Алматы қаласы музейлеріндегі ат әбзелдері мен қару-жарақ қоры коллекциялары
Диссертациялық жұмысының жалпы сипаттамасы. Зерттеу жұмысында Алматы қаласы музейлеріндегі қазақтың дәстүрлі қару-жарақтарының түрлері мен типтеріне сипаттама беріліп, олардың сақталуы, экспозициялануы, насихатталуы, каталогталуы, қару-жарақ коллекцияларының қалыптасуының зерттелуі мәселелері қарастырылды.
Диссертациялық жұмысының өзектiлiгi. Жалпы музейдің адамзат тарихындағы алатын орны ерекше екені белгілі. Қазіргі кезеңде музейлер алдында болашақ үшін мәдени мұраны сақтау, зерттеу, насихаттау мәселелері тұр. Мәдени құнды көне заттарды көрсету, жалпы адамзаттық мәнін ашу арқылы музейге келушілердің адамгершілік, рухани өсуіне әсер ету, ағарту мақсаттарын әрбір музей өз саласына сай музейлік орта жағдайында іске асыруда. Музей ісі мен ескерткіштерді қорғау саласында этнографиялық коллекциялар негізінде музей келушілеріне үздіксіз білім беру арқылы олардың ғылыми танымын қалыптастырудың маңызы зор. Қазақстанның музеология ғылымын реформалау арқылы түбегейлі қайта құрулар уақыт талабынан туындап отырған қажеттілік және бұны жүзеге асыру аса қиын да, күрделі іс екені белгілі. Бүгінгі жаңа технология мен инновацияның дамып, өркендеген заманында музей құндылықтарын жалпыхалықтық қол жетімді ету, оларды халықаралық деңгейде таныту, қазақстандық, ұлттық брендке айналдыру мәселесін жолға қою керек.
Қазіргі заманда жаңа көзқарастарды жүзеге асыру жолына түскен музейлер дәстүрлі идентификация, консервация және ағартушылық міндеттері көлемінен шығып, қоғам мен қоршаған орта өміріне қызу араласып, өз аясын кешенді бағдарламаларды жүзеге асырумен кеңейту керек. Қазіргі әлемдік ақпараттық кеңістікте музей құндылықтарының интерпретациялануы және интеграциялануы маңызды болып табылады.
Музейлік зат тұрғысынан болсын, этнологиялық тұрғыдан болсын, қазақтың дәстүрлі қару-жарағына қатысты бүгiнде шешуiн таппаған мәселелер аз емес. Тарих және әскери тарих ғылымында қару-жарақ әскери iстiң бiр бөлiгi ретiнде ғана қарастырылған. Әрине тарихи еңбектерде авторлардың мақсаты мен мiндетi басқа болғаннан кейiн, бұл мәселелер зерттеудiң өрiсiнен тыс қалып қоюы түсiнiктi. Этностың дәстүрлi мәдениетiндегi қару-жарақтың алатын орны мен мәнi, оның қызметi музейлік тұрғыдан, ғылыми қарастырылған жоқ.
Магистрлік жұмыстың өзектілігі мемлекеттік даму барысында нығайып, күшейе түскен алғашқы қазақ әскерінің қару-жарақтары мен қорғаныс киімдерінің музей ісінде сақталуы мен экспозициялануы болмақ.
Тақырыптың өзектілігіне қазақ халқының ұлттық ерекшеліктеріне, салт-дәстүрлеріне, өмір сүру тіршілігіне сай өзіне тән дәстүрлі қару-жарақтарның болғандығын ғылыми тұрғыдан зерделеп, музейтану тұрғысынан тиісті баға берілуі жатады. Қазақ халқының өзіне тән ХV-ХVІ ғасырлардағы әскери өнері, әскери дәстүрі, қару-жарақ түрлерінің жетілуі, қазақ хандары мен батырларының соғыс тәсілін жетік меңгеруі, Қазақ мемлекетінің өз аумағында үлкен жерді игеруіне және оны сақтап қалуына себеп болды.
Диссертациялық жұмысының өзектiлiгi. Жалпы музейдің адамзат тарихындағы алатын орны ерекше екені белгілі. Қазіргі кезеңде музейлер алдында болашақ үшін мәдени мұраны сақтау, зерттеу, насихаттау мәселелері тұр. Мәдени құнды көне заттарды көрсету, жалпы адамзаттық мәнін ашу арқылы музейге келушілердің адамгершілік, рухани өсуіне әсер ету, ағарту мақсаттарын әрбір музей өз саласына сай музейлік орта жағдайында іске асыруда. Музей ісі мен ескерткіштерді қорғау саласында этнографиялық коллекциялар негізінде музей келушілеріне үздіксіз білім беру арқылы олардың ғылыми танымын қалыптастырудың маңызы зор. Қазақстанның музеология ғылымын реформалау арқылы түбегейлі қайта құрулар уақыт талабынан туындап отырған қажеттілік және бұны жүзеге асыру аса қиын да, күрделі іс екені белгілі. Бүгінгі жаңа технология мен инновацияның дамып, өркендеген заманында музей құндылықтарын жалпыхалықтық қол жетімді ету, оларды халықаралық деңгейде таныту, қазақстандық, ұлттық брендке айналдыру мәселесін жолға қою керек.
Қазіргі заманда жаңа көзқарастарды жүзеге асыру жолына түскен музейлер дәстүрлі идентификация, консервация және ағартушылық міндеттері көлемінен шығып, қоғам мен қоршаған орта өміріне қызу араласып, өз аясын кешенді бағдарламаларды жүзеге асырумен кеңейту керек. Қазіргі әлемдік ақпараттық кеңістікте музей құндылықтарының интерпретациялануы және интеграциялануы маңызды болып табылады.
Музейлік зат тұрғысынан болсын, этнологиялық тұрғыдан болсын, қазақтың дәстүрлі қару-жарағына қатысты бүгiнде шешуiн таппаған мәселелер аз емес. Тарих және әскери тарих ғылымында қару-жарақ әскери iстiң бiр бөлiгi ретiнде ғана қарастырылған. Әрине тарихи еңбектерде авторлардың мақсаты мен мiндетi басқа болғаннан кейiн, бұл мәселелер зерттеудiң өрiсiнен тыс қалып қоюы түсiнiктi. Этностың дәстүрлi мәдениетiндегi қару-жарақтың алатын орны мен мәнi, оның қызметi музейлік тұрғыдан, ғылыми қарастырылған жоқ.
Магистрлік жұмыстың өзектілігі мемлекеттік даму барысында нығайып, күшейе түскен алғашқы қазақ әскерінің қару-жарақтары мен қорғаныс киімдерінің музей ісінде сақталуы мен экспозициялануы болмақ.
Тақырыптың өзектілігіне қазақ халқының ұлттық ерекшеліктеріне, салт-дәстүрлеріне, өмір сүру тіршілігіне сай өзіне тән дәстүрлі қару-жарақтарның болғандығын ғылыми тұрғыдан зерделеп, музейтану тұрғысынан тиісті баға берілуі жатады. Қазақ халқының өзіне тән ХV-ХVІ ғасырлардағы әскери өнері, әскери дәстүрі, қару-жарақ түрлерінің жетілуі, қазақ хандары мен батырларының соғыс тәсілін жетік меңгеруі, Қазақ мемлекетінің өз аумағында үлкен жерді игеруіне және оны сақтап қалуына себеп болды.
1. Зиманов С. З. Россия и Букеевское ханство (1801-1845 гг.) - Алма-Ата: Издательство «Наука» Казахской ССР, 1982. - 171 с.
2. Ахметжан Қ.С. Қазақтың дәстүрлі қару-жарағының этнографиясы – Алматы: Алматыкітап, 2006.- 216 б.
3. Валиханов Ч.Ч. Вооружение киргиз в древние времена и их военные доспехи // Валиханов Ч.Ч. Собрание сочинений. В 5-ти томах. Алма-Ата: Издательство Академии наук Каз ССР, 1961. – Т.1. – 778 с.
4. Семенюк Г.И. Оружие, военная организация и военное искусство казахов XVII-XVIII в.в. // Вопросы военной истории России XVIII и первой половины XIX веков. – М.: Наука, 1969. – 445 с.
5. Тоқтабаев А. Жыл басы жылқының қасиеті // Ислам әлемі.- 2002. № 1. - 33-34 б.
6. Ахметжан К.С. Традиционное вооружение казахов: генезис, структура, этнокультурная функция ( историко-этнологическое исследование) диссертация канд. ист. наук. – Алматы, 2003. -178 с.
7. Ақсауыт. Екi томдық. – Алматы: Жазушы, 1977. – т. 1: Батырлар жыры/ Құраст., алғы сөзін, түсініктерін жазған О.Нұрамағамбетова. – 367 б. Суретті. -. 2: Батырлық дастандар. – 378 б.
8. Жетібаев Ж.М. Маңғыстау және Үстiрт қазақтарының этнографиялық суреттерiндегi қару-жарақтар // Известия НАН РК. Серия общественных наук. 1993, № 5.- 61-68 б.
9. Алимбай Н., Муканов М.С., Аргинбаев Х. Традиционная культура жизнеобеспечения казахов. Очерки теории и истории.- Алматы: Гылым, 1998. – 234 с.
10. Валиханов Ч.Ч. Следы шаманства у киргизов // Валиханов Ч.Ч. Собрание сочинений в 5-ти томах. Т.1. Алма-Ата: Издательство Академии наук Казахской ССР, 1961. – 776 с.
11. Қазақстан Республикасының Мемлекеттік Орталық музейі. Фотоальбом /Құрастырушылар Н.Әлімбай, Б.Қақабаев, Ж.Шалғынбай, М.Тәтібаев. – Алматы: Өнер, 2009. – 176 б.
12. Маргулан А.Х. Казахское народное прикладное искусство. Т. 3. – Алматы, Өнер, 1994. - 247 с.
13. Бессонова С.С. О культе оружия у скифов // Вооружение скифов и савроматов: Сборник научных трудов. Киев: Наукова думка, 1984. – 158 с.
14. Ахметов Ә.К. Түркi тiлдерiндегi табу мен эвфемизмдер (салыстырмалы этнолингвистикалық зерттеу): Филология ғылымдарының докторы дәрежесiн алу үшiн дайындалған диссертацияның авторефераты. – Алматы, 1995. - 62 б.
15. Кайдаров А.Г. Доспехи и вооружение воина-батыра в казахском эпосе и их этно-лингвистическое объяснение // Известия АН Каз ССР. Серия общественная. - 1976. № 6. – с. 24-35.
16. Ахметжанов Қ.С. Жараған темір кигендер. – Алматы: Дәуір, 1996. – 256 б.
17. www.madenimura.kz.
18. Тасболатова А., Аманжолов К. Военная история Казахстана: Очерки, - Алматы : Рауан, 1998. – 176 с.
19. Будагов Л.З. Сравнительный словарь турецко-татарских наречий в двух томах. - Спб.: Типография Императорской Академии наук, 1886. – Т.2. – 415 с.
20. Базаров Б.В., Ням-Осор Н. Из истории символики и атрибутики монгольской государственности / Этнографическое обозрение. 2003. – 305 с.
21. Ж.Жетібаев. Салт атты сарбаз бейнесі // Қазақ тарихы, 1994, №4, - 50 б.
22. Курылев В.П. Оружие казахов. // Материальная культура в хозяйства народов Кавказа, Средней Азии и Казахстана. СМАЭ XXXIV. – Алматы.: Наука,1978. – 276 с.
23. Арғынбаев Х. Қазақ халқының қолөнері. Ғылыми-зерттеу еңбек. – Алматы: «Өнер» баспасы, 1987. – 128 б.
24. Картаева Ш. Қазақ халқының әскери өнері және жауынгерлік дәстүрі (ХV – XVIII ғасырлар). Тарих ғылымдарының кандидаты ғылыми дәрежесін алу үшін жазылған диссертациясының авторефераты. – Алматы. 1999. 29 б.
25. Бейхайм В. Энциклопедия оружия. Спб.: «Санкт-Петербург оркестр», 1995. – 576 с
26. Какабаев Б. Формы экспозиционно-выставочных работ в современнных условиях // Труды Центрального музея. – Алматы: Ғылым, 2004. – С.27-31.
27. Вамбери А. Путешествия по Средней Азии. Спб., 1865. – 221 с.
28. Винклер П. фон. Оружие. Руководство к истории, описанию и изображению ручного оружия с древнейших времен до начала XIX века. – М., 1992. – 329 с.
29. Культура ранних кочевников Казахстана. Научный каталог археологических коллекций Центрального Государственного Музея РК. – Алматы, 2009. – 440 с.
30. Ахметжан К.С. Этнография традиционного вооружения казахов. –Алматы: «Алматыкітап» ТОО, 2007.- 216 с.
31. Виктор. Символ и ритуал. М.: Наука, Гл.ред.вост. литературы, 1983. – 277 с.
32. Военный энциклопедический словарь. – М.: Военное издательство, 1983.- 963 с.
33. Қазақстан музейлері/Музеи Казахстана. Мәдени-танымдық және ғылыми-әдістемелік журнал. 2007. №1.
34. Ибрагимов И.И. Этнографические очерки киргизского народа // Русский Туркестан. - 1872. Вып 2.
35. Казахско-русские отношения в ХVI-ХVIII веках: (Сборник документов и материалов). - Т.1. – Алма-Ата: Издательство Академии наук Казахской ССР, 1964. – 576 с.
36. Тәжімұратов Ә. Шебердің қолы ортақ. – Алматы: Қазақстан, 1977. – 95 б.
37. Шойбеков Р.Н. Қазақ зергерлік өнерінің сөздігі. – Алматы: Казахстан, 1969. – 88 б.
38. Басенов Т.К. Прикладное искусство казахов. – Алма-Ата: Казахское государственное издательство художественной литературы, 1958. – 48 с.
39. Мифы народов мира. Энциклопедия в двух томах. Т. 1. - М.: Советская Энциклопедия, 1991.- 719 с.
40. Левшин А.И. Описание киргиз-казачьих, или киргиз-кайсацких, орд и степей. – Алматы: Санат, 1996. – 656 с.
41. Касымбаев Ж.К. Государственные деятели казахских ханств (ХVIII в.). – Алматы: Білім, 1999.- 289 с.
42. Моисеев В.А. Джунгарское ханство и казахи (XVII-XVIII вв.). – Алма-Ата: Гылым, 1991. - 238 с.
43. фон Винклер П. Оружие. Руководство к истории, описанию и изображению ручного оружия с древнейших времен до начала XIX века. - М., 1992. – 329 с.
44. О туземном оружии в туркестанском крае // Русский туркестан: Сборник. - 1872. Вып. 2
45. Қонаев Д. Ақиқаттан аттауға болмайды. -: Естелік-эссе. – Алматы:, 1994. – 512 б.
46. «Қазақстан».Ұлттық энциклопедия. -Алматы: «Қазақ эниклопедиясының» Бас редакциясы, 1999. – 725 б.
47. 54. Тайман С. Қазақстанда мұражай ісінің даму тәжірибелері және проблемалары (1946-1970 жж.): Тар. ғыл-ң. канд. дисс... – Қарағанды, 1999. – 380 б.
48. Кроллау Е.К. Температурно-влажностный и световой режим музеев. Москва, 1971.
49. Тайлор Э.Б. Миф и обряд в первобытной культуре / Пер. с англ. Д.А.Коропчевского. – Смоленск: Русич, 2000.- 624 с.
50. Восстановление памятников культуры. Проблемы реставрации. //Сборник статей под. ред Лихачева.Р.А – Москва, 2011.- 211 с.
51. Музееведение. Учебное пособие. Под редакцией К.Г.Левыкина и В.Хербста. – Москва, Высшая школа. 1988. – 431 ст.
52. Флори Жан. Идеология меча. Предыстория рыцарства / Пер. С фр. М.Ю. Некрасов; научн.ред.к.и-н. Ю.П.Малинин. – Cпб: Евразия, 1999. – 320 с.
53. Евланов В.А. Петров С.Д. Почетным оружием награжденные. – М.: Просвещение, 1988.
54. Шарипова Д. С. Очерки казахского изобразительного искусства. Период становления (1930–50-е годы). – Алматы: Арда, 2008. – 118 с.
55. Трубников Б.Г. Большой словарь оружие. – Спб.- М.: Полигон-Аст, 1997. – 668 с.
56. Кэстль Джон. Дневник путешествия в году 1736-м из Оренбурга к Абулхаиру, хану Киргиз-Кайсацкой Орды. – Алматы: Жибек жолы, 1998.
57. Аствацатурян. Э. Оружие народов Кавказа. История оружия. - М.: Хоббикнига. 1995. - 192 с., ил.
58. Музейная экспозиция. Теория и практика. Искусство экспозиции. Новые сценарии и концепции. – М., 1997.- 212 с.
59. Этнографические аспекты традиционной военной организации народов Кавказа и Средней Азии (Сборник статей). – М.: Академия наук СССР, 1990. – 148 с.
60. Хазанов А.М. Очерки военного дела сарматов. – М.: Наука, 1971. – 171 с.: ил.
61. Тэрнер Виктор. Символ и ритуал. – М.: Наука, Гл.ред.вост.литературы, 1983. – 277 с.
62. Носов К.С. Самураи: эволюция оружия. – М.: Эксмо, 2010. -370 с.
63. Музейная экспозиция. На пути к музею 21 века. – М., 1997. – 159 с.
64. Тұяқбаев Қ. Реставрация – жаңғырту өнері. – Алматы, Арыс баспасы, 2007. – 136 б.
65. Никитин М.К, Мельникова.Е.П. Химия в реставрации. – Москва, 1990. – 154 с.
66. Ибраева А.Ғ Қазақстандағы музей ісі: қалыптасуы мен дамуының тарихи тәжірибесі (1831-2006 жж.). ¬– Астана, 2010. – 43 б..
67. Шулепова Э.А. Основы музееведения. – М., 2005.- 432 с.
68. Разгон А.М. Научное описание музейных предметов. – Москва, 1954. – 118 с.
69. Жумадил А.К. Военное дело кочевников Евразии: истографический анализ: монография. – Алматы: Қазақ университеті, 2014. – 272 с.
70. Алланиязов Т.К. Очерки военного дела кочевников Казахстана.- Алматы: Фонд «XIX», 1996. – 234 с.
71. Черников С.С. Загадка золотого кургана. – М.: Наука, 1965.- 188 с. .
72. Ноль Я.Л. Информационные технологии в деятельности музея. – Спб., 2007.- 204 с.
73. Фармаковский.М.В. Консервация и реставрация музейных коллекции. – Москва, 1947. – 143 с.
74. Горелик М.В. Оружие древнего Востока. (IV тысячелетие- IV в. до н.э.) М.: Наука. Издательская фирма «Восточная литература», 1993. –349 с.
75. Худяков Ю.С. Вооружение енисейских кыргызов. – Новосибирск, 1980. -176 с.
76. Черненко Е.В. Скифский доспех. – Киев, 1968. – 191 с.
2. Ахметжан Қ.С. Қазақтың дәстүрлі қару-жарағының этнографиясы – Алматы: Алматыкітап, 2006.- 216 б.
3. Валиханов Ч.Ч. Вооружение киргиз в древние времена и их военные доспехи // Валиханов Ч.Ч. Собрание сочинений. В 5-ти томах. Алма-Ата: Издательство Академии наук Каз ССР, 1961. – Т.1. – 778 с.
4. Семенюк Г.И. Оружие, военная организация и военное искусство казахов XVII-XVIII в.в. // Вопросы военной истории России XVIII и первой половины XIX веков. – М.: Наука, 1969. – 445 с.
5. Тоқтабаев А. Жыл басы жылқының қасиеті // Ислам әлемі.- 2002. № 1. - 33-34 б.
6. Ахметжан К.С. Традиционное вооружение казахов: генезис, структура, этнокультурная функция ( историко-этнологическое исследование) диссертация канд. ист. наук. – Алматы, 2003. -178 с.
7. Ақсауыт. Екi томдық. – Алматы: Жазушы, 1977. – т. 1: Батырлар жыры/ Құраст., алғы сөзін, түсініктерін жазған О.Нұрамағамбетова. – 367 б. Суретті. -. 2: Батырлық дастандар. – 378 б.
8. Жетібаев Ж.М. Маңғыстау және Үстiрт қазақтарының этнографиялық суреттерiндегi қару-жарақтар // Известия НАН РК. Серия общественных наук. 1993, № 5.- 61-68 б.
9. Алимбай Н., Муканов М.С., Аргинбаев Х. Традиционная культура жизнеобеспечения казахов. Очерки теории и истории.- Алматы: Гылым, 1998. – 234 с.
10. Валиханов Ч.Ч. Следы шаманства у киргизов // Валиханов Ч.Ч. Собрание сочинений в 5-ти томах. Т.1. Алма-Ата: Издательство Академии наук Казахской ССР, 1961. – 776 с.
11. Қазақстан Республикасының Мемлекеттік Орталық музейі. Фотоальбом /Құрастырушылар Н.Әлімбай, Б.Қақабаев, Ж.Шалғынбай, М.Тәтібаев. – Алматы: Өнер, 2009. – 176 б.
12. Маргулан А.Х. Казахское народное прикладное искусство. Т. 3. – Алматы, Өнер, 1994. - 247 с.
13. Бессонова С.С. О культе оружия у скифов // Вооружение скифов и савроматов: Сборник научных трудов. Киев: Наукова думка, 1984. – 158 с.
14. Ахметов Ә.К. Түркi тiлдерiндегi табу мен эвфемизмдер (салыстырмалы этнолингвистикалық зерттеу): Филология ғылымдарының докторы дәрежесiн алу үшiн дайындалған диссертацияның авторефераты. – Алматы, 1995. - 62 б.
15. Кайдаров А.Г. Доспехи и вооружение воина-батыра в казахском эпосе и их этно-лингвистическое объяснение // Известия АН Каз ССР. Серия общественная. - 1976. № 6. – с. 24-35.
16. Ахметжанов Қ.С. Жараған темір кигендер. – Алматы: Дәуір, 1996. – 256 б.
17. www.madenimura.kz.
18. Тасболатова А., Аманжолов К. Военная история Казахстана: Очерки, - Алматы : Рауан, 1998. – 176 с.
19. Будагов Л.З. Сравнительный словарь турецко-татарских наречий в двух томах. - Спб.: Типография Императорской Академии наук, 1886. – Т.2. – 415 с.
20. Базаров Б.В., Ням-Осор Н. Из истории символики и атрибутики монгольской государственности / Этнографическое обозрение. 2003. – 305 с.
21. Ж.Жетібаев. Салт атты сарбаз бейнесі // Қазақ тарихы, 1994, №4, - 50 б.
22. Курылев В.П. Оружие казахов. // Материальная культура в хозяйства народов Кавказа, Средней Азии и Казахстана. СМАЭ XXXIV. – Алматы.: Наука,1978. – 276 с.
23. Арғынбаев Х. Қазақ халқының қолөнері. Ғылыми-зерттеу еңбек. – Алматы: «Өнер» баспасы, 1987. – 128 б.
24. Картаева Ш. Қазақ халқының әскери өнері және жауынгерлік дәстүрі (ХV – XVIII ғасырлар). Тарих ғылымдарының кандидаты ғылыми дәрежесін алу үшін жазылған диссертациясының авторефераты. – Алматы. 1999. 29 б.
25. Бейхайм В. Энциклопедия оружия. Спб.: «Санкт-Петербург оркестр», 1995. – 576 с
26. Какабаев Б. Формы экспозиционно-выставочных работ в современнных условиях // Труды Центрального музея. – Алматы: Ғылым, 2004. – С.27-31.
27. Вамбери А. Путешествия по Средней Азии. Спб., 1865. – 221 с.
28. Винклер П. фон. Оружие. Руководство к истории, описанию и изображению ручного оружия с древнейших времен до начала XIX века. – М., 1992. – 329 с.
29. Культура ранних кочевников Казахстана. Научный каталог археологических коллекций Центрального Государственного Музея РК. – Алматы, 2009. – 440 с.
30. Ахметжан К.С. Этнография традиционного вооружения казахов. –Алматы: «Алматыкітап» ТОО, 2007.- 216 с.
31. Виктор. Символ и ритуал. М.: Наука, Гл.ред.вост. литературы, 1983. – 277 с.
32. Военный энциклопедический словарь. – М.: Военное издательство, 1983.- 963 с.
33. Қазақстан музейлері/Музеи Казахстана. Мәдени-танымдық және ғылыми-әдістемелік журнал. 2007. №1.
34. Ибрагимов И.И. Этнографические очерки киргизского народа // Русский Туркестан. - 1872. Вып 2.
35. Казахско-русские отношения в ХVI-ХVIII веках: (Сборник документов и материалов). - Т.1. – Алма-Ата: Издательство Академии наук Казахской ССР, 1964. – 576 с.
36. Тәжімұратов Ә. Шебердің қолы ортақ. – Алматы: Қазақстан, 1977. – 95 б.
37. Шойбеков Р.Н. Қазақ зергерлік өнерінің сөздігі. – Алматы: Казахстан, 1969. – 88 б.
38. Басенов Т.К. Прикладное искусство казахов. – Алма-Ата: Казахское государственное издательство художественной литературы, 1958. – 48 с.
39. Мифы народов мира. Энциклопедия в двух томах. Т. 1. - М.: Советская Энциклопедия, 1991.- 719 с.
40. Левшин А.И. Описание киргиз-казачьих, или киргиз-кайсацких, орд и степей. – Алматы: Санат, 1996. – 656 с.
41. Касымбаев Ж.К. Государственные деятели казахских ханств (ХVIII в.). – Алматы: Білім, 1999.- 289 с.
42. Моисеев В.А. Джунгарское ханство и казахи (XVII-XVIII вв.). – Алма-Ата: Гылым, 1991. - 238 с.
43. фон Винклер П. Оружие. Руководство к истории, описанию и изображению ручного оружия с древнейших времен до начала XIX века. - М., 1992. – 329 с.
44. О туземном оружии в туркестанском крае // Русский туркестан: Сборник. - 1872. Вып. 2
45. Қонаев Д. Ақиқаттан аттауға болмайды. -: Естелік-эссе. – Алматы:, 1994. – 512 б.
46. «Қазақстан».Ұлттық энциклопедия. -Алматы: «Қазақ эниклопедиясының» Бас редакциясы, 1999. – 725 б.
47. 54. Тайман С. Қазақстанда мұражай ісінің даму тәжірибелері және проблемалары (1946-1970 жж.): Тар. ғыл-ң. канд. дисс... – Қарағанды, 1999. – 380 б.
48. Кроллау Е.К. Температурно-влажностный и световой режим музеев. Москва, 1971.
49. Тайлор Э.Б. Миф и обряд в первобытной культуре / Пер. с англ. Д.А.Коропчевского. – Смоленск: Русич, 2000.- 624 с.
50. Восстановление памятников культуры. Проблемы реставрации. //Сборник статей под. ред Лихачева.Р.А – Москва, 2011.- 211 с.
51. Музееведение. Учебное пособие. Под редакцией К.Г.Левыкина и В.Хербста. – Москва, Высшая школа. 1988. – 431 ст.
52. Флори Жан. Идеология меча. Предыстория рыцарства / Пер. С фр. М.Ю. Некрасов; научн.ред.к.и-н. Ю.П.Малинин. – Cпб: Евразия, 1999. – 320 с.
53. Евланов В.А. Петров С.Д. Почетным оружием награжденные. – М.: Просвещение, 1988.
54. Шарипова Д. С. Очерки казахского изобразительного искусства. Период становления (1930–50-е годы). – Алматы: Арда, 2008. – 118 с.
55. Трубников Б.Г. Большой словарь оружие. – Спб.- М.: Полигон-Аст, 1997. – 668 с.
56. Кэстль Джон. Дневник путешествия в году 1736-м из Оренбурга к Абулхаиру, хану Киргиз-Кайсацкой Орды. – Алматы: Жибек жолы, 1998.
57. Аствацатурян. Э. Оружие народов Кавказа. История оружия. - М.: Хоббикнига. 1995. - 192 с., ил.
58. Музейная экспозиция. Теория и практика. Искусство экспозиции. Новые сценарии и концепции. – М., 1997.- 212 с.
59. Этнографические аспекты традиционной военной организации народов Кавказа и Средней Азии (Сборник статей). – М.: Академия наук СССР, 1990. – 148 с.
60. Хазанов А.М. Очерки военного дела сарматов. – М.: Наука, 1971. – 171 с.: ил.
61. Тэрнер Виктор. Символ и ритуал. – М.: Наука, Гл.ред.вост.литературы, 1983. – 277 с.
62. Носов К.С. Самураи: эволюция оружия. – М.: Эксмо, 2010. -370 с.
63. Музейная экспозиция. На пути к музею 21 века. – М., 1997. – 159 с.
64. Тұяқбаев Қ. Реставрация – жаңғырту өнері. – Алматы, Арыс баспасы, 2007. – 136 б.
65. Никитин М.К, Мельникова.Е.П. Химия в реставрации. – Москва, 1990. – 154 с.
66. Ибраева А.Ғ Қазақстандағы музей ісі: қалыптасуы мен дамуының тарихи тәжірибесі (1831-2006 жж.). ¬– Астана, 2010. – 43 б..
67. Шулепова Э.А. Основы музееведения. – М., 2005.- 432 с.
68. Разгон А.М. Научное описание музейных предметов. – Москва, 1954. – 118 с.
69. Жумадил А.К. Военное дело кочевников Евразии: истографический анализ: монография. – Алматы: Қазақ университеті, 2014. – 272 с.
70. Алланиязов Т.К. Очерки военного дела кочевников Казахстана.- Алматы: Фонд «XIX», 1996. – 234 с.
71. Черников С.С. Загадка золотого кургана. – М.: Наука, 1965.- 188 с. .
72. Ноль Я.Л. Информационные технологии в деятельности музея. – Спб., 2007.- 204 с.
73. Фармаковский.М.В. Консервация и реставрация музейных коллекции. – Москва, 1947. – 143 с.
74. Горелик М.В. Оружие древнего Востока. (IV тысячелетие- IV в. до н.э.) М.: Наука. Издательская фирма «Восточная литература», 1993. –349 с.
75. Худяков Ю.С. Вооружение енисейских кыргызов. – Новосибирск, 1980. -176 с.
76. Черненко Е.В. Скифский доспех. – Киев, 1968. – 191 с.
КІРІСПЕ
Диссертациялық жұмысының жалпы сипаттамасы. Зерттеу жұмысында Алматы қаласы музейлеріндегі қазақтың дәстүрлі қару-жарақтарының түрлері мен типтеріне сипаттама беріліп, олардың сақталуы, экспозициялануы, насихатталуы, каталогталуы, қару-жарақ коллекцияларының қалыптасуының зерттелуі мәселелері қарастырылды.
Диссертациялық жұмысының өзектiлiгi. Жалпы музейдің адамзат тарихындағы алатын орны ерекше екені белгілі. Қазіргі кезеңде музейлер алдында болашақ үшін мәдени мұраны сақтау, зерттеу, насихаттау мәселелері тұр. Мәдени құнды көне заттарды көрсету, жалпы адамзаттық мәнін ашу арқылы музейге келушілердің адамгершілік, рухани өсуіне әсер ету, ағарту мақсаттарын әрбір музей өз саласына сай музейлік орта жағдайында іске асыруда. Музей ісі мен ескерткіштерді қорғау саласында этнографиялық коллекциялар негізінде музей келушілеріне үздіксіз білім беру арқылы олардың ғылыми танымын қалыптастырудың маңызы зор. Қазақстанның музеология ғылымын реформалау арқылы түбегейлі қайта құрулар уақыт талабынан туындап отырған қажеттілік және бұны жүзеге асыру аса қиын да, күрделі іс екені белгілі. Бүгінгі жаңа технология мен инновацияның дамып, өркендеген заманында музей құндылықтарын жалпыхалықтық қол жетімді ету, оларды халықаралық деңгейде таныту, қазақстандық, ұлттық брендке айналдыру мәселесін жолға қою керек.
Қазіргі заманда жаңа көзқарастарды жүзеге асыру жолына түскен музейлер дәстүрлі идентификация, консервация және ағартушылық міндеттері көлемінен шығып, қоғам мен қоршаған орта өміріне қызу араласып, өз аясын кешенді бағдарламаларды жүзеге асырумен кеңейту керек. Қазіргі әлемдік ақпараттық кеңістікте музей құндылықтарының интерпретациялануы және интеграциялануы маңызды болып табылады.
Музейлік зат тұрғысынан болсын, этнологиялық тұрғыдан болсын, қазақтың дәстүрлі қару-жарағына қатысты бүгiнде шешуiн таппаған мәселелер аз емес. Тарих және әскери тарих ғылымында қару-жарақ әскери iстiң бiр бөлiгi ретiнде ғана қарастырылған. Әрине тарихи еңбектерде авторлардың мақсаты мен мiндетi басқа болғаннан кейiн, бұл мәселелер зерттеудiң өрiсiнен тыс қалып қоюы түсiнiктi. Этностың дәстүрлi мәдениетiндегi қару-жарақтың алатын орны мен мәнi, оның қызметi музейлік тұрғыдан, ғылыми қарастырылған жоқ.
Магистрлік жұмыстың өзектілігі мемлекеттік даму барысында нығайып, күшейе түскен алғашқы қазақ әскерінің қару-жарақтары мен қорғаныс киімдерінің музей ісінде сақталуы мен экспозициялануы болмақ.
Тақырыптың өзектілігіне қазақ халқының ұлттық ерекшеліктеріне, салт-дәстүрлеріне, өмір сүру тіршілігіне сай өзіне тән дәстүрлі қару-жарақтарның болғандығын ғылыми тұрғыдан зерделеп, музейтану тұрғысынан тиісті баға берілуі жатады. Қазақ халқының өзіне тән ХV-ХVІ ғасырлардағы әскери өнері, әскери дәстүрі, қару-жарақ түрлерінің жетілуі, қазақ хандары мен батырларының соғыс тәсілін жетік меңгеруі, Қазақ мемлекетінің өз аумағында үлкен жерді игеруіне және оны сақтап қалуына себеп болды.
Магистрлік жұмыстың өзектілігін байыта түсетін күрделі жақтарының бірі қазақ халқының қару-жарағы Қазақ хандығы тарихымен тығыз байланысты. Биылғы жыл мемлекетіміз Қазақ хандығының 550 жылдығын мемлекеттік деңгейде атап өтуде. Қазақстан Республикасы музейлеріндегі қару-жарақтардың негізгі денін археологиялық қазба нәтижесінде табылған және Қазақ хандығы тұсында соғылған қару-жарақтар құрайды. Сондай-ақ соғыс олжасы ретінде түскен қару-жарақтар, сауда саттық арқылы келген, шығыс және батыс ұсталары соққан қару-жарақтар, дипломатиялық қарым-қатынас арқылы сыйға тартылып келген қару-жарақтар, қазақ жеріне орыс билігінің орнауына байланысты орыс әскерлерінің қарулары, 1916 жылғы ұлт-азаттық көтеріліс, Азамат соғысы кезінде қолданылған қару-жарақтар да музейлердің қару-жарақтар қорында сақталған.
Қазақ халқының қару-жарағын қазақтың дәстүрлi халықтық мәдениетiнiң контекстiнде қарастыру арқылы ғана оның музейлік-этнографиялық басқа элементтермен байланыстары ашылып, жоғарыда аталғандардың этнос дүниесiне қатыстылығы көрсетiледi.
Қару-жарақты музейлік зат ретiнде алып қарастыру этникалық қауымның санасын және оның ерекшелiктерiн жаңа қырынан тарихи тұрғыда саралауға мүмкiндiк бередi. Дәстүрлі қару-жараққа тән этникалық ерекшелiктер, қару-жарақ арқылы этностың басқа халықтармен туыстық, тарихи-мәдени байланыстарының және этностың өзiнiң дәстүрлi дүниетанымының көрiнiс табуы ден қойдырады. Жалпы методологиялық және теориялық тұрғыдан да, және оның практикалық жолын анықтау жағынан да олардың сақталуын, насихатталуын, этномәдени функциясын зерттей отырып дәріптеу бүгiнгi күнгi маңызды да өзектi мәселе. Болашақта осы бағыттағы ғылыми зерттеулер музейтану ісінің маңызды компонентi болып қалыптаса алар едi. Қару-жарақты музейлік зат ретiнде алып қарастыру - осы мәселелерге қатысты ғылыми танымның аясын кеңейтiп, тақырыпқа қатысты ғылыми проблемалардың тың өрiсiн ашады.
Дәстүрлi қару-жарақты музейлік зерттеу обьектісі ретiнде алып қарастыру барысында қазақтың қару-жараққа қатысты халықтық кәсiби терминдерiн зерттеу, оларды ғылыми айналымға енгiзу, солардың ғылыми термин боларлық мүмкiнiшiлiктерiн ашу да бүгiнгi күннiң көкейкестi мәселелерiнiң бiрi.
Диссертациялық жұмысының зерттелу деңгейі. Қару-жарақтардың музей қорларындағ коллекциялық тұрғыда жиналуы, жүйеленуі Жәңгір ханның қару-жарақ палатасынан бастау алады. Мемлекет қайраткері, реформатор, ағартушы Жәңгір ханның өзі қазақ жеріндегі тұңғыш музейдің негізін қалаған еді. Ханның 1827-1828 жылдары Хан Ордасында ашқан музейі Қару-жарақ Палатасы деп аталды. Атауы айтып тұрғандай, музейдің басты жәдігерлері көшпелі қазақтар өміріндегі маңызды заттардың бірі боп табылатын, отбасылық мұра болып саналатын, ұрпақтан - ұрпаққа беріліп отыратын, қолдануына қарай бес түрге бөлініп, Бес қару деген атауға ие болған қару-жарақтар еді. Ол тұрмыста қолданылатын зат болса да, сонымен қатар қайсарлық пен батырлықтың символы атанды. Қазақ түсінігінде қарудан айырылу намыстан айырылумен тең саналды. Осыншалық этнографиялық құндылығы бар коллекцияны жинау Жәңгір ханға оңайға түспегендігі белгілі. Ханның замандастары М.Киттары, К.Гебель, А.В.Терещенко шығармалары мұражай коллекциясының жүйелілігінін көрсетеді. Бұл сипаттамаларды зерттеу негізінде Қару-жарақ палатасын қазақ халқының тарихи-этнографиялық ерекшелігі анық көрініс тапқан Еуразия кеңістігіндегі алғашқы музей болғандығын айта аламыз.
Қазақ қару-жарағының зерттелуi XVIII-XIX ғасырларда әртүрлi мақсаттармен Қазақстанда болып, қазақтың тұрмыс салтын зерттеген орыс және европа зерттеушiлерi П.И. Рычковтың, Дж. Кестльдiң, Т. Аткинсонның, П.С. Палластың, И.Г. Георгидiң, И.И. Фальктiң, В.В. Радловтың, А.И. Левшиннiң, С.Б. Броневскийдiң, Б.Л. Залесскийдiң т.б. еңбектерiнен бастау алады. Олардың зерттеулерiнде қазақ халқының қару-жарағына қатысты маңызды этнографиялық мәлiметтер жинақталды. Бiрақ бұл авторлар көбiне қазақтар қолданған қару-жарақ түрлерiн жалпы сипаттаумен шектелдi [1].
Қазақтың дәстүрлі қару-жарақтары бойынша зерттеу жұмыстарын жүргізіп, музейлік заттарды зерттеу обьектісіне айналдырған ғалымдар қатарында ең әуелі Ә.Х. Марғұлан, Х.А. Арғынбаев, С.С. Қасиманов, Ә.Тәжімұратовтардың есімін атауға болады. Әсіресе, Ә.Х. Марғұланның Казахское народное прикладное искусство деп аталатын 3 томдық еңбегі қазақ қолөнерінің асыл жауһарларын түстеп, жеке дара сипаттап жазған алғашқы да, бірегей еңбек болып табылады [2].
Қазақ қаруын шын мәнiсiнде этнографиялық тұрғыдан алғашқы зерттеушiлердiң бiрi қазақтың тұңғыш ғалымы Ш.Ш.Уәлиханов едi. Оның Вооружение киргизов в древние времена и их военные доспехи атты зерттеуiнде және басқа еңбектерiнде XVIII-XIX ғғ. қазақтың суық және от қаруының түрлерi, олардың атаулары, қолданылуы туралы мәселелер көтерiледi және сол кездегi қолданыста болған нұсқалардан тiкелей салынған суреттерiн де бередi [3].
Қазақстандық тарихнамада ең алғашқы рет тiкелей қазақтың XVII-XIX ғғ. қару-жарағына қатысты мәселелер 1969-жылы шыққан Г.И. Семенюктiң Оружие, военная организация и военное искусство казахов в XVII-XVIII в.в. еңбегiнде, 1971 жылы К. Смағұлованың Оружие казахов XVI-XIX в.в. қазақтардың XVII-XIX ғғ. қару-жарағына арналған мақаласы басылды. Бұл салада Санкт-Петербургтағы Археология және этнография музей қорындағы қазақ қаруларының үлгiлерiн зерттеген В.П. Курылевтың еңбегiн айрықша атауға болады [4].
Қазақстандық ғалымдардың қазақ тарихы, қазақтың әскери өнерi тарихына, жылқы шаруашылығына қатысты еңбектерiнде де қару-жараққа қатысты мәселелер қамтылған. Бұл қатарда қазақ-жоңғар соғысы кезiндегi қазақ әскери iсi мәселесін зерттеуге арналған Э.Ж. Валихановтың, Ж.К. Қасымбаевтың еңбектерi жарық көрді. Жылқы, ат әбзелдері туралы этнограф-ғалым А.Тоқтабаев қалам тартты [5].
Қазақстанның әскери тарихы мен қаружарақтарға арналған А. Тасболатов және Қ.Р. Аманжоловтың, А.Ш. Кадырбаевтың, А.Қ.Жұмаділдің еңбектерi басылып шықты. Бұл бағыттағы кең көлемдi зерттеулердiң iшiнде қазақтың дәстүрлі қару-жарағын даму тарихы, құрылымы, этномәдени қызметі жағынан зерттеген Қ. Ахметжанның Традиционное вооружение казахов: генезис, структура, этнокультурная функция атты диссертациясын, қазақтың XVI-XVII ғғ. әскери өнерi мен жауынгерлiк дәстүрiне зерттеуге арналған [6]. Ш. Қартаеваның кандидаттық диссертациясын атауға болады. Аталған еңбектерде де қазақтардың сол кезеңде қолданған қару-жарақтары зерттеудiң тiкелей мақсаты ретiнде емес, әскери өнердiң құрамдас бөлiгi ретiнде қарастырылып, олардың түрлерi, қалыптасу тарихы, қолданылу ерекшелiгi зерттелген [7].
Қазақ қаруларының негiзгi түрлерi, олардың ерекшелiктерi Ж.М. Жетiбаевтiң Маңғыстау және Үстiрт қазақтарының этнографиялық суреттерiндегi қару-жарақтар атты кітабында қазақтардың жерлеу ғимараттары мен құлпытастарындағы қару-жарақ бейнелерiнiң негiзiнде талданады [8].
Ертедегi Қазақстан территориясын мекен еткен сақ, түркi, қыпшақ, қимақ қару-жарағы А.К. Акишевтiң Искусство и мифология саков және Ю.А. Плотниковтың Наконечники стрел из могильника Кызыл-Ту еңбектерiнде зерттеледi. Көшпелi халықтардың қару-жарағын зерттеушiлердiң iшiнде М.В. Горелик еңбектерiн ерекше атап өту керек. Ғалымның көшпелi халықтардың қару-жарағының формаларын, түрлерiн қалпына келтiруде бейнелеу өнерiнiң материалдарын кеңiнен қолдануы өте жақсы нәтиже бердi.
Қазақтың қару-жарақтарының қазақтың дiни дүниетанымымен байланысын арқау еткен тiкелей зерттеулер аз. Бiрақ, көшпелi халықтарда қаруға табыну өте ертеден келе жатқан дiни жоралардың бiрi болды. Сондықтан ертедегi көшпелiлердiң дiни ғұрыптары мен нанымдарына арналған С.С. Бессонованың, Д.С. Раевскийдiң, А.К. Акишевтiң т.б. еңбектерiнде сақтардың, скифтердiң әскери және қару культтары зерттеледi.
Магистрлік жұмысының мазмұнын аша түсіп, музей ісіне қатысты мәселелерді ауқымдырақ қамту үшін музей тарихын, ісін, әдіснамасын зерттеген ғалымдар К.Г. Левыкина и В. Хербст, Е.К. Кроллау, А.М. Разгон сияқты т.б. ресейлік ғалымдардың, отандық ғалымдардан Н. Әлімбай, Қ. Ахметжан, К. Райымханова, С.Ш. Ахметова, А.Е. Қайназарова сынды т.б. отандық зерттеушілердің еңбектері пайдаланылды [9].
Дәстүрлі қару-жарақ - ұлттық мәдениеттің ерекше феномені. Халықтың дәстүрлі түсінігінде қару-жарақ тек соғыс құралы ғана емес, қару-жарақтың барлық түрі этностың өмірі динамикасының айырылмас элементті, олар өздерінің түрлі тұрмыстық және әлеуметтік функциялары арқылы этностың өмір сүру процесіне кіріккен. Қазақ халқының қару-жарағын қазақтың дәстүрлі халықтық мәдениетінің контексінде қарастырып, этнографиялық болмыстың басқа құрамдас элеметтерімен генетикалық, семантикалық, құрылымдық және функционалдық байланыстары мен қатынастардың тұтастығында қарастыру ғана этникалық мәдениеттің маңызды бір компоненті болған қару-жарақтың шынайы мағынасын ашады.
Қазақ қару-жарағын алғаш зерттеушілердің бірі қазақтың тұңғыш ғалымы Ш.Уәлиханов. Оның еңбектерінде қару-жарақтардың түрлері, жасалу технологиясы, суық және от қаруының түрлері мен пайдалануы туралы мәселелер көтеріледі. Сонымен ел арасындағы қазақ халқының қару-жарақпен байланысты салттарын, ырымдарын және тұрмыста қолдану аясын, қару-жарақтардың сыртқы ерекшелігін суреттеген. Алғаш деректерге сүйенсек қару-жарақтар әскери өнердің бір бөлігі ретінде саналып, тек қана соғыс құралы функциясын атқарады. Осы орайда қоғамда ғылыми зерттеулер бір бағытта жүзеге асқанын көрсеткен жөн [10].
Қазақ қару-жарақтарын зерттеуде өлкелік музейлердегі қару-жарақ коллекцияларының алатын орны ерекше. Қару-жарақ коллекциясы бай Санкт-Петербург қаласындағы Антропология және этнография музейінің қорындағы қазақ қаруларының үлгілері қазақ қару-жарақтарының типтері мен қолданылу аясы жайлы маңызды мәліметтер береді. Коллекцияны зерттеуші В.П.Курылев өзінің зерттеулерінде қару-жарақтың жасалу әдістерін және символдық мәні жайлы суреттейді. Ғылыми тұрғыдан қарастырғанда қазақстандық тарихнамада қазақтың қару-жарағының XVII-XIX ғасырларда алғаш зерттеліп, қару-жарақтың жекеленген түрлері қысқаша суреттелгені белгілі [11].
Тікелей қазақ қару-жарағына қатысты деректер XVII-XIX ғасырлардағы орыс-қазақ қатынастарын айғақтайтын архивтік құжаттар, ҚР Мемлекеттік орталық музейі музейлік архивінде сақталған қазақ қару-жарағына қатысты музейлік және басқа сипаттағы түрлі құжаттық материалдарда да кездеседі.
Қазақтың дәстүрлі қару-жарағының тарихын, генезисін, формалары мен түрлерінің қалыптасу тарихын нақтылауда көшпелі халықтардың өздері тудырған бейнелеу өнері ескерткіштері-балбал тастар мен әр замандағы тасқа салған петроглифтер, Қазақстанды мекен еткен көшпелі халықтармен әр заманда көршілес болған қытай, иран, орыс, түрік, моңғол және т.б. халықтардың өнер туындылары да пайдаланылады.
Қазақ халқының қолөнерін зерттеуге арналған Ә.Марғұланның, Х. Арғынбаевтың, Т.Басеновтың, С. Қасимановтың, Р.Шойбековтың еңбектерінде қолөнер түрлерінің жасалу технологиясы, көркемдеу тәсілдері зерттеліп, оларға қатысты халықтық атау терминдер айтылады. Сондай-ақ қазақтардың құлпытастарында қару-жарақтың бейнелену мәселелері Ж.Жетібаевтың, С.Әжіғалидің еңбектерінде сөз болады [12].
Қазақтың қару-жарағының қазақ этносының діни дүниетанымымен байланысын арқау еткен тікелей зерттеу жоқ. Бірақ көшпелі халықтарда қаруға табыну өте ертен келе жатқан діни жосын-жоралардың бірі болғандықтан, сақтардың, скифтердің әскери және қару культтары С.Бессонованың, Д.Раевскийдің, А.Акишевтің және т.б еңбектерінде зерттелген [13].
Қазақтардың діни ғұрып-салттары, тыйымдары, ырым жораларына арналған Ә.Төлеубаевтың, Ә.Ахметовтың еңбектерінде тіршілік циклі салттарындағы қару-жарақтың да магиялық-ғұрыптық қолданысы айтылады. Этностың тіршілікт қамтамасыз ету жүйесін зерттеуге арналған Н.Әлімбайдың еңбегі этникалық мәдениеттің бір компонетті ретінде қару-жарақтың этномәдени қызметін парықтауға көмектеседі [14].
Қазақ батырларының қару-жарағын этнолингвистикалық тұрғыдан зерттеген Ә.Қайдаровтың, қазақ тіліндегі әскери лексиканы зерттеуге арналған Н.Уәлиевтің, Т.Байжановтың еңбеектерінде қазақ тіліндегі қару-жарақ атауларының қалыптасуы, ерекшеліктері, семантикасы қарастырылған [15].
Қазақтың дәстүрлі қару-жарағы этникалық мәдениеттің құрамдас бір бөлігі, ерекше бір компоненті ретінде қоғамда соғыс құралы қызметінен басқа да көптеген функцияларды атқарды. Қару-жарақта қазақ этносының мифологиялық дүние танымы, діни сенімдері көрініс тапты. Дәстүрлі қоғамда қару-жарақтың қолданылуы антропомофизм, анимизм сияқты көне діни түсініктерге негізделіп, одан туындайтын ережелердің қатаң орындалуына көңіл бөлінетін. Бұл наным-сенімдердің қалдықтары қазақ халқында осы уақытқа дейін сақталуда. Қару-жарақтың ғұрыптық-магиялық функциясы қазақтарда қару-жарақпен байланысты тек әскери ғана емес, көшпелі қоғам өмірінің барлық қырларын қамтитын түрлі салт-дәстүрлер, ырымдарды тудырады [16].
Қару-жарақтың әр түрлі әлеуметтік қатынастарды белгілеуі, түрлі әлеуметтік топтардың, жеке адамның әлеуметтік деңгейін айыру белгісі ретінде қолданылуы-яғни оның символдық функциясы да этностың қоғамдық өмірінің бар саласын қамтыды. Осы тұрғыдан алғанда дәстүрлі мәдениетте қару-жарақтың символдық тілі болды деп айтуға болады. Сол тіл арқылы таралатын, алғашқыда кәсіби әскери ортада қалыптасып, кейін бүкіл қоғамды қамтыған қару идеологиясы да болды [17].
Қару-жарақта қазақ этносының түрлі тарихи және мәдени байланыстары, этникалық даму процесінің ерекшеліктері көрініс тапқан. Қазақ қару-жарағының кейбір формаларының қалыптасуында, кейбір үлгілерінің, типтерінің пайда болуында, жасалу технологиялардың дамуында осы тарихи-мәдени, әскери байланыстардың нәтижесінде иран, моңғол, түрік, қытай, араб, орыс халықтарының әскери ісінің, қару-жарақ жасау өнерінің әсерін көрсек, бұл халықтардың әскери ісіне өз кезегінде қазақ этносын құраған ру-тайпалардың соғыс өнерінің, қару-жарақ ісінің де ықпалы болды. Осы этникалық мәдениеттердің өзара ықпалы белгілерін, олардың қару-жарақтарындағы көрініс зерделеу арқылы қазақ қару-жарығының әлемдік әскери өнерінің тарихында алар өз орны, оған қосқан өз үлесі бар екенін пайымдай аламыз.
"Дәстүрлі киім-кешек және қару-жарақ коллекциясы" деп аталатын каталогта музейлік заттарды іріктеу, зерттеу, сұрыптау сияқты жұмыстар атқарылған, заттарды жеке тексеріп, анықтама, сипаттамаларын нақтылау, қазақ, орыс тілдеріндегі анықтамаларын енгізе отырып, фотоға түсіру жұмыстары жүргізілген. Оның құрамына барлығы 800 сақтам бірлігін құрайтын музейлік зат енгізілген. Сондай-ақ маусымдық, жас, жыныстық және адамның дене құрылысының ерекшеліктеріне қарай пайдаланылатын бас киімдер, сырт киімдер, сәндік немесе ғұрыптық киім сияқты т.б.тұтыныстағы киімдер - Қазақстан Республикасы Мемлекеттік орталық музейінің коллекциясындағы ХҮІІІ-ХХ ғғ. аралығын қамтитын құндылықтар енген. Сондай-ақ, көшпелілердің дәстүрлі қару-жарақ түрлері мен сауда-айырбас, олжа, тарту-таралғы тәрізді этно байланыстар барысында келіп этникалық қолданысқа түскен Орта Азия және Кавказдық қару-жарақтарын да қамту көзделген. Бас жағына қорғасын құйып жасалатын да шоқпар түрлері бар [18].
Қару-жараққа қатысты көптеген мәселелер әр түрлi бағыттағы еңбектерде қарастырылып келгендіктен этникалық мәдениеттiң заттай айғағы ретiнде музеографиялық тұрғыдан зерттеудiң қажеттiлiгiн дәлелдейдi.
Диссертациялық жұмысының мақсаты мен мiндеттерi. Магистрлік диссертацияның негiзгi мақсаты Алматы қаласы музейлеріндегіі қазақтың дәстүрлі қару-жарақтарының, солардың ішінде Орталық Мемлекеттік Музей қорындағы қару-жарақтар топтамасына талдау жасау, Алматы қаласы музейлеріндегі дәстүрлі қару-жарақ топтамасы халқымыздың дәстүрлi мәдениетiнiң ерекшелiгiн ашып көрсететiн күрделi құбылыс ретiнде кешендi зерттей отырып, музей заты, тарихи-мәдени жәдігер ретінде танымал ету, дәріптеу. Осы мақсатқа жету үшiн зерттеу барысында мына мiндеттердi жүзеге асыру көзделдi:
- Алматы музейлеріндегі қазақтың дәстүрлі қару-жарақтары коллекциясына сипаттама беру;
- дәстүрлі қару-жарақ түрлерін музейлік лекция мен экскурсия жүргізу барысында қолдану әдістемесіне талдау жасау;
- қару-жарақты экспозициялау мәселесі және заманауи тенденцияларды қолдану арқылы музейлік мененджмент пен маркетингтің дамуына үлес қосу ;
- тарихи-мәдени жәдігер ретіндегі құндылықтармен байланыстыра салыстырмалы түрде талдау жасау;
- дәстүрлi қару-жарақ жүйесi арқылы қазақ этносының дамуына байланысты тiкелей немесе жанама мәлiметтердi қарастыру;
- қазақ халқының қару-жарақты дәстүрлi жүйелеу негізінде қарастыру, қару мен жарақтардың, құрал мен саймандардың классификациясын айқындау;
Магистрлік диссертацияда қазақтардың көне заманнан келе жатқан дәстүрлi қару-жарақтары, суық қару, ату қаруы және қорғаныс жарақ түрлерінің ҚР Мемлекеттік орталық музей қорындағы үлгілерінің жасалу, жергілікті және сақталу ерекшеліктеріне салыстырмалы талдау жасалып, жан-жақты қарастырылды.
Диссертациялық жұмысының деректік негізі. Қазақтың дәстүрлі қару-жарақтарын зерттеудiң негiзгi материалдары ХVІІІ, ХІХ және ХХ ғ. басына тән заттық ескерткiштер-Алматы қаласы Мемлекеттік орталық музейіндегі Қару-жарақ, ат әбзелдері қоры коллекциясында сақтаулы қазақ қару-жарағының үлгілері, Ә.Х.Марғұлан, Х.А.Арғынбаев, С.С.Қасиманов, Ә.С.Тәжімұратов, Қ.С.Ахметжанның еңбектерінде жарияланған тақырыпқа қатысты еңбектер деректер көз болды.
ҚР Мемлекеттік орталық музейі этнология бөлімінің жұмыс қорында сақталған қазақ қару-жарағына қатысты музейлiк және басқа сипаттағы түрлi құжаттық материалдар, басқа да музейлік деректер пайдаланылды.
Деректемелердiң келесi тобын - фотоқұжаттық материалдар құрайды. Бұл категориядағы дереккөздерiнiң бiрiншi тобы - өткен ғасырлардағы қазақ тұрмысын көрсететiн, ҚР Мемлекеттік орталық музейі қорында сақтаулы XIX ғасырдың соңы - XX ғасырдың орта шеніне тән болып келетін музейлік фотоқұжаттар.
Қару-жарақ туралы мол мағлұмат беретiн ауыз әдебиетiнiң басты үлгiсi - батырлық эпосы. Дастандар мен тарихи жырларда ер-тұрман, қару-жараққа қатысты деректердiң мол кездесетiнi заңдылық. XV-XVIII ғасырлардағы жыраулар поэзиясындағы әскери ұғым бар сөздер мен фразеологиялық тiркестер сол кездегi әскери құрал-жабдықтар арсеналын түгелге жуық қамтиды.
Музейлік заттарға типологиялық талдау жүргiзуде, олардың типтерi мен үлгiлерiн анықтауда, оларды жүйелеуде қолданылатын, қару түрлерiн, жiктеудiң этнология ғылымында қалыптасқан әдiстерi негiз болды. Қазақ қару-жарақтарының негiзгi маңызды белгiлерiн салыстырылып, өзара шендестiрiле қарастырылды. Музейлiк материалдардың көлемiн, салмағын, формалық ерекшелiктерiн зерттеу оларға тiкелей өлшем жүргiзу әдiсi арқылы анықталып, фотоға түсіру тәсiлiмен жүргiзiлдi.
Диссертациялық жұмысының ғылыми жаңалығы. Қазақтың дәстүрлi қару-жарағын алғаш рет музейлік тұрғыдан зерттеу, оны жан-жақты да жүйелi түрде саралау осы жұмыстың ғылыми сонылығын айғақтайды. Магистрлік диссертацияда ұлттық мәдениет мұрасы ретiнде қару-жарақтың дәстүрлi қоғамдағы түрлi қызметі, орны мен мәні қарастырылды.
Жұмыста қазақтардың қару-жарақ түрлерiн бөлудің, қолданудың қалыптасқан дәстүрлi жүйесi негізге алынды. Осы еңбекте қазақ қару-жарақтарына типологиялық тұрғыдан нақтылы талдау жүргiзiлiп, олардың негiзгi типтерi мен үлгiлерi анықталып, типологиялық жiктеудiң принциптерi мен әдiстерi қолданылды.
Магистрлік диссертацияда музей заты ретінде қару-жарақтың мәні және экспозициялау ерекшеліктері қарастырылды.
Диссертациялық жұмысының ғылыми-практикалық маңызы. Еңбекте қазақтың дәстүрлi қару-жарақтары - этникалық мәдениеттің құрылымдық бөлiгi ретiнде музейлік жәдігерлер, яғни нақты заттар арқылы дәйектелген. Сипаттайтын белгiлер жүйесiн анықтау жолдары болашақта қару-жарақты зерттеушілерге негiз болмақ. Зерттеу жұмысы Алматы қаласы музейлеріндегі қазақтың қару-жарағын ғылыми сипаттауға, экспозицияда этнографиялық, мәдениеттанушылық тұрғыдан көрсетуде ғылыми негiз бола алады.
Диссертациялық жұмысының құрылымы. Зерттеу жұмысы кiрiспеден, үш тараудан, қортындыдан, атаулар тiзiмiнен, пайдаланылған әдебиеттер мен қосымшадан тұрады.
Диссертациялық жұмысының сыннан өтуі. Диссертациялық жұмысының мазмұнына сәйкес екі ғылыми мақала Білім және ғылым саласындағы бақылау комитетінің тізіміне енген ғылыми басылымдарында жарияланып, зиялы қауым және көпшіліктің назарына ұсынылды.
1 ҚАЗАҚТЫҢ ДӘСТҮРЛІ ҚАРУ-ЖАРАҚТАРЫНЫҢ ТҮРЛЕРІ МЕН ТИПТЕРІ
1.1 Қару-жарақ типтері және қазақтың жауынгерлік қару-жарақты жүйелеу дәстүрі
Батырлардың қаруын білдіретін, бес қаруын асынды, бес қаруы бойында, бес қаруын сайланған деген сөз тіркестері тілімізде, ауыз әдебиетінде жиі қолданылады. Қазақтарда ер қаруы-бес қаруы деген мақал сөз де бар. Бірақ бұл бір ауыз сөздің астарында не мағына жатқаны бұл күндері көпшілікке түсініксіз.
Қазақ тілінде адамға қатысты қолданылатын ер сөзінің екі түрлі мағынасы бар: 1) жалпы еркек жынысты адам; 2) батыр, қаһарман, ер жүрек, жауынгер кісі. Көне түркі тіліндегі руханилық жазба ескерткіштерде де, XIV ғасырдағы түркі тілдерінде де ер, ерен сөзі батыр, жауынгер деген мағынаны білдірді [19, с. 44]. Қазақтың эпостық қаһармандары Ер Қосай, Ер тарғын есімдерінде ер сөзі, Қобыланды батыр, Алпамыс батыр есімдеріндегі сияқты, батыр сөзінің синонимі ретінде қолданылған.Түркі тілдерінде батыр сөзі қолданысқа кейіннен еніп, көнеден келе жатқан ер, алып сөздерін ауыстырды. Ал қару - соғыста қолданылатын жауынгерлердің шабуыл құралының атауы.
Соғысқа, әскери іске қатысты осы екі атау қосылып, ер қаруы деген сөз тіркесі, халықтық әскери термин ретінде, жай қару емес, соғыс қаруы, жауынгерлердің соғыста қолданатын жеке қаруы деген ұғымды білдіреді. Бұл сөз тіркесінде ер қаруының басты екі ерекшелігі көрініс тапқан. Бірінші - жалпы еркек адам емес, тек жауынгер әскери адам ғана ұстайтын құрал екендігі, екіншісі - күнделікті тұрмыста емес, тек соғысқа қолданатын құрал екендігі. Осы күндері әдебиет, баспасөз беттерінде әр түрлі авторлар бес қаруға бірнеше құралдарды, садақ, найза, мылтық, айбалта, қанжар, шоқпар, пышақ, қамшы т.б. жатқызып жүр.
Барлық түркі халықтарының қаһармандық эпостарында соғыс кезінде батырлардың жекпе-жек айқастары 5 қару түрімен сайысу - садақ ату (1), найзаласу (2), қылыштасу (3), балталасу (4) мен шоқпарласу (5) түрінде өткен. Ертедегі ұлы жиын-тойларда да осы қару түрлерінен батырлардың сайысы болған. Қару түрінің жауынгерлік жекпе-жек сайысын өткізу мүмкіншілігі-ер қаруының үшінші ерекшелігі болып табылады.
Осы уақытқа дейін көшпелі халықтардың әскери ұйымының құрылымын сипаттағанда, негізінен әскердің ондық жүйемен бөлінуі ғана айтылды. Бұл-әскери құрылымның көлемдік сипаты ғана, яғни сандық көрсеткіші ғана. Қазіргі замандағыдай, бұрынғы кездерде де көшпелі халықтардың әскерінің құрамы қару түрлеріне қарай бөлінген. Әр қаруды жете меңгерген жауынгерлерден арнайы садақшылар, найзашылар, қылышкерлер, айбалташылар, шоқпаршылардан тұратын әскери бөліктер, қосындылар құрылған. Мысалы, Манас жырында қырғыз, қазақ және басқа түркілерден құралған жетпіс мың әскердің құрамында 20 мың садақшы қосыны, 30 мың мылтықшылар қосыны, 5 мың гүрзішілер қосыны, 15 мың найзагерлер және 15 мың қылышкерлер қосыны болғаны айтылады [20, с.89].
Түркі халықтарының басқа да жырларында мұндай деректер кездеседі. Әскерді бұлай қару түріне қарай бөлу қазақтарда да болғанын тарихи жырлар деректері дәлелдейді [21, 50 б.]. Жазба деректерде де Абылай, Кенесары әскерлерінде де осындай қару түріне сәйкес бөлінген топтар болғанын көрсетеді. Әрине, әр әскер бөліктерінің жауынгерлері бір ғана қару түрін ұстап жүрген жоқ, мергендер қолына найза, қылыш ұстаса, найзагерлердің белінде қылышы, садағы болды. Ал бірнеше қаруды меңгерген, бес аспап батырлардан ауыр қаруланған арнаулы бөліктер құрылған. Қару түрінің әскер құрамын анықтауы - ер қаруының төртінші ерекшелігі. Әскер бөліктерінің қару түріне қарай бөлінуі әскери құрылымның сапалық сипаты, ал бұл сипат оның әскери-техникалық деңгейін анықтайтын көрсеткіш болып табылады.
Көшпелілердің соғыс өнерінде батырлардың жекпе-жегі ғана емес, бүкіл әскердің ашық майдандағы айқасы, оның тактикасы осы жауынгерлік қару түрлерін қолдануға құрылды. Ұрыс алыс қашықтықтан садақпен атысудан басталып, адамдары, аттары шығынға ұшыраған жау әскерімен жақын қашықтықта бетпе-бет айқаста найзаласумен жалғасты, одан әрі қарай қоян қолтық шайқаста қылышпен шабысу, айбалта, шоқпар сілтеу сияқты тәсілдерге көшетін. Күштің тепе-теңдігі бұзылған жағдайда, қаша ұрыс салып, қайтадан шауып келе жатып артқа қарай садақ атуға көшіп, жаудан айласын асыруға тырысатын. Бұл әскери тактика барлық түркі-монғол халықтарына ортақ әдіс болды.
Соғыста қолбасшылар әскери тактиканы ойластырғанда бес қару түрін айқаста қолдану мүмкіншілігін ескеріп, соған негіздеген. Әмір Темір аманаты атты ортағасырлық жазба ескерткіште былай делінеді: Жақсы қолбасшы, жау әскербасының санын біліп, оған өзінікін қарсы қоюы тиіс, ол қай қарумен қаруланған жауынгерлерді, олар садақкерлер, найзагерлер немесе семсермен қаруланғандар бола ма, айқастың басына кімді қоятынын жақсылап ойластыруы керек [22, с. 82]. Әскери тактикаға негіз болу - ер қаруының бесінші ерекшелігі. Сонымен, жекпе-жек өткізетін, әскери бөліктер құратын, әскери тактиканы анықтайтын қарулардың ішінде де қанжар мен қамшы жоқ.
Соғыс қаруының тағы бір ерекшелігі, ер қаруы ретінде олармен жоғары дәрежелі әскери лауазымдарды белгілеуі әр түрлі символдық мағынада қолдану. Әдеби ескерткіштерге және алуан өнер жәдігерлеріне сүйенсек бұл дәстүрдің барлық елдердің тарихында болғанын байқаймыз. Түрік сұлтандары таққа отырғанда, қазақ хандарын ақ киізге көтергенде олардың белдеріне қылыш байлайтын. Еуропада рыцарь дәрежесін алғандарға король семсер таққан.
Түрік сұлтандарының жеке ұландарының арнаулы бөлігі белгі ретінде жақ пен жебе ұстап жүрген. Шығыс шахтары, хандарының үзеңгішілерінің, орыс патшаларының жеке күзетшілерінің лауазым белгісі де айбалта. Шоқпар - атамандарының, поляк гетмандарының лауазым белгісі. Иран, түрік қолбасылары да, дәреже белгісі ретінде, шоқпар ұстайтын. Байрақ, шашақ тағылған найза - көп халықтарда әскербасылық белгісі. Мұнда да әскери дәреже белгісі ретінде қолданылған қарулар бесеу екенін көреміз: семсер, найза, айбалта, шоқпар және садақ. Әскери дәрежені бейнелейтін қарулардың тұрмыста қолданылуға арналған кішірейтілген үлгісі. Қанжарды күнделікті тұрмыста хан да, қара да, батыр да, малшы да, ер де, әйел де, бала да пайдаланған. Қанжарды көбіне күнделікті өмірде, серуенде, үйде т.б. таққанын көреміз [19, c.12].
Ер қаруының санының бесеу болып қалыптасуы олардың айқаста бірін-бірі ауыстыра алмайтын тек өзіндік жеке қызметінің болуына байланысты. Соғыс қаруларының негізгі жұмсалу тәсілі бес түрлі болып қалыптасқан. Олар: ату, кесу, түйреу, шабу, соғу. Қылыш мұраты - кесу деген қазақ мақалында қылыштың негізгі функциясы анықталады. Басқа қарулар осы бесеуінің вариациалануы, түрленуі ғана. Осы бес ер қаруының әр түріне негізгі функциясымен бірге қосымша функция да беріледі, мысалы, кесу қаруына түйреу-шабу мүмкіншілігі, шабу қаруына қосымша кесу-түйреу-соғу қасиеті, соғу қаруына түйреу мүмкіншілігі қосылады. Алайда бұл қосымша қасиеттер қарудың негізгі жұмсау тәсілін өзгертпейді, бірақ қандай қосымша қасиеттері қосылғаны немесе қай қасиеті күшейтілгеніне байланысты әр қару түрінің бірнеше жаңа типтері мен үлгілері пайда болады. Бұл толықтырулар әр қарудың түрлі варианттарының сыртқы формасына өзгерістер енгізед. Соғыс қаруының өзіндік жұмсау тәсілмен айшықталануы - ер қаруының жетінші ерекшелігі.
Сонымен, ер қаруы - бес қаруға мынандай анықтама беруге болады. Ер қаруына мынандай басты ерекшеліктерге сай келетін: а) өзіндік жұмсау тәсілі бар; б) жауынгер ғана ұстайтын; в) соғысқа ғана қолданылатын; г) жауынгерлік жекпе-жек сайысын өткізуге болатын; д) әскери бөліктерін құруға негіз болатын; ж) әскери тактиканы анықтайтын; и)әскери қару ретінде түрлі жоғарғы дәрежелі әскери лауазымды белгілейтін жауынгерлік қарудың негізгі бес категориясы- ату қаруы, түйреу қаруы, кесу қаруы, соғу қаруы, шабу қаруы жатады.
Бұдан ер қаруы - бес қару сөздерінің астарында көшпелі халықтарда ертеден қалыптасқан, көшпелілердің жауынгерлік қаруды классификация- лаудың өзіндік жүйесі жатқанын көруге болады. Тілдік деректерді, ауыз әдебиеті материалдарын талдау қазақтардың қаруды классификациялаудың бұл жүйесін толық қалпына келтіруге мүмкіндік береді.
Қазақ тілінде қару-жарақ түрлерінің, оның типтерінің, жеке үлгілерінің қалыптасқан өзіндік дәстүрлі атаулары бар, ал таным тұрғысынан келгенде затты атау - номинациялау табиғатты, объектіні жүйелеудің басты әдісі. Ғылыми терминдердің де бір функциясы осы. Егер сол атауларға семантикалық тұрғыдан талдау жасасақ, біз бұл жүйелеудің негізінде заттың қандай белгілері жатқанын біле аламыз [23, 12 б.].
Қарудың зат ретіндегі қасиетін көрсететін бес белгісі бар, олар: жарақат салу тәсілі, формасы, материалы, көлемі, әшекейленуі. Енді ауыз әдебиетінде қолданылатын қару түрлерінің, типтерінің, үлгілерінің атаулары мен қаруды классификациялауға негіз бола алатын заттық белгілерінің дәрежелік иерархиясын өзара сәйкестендіріп көрейік:
1. Қарудың түрінің және оның типтерінің негізгі атауы, мысалы, шоқпар, бұздыған, шақан, қарудың жарақат салу тәсілін көрсетеді.
2. Қарудың түрі мен типтерінің негізгі атауы: мысалы, қылыш (қисық қару), айбалта (ай формалы қару), төрт қырлы сүңгі (қарудың басы қырлануы) осы негізгі жарақат салу тәсілдерін туындаған қарудың басының формаларын көрсетеді.
3. Қару түрінің және оның типтерінің қосалқы, жанама атаулары: мысалы, ақ алмас (болаттан жасалған қару), берен (асыл темірден жасалған қару), тас шоқпар (тастан жасалған қару), қарудың жасалынған материалын көрсетеді.
4. Қарудың кейбір жеке үлгілерінің атаулары: мысалы, сырлы жебе, қызыл найза, алтын қылыш, қарудың әшекейлену ерекшелігін көрсетеді.
5. Қару түрі мен типтерінің атауына қосылып айтылатын сөздер: мысалы, сайкез оқ, сала құлаш найза (дәстүрлі ұзындық өлшем бірліктері)- қарудың мөлшерін көрсетеді.
Бұл салыстырудан байқайтынымыз- қаруды жүйелеуде бірінші кезекте қару басының жарақат салу тәсілі, сосын осыдан туындаған, соған сәйкестеліп жасалған сыртқы формасы, одан кейін қарудың жасалған материалы, сосын әшекейлеу ерекшелігі, ең соңғы белгісі ретінде қарудың көлемі негіз ретінде алынған. Қару атауларында оның ұстағышының- сабының формасы мен ұзындығы жеке атау ретінде көрініс таппаған, яғни қаруды бөлуде олардың маңызы жоқ деген сөз. Қазақ тілінде барлық қару түрінің басын бекітіп ұстау үшін қолданылатын элементінің формасы мен өлшемі қандай болсын, бір атаумен сап деп аталады. Қазақтардың дәстүрлі қаруды жүйелеу тәсілінде сап барлық қару түрінде де қызметі бірдей конструктивтік элемент ретінде саналып, функциясы жағынан кейінгі дәрежеде есептеліп, басқа халықтардағыдай немесе қазіргі ғылымдағыдай қаруды классификациялауға және типологизациялауға негіз болмайды.
Орыс тілінде қарудың қысқа сабы - рукоять (эфес), орташа ұзындықты сабы - топорище, ұзын сап - древко деп бөлінеді де, орыс тілді қарутануда классификацияның жоғары деңгейінде рубящее оружие, ударное оружие деп жіктеліп келіп, ұзын сапты қарулар древковое оружие деп аталып қарудың жеке түрі саналады. Қаруды бұлай жіктеу классификациялаудың логикалық заңына қисынсыздығы ескерілмеген. Мұнда классификациялаудың екі басты ережесі: нәрселерді топқа бөлуде бір негіз және мәнді белгі бойынша жүргізілуі тиіс және бөлу секірмелі болмауы тиіс деген ережелер бұзылып отыр. Яғни қарудың зақым келтіру қасиеті бойынша бөліп келіп, оның сабына ауысып кету логикалық қайшылық тудырып тұр.
Кейбір қару зерттеушілер осы қайшылықты сезгендіктен оны жөнге келтіру үшін бірнеше әрекеттер жасады, мысалы қаруды жүйелеудің алгоритмін жасауға тырысқан ғалымдар, қазақтың сап сөзінің ұғымына ұқсас, қарудың барлық түріне бірдей қолданылатын ұстағыш терминін енгізеді. Осы тұрғыдан алғанда қазақтардың дәстүрлі жүйелеу тәсілі әлдеқайда ұтымды екенін көруге болады [24, 15 б.].
Еліміздің тәуелсіздік алуымен қазақтың өткен тарихына, әскери өнерінің, қару жарағының тарихына деген қызығушылық арта түсуде. Қазақ халқының қару-жарағына қатысты алғашқы этнографиялық мәліметтер ХҮІІІ - ХІХ ғасырларда әртүрлі мақсаттармен Қазақстанда болып, қазақтың тұрмыс салтын зерттеген орыс және еуропа зерттеушілерінің еңбектерінде жинақталады, бірақ бұл авторлар көбіне қазақтар қолданған қару-жарақ түрлерін жалпы сипаттаумен ғана шектеледі.
Қазақ қаруын шын мәнісінде кешенді тұрғыдан алғашқы зерттеушілердің бірі қазақтың тұңғыш ғалымы Шоқан Уалиханов болатын. Оның еңбектерінде XVIII-ХІХ ғасырлардағы қазақтың суық және от қаруының түрлері, олардың типтері, жасалу технологиясы, қазақ тіліндегі дәстүрлі кәсіби атаулары, олардың қолданылуы, қазақ халқының қару-жарақпен байланысты салттары, ырымдары туралы мәселелер көтеріледі, сонымен бірге олардың бітімін, сыртқы ерекшелігін көрсететін, сол кездегі қолданыста болған нұсқалардан тікелей салынған суреттері де беріледі.
Киелі Елі мен Жерінің біртұтастығын қорғап, бостандығын сақтап қалуда батыр қазақ халқы астындағы атының беліне, өзінің сом білегінің күшіне, алып жүрегінің түгіне, бойындағы бес қаруының айбатына сеніп, арқа сүйеген. Қыпшақтардың - қазақтардың қару-жарағының айрықша қуатты болып, жауының құтын қашырғаны, батырларының мәртебе-мерейін асырғаны тарихтан ән-жыр, дастан, аңыз болып, жазба ескерткіштері, құжаттар арқылы бізге жеткен ақиқат. Алайда қазіргі жас ұрпақ ата-бабаларының осынау әскери қару-жарақтарының көптеген түрінің атауын да ұмытып бара жатқандай.
Түркілердің дәстүрлі қару-жарақ жүйесі шабуыл мен қорғаныс қаруының бірнеше түрі мен топтарынан құралған. Қарулану термині қазақ тілінде қазақтың дәстүрлі қару-жарақ жүйесін толық түсінуге мүмкіндік береді. Түркілердің қару-жарақтар түрлері, олардың қосымша элементтерінің атауы өзге түркі тілдес халықтардікіне ұқсас болып келеді. Бұл осы жүйенің барлық түркітілдес халықтар үшін ортақ болғанын және оның түркі дәуірінде қалыптаса бастағанын білдіреді. Көшпенділердің қорғаныс қаруы да осы дәуірде пайда болды.
Қазақтың аңыз-дастандарында жауынгерлер қауымы өкілдері яғни, батырлар қолданған бес түрлі қару туралы жиі сөз болады. Қазақта Ер қаруы - бес қару деген даналық бар. Қару-жарақтың бес түрге топтастырылуы оның қасиеттеріне байланысты. Жауына күйрете соққы беретін қару-жарақтың әр қайсысының өзіндік қайталанбас қасиеттері бар. Осы қасиеттеріне қарай ер қаруы: ату, кесу, шабу, түйреу және соғу қаруы деп бес түрге бөлінген. Әр топ іштей бірнеше түрге жіктеледі.
Ату қаруы. Садақ (жақ) - ағаштан доғаша иіп немесе иілген іспетті екі бөлікті жағастырып, екі ұшын қайыспен керіп, сол кермеге оқ (жебе) салып, тартып ататын, өте көне замандардан келе жатқан қару атауы. Садақ сөзі түркі-монғол, иран тілдерінде бар. Алтай тілдерінде - саадан; Қарақалпақ - садақ; Шер тілінде - чачаг; Хакас тілінде - чаачах; Монғол тілінде - сааль. Қазақ садағының екі түрлі - жай және күрделі болғандығын дәлелдейді. Жай садақты ағашты иіп жасаса, ал күрделі садақтың екі басы мен ортасы сүйектен немесе мүйізбен қапталып жасалатын. Садақ - жебемен ататын қару.
Садақты мезолит дәуірінен ХІІ ғасырға дейін, кейбір халықтар ХХ ғасырға дейін пайдаланып келді. Қарапайым садақты тобылғы, үйеңкі, тағы да басқа қатты ағаш шыбықтарын иіп, екі ұшын қайыспен керіп жасайды. Күрделі садақты сыртқы бетіне сіңір тартылып, ішкі жағы мүйізбен қапталып, кейде ортасы мен екі шетіне сүйек бастырма қағып әзірлейді. Күрделі садақты кең қолданылған аймағы - ежелгі Шығыс елдері. Қазір садақ тартып, мергендік сынасу - спорттың бір түрі.
Ол ағаш, сүйек, мүйіз, қайың қабығы (тоз), сіңір мен былғары сынды материалдардан жасалады. Ол бірнеше бөліктен тұрады. Түркілер жебені пайдаланатын мақсаты мен ұшына қарап бірнеше түрге бөлген. Ұшы жалпақ екі айыр болып келетін жебе қозы жауырын деп аталады. Ол жарақатты тереңірек салуға арналған. Ал, сауыт бұзуға арналған үшкір, үш-төрт қырлы жебе сауыт бұзар немесе көбе бұзар деп аталған. Түркілер жебенің ұшын темірден, сүйек, мүйіз бен ағаштан да жасаған. Адамды аттан құлатып түсіру үшін немесе аңға шыққанда түркілер ұшы цилиндр тәріздес ағаштан жасалған доғал оқты пайдаланған. Ал, соғыс кезінде дыбыстап белгі беру үшін ысқырық оқтар қолданылған. Ал, садақтың оғы салынатын қапты қорамса десе, жақты салатын қорапшаны садақ деп атаған. Міне, ерте заманда қазақтардың әкери қару-жарағы осындай атауларға ие болған. Кейбір жазба деректерге қарағанда, қазақтарда садақ ХІХ ғасырдың 60-жылдарының аяғына қарай қолданудан шығып қалған.
Кейінірек қазақтар жақтың орнына мылтық пайдалана бастады. Ертедегі бабаларымыз білтелі мылтық, бытыралы, шүріппелі мылтықтар пайдаланған.
Ер қаруының барлық түрлерiне типологиялық талдау жүргiзiлiп негiзгi типтерi мен үлгiлерi анықталады. Қазақ жақтарының формасына байланысты 2 типi бар. Өлшемдерiндегi айырмашылығы болмаса ҚР Мемлекеттік орталық музейі қорындағы қазақ жақтарының жасалу технологиясы бiрдей. ҚР Мемлекеттік орталық музейі қорындағы қазақ жебелерiнiң жиынтықтарын жасалған материалына сәйкес топқа, формасына сәйкес типке, қимасына байланысты үлгiге бөлiп типологиялық тұрғыдан талдау барысында олардың 8 типi анықталды.
Кіріс - жақтың тартпа бауы, кермесі, адырнасы. Саржаның кірісі, тартуға келмей үзілді (Қыз Жібек жыры)
Адырна - садақ ағашының екі басын иіп ұстап тұратын, жебені тіреп ату үшін керіп байланған қайыс. Адырна көбіне бұғы, бұлан терісінен, кейде жібек жіптен жасалады. Мысалы: Ер жүректі Еспембет Ақбөртені баптады. Сары ырғай садаққа терісінен бұғының адырнаны таққаны (Дулат Бабатайұлы) [19, 46 с].
Тілдегі метонимия заңдылығы бойынша бөлшектің аты бүтіннің орнына жұмсалып, адырна атауы кейде садақ сөзінің жанама атауы ретінде қолданылған. Әсіресе мылтық, садақ, найза, қылыш, шоқпар т.б. ұрыс қаруларының мұндай жанама атаулары қарсыластың мысын басып, үрей туғызу мақсатында дисфомистік мағынада жұмсалады. Атына тұрман болсам деп, жұртына құрбан болсам деп, адырнасын ала өгіздей мөңіреткен. Атқан оғы Еділ-Жайық тең өткен (Махамбет). Сондай-ақ, жорықтан түскен олжадан қаруға сыбаға беру салты бойынша байырғы кезде сыбағаның молдау тиюін білдіру үшін ұрыс құралдырына мадақ сөз айтылатын болған. Алты атқа алған адырна, он атқа алған бұхарша (Батырлар жыры).
Ала білек - садақ оғының бір түрі. Алабілек, сайгез, сұр жебе, жезайыр, қалжуыр бәрі де садаққа салынар оқтың түрлері.
Жебе - садақ оғының масағы. Алғашқыда оны өте берік кремний тасынан, кейін қоладан, темірден жасап оқтың ұшына қадаған. Темір жебелер XIX ғасырдың бірінші жартысына дейін қолданылды. Жаудың жолына құрылатын тікенекті темірдің де атауы - жебе. ( сурет 2)
Жеке ауыз - бір ғана ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Диссертациялық жұмысының жалпы сипаттамасы. Зерттеу жұмысында Алматы қаласы музейлеріндегі қазақтың дәстүрлі қару-жарақтарының түрлері мен типтеріне сипаттама беріліп, олардың сақталуы, экспозициялануы, насихатталуы, каталогталуы, қару-жарақ коллекцияларының қалыптасуының зерттелуі мәселелері қарастырылды.
Диссертациялық жұмысының өзектiлiгi. Жалпы музейдің адамзат тарихындағы алатын орны ерекше екені белгілі. Қазіргі кезеңде музейлер алдында болашақ үшін мәдени мұраны сақтау, зерттеу, насихаттау мәселелері тұр. Мәдени құнды көне заттарды көрсету, жалпы адамзаттық мәнін ашу арқылы музейге келушілердің адамгершілік, рухани өсуіне әсер ету, ағарту мақсаттарын әрбір музей өз саласына сай музейлік орта жағдайында іске асыруда. Музей ісі мен ескерткіштерді қорғау саласында этнографиялық коллекциялар негізінде музей келушілеріне үздіксіз білім беру арқылы олардың ғылыми танымын қалыптастырудың маңызы зор. Қазақстанның музеология ғылымын реформалау арқылы түбегейлі қайта құрулар уақыт талабынан туындап отырған қажеттілік және бұны жүзеге асыру аса қиын да, күрделі іс екені белгілі. Бүгінгі жаңа технология мен инновацияның дамып, өркендеген заманында музей құндылықтарын жалпыхалықтық қол жетімді ету, оларды халықаралық деңгейде таныту, қазақстандық, ұлттық брендке айналдыру мәселесін жолға қою керек.
Қазіргі заманда жаңа көзқарастарды жүзеге асыру жолына түскен музейлер дәстүрлі идентификация, консервация және ағартушылық міндеттері көлемінен шығып, қоғам мен қоршаған орта өміріне қызу араласып, өз аясын кешенді бағдарламаларды жүзеге асырумен кеңейту керек. Қазіргі әлемдік ақпараттық кеңістікте музей құндылықтарының интерпретациялануы және интеграциялануы маңызды болып табылады.
Музейлік зат тұрғысынан болсын, этнологиялық тұрғыдан болсын, қазақтың дәстүрлі қару-жарағына қатысты бүгiнде шешуiн таппаған мәселелер аз емес. Тарих және әскери тарих ғылымында қару-жарақ әскери iстiң бiр бөлiгi ретiнде ғана қарастырылған. Әрине тарихи еңбектерде авторлардың мақсаты мен мiндетi басқа болғаннан кейiн, бұл мәселелер зерттеудiң өрiсiнен тыс қалып қоюы түсiнiктi. Этностың дәстүрлi мәдениетiндегi қару-жарақтың алатын орны мен мәнi, оның қызметi музейлік тұрғыдан, ғылыми қарастырылған жоқ.
Магистрлік жұмыстың өзектілігі мемлекеттік даму барысында нығайып, күшейе түскен алғашқы қазақ әскерінің қару-жарақтары мен қорғаныс киімдерінің музей ісінде сақталуы мен экспозициялануы болмақ.
Тақырыптың өзектілігіне қазақ халқының ұлттық ерекшеліктеріне, салт-дәстүрлеріне, өмір сүру тіршілігіне сай өзіне тән дәстүрлі қару-жарақтарның болғандығын ғылыми тұрғыдан зерделеп, музейтану тұрғысынан тиісті баға берілуі жатады. Қазақ халқының өзіне тән ХV-ХVІ ғасырлардағы әскери өнері, әскери дәстүрі, қару-жарақ түрлерінің жетілуі, қазақ хандары мен батырларының соғыс тәсілін жетік меңгеруі, Қазақ мемлекетінің өз аумағында үлкен жерді игеруіне және оны сақтап қалуына себеп болды.
Магистрлік жұмыстың өзектілігін байыта түсетін күрделі жақтарының бірі қазақ халқының қару-жарағы Қазақ хандығы тарихымен тығыз байланысты. Биылғы жыл мемлекетіміз Қазақ хандығының 550 жылдығын мемлекеттік деңгейде атап өтуде. Қазақстан Республикасы музейлеріндегі қару-жарақтардың негізгі денін археологиялық қазба нәтижесінде табылған және Қазақ хандығы тұсында соғылған қару-жарақтар құрайды. Сондай-ақ соғыс олжасы ретінде түскен қару-жарақтар, сауда саттық арқылы келген, шығыс және батыс ұсталары соққан қару-жарақтар, дипломатиялық қарым-қатынас арқылы сыйға тартылып келген қару-жарақтар, қазақ жеріне орыс билігінің орнауына байланысты орыс әскерлерінің қарулары, 1916 жылғы ұлт-азаттық көтеріліс, Азамат соғысы кезінде қолданылған қару-жарақтар да музейлердің қару-жарақтар қорында сақталған.
Қазақ халқының қару-жарағын қазақтың дәстүрлi халықтық мәдениетiнiң контекстiнде қарастыру арқылы ғана оның музейлік-этнографиялық басқа элементтермен байланыстары ашылып, жоғарыда аталғандардың этнос дүниесiне қатыстылығы көрсетiледi.
Қару-жарақты музейлік зат ретiнде алып қарастыру этникалық қауымның санасын және оның ерекшелiктерiн жаңа қырынан тарихи тұрғыда саралауға мүмкiндiк бередi. Дәстүрлі қару-жараққа тән этникалық ерекшелiктер, қару-жарақ арқылы этностың басқа халықтармен туыстық, тарихи-мәдени байланыстарының және этностың өзiнiң дәстүрлi дүниетанымының көрiнiс табуы ден қойдырады. Жалпы методологиялық және теориялық тұрғыдан да, және оның практикалық жолын анықтау жағынан да олардың сақталуын, насихатталуын, этномәдени функциясын зерттей отырып дәріптеу бүгiнгi күнгi маңызды да өзектi мәселе. Болашақта осы бағыттағы ғылыми зерттеулер музейтану ісінің маңызды компонентi болып қалыптаса алар едi. Қару-жарақты музейлік зат ретiнде алып қарастыру - осы мәселелерге қатысты ғылыми танымның аясын кеңейтiп, тақырыпқа қатысты ғылыми проблемалардың тың өрiсiн ашады.
Дәстүрлi қару-жарақты музейлік зерттеу обьектісі ретiнде алып қарастыру барысында қазақтың қару-жараққа қатысты халықтық кәсiби терминдерiн зерттеу, оларды ғылыми айналымға енгiзу, солардың ғылыми термин боларлық мүмкiнiшiлiктерiн ашу да бүгiнгi күннiң көкейкестi мәселелерiнiң бiрi.
Диссертациялық жұмысының зерттелу деңгейі. Қару-жарақтардың музей қорларындағ коллекциялық тұрғыда жиналуы, жүйеленуі Жәңгір ханның қару-жарақ палатасынан бастау алады. Мемлекет қайраткері, реформатор, ағартушы Жәңгір ханның өзі қазақ жеріндегі тұңғыш музейдің негізін қалаған еді. Ханның 1827-1828 жылдары Хан Ордасында ашқан музейі Қару-жарақ Палатасы деп аталды. Атауы айтып тұрғандай, музейдің басты жәдігерлері көшпелі қазақтар өміріндегі маңызды заттардың бірі боп табылатын, отбасылық мұра болып саналатын, ұрпақтан - ұрпаққа беріліп отыратын, қолдануына қарай бес түрге бөлініп, Бес қару деген атауға ие болған қару-жарақтар еді. Ол тұрмыста қолданылатын зат болса да, сонымен қатар қайсарлық пен батырлықтың символы атанды. Қазақ түсінігінде қарудан айырылу намыстан айырылумен тең саналды. Осыншалық этнографиялық құндылығы бар коллекцияны жинау Жәңгір ханға оңайға түспегендігі белгілі. Ханның замандастары М.Киттары, К.Гебель, А.В.Терещенко шығармалары мұражай коллекциясының жүйелілігінін көрсетеді. Бұл сипаттамаларды зерттеу негізінде Қару-жарақ палатасын қазақ халқының тарихи-этнографиялық ерекшелігі анық көрініс тапқан Еуразия кеңістігіндегі алғашқы музей болғандығын айта аламыз.
Қазақ қару-жарағының зерттелуi XVIII-XIX ғасырларда әртүрлi мақсаттармен Қазақстанда болып, қазақтың тұрмыс салтын зерттеген орыс және европа зерттеушiлерi П.И. Рычковтың, Дж. Кестльдiң, Т. Аткинсонның, П.С. Палластың, И.Г. Георгидiң, И.И. Фальктiң, В.В. Радловтың, А.И. Левшиннiң, С.Б. Броневскийдiң, Б.Л. Залесскийдiң т.б. еңбектерiнен бастау алады. Олардың зерттеулерiнде қазақ халқының қару-жарағына қатысты маңызды этнографиялық мәлiметтер жинақталды. Бiрақ бұл авторлар көбiне қазақтар қолданған қару-жарақ түрлерiн жалпы сипаттаумен шектелдi [1].
Қазақтың дәстүрлі қару-жарақтары бойынша зерттеу жұмыстарын жүргізіп, музейлік заттарды зерттеу обьектісіне айналдырған ғалымдар қатарында ең әуелі Ә.Х. Марғұлан, Х.А. Арғынбаев, С.С. Қасиманов, Ә.Тәжімұратовтардың есімін атауға болады. Әсіресе, Ә.Х. Марғұланның Казахское народное прикладное искусство деп аталатын 3 томдық еңбегі қазақ қолөнерінің асыл жауһарларын түстеп, жеке дара сипаттап жазған алғашқы да, бірегей еңбек болып табылады [2].
Қазақ қаруын шын мәнiсiнде этнографиялық тұрғыдан алғашқы зерттеушiлердiң бiрi қазақтың тұңғыш ғалымы Ш.Ш.Уәлиханов едi. Оның Вооружение киргизов в древние времена и их военные доспехи атты зерттеуiнде және басқа еңбектерiнде XVIII-XIX ғғ. қазақтың суық және от қаруының түрлерi, олардың атаулары, қолданылуы туралы мәселелер көтерiледi және сол кездегi қолданыста болған нұсқалардан тiкелей салынған суреттерiн де бередi [3].
Қазақстандық тарихнамада ең алғашқы рет тiкелей қазақтың XVII-XIX ғғ. қару-жарағына қатысты мәселелер 1969-жылы шыққан Г.И. Семенюктiң Оружие, военная организация и военное искусство казахов в XVII-XVIII в.в. еңбегiнде, 1971 жылы К. Смағұлованың Оружие казахов XVI-XIX в.в. қазақтардың XVII-XIX ғғ. қару-жарағына арналған мақаласы басылды. Бұл салада Санкт-Петербургтағы Археология және этнография музей қорындағы қазақ қаруларының үлгiлерiн зерттеген В.П. Курылевтың еңбегiн айрықша атауға болады [4].
Қазақстандық ғалымдардың қазақ тарихы, қазақтың әскери өнерi тарихына, жылқы шаруашылығына қатысты еңбектерiнде де қару-жараққа қатысты мәселелер қамтылған. Бұл қатарда қазақ-жоңғар соғысы кезiндегi қазақ әскери iсi мәселесін зерттеуге арналған Э.Ж. Валихановтың, Ж.К. Қасымбаевтың еңбектерi жарық көрді. Жылқы, ат әбзелдері туралы этнограф-ғалым А.Тоқтабаев қалам тартты [5].
Қазақстанның әскери тарихы мен қаружарақтарға арналған А. Тасболатов және Қ.Р. Аманжоловтың, А.Ш. Кадырбаевтың, А.Қ.Жұмаділдің еңбектерi басылып шықты. Бұл бағыттағы кең көлемдi зерттеулердiң iшiнде қазақтың дәстүрлі қару-жарағын даму тарихы, құрылымы, этномәдени қызметі жағынан зерттеген Қ. Ахметжанның Традиционное вооружение казахов: генезис, структура, этнокультурная функция атты диссертациясын, қазақтың XVI-XVII ғғ. әскери өнерi мен жауынгерлiк дәстүрiне зерттеуге арналған [6]. Ш. Қартаеваның кандидаттық диссертациясын атауға болады. Аталған еңбектерде де қазақтардың сол кезеңде қолданған қару-жарақтары зерттеудiң тiкелей мақсаты ретiнде емес, әскери өнердiң құрамдас бөлiгi ретiнде қарастырылып, олардың түрлерi, қалыптасу тарихы, қолданылу ерекшелiгi зерттелген [7].
Қазақ қаруларының негiзгi түрлерi, олардың ерекшелiктерi Ж.М. Жетiбаевтiң Маңғыстау және Үстiрт қазақтарының этнографиялық суреттерiндегi қару-жарақтар атты кітабында қазақтардың жерлеу ғимараттары мен құлпытастарындағы қару-жарақ бейнелерiнiң негiзiнде талданады [8].
Ертедегi Қазақстан территориясын мекен еткен сақ, түркi, қыпшақ, қимақ қару-жарағы А.К. Акишевтiң Искусство и мифология саков және Ю.А. Плотниковтың Наконечники стрел из могильника Кызыл-Ту еңбектерiнде зерттеледi. Көшпелi халықтардың қару-жарағын зерттеушiлердiң iшiнде М.В. Горелик еңбектерiн ерекше атап өту керек. Ғалымның көшпелi халықтардың қару-жарағының формаларын, түрлерiн қалпына келтiруде бейнелеу өнерiнiң материалдарын кеңiнен қолдануы өте жақсы нәтиже бердi.
Қазақтың қару-жарақтарының қазақтың дiни дүниетанымымен байланысын арқау еткен тiкелей зерттеулер аз. Бiрақ, көшпелi халықтарда қаруға табыну өте ертеден келе жатқан дiни жоралардың бiрi болды. Сондықтан ертедегi көшпелiлердiң дiни ғұрыптары мен нанымдарына арналған С.С. Бессонованың, Д.С. Раевскийдiң, А.К. Акишевтiң т.б. еңбектерiнде сақтардың, скифтердiң әскери және қару культтары зерттеледi.
Магистрлік жұмысының мазмұнын аша түсіп, музей ісіне қатысты мәселелерді ауқымдырақ қамту үшін музей тарихын, ісін, әдіснамасын зерттеген ғалымдар К.Г. Левыкина и В. Хербст, Е.К. Кроллау, А.М. Разгон сияқты т.б. ресейлік ғалымдардың, отандық ғалымдардан Н. Әлімбай, Қ. Ахметжан, К. Райымханова, С.Ш. Ахметова, А.Е. Қайназарова сынды т.б. отандық зерттеушілердің еңбектері пайдаланылды [9].
Дәстүрлі қару-жарақ - ұлттық мәдениеттің ерекше феномені. Халықтың дәстүрлі түсінігінде қару-жарақ тек соғыс құралы ғана емес, қару-жарақтың барлық түрі этностың өмірі динамикасының айырылмас элементті, олар өздерінің түрлі тұрмыстық және әлеуметтік функциялары арқылы этностың өмір сүру процесіне кіріккен. Қазақ халқының қару-жарағын қазақтың дәстүрлі халықтық мәдениетінің контексінде қарастырып, этнографиялық болмыстың басқа құрамдас элеметтерімен генетикалық, семантикалық, құрылымдық және функционалдық байланыстары мен қатынастардың тұтастығында қарастыру ғана этникалық мәдениеттің маңызды бір компоненті болған қару-жарақтың шынайы мағынасын ашады.
Қазақ қару-жарағын алғаш зерттеушілердің бірі қазақтың тұңғыш ғалымы Ш.Уәлиханов. Оның еңбектерінде қару-жарақтардың түрлері, жасалу технологиясы, суық және от қаруының түрлері мен пайдалануы туралы мәселелер көтеріледі. Сонымен ел арасындағы қазақ халқының қару-жарақпен байланысты салттарын, ырымдарын және тұрмыста қолдану аясын, қару-жарақтардың сыртқы ерекшелігін суреттеген. Алғаш деректерге сүйенсек қару-жарақтар әскери өнердің бір бөлігі ретінде саналып, тек қана соғыс құралы функциясын атқарады. Осы орайда қоғамда ғылыми зерттеулер бір бағытта жүзеге асқанын көрсеткен жөн [10].
Қазақ қару-жарақтарын зерттеуде өлкелік музейлердегі қару-жарақ коллекцияларының алатын орны ерекше. Қару-жарақ коллекциясы бай Санкт-Петербург қаласындағы Антропология және этнография музейінің қорындағы қазақ қаруларының үлгілері қазақ қару-жарақтарының типтері мен қолданылу аясы жайлы маңызды мәліметтер береді. Коллекцияны зерттеуші В.П.Курылев өзінің зерттеулерінде қару-жарақтың жасалу әдістерін және символдық мәні жайлы суреттейді. Ғылыми тұрғыдан қарастырғанда қазақстандық тарихнамада қазақтың қару-жарағының XVII-XIX ғасырларда алғаш зерттеліп, қару-жарақтың жекеленген түрлері қысқаша суреттелгені белгілі [11].
Тікелей қазақ қару-жарағына қатысты деректер XVII-XIX ғасырлардағы орыс-қазақ қатынастарын айғақтайтын архивтік құжаттар, ҚР Мемлекеттік орталық музейі музейлік архивінде сақталған қазақ қару-жарағына қатысты музейлік және басқа сипаттағы түрлі құжаттық материалдарда да кездеседі.
Қазақтың дәстүрлі қару-жарағының тарихын, генезисін, формалары мен түрлерінің қалыптасу тарихын нақтылауда көшпелі халықтардың өздері тудырған бейнелеу өнері ескерткіштері-балбал тастар мен әр замандағы тасқа салған петроглифтер, Қазақстанды мекен еткен көшпелі халықтармен әр заманда көршілес болған қытай, иран, орыс, түрік, моңғол және т.б. халықтардың өнер туындылары да пайдаланылады.
Қазақ халқының қолөнерін зерттеуге арналған Ә.Марғұланның, Х. Арғынбаевтың, Т.Басеновтың, С. Қасимановтың, Р.Шойбековтың еңбектерінде қолөнер түрлерінің жасалу технологиясы, көркемдеу тәсілдері зерттеліп, оларға қатысты халықтық атау терминдер айтылады. Сондай-ақ қазақтардың құлпытастарында қару-жарақтың бейнелену мәселелері Ж.Жетібаевтың, С.Әжіғалидің еңбектерінде сөз болады [12].
Қазақтың қару-жарағының қазақ этносының діни дүниетанымымен байланысын арқау еткен тікелей зерттеу жоқ. Бірақ көшпелі халықтарда қаруға табыну өте ертен келе жатқан діни жосын-жоралардың бірі болғандықтан, сақтардың, скифтердің әскери және қару культтары С.Бессонованың, Д.Раевскийдің, А.Акишевтің және т.б еңбектерінде зерттелген [13].
Қазақтардың діни ғұрып-салттары, тыйымдары, ырым жораларына арналған Ә.Төлеубаевтың, Ә.Ахметовтың еңбектерінде тіршілік циклі салттарындағы қару-жарақтың да магиялық-ғұрыптық қолданысы айтылады. Этностың тіршілікт қамтамасыз ету жүйесін зерттеуге арналған Н.Әлімбайдың еңбегі этникалық мәдениеттің бір компонетті ретінде қару-жарақтың этномәдени қызметін парықтауға көмектеседі [14].
Қазақ батырларының қару-жарағын этнолингвистикалық тұрғыдан зерттеген Ә.Қайдаровтың, қазақ тіліндегі әскери лексиканы зерттеуге арналған Н.Уәлиевтің, Т.Байжановтың еңбеектерінде қазақ тіліндегі қару-жарақ атауларының қалыптасуы, ерекшеліктері, семантикасы қарастырылған [15].
Қазақтың дәстүрлі қару-жарағы этникалық мәдениеттің құрамдас бір бөлігі, ерекше бір компоненті ретінде қоғамда соғыс құралы қызметінен басқа да көптеген функцияларды атқарды. Қару-жарақта қазақ этносының мифологиялық дүние танымы, діни сенімдері көрініс тапты. Дәстүрлі қоғамда қару-жарақтың қолданылуы антропомофизм, анимизм сияқты көне діни түсініктерге негізделіп, одан туындайтын ережелердің қатаң орындалуына көңіл бөлінетін. Бұл наным-сенімдердің қалдықтары қазақ халқында осы уақытқа дейін сақталуда. Қару-жарақтың ғұрыптық-магиялық функциясы қазақтарда қару-жарақпен байланысты тек әскери ғана емес, көшпелі қоғам өмірінің барлық қырларын қамтитын түрлі салт-дәстүрлер, ырымдарды тудырады [16].
Қару-жарақтың әр түрлі әлеуметтік қатынастарды белгілеуі, түрлі әлеуметтік топтардың, жеке адамның әлеуметтік деңгейін айыру белгісі ретінде қолданылуы-яғни оның символдық функциясы да этностың қоғамдық өмірінің бар саласын қамтыды. Осы тұрғыдан алғанда дәстүрлі мәдениетте қару-жарақтың символдық тілі болды деп айтуға болады. Сол тіл арқылы таралатын, алғашқыда кәсіби әскери ортада қалыптасып, кейін бүкіл қоғамды қамтыған қару идеологиясы да болды [17].
Қару-жарақта қазақ этносының түрлі тарихи және мәдени байланыстары, этникалық даму процесінің ерекшеліктері көрініс тапқан. Қазақ қару-жарағының кейбір формаларының қалыптасуында, кейбір үлгілерінің, типтерінің пайда болуында, жасалу технологиялардың дамуында осы тарихи-мәдени, әскери байланыстардың нәтижесінде иран, моңғол, түрік, қытай, араб, орыс халықтарының әскери ісінің, қару-жарақ жасау өнерінің әсерін көрсек, бұл халықтардың әскери ісіне өз кезегінде қазақ этносын құраған ру-тайпалардың соғыс өнерінің, қару-жарақ ісінің де ықпалы болды. Осы этникалық мәдениеттердің өзара ықпалы белгілерін, олардың қару-жарақтарындағы көрініс зерделеу арқылы қазақ қару-жарығының әлемдік әскери өнерінің тарихында алар өз орны, оған қосқан өз үлесі бар екенін пайымдай аламыз.
"Дәстүрлі киім-кешек және қару-жарақ коллекциясы" деп аталатын каталогта музейлік заттарды іріктеу, зерттеу, сұрыптау сияқты жұмыстар атқарылған, заттарды жеке тексеріп, анықтама, сипаттамаларын нақтылау, қазақ, орыс тілдеріндегі анықтамаларын енгізе отырып, фотоға түсіру жұмыстары жүргізілген. Оның құрамына барлығы 800 сақтам бірлігін құрайтын музейлік зат енгізілген. Сондай-ақ маусымдық, жас, жыныстық және адамның дене құрылысының ерекшеліктеріне қарай пайдаланылатын бас киімдер, сырт киімдер, сәндік немесе ғұрыптық киім сияқты т.б.тұтыныстағы киімдер - Қазақстан Республикасы Мемлекеттік орталық музейінің коллекциясындағы ХҮІІІ-ХХ ғғ. аралығын қамтитын құндылықтар енген. Сондай-ақ, көшпелілердің дәстүрлі қару-жарақ түрлері мен сауда-айырбас, олжа, тарту-таралғы тәрізді этно байланыстар барысында келіп этникалық қолданысқа түскен Орта Азия және Кавказдық қару-жарақтарын да қамту көзделген. Бас жағына қорғасын құйып жасалатын да шоқпар түрлері бар [18].
Қару-жараққа қатысты көптеген мәселелер әр түрлi бағыттағы еңбектерде қарастырылып келгендіктен этникалық мәдениеттiң заттай айғағы ретiнде музеографиялық тұрғыдан зерттеудiң қажеттiлiгiн дәлелдейдi.
Диссертациялық жұмысының мақсаты мен мiндеттерi. Магистрлік диссертацияның негiзгi мақсаты Алматы қаласы музейлеріндегіі қазақтың дәстүрлі қару-жарақтарының, солардың ішінде Орталық Мемлекеттік Музей қорындағы қару-жарақтар топтамасына талдау жасау, Алматы қаласы музейлеріндегі дәстүрлі қару-жарақ топтамасы халқымыздың дәстүрлi мәдениетiнiң ерекшелiгiн ашып көрсететiн күрделi құбылыс ретiнде кешендi зерттей отырып, музей заты, тарихи-мәдени жәдігер ретінде танымал ету, дәріптеу. Осы мақсатқа жету үшiн зерттеу барысында мына мiндеттердi жүзеге асыру көзделдi:
- Алматы музейлеріндегі қазақтың дәстүрлі қару-жарақтары коллекциясына сипаттама беру;
- дәстүрлі қару-жарақ түрлерін музейлік лекция мен экскурсия жүргізу барысында қолдану әдістемесіне талдау жасау;
- қару-жарақты экспозициялау мәселесі және заманауи тенденцияларды қолдану арқылы музейлік мененджмент пен маркетингтің дамуына үлес қосу ;
- тарихи-мәдени жәдігер ретіндегі құндылықтармен байланыстыра салыстырмалы түрде талдау жасау;
- дәстүрлi қару-жарақ жүйесi арқылы қазақ этносының дамуына байланысты тiкелей немесе жанама мәлiметтердi қарастыру;
- қазақ халқының қару-жарақты дәстүрлi жүйелеу негізінде қарастыру, қару мен жарақтардың, құрал мен саймандардың классификациясын айқындау;
Магистрлік диссертацияда қазақтардың көне заманнан келе жатқан дәстүрлi қару-жарақтары, суық қару, ату қаруы және қорғаныс жарақ түрлерінің ҚР Мемлекеттік орталық музей қорындағы үлгілерінің жасалу, жергілікті және сақталу ерекшеліктеріне салыстырмалы талдау жасалып, жан-жақты қарастырылды.
Диссертациялық жұмысының деректік негізі. Қазақтың дәстүрлі қару-жарақтарын зерттеудiң негiзгi материалдары ХVІІІ, ХІХ және ХХ ғ. басына тән заттық ескерткiштер-Алматы қаласы Мемлекеттік орталық музейіндегі Қару-жарақ, ат әбзелдері қоры коллекциясында сақтаулы қазақ қару-жарағының үлгілері, Ә.Х.Марғұлан, Х.А.Арғынбаев, С.С.Қасиманов, Ә.С.Тәжімұратов, Қ.С.Ахметжанның еңбектерінде жарияланған тақырыпқа қатысты еңбектер деректер көз болды.
ҚР Мемлекеттік орталық музейі этнология бөлімінің жұмыс қорында сақталған қазақ қару-жарағына қатысты музейлiк және басқа сипаттағы түрлi құжаттық материалдар, басқа да музейлік деректер пайдаланылды.
Деректемелердiң келесi тобын - фотоқұжаттық материалдар құрайды. Бұл категориядағы дереккөздерiнiң бiрiншi тобы - өткен ғасырлардағы қазақ тұрмысын көрсететiн, ҚР Мемлекеттік орталық музейі қорында сақтаулы XIX ғасырдың соңы - XX ғасырдың орта шеніне тән болып келетін музейлік фотоқұжаттар.
Қару-жарақ туралы мол мағлұмат беретiн ауыз әдебиетiнiң басты үлгiсi - батырлық эпосы. Дастандар мен тарихи жырларда ер-тұрман, қару-жараққа қатысты деректердiң мол кездесетiнi заңдылық. XV-XVIII ғасырлардағы жыраулар поэзиясындағы әскери ұғым бар сөздер мен фразеологиялық тiркестер сол кездегi әскери құрал-жабдықтар арсеналын түгелге жуық қамтиды.
Музейлік заттарға типологиялық талдау жүргiзуде, олардың типтерi мен үлгiлерiн анықтауда, оларды жүйелеуде қолданылатын, қару түрлерiн, жiктеудiң этнология ғылымында қалыптасқан әдiстерi негiз болды. Қазақ қару-жарақтарының негiзгi маңызды белгiлерiн салыстырылып, өзара шендестiрiле қарастырылды. Музейлiк материалдардың көлемiн, салмағын, формалық ерекшелiктерiн зерттеу оларға тiкелей өлшем жүргiзу әдiсi арқылы анықталып, фотоға түсіру тәсiлiмен жүргiзiлдi.
Диссертациялық жұмысының ғылыми жаңалығы. Қазақтың дәстүрлi қару-жарағын алғаш рет музейлік тұрғыдан зерттеу, оны жан-жақты да жүйелi түрде саралау осы жұмыстың ғылыми сонылығын айғақтайды. Магистрлік диссертацияда ұлттық мәдениет мұрасы ретiнде қару-жарақтың дәстүрлi қоғамдағы түрлi қызметі, орны мен мәні қарастырылды.
Жұмыста қазақтардың қару-жарақ түрлерiн бөлудің, қолданудың қалыптасқан дәстүрлi жүйесi негізге алынды. Осы еңбекте қазақ қару-жарақтарына типологиялық тұрғыдан нақтылы талдау жүргiзiлiп, олардың негiзгi типтерi мен үлгiлерi анықталып, типологиялық жiктеудiң принциптерi мен әдiстерi қолданылды.
Магистрлік диссертацияда музей заты ретінде қару-жарақтың мәні және экспозициялау ерекшеліктері қарастырылды.
Диссертациялық жұмысының ғылыми-практикалық маңызы. Еңбекте қазақтың дәстүрлi қару-жарақтары - этникалық мәдениеттің құрылымдық бөлiгi ретiнде музейлік жәдігерлер, яғни нақты заттар арқылы дәйектелген. Сипаттайтын белгiлер жүйесiн анықтау жолдары болашақта қару-жарақты зерттеушілерге негiз болмақ. Зерттеу жұмысы Алматы қаласы музейлеріндегі қазақтың қару-жарағын ғылыми сипаттауға, экспозицияда этнографиялық, мәдениеттанушылық тұрғыдан көрсетуде ғылыми негiз бола алады.
Диссертациялық жұмысының құрылымы. Зерттеу жұмысы кiрiспеден, үш тараудан, қортындыдан, атаулар тiзiмiнен, пайдаланылған әдебиеттер мен қосымшадан тұрады.
Диссертациялық жұмысының сыннан өтуі. Диссертациялық жұмысының мазмұнына сәйкес екі ғылыми мақала Білім және ғылым саласындағы бақылау комитетінің тізіміне енген ғылыми басылымдарында жарияланып, зиялы қауым және көпшіліктің назарына ұсынылды.
1 ҚАЗАҚТЫҢ ДӘСТҮРЛІ ҚАРУ-ЖАРАҚТАРЫНЫҢ ТҮРЛЕРІ МЕН ТИПТЕРІ
1.1 Қару-жарақ типтері және қазақтың жауынгерлік қару-жарақты жүйелеу дәстүрі
Батырлардың қаруын білдіретін, бес қаруын асынды, бес қаруы бойында, бес қаруын сайланған деген сөз тіркестері тілімізде, ауыз әдебиетінде жиі қолданылады. Қазақтарда ер қаруы-бес қаруы деген мақал сөз де бар. Бірақ бұл бір ауыз сөздің астарында не мағына жатқаны бұл күндері көпшілікке түсініксіз.
Қазақ тілінде адамға қатысты қолданылатын ер сөзінің екі түрлі мағынасы бар: 1) жалпы еркек жынысты адам; 2) батыр, қаһарман, ер жүрек, жауынгер кісі. Көне түркі тіліндегі руханилық жазба ескерткіштерде де, XIV ғасырдағы түркі тілдерінде де ер, ерен сөзі батыр, жауынгер деген мағынаны білдірді [19, с. 44]. Қазақтың эпостық қаһармандары Ер Қосай, Ер тарғын есімдерінде ер сөзі, Қобыланды батыр, Алпамыс батыр есімдеріндегі сияқты, батыр сөзінің синонимі ретінде қолданылған.Түркі тілдерінде батыр сөзі қолданысқа кейіннен еніп, көнеден келе жатқан ер, алып сөздерін ауыстырды. Ал қару - соғыста қолданылатын жауынгерлердің шабуыл құралының атауы.
Соғысқа, әскери іске қатысты осы екі атау қосылып, ер қаруы деген сөз тіркесі, халықтық әскери термин ретінде, жай қару емес, соғыс қаруы, жауынгерлердің соғыста қолданатын жеке қаруы деген ұғымды білдіреді. Бұл сөз тіркесінде ер қаруының басты екі ерекшелігі көрініс тапқан. Бірінші - жалпы еркек адам емес, тек жауынгер әскери адам ғана ұстайтын құрал екендігі, екіншісі - күнделікті тұрмыста емес, тек соғысқа қолданатын құрал екендігі. Осы күндері әдебиет, баспасөз беттерінде әр түрлі авторлар бес қаруға бірнеше құралдарды, садақ, найза, мылтық, айбалта, қанжар, шоқпар, пышақ, қамшы т.б. жатқызып жүр.
Барлық түркі халықтарының қаһармандық эпостарында соғыс кезінде батырлардың жекпе-жек айқастары 5 қару түрімен сайысу - садақ ату (1), найзаласу (2), қылыштасу (3), балталасу (4) мен шоқпарласу (5) түрінде өткен. Ертедегі ұлы жиын-тойларда да осы қару түрлерінен батырлардың сайысы болған. Қару түрінің жауынгерлік жекпе-жек сайысын өткізу мүмкіншілігі-ер қаруының үшінші ерекшелігі болып табылады.
Осы уақытқа дейін көшпелі халықтардың әскери ұйымының құрылымын сипаттағанда, негізінен әскердің ондық жүйемен бөлінуі ғана айтылды. Бұл-әскери құрылымның көлемдік сипаты ғана, яғни сандық көрсеткіші ғана. Қазіргі замандағыдай, бұрынғы кездерде де көшпелі халықтардың әскерінің құрамы қару түрлеріне қарай бөлінген. Әр қаруды жете меңгерген жауынгерлерден арнайы садақшылар, найзашылар, қылышкерлер, айбалташылар, шоқпаршылардан тұратын әскери бөліктер, қосындылар құрылған. Мысалы, Манас жырында қырғыз, қазақ және басқа түркілерден құралған жетпіс мың әскердің құрамында 20 мың садақшы қосыны, 30 мың мылтықшылар қосыны, 5 мың гүрзішілер қосыны, 15 мың найзагерлер және 15 мың қылышкерлер қосыны болғаны айтылады [20, с.89].
Түркі халықтарының басқа да жырларында мұндай деректер кездеседі. Әскерді бұлай қару түріне қарай бөлу қазақтарда да болғанын тарихи жырлар деректері дәлелдейді [21, 50 б.]. Жазба деректерде де Абылай, Кенесары әскерлерінде де осындай қару түріне сәйкес бөлінген топтар болғанын көрсетеді. Әрине, әр әскер бөліктерінің жауынгерлері бір ғана қару түрін ұстап жүрген жоқ, мергендер қолына найза, қылыш ұстаса, найзагерлердің белінде қылышы, садағы болды. Ал бірнеше қаруды меңгерген, бес аспап батырлардан ауыр қаруланған арнаулы бөліктер құрылған. Қару түрінің әскер құрамын анықтауы - ер қаруының төртінші ерекшелігі. Әскер бөліктерінің қару түріне қарай бөлінуі әскери құрылымның сапалық сипаты, ал бұл сипат оның әскери-техникалық деңгейін анықтайтын көрсеткіш болып табылады.
Көшпелілердің соғыс өнерінде батырлардың жекпе-жегі ғана емес, бүкіл әскердің ашық майдандағы айқасы, оның тактикасы осы жауынгерлік қару түрлерін қолдануға құрылды. Ұрыс алыс қашықтықтан садақпен атысудан басталып, адамдары, аттары шығынға ұшыраған жау әскерімен жақын қашықтықта бетпе-бет айқаста найзаласумен жалғасты, одан әрі қарай қоян қолтық шайқаста қылышпен шабысу, айбалта, шоқпар сілтеу сияқты тәсілдерге көшетін. Күштің тепе-теңдігі бұзылған жағдайда, қаша ұрыс салып, қайтадан шауып келе жатып артқа қарай садақ атуға көшіп, жаудан айласын асыруға тырысатын. Бұл әскери тактика барлық түркі-монғол халықтарына ортақ әдіс болды.
Соғыста қолбасшылар әскери тактиканы ойластырғанда бес қару түрін айқаста қолдану мүмкіншілігін ескеріп, соған негіздеген. Әмір Темір аманаты атты ортағасырлық жазба ескерткіште былай делінеді: Жақсы қолбасшы, жау әскербасының санын біліп, оған өзінікін қарсы қоюы тиіс, ол қай қарумен қаруланған жауынгерлерді, олар садақкерлер, найзагерлер немесе семсермен қаруланғандар бола ма, айқастың басына кімді қоятынын жақсылап ойластыруы керек [22, с. 82]. Әскери тактикаға негіз болу - ер қаруының бесінші ерекшелігі. Сонымен, жекпе-жек өткізетін, әскери бөліктер құратын, әскери тактиканы анықтайтын қарулардың ішінде де қанжар мен қамшы жоқ.
Соғыс қаруының тағы бір ерекшелігі, ер қаруы ретінде олармен жоғары дәрежелі әскери лауазымдарды белгілеуі әр түрлі символдық мағынада қолдану. Әдеби ескерткіштерге және алуан өнер жәдігерлеріне сүйенсек бұл дәстүрдің барлық елдердің тарихында болғанын байқаймыз. Түрік сұлтандары таққа отырғанда, қазақ хандарын ақ киізге көтергенде олардың белдеріне қылыш байлайтын. Еуропада рыцарь дәрежесін алғандарға король семсер таққан.
Түрік сұлтандарының жеке ұландарының арнаулы бөлігі белгі ретінде жақ пен жебе ұстап жүрген. Шығыс шахтары, хандарының үзеңгішілерінің, орыс патшаларының жеке күзетшілерінің лауазым белгісі де айбалта. Шоқпар - атамандарының, поляк гетмандарының лауазым белгісі. Иран, түрік қолбасылары да, дәреже белгісі ретінде, шоқпар ұстайтын. Байрақ, шашақ тағылған найза - көп халықтарда әскербасылық белгісі. Мұнда да әскери дәреже белгісі ретінде қолданылған қарулар бесеу екенін көреміз: семсер, найза, айбалта, шоқпар және садақ. Әскери дәрежені бейнелейтін қарулардың тұрмыста қолданылуға арналған кішірейтілген үлгісі. Қанжарды күнделікті тұрмыста хан да, қара да, батыр да, малшы да, ер де, әйел де, бала да пайдаланған. Қанжарды көбіне күнделікті өмірде, серуенде, үйде т.б. таққанын көреміз [19, c.12].
Ер қаруының санының бесеу болып қалыптасуы олардың айқаста бірін-бірі ауыстыра алмайтын тек өзіндік жеке қызметінің болуына байланысты. Соғыс қаруларының негізгі жұмсалу тәсілі бес түрлі болып қалыптасқан. Олар: ату, кесу, түйреу, шабу, соғу. Қылыш мұраты - кесу деген қазақ мақалында қылыштың негізгі функциясы анықталады. Басқа қарулар осы бесеуінің вариациалануы, түрленуі ғана. Осы бес ер қаруының әр түріне негізгі функциясымен бірге қосымша функция да беріледі, мысалы, кесу қаруына түйреу-шабу мүмкіншілігі, шабу қаруына қосымша кесу-түйреу-соғу қасиеті, соғу қаруына түйреу мүмкіншілігі қосылады. Алайда бұл қосымша қасиеттер қарудың негізгі жұмсау тәсілін өзгертпейді, бірақ қандай қосымша қасиеттері қосылғаны немесе қай қасиеті күшейтілгеніне байланысты әр қару түрінің бірнеше жаңа типтері мен үлгілері пайда болады. Бұл толықтырулар әр қарудың түрлі варианттарының сыртқы формасына өзгерістер енгізед. Соғыс қаруының өзіндік жұмсау тәсілмен айшықталануы - ер қаруының жетінші ерекшелігі.
Сонымен, ер қаруы - бес қаруға мынандай анықтама беруге болады. Ер қаруына мынандай басты ерекшеліктерге сай келетін: а) өзіндік жұмсау тәсілі бар; б) жауынгер ғана ұстайтын; в) соғысқа ғана қолданылатын; г) жауынгерлік жекпе-жек сайысын өткізуге болатын; д) әскери бөліктерін құруға негіз болатын; ж) әскери тактиканы анықтайтын; и)әскери қару ретінде түрлі жоғарғы дәрежелі әскери лауазымды белгілейтін жауынгерлік қарудың негізгі бес категориясы- ату қаруы, түйреу қаруы, кесу қаруы, соғу қаруы, шабу қаруы жатады.
Бұдан ер қаруы - бес қару сөздерінің астарында көшпелі халықтарда ертеден қалыптасқан, көшпелілердің жауынгерлік қаруды классификация- лаудың өзіндік жүйесі жатқанын көруге болады. Тілдік деректерді, ауыз әдебиеті материалдарын талдау қазақтардың қаруды классификациялаудың бұл жүйесін толық қалпына келтіруге мүмкіндік береді.
Қазақ тілінде қару-жарақ түрлерінің, оның типтерінің, жеке үлгілерінің қалыптасқан өзіндік дәстүрлі атаулары бар, ал таным тұрғысынан келгенде затты атау - номинациялау табиғатты, объектіні жүйелеудің басты әдісі. Ғылыми терминдердің де бір функциясы осы. Егер сол атауларға семантикалық тұрғыдан талдау жасасақ, біз бұл жүйелеудің негізінде заттың қандай белгілері жатқанын біле аламыз [23, 12 б.].
Қарудың зат ретіндегі қасиетін көрсететін бес белгісі бар, олар: жарақат салу тәсілі, формасы, материалы, көлемі, әшекейленуі. Енді ауыз әдебиетінде қолданылатын қару түрлерінің, типтерінің, үлгілерінің атаулары мен қаруды классификациялауға негіз бола алатын заттық белгілерінің дәрежелік иерархиясын өзара сәйкестендіріп көрейік:
1. Қарудың түрінің және оның типтерінің негізгі атауы, мысалы, шоқпар, бұздыған, шақан, қарудың жарақат салу тәсілін көрсетеді.
2. Қарудың түрі мен типтерінің негізгі атауы: мысалы, қылыш (қисық қару), айбалта (ай формалы қару), төрт қырлы сүңгі (қарудың басы қырлануы) осы негізгі жарақат салу тәсілдерін туындаған қарудың басының формаларын көрсетеді.
3. Қару түрінің және оның типтерінің қосалқы, жанама атаулары: мысалы, ақ алмас (болаттан жасалған қару), берен (асыл темірден жасалған қару), тас шоқпар (тастан жасалған қару), қарудың жасалынған материалын көрсетеді.
4. Қарудың кейбір жеке үлгілерінің атаулары: мысалы, сырлы жебе, қызыл найза, алтын қылыш, қарудың әшекейлену ерекшелігін көрсетеді.
5. Қару түрі мен типтерінің атауына қосылып айтылатын сөздер: мысалы, сайкез оқ, сала құлаш найза (дәстүрлі ұзындық өлшем бірліктері)- қарудың мөлшерін көрсетеді.
Бұл салыстырудан байқайтынымыз- қаруды жүйелеуде бірінші кезекте қару басының жарақат салу тәсілі, сосын осыдан туындаған, соған сәйкестеліп жасалған сыртқы формасы, одан кейін қарудың жасалған материалы, сосын әшекейлеу ерекшелігі, ең соңғы белгісі ретінде қарудың көлемі негіз ретінде алынған. Қару атауларында оның ұстағышының- сабының формасы мен ұзындығы жеке атау ретінде көрініс таппаған, яғни қаруды бөлуде олардың маңызы жоқ деген сөз. Қазақ тілінде барлық қару түрінің басын бекітіп ұстау үшін қолданылатын элементінің формасы мен өлшемі қандай болсын, бір атаумен сап деп аталады. Қазақтардың дәстүрлі қаруды жүйелеу тәсілінде сап барлық қару түрінде де қызметі бірдей конструктивтік элемент ретінде саналып, функциясы жағынан кейінгі дәрежеде есептеліп, басқа халықтардағыдай немесе қазіргі ғылымдағыдай қаруды классификациялауға және типологизациялауға негіз болмайды.
Орыс тілінде қарудың қысқа сабы - рукоять (эфес), орташа ұзындықты сабы - топорище, ұзын сап - древко деп бөлінеді де, орыс тілді қарутануда классификацияның жоғары деңгейінде рубящее оружие, ударное оружие деп жіктеліп келіп, ұзын сапты қарулар древковое оружие деп аталып қарудың жеке түрі саналады. Қаруды бұлай жіктеу классификациялаудың логикалық заңына қисынсыздығы ескерілмеген. Мұнда классификациялаудың екі басты ережесі: нәрселерді топқа бөлуде бір негіз және мәнді белгі бойынша жүргізілуі тиіс және бөлу секірмелі болмауы тиіс деген ережелер бұзылып отыр. Яғни қарудың зақым келтіру қасиеті бойынша бөліп келіп, оның сабына ауысып кету логикалық қайшылық тудырып тұр.
Кейбір қару зерттеушілер осы қайшылықты сезгендіктен оны жөнге келтіру үшін бірнеше әрекеттер жасады, мысалы қаруды жүйелеудің алгоритмін жасауға тырысқан ғалымдар, қазақтың сап сөзінің ұғымына ұқсас, қарудың барлық түріне бірдей қолданылатын ұстағыш терминін енгізеді. Осы тұрғыдан алғанда қазақтардың дәстүрлі жүйелеу тәсілі әлдеқайда ұтымды екенін көруге болады [24, 15 б.].
Еліміздің тәуелсіздік алуымен қазақтың өткен тарихына, әскери өнерінің, қару жарағының тарихына деген қызығушылық арта түсуде. Қазақ халқының қару-жарағына қатысты алғашқы этнографиялық мәліметтер ХҮІІІ - ХІХ ғасырларда әртүрлі мақсаттармен Қазақстанда болып, қазақтың тұрмыс салтын зерттеген орыс және еуропа зерттеушілерінің еңбектерінде жинақталады, бірақ бұл авторлар көбіне қазақтар қолданған қару-жарақ түрлерін жалпы сипаттаумен ғана шектеледі.
Қазақ қаруын шын мәнісінде кешенді тұрғыдан алғашқы зерттеушілердің бірі қазақтың тұңғыш ғалымы Шоқан Уалиханов болатын. Оның еңбектерінде XVIII-ХІХ ғасырлардағы қазақтың суық және от қаруының түрлері, олардың типтері, жасалу технологиясы, қазақ тіліндегі дәстүрлі кәсіби атаулары, олардың қолданылуы, қазақ халқының қару-жарақпен байланысты салттары, ырымдары туралы мәселелер көтеріледі, сонымен бірге олардың бітімін, сыртқы ерекшелігін көрсететін, сол кездегі қолданыста болған нұсқалардан тікелей салынған суреттері де беріледі.
Киелі Елі мен Жерінің біртұтастығын қорғап, бостандығын сақтап қалуда батыр қазақ халқы астындағы атының беліне, өзінің сом білегінің күшіне, алып жүрегінің түгіне, бойындағы бес қаруының айбатына сеніп, арқа сүйеген. Қыпшақтардың - қазақтардың қару-жарағының айрықша қуатты болып, жауының құтын қашырғаны, батырларының мәртебе-мерейін асырғаны тарихтан ән-жыр, дастан, аңыз болып, жазба ескерткіштері, құжаттар арқылы бізге жеткен ақиқат. Алайда қазіргі жас ұрпақ ата-бабаларының осынау әскери қару-жарақтарының көптеген түрінің атауын да ұмытып бара жатқандай.
Түркілердің дәстүрлі қару-жарақ жүйесі шабуыл мен қорғаныс қаруының бірнеше түрі мен топтарынан құралған. Қарулану термині қазақ тілінде қазақтың дәстүрлі қару-жарақ жүйесін толық түсінуге мүмкіндік береді. Түркілердің қару-жарақтар түрлері, олардың қосымша элементтерінің атауы өзге түркі тілдес халықтардікіне ұқсас болып келеді. Бұл осы жүйенің барлық түркітілдес халықтар үшін ортақ болғанын және оның түркі дәуірінде қалыптаса бастағанын білдіреді. Көшпенділердің қорғаныс қаруы да осы дәуірде пайда болды.
Қазақтың аңыз-дастандарында жауынгерлер қауымы өкілдері яғни, батырлар қолданған бес түрлі қару туралы жиі сөз болады. Қазақта Ер қаруы - бес қару деген даналық бар. Қару-жарақтың бес түрге топтастырылуы оның қасиеттеріне байланысты. Жауына күйрете соққы беретін қару-жарақтың әр қайсысының өзіндік қайталанбас қасиеттері бар. Осы қасиеттеріне қарай ер қаруы: ату, кесу, шабу, түйреу және соғу қаруы деп бес түрге бөлінген. Әр топ іштей бірнеше түрге жіктеледі.
Ату қаруы. Садақ (жақ) - ағаштан доғаша иіп немесе иілген іспетті екі бөлікті жағастырып, екі ұшын қайыспен керіп, сол кермеге оқ (жебе) салып, тартып ататын, өте көне замандардан келе жатқан қару атауы. Садақ сөзі түркі-монғол, иран тілдерінде бар. Алтай тілдерінде - саадан; Қарақалпақ - садақ; Шер тілінде - чачаг; Хакас тілінде - чаачах; Монғол тілінде - сааль. Қазақ садағының екі түрлі - жай және күрделі болғандығын дәлелдейді. Жай садақты ағашты иіп жасаса, ал күрделі садақтың екі басы мен ортасы сүйектен немесе мүйізбен қапталып жасалатын. Садақ - жебемен ататын қару.
Садақты мезолит дәуірінен ХІІ ғасырға дейін, кейбір халықтар ХХ ғасырға дейін пайдаланып келді. Қарапайым садақты тобылғы, үйеңкі, тағы да басқа қатты ағаш шыбықтарын иіп, екі ұшын қайыспен керіп жасайды. Күрделі садақты сыртқы бетіне сіңір тартылып, ішкі жағы мүйізбен қапталып, кейде ортасы мен екі шетіне сүйек бастырма қағып әзірлейді. Күрделі садақты кең қолданылған аймағы - ежелгі Шығыс елдері. Қазір садақ тартып, мергендік сынасу - спорттың бір түрі.
Ол ағаш, сүйек, мүйіз, қайың қабығы (тоз), сіңір мен былғары сынды материалдардан жасалады. Ол бірнеше бөліктен тұрады. Түркілер жебені пайдаланатын мақсаты мен ұшына қарап бірнеше түрге бөлген. Ұшы жалпақ екі айыр болып келетін жебе қозы жауырын деп аталады. Ол жарақатты тереңірек салуға арналған. Ал, сауыт бұзуға арналған үшкір, үш-төрт қырлы жебе сауыт бұзар немесе көбе бұзар деп аталған. Түркілер жебенің ұшын темірден, сүйек, мүйіз бен ағаштан да жасаған. Адамды аттан құлатып түсіру үшін немесе аңға шыққанда түркілер ұшы цилиндр тәріздес ағаштан жасалған доғал оқты пайдаланған. Ал, соғыс кезінде дыбыстап белгі беру үшін ысқырық оқтар қолданылған. Ал, садақтың оғы салынатын қапты қорамса десе, жақты салатын қорапшаны садақ деп атаған. Міне, ерте заманда қазақтардың әкери қару-жарағы осындай атауларға ие болған. Кейбір жазба деректерге қарағанда, қазақтарда садақ ХІХ ғасырдың 60-жылдарының аяғына қарай қолданудан шығып қалған.
Кейінірек қазақтар жақтың орнына мылтық пайдалана бастады. Ертедегі бабаларымыз білтелі мылтық, бытыралы, шүріппелі мылтықтар пайдаланған.
Ер қаруының барлық түрлерiне типологиялық талдау жүргiзiлiп негiзгi типтерi мен үлгiлерi анықталады. Қазақ жақтарының формасына байланысты 2 типi бар. Өлшемдерiндегi айырмашылығы болмаса ҚР Мемлекеттік орталық музейі қорындағы қазақ жақтарының жасалу технологиясы бiрдей. ҚР Мемлекеттік орталық музейі қорындағы қазақ жебелерiнiң жиынтықтарын жасалған материалына сәйкес топқа, формасына сәйкес типке, қимасына байланысты үлгiге бөлiп типологиялық тұрғыдан талдау барысында олардың 8 типi анықталды.
Кіріс - жақтың тартпа бауы, кермесі, адырнасы. Саржаның кірісі, тартуға келмей үзілді (Қыз Жібек жыры)
Адырна - садақ ағашының екі басын иіп ұстап тұратын, жебені тіреп ату үшін керіп байланған қайыс. Адырна көбіне бұғы, бұлан терісінен, кейде жібек жіптен жасалады. Мысалы: Ер жүректі Еспембет Ақбөртені баптады. Сары ырғай садаққа терісінен бұғының адырнаны таққаны (Дулат Бабатайұлы) [19, 46 с].
Тілдегі метонимия заңдылығы бойынша бөлшектің аты бүтіннің орнына жұмсалып, адырна атауы кейде садақ сөзінің жанама атауы ретінде қолданылған. Әсіресе мылтық, садақ, найза, қылыш, шоқпар т.б. ұрыс қаруларының мұндай жанама атаулары қарсыластың мысын басып, үрей туғызу мақсатында дисфомистік мағынада жұмсалады. Атына тұрман болсам деп, жұртына құрбан болсам деп, адырнасын ала өгіздей мөңіреткен. Атқан оғы Еділ-Жайық тең өткен (Махамбет). Сондай-ақ, жорықтан түскен олжадан қаруға сыбаға беру салты бойынша байырғы кезде сыбағаның молдау тиюін білдіру үшін ұрыс құралдырына мадақ сөз айтылатын болған. Алты атқа алған адырна, он атқа алған бұхарша (Батырлар жыры).
Ала білек - садақ оғының бір түрі. Алабілек, сайгез, сұр жебе, жезайыр, қалжуыр бәрі де садаққа салынар оқтың түрлері.
Жебе - садақ оғының масағы. Алғашқыда оны өте берік кремний тасынан, кейін қоладан, темірден жасап оқтың ұшына қадаған. Темір жебелер XIX ғасырдың бірінші жартысына дейін қолданылды. Жаудың жолына құрылатын тікенекті темірдің де атауы - жебе. ( сурет 2)
Жеке ауыз - бір ғана ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz