынан Баят емес Қият екендігін мен мұнан жеті-сегіз жыл бұрын байқаған
едім. Оған бір дәлел - 1990 жылы Жазушы баспасына жарық көрген Қорқыт
Ата дастаны атты поэтикалы туындыда:
Аққа көшсек, өзімізде ұят жоқ,
Қорқытың жүр Қият емес, Баят боп.
Ел намысы батпайды екен шымбайға,
Маңдайға да тимейді екен таяқ боп.
Ел намысы батса егер шымбайға,
Кешіріңдер, түспейін мен мұңлы ойға.
Білмей қалдық, қалғандығын кім қайда,
Ойыңды да ұмытасың мұндайда, 9-120- деген жыр жолдары бар. Әңгіме
мынада. Қазақта: Хан қасында қараша деген түсінік бар, мұны екіншілей
ханның қарашасы деп те айтады. Қарашы, қараша ұғымына Шоқан Уәлиханов
Шығармалар жинағында түсініктеме берілген. Маз-мұны мынадай: Ертеде
ханның қапталында қос уәзір отыратын болған, оң жағында бір, сол қанатында
бір. Сол қанаттағы уәзірдің оң қапталдағы уәзірден мәртебесі жоғары
саналған. Қарашы немесе қараша яғни, хан-ның қарашасы деп атаған.
Мұнан шығатын қорытынды, Қайы тайпасының падишасы Инал Иауының уәзірі
Қорқыт, екінші сөзбен айтқанда, ханның сол қапталында отыратын қарашасы
болған. Уәзір сөзінің орнына қарашы лауазымын қойып тексті қайта оқиық:
инал Иауды падиша көтерді, қарашысы Қорқыт ата еді болып шықпай ма?
Қарашы Қорқыт, қараша Қорқыт деген лауазымды атау түрлене келе Қорқыттың
әкесінің есіміне айналып кетсе керек. Ал, Қоңыратбаев айтқандай Байбөрі
қайы - қият тайпасынан болса, бұл кәдімгі Алпамыстың әкесі қоңырат Байбөрі.
Алпамыс жырында: Жиделі Байсын жерінде, қоңырат деген елінде Байбөрі
деген бай бопты, - деп жырланатын Байбөрінің дәл өзі. Өзбек, қарақалпақ
жеріндегі ономастикалық атауларда Қият пен Қоңырат күні бүгінге дейін
сақталған. Қият заманында оғыздар құрамына енген ел. Сондықтан Қай - Қайы -
Қият -Қоңырат тарихи мағлүматтарда бірі-бірінің анықтауышы, синонимі
түрғысында түсіндіріледі.
Мәселен, Ә. Қоңыратбаев: Қазақ этногенезін қүра-ан кәрі тайпалардың
бірі - қоңырат (қай, қият). Қоңыраттар Орта Азияда Афрасиаб кезінен бері
тұрған. Олардың мыңдық деп аталатын бөлігі (Әму, Байсын өзбек этногенезін
жасайды. Қият, қай Анатолия түріктері арасында да бар... Алпамыс жыры
Орта Азия халықтарына ортақ. Өйткені, қоңыраттар соның бәрінде де бар, -
деп түсіндіреді.10-141. (Яғни, Қорқыт баят емес, қият болғанынан түркі
тілдес халықтардың туыстығы арта түспесе, төмендемейді. Ал, егер қият емес
баят болса, қайта бізден оқшаулана түспек. Тоқ етерін айтқанда, Қорқыттың
тегі баят болғанына Әзербайжандар ғана мүдделі.
Менің бір таңданатыным, ғылыммен шұғылданаты белгілі ғалымдардың ішінде
ыңғайы келсе өзіне бүйрегі бұратындары жиі ашырасып отырады. Мүмкіндігі
болсс исі қазақ пен түбі түркіге тартқысы келетін бір ғана ғұла маны
білемін, ол Әлкей Марғұлан. Марғұлан, неге екенін қайдам, бүкіл мағлұматты
біле тұра Қорқыттан қият на баят жасауға аса, құлықты болмады. Тек
қожашылдық пен, былайша айтқанда, ұлттық мүддеге кереғар бағыт пен
жауықты. Мысал келтіре кетейін, Ә. Қоңыратбаев Аударма барысында туған
келесі бір мәселе - жырдағы адам, жер-су аттарына байланысты еді. Жырдағы
Кавказ деген сөзді Қазыпты, Қарқаралы Қазылық деп алған жөн дейтін
ұсыныстар болған еді. (Ә. Марғұланның ұсынысы). Текст Бартольдтікі
болғандықтан, ондай ірі өзгерістерге бара алмадық, - деп түсіндіреді
Дегенмен, жоғарыда мәлімдеп өткен себеп-салдардан болар, Ә. Қоңыратбаев та
баят Қорқыттан қият Қорқыт жасағысы келмеді Алайда, деректі қайдан
алғанын қайдам, әуелі Оқшы Атаны қыпшақ деп көрсетіп жүрді де, кейіннен
келе Қорқыттың тегі қыпшақ болуға тиіс, дегенді шығарды
Негізінде, бұл бұрыннан айтылып жүрген, ғылыми айналымға енген дерек.
Мәселен, Көроғлыда: 0 царствании Кайы-хана, старшего сына Кун-хана,
связанный эпическими сказаниями о древнеогузских богатырях мудресе Коркуте.
Сам Кайыхан не фигурирует в Китаби дадам Коркут в книге есть только
упоминание племени кайы. В труде Абулгази кайы обладают верховной властью
почти до конца повестования. Более того, и Коркут-ата принадлежит к этому
племени. В Китаби дадам Коркут он из племени баят, -11-9-- деген
түсініктеме бар. Өз басым Қорқыт атаның руы Қайы, не Қият болып
көрсетілгеніне қарсы емеспін. Солай бола тұра, мен Қараша Қорқыт деп атау
керек деп айтуды орынсыз деп санар ем, Қорқыт атаның әкесінің атынан
Қожаны алып, Әлкей Марғұлан нұсқағандай, немесе Қоңыратбаев тәсіліміне
Қараға, Қиятты қос деу де тіпті қисын-сыз. Сондықтан, ақылға жеңдіріп,
бұрынғыша Қорқыт, не Қорқыт Ата деп, сонан айнымауымыз керек қой.-
Алдыңғы арба қайда барса, соңғы арба да сонда барады деген сөз бар емес
пе? Әдеттегісінше, Қорқыттың өз есімін даралап бір бөлек, ал руын бір бөлек
көрсетуіміз керек шығар...
Қорқыт Ата мәселесіне қатысты екінші және тағы басқа мәселелердің
тұспалды шешімі:
Қорқыт, Қорқыт ата тегі - ата жағынан Оғыз тайпасының Қай, Қият руынан,
ана жағынан - (нағашы жүрты) қыпшақ. Анықтама орнына текст ішінде: -
кейбір жазба деректерде, әкесінің есімі Қарақожа - деп те айтыла-ды, -
деп тұспалды түрде көрсетсек болды емес пе?
2. Ғалымның Қорқыт ата кешені жайында зерттеулері
Қорқыт Ата бейітінің орнына арнайы соғудың сәті 1997 жылы сәуір айының
2-сі күні түсті.
Қорқыт Ата ескеркіш-комплексін көргенде жаңа бір әлемнің есігін
ашқандай тәтті сезімге орандым...
Сәулетшілер комплексті жүйелеу барысында теміржол мен тасжол
аралығындағы биік төбенің табиғи білім-болмысын - етегінен өріне қарайғы
кеңістікті құрылыс шешіміне ұтымды пайдаланғандықтан ескерткіш мейлінше
тартымды болып шыққан.
Ескерткіш-комплекстің басынан айнала төңірек әдем көрінеді... Сыр
бағытына қарағанда әуелі назарыма жоталы қырдың үстінен биік мұнара ілікті.
Одан әріректе шуда жіптей шұбалып жатқан шойынжол, темір жолдын арғы
қапталынан дария арнасының жосығы ап-айқын көзге шалынып тұр. Бізге
жолбасылық жасап жүрген Алтай Үсен қыр үстінен мен мұндалап тұрған дың
пішінді құбылысты Ақсаққыз мұнарасы деп түсіндірді.
Ескерткіш комплекстің басында көп жоқ. Жолай Ақсаққыз мұнарасына соқтық
та, темір тұлпарды теміржолдың бергі бетіне қалдырып, Қорқьп Атаның
ежелгі зиратына қарай, шойынжол үстінен жаяу астық.
Ескілікті қорым бағытынан көз тоқтатарлық белгі байқай алмадым...
Дегенмен, қатты толқыған болуым керек, Қорқыт мазарының орны осы-ау делініп
жүрген тұспалды жерге баруға асыққаным жоқ, киелі жердің әрбір пұшпағына
мән-мағына, ықылас-ынтамен толқи қарадым...
Жол серіктерім алға озып кетті... Әулие Қорқытты сүйегі жатқан қасиетті
топыраққа табаным тиді-ау дегені қуаныштан ба, әлде ата-бабаның ұланғайыр
- ұлкен пантеоннан түк те қалмапты-ау деген бе, қайдам, санамда сарын
қаптады, көңілімде құйын ұйтқыды, жүрегімді жұлымыр ойлар жұлқылады.
Жасымда анамнан естіген аңыз желілері жадыма тағы оралды. Анам көк
серкенің мүйізіне оралып, Сыр бойынан сонау Бұхараға сапар шегетін ордалы
жыланды әңгімелеуші еді. Немесе, қобыз күйінің сарынына Арқа бойынан Сыр
өңіріне қарай өкпелері күйіп ,тоқтамастан ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz