Қазіргі қазақ әңгімелерін психологиялық талдау
Кіріспе
Негізгі бөлім
І Қазақ әңгімесі және психологизм
ІІ Қазақ әңгімесі дамуының басты кезеңдері
ІІІ Қазіргі қазақ әңгімесіндегі кейіпкер психологиясы
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
Негізгі бөлім
І Қазақ әңгімесі және психологизм
ІІ Қазақ әңгімесі дамуының басты кезеңдері
ІІІ Қазіргі қазақ әңгімесіндегі кейіпкер психологиясы
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
Зерттеу жұмысының өзектілігі. Әдебиет жазушы еңбегі арқылы жасалса, жанр да, кезі келгенде сөз суреткерлерінің ізденістерінен туады. Барлық жанрлар да өздерін қызықтырған нәрсені жалаң оқиғалар тізбегімен дәлелдей салмай, образ арқылы көрсетеді, бейнелейді, суреттейді. Суреттеу, дәлелдеу арқылы өздерін тебіренткен, толқытқан жайдың сырын ашып, жазушы жанрды идеялық ой жеткізуге тәсіл, амал есебінде пайдаланады. Қалаған жанрды таңдауға жазушы ерікті, ықтиярлы.
Көркем прозаға қатысты көрікті ой мен кешелі табиғатты толыққанды танып, көңіл көрігіне суара білетін сөз зергері жазар әлемін әдбен зерттеп, зерделеп, иін қандырып, илеуін пісірмей, тақырыбына тағдырын танып, табиғатын түгендемей, тәуекелге бармайды. Орнықсыз ой балалатып, орынсыз күшену, кейіпкерін тізелетіп тезге салу, жалған, жылтыр сөйлеу жазушыға жат.
Кез келген жазушы психолог бола білуі керек. Ол кейіпкерлердің типтік характерін суреттеп қана қоймай, сол характердің бұлттартпай сендіретін психологиялық мотивировкасын көрсете білген жөн. Демек, әр жазушы үшін кейіпкер жанындағы психологиялық нәзік те сырлы әрі күрделі құбылыстарды аша отырып, характер логикасына сай келетін шешімдер табу басты мақсаттың бірі болуға тиіс, кейіпкердің характері сонда ғана жан – жақты ашылады. Әңгіменің бір ерекшелігі кейіпкер саны аз болып келеді. Сондай – ақ, алдымен монологқа құрылады да диалогқа ұласады. Терең психологизм дәлдігі, сенімділігі үшін монолог қандай қызмет атқарса, диалогтың да идеялық – көркемдік орны сондай үлкен.
Жалпы прозаның көркемдік сапасы, идеялық мазмны қоғамдық әлеуметтік мәні бар күрделі, қомақты шындықтарды көтеріп, соған байланысты философиялық тың ойлар түйіндеумен өлшеніп таразыланады.
Біз қарастырғалы отырған жазушылардың прозасында жекелеген адамдар тағдыры суреттелініп, бүкіл әлеуметтік өмірдің күнгейі мен көлеңкесіне, даму барысына, жалпы моральдық болмысына философиялық тұрғыда талдаулар жасалынады. Әрине, әлеуметтік шындықты көркемдік шындыққа айналдыруда жазушыға ең қажетті фактордың бірі – суреткерлік екеніне көз жеткіземіз.
Шындығында, көркемөнердің өзі адам көңіл-күйі, ой-қиялы мен қоғамдағы тарихи-әлеуметтік, эстетикалық алғышарттардың бірлігінен өрістегенін жадымызда ұстасақ, ХХ ғасырдың басында жазушылардың назарында адамның кейбір пихологиялық жағдайлары, сезімдері, сыртқы әлем құбылыстарына орай эмоционалдық үн қосу сәттері түсті. Міне осы бір сәттер бүкіл шығармаға нәр берді. Бүгінгі біздің зерттеу жұмысымыз да осы бір адамның жан дүниесін, эмоциясын, сезімін бүкіл шығармаға арқау еткен жазушылардың шеберлігін әр қырынан ашып көрсетумен өзектіленеді.
Көркем прозаға қатысты көрікті ой мен кешелі табиғатты толыққанды танып, көңіл көрігіне суара білетін сөз зергері жазар әлемін әдбен зерттеп, зерделеп, иін қандырып, илеуін пісірмей, тақырыбына тағдырын танып, табиғатын түгендемей, тәуекелге бармайды. Орнықсыз ой балалатып, орынсыз күшену, кейіпкерін тізелетіп тезге салу, жалған, жылтыр сөйлеу жазушыға жат.
Кез келген жазушы психолог бола білуі керек. Ол кейіпкерлердің типтік характерін суреттеп қана қоймай, сол характердің бұлттартпай сендіретін психологиялық мотивировкасын көрсете білген жөн. Демек, әр жазушы үшін кейіпкер жанындағы психологиялық нәзік те сырлы әрі күрделі құбылыстарды аша отырып, характер логикасына сай келетін шешімдер табу басты мақсаттың бірі болуға тиіс, кейіпкердің характері сонда ғана жан – жақты ашылады. Әңгіменің бір ерекшелігі кейіпкер саны аз болып келеді. Сондай – ақ, алдымен монологқа құрылады да диалогқа ұласады. Терең психологизм дәлдігі, сенімділігі үшін монолог қандай қызмет атқарса, диалогтың да идеялық – көркемдік орны сондай үлкен.
Жалпы прозаның көркемдік сапасы, идеялық мазмны қоғамдық әлеуметтік мәні бар күрделі, қомақты шындықтарды көтеріп, соған байланысты философиялық тың ойлар түйіндеумен өлшеніп таразыланады.
Біз қарастырғалы отырған жазушылардың прозасында жекелеген адамдар тағдыры суреттелініп, бүкіл әлеуметтік өмірдің күнгейі мен көлеңкесіне, даму барысына, жалпы моральдық болмысына философиялық тұрғыда талдаулар жасалынады. Әрине, әлеуметтік шындықты көркемдік шындыққа айналдыруда жазушыға ең қажетті фактордың бірі – суреткерлік екеніне көз жеткіземіз.
Шындығында, көркемөнердің өзі адам көңіл-күйі, ой-қиялы мен қоғамдағы тарихи-әлеуметтік, эстетикалық алғышарттардың бірлігінен өрістегенін жадымызда ұстасақ, ХХ ғасырдың басында жазушылардың назарында адамның кейбір пихологиялық жағдайлары, сезімдері, сыртқы әлем құбылыстарына орай эмоционалдық үн қосу сәттері түсті. Міне осы бір сәттер бүкіл шығармаға нәр берді. Бүгінгі біздің зерттеу жұмысымыз да осы бір адамның жан дүниесін, эмоциясын, сезімін бүкіл шығармаға арқау еткен жазушылардың шеберлігін әр қырынан ашып көрсетумен өзектіленеді.
1. ӘуезовМ. Анкетаға жауап//Жұлдыз, №10, 1991.
2. «Литературная энциклопедия терминов и понятий». М.,НПК «ИНТЕЛВАК»,2001.-C.1595.835 стр.Главный редактор и составитель А.Н.Николюкин.
3. Майтанов Б. Қаһарманның рухани әлемі. –Алматы; Жазушы, 1987. -232б.
4. Пірәлиева Г. Көркем прозадағы психологизмнің кейбір мәселелері. –Алматы; Алаш, 2003. - 328 б.
5. Гинзбург Л. О психологической прозе//Художественная литература, С.443, 1977.
6. Аймауытов Ж. Бес томдық шығармалар жинағы. 4- том. – Алматы; Ғылым, 1998. - 448б.
7. Юнг.К.Г . Психология и поэтическое творчество. – Москова; Политиздат, 1991. – 366с.
8. Байтұрсынов А. Бес томдық шығармалар жинағы. 1-том. – Алматы; Ғылым, 2006. – 324б.
9. Майтанов Б. Қаһарманның рухани әлемі. –Алматы; Жазушы, 1987. -232б.
10. Әуезов М. Жиырма тсмдық шығармалар жинағы. 1-том. – Алматы; Жазушы, 1979. - 421б.
11. Пірәлиева Г. XX ғасыр басындағы қазақ әдебиеттануы. – Алматы; 2007, -181б.
12. Майлин Б. Бес томдық шығармалар жинағы. – Алматы; Жазушы, 1987. – 336б.
13. Наурызбаев Б. Қазақ прозасындағы Б.Майлин дәстүрі. – Алматы; Жазушы, 1979. – 412б
14. Мүсірепов Ғ. Таңдамалы шығармалары. – Алматы; ҚАЗақпарат, 2012. – 1120б.
15. Аймаутов Ж. Психологя. – Алматы; Ғылым, 1998. – 312б.
16. Пірәлиева Г. Ғ.Мүсірепов – психологялық талдау өнерінің хас шебері//Ғабит Мүсірепов және әлемдік әдеби процес. – Алматы; Ғылым, 2003. – 402б.
17. Серікқалиұлы З. Қалиқан Ысқақов лиризмі//Ысқақов Қ. Беу, асқақ дүние. – Алматы; Рариттер, 2004. -288б.
18. Ысқақов Қ. Қоңыр күз еді. – Алматы; Жазушы, 1980. - 396б.
19. Ысқақов Қ. Беу, асқақ дүние. – Алматы; Рариттер, 2004. – 288б.
20. Нарымбетов
21. Бөкей О. Қар қызы. – Алматы; Раритет, 2008. - 280б.
22. Исабеков Д. Бестомдық шығармалар жинағы. 3-том. – Алматы; Өлке, 2003. – 400б.
23. Нұрмағамбетов Т. Таңдамалы шығармалар жинағы. – Алматы; Жазушы, 1997. 467б.
24. Наурызбаев Б. Шағын жанр – шеберлікке басқыш. – Алматы; Ғылым, 1971. – 380б.
25. Әбдік Т. Оң қол. – Алматы; Атамұра, 2002. – 407б.
26. Қанарбаева Б. Қазақ әдебиетіндегі модернизм. – Алматы; Экономика, 2010. – 330б.
27. Мұртаза Ш. Он томдық шығармалар жинағы. 7-том. – Алматы; Жазушы, 2008. – 354б.
28. Сыпабекова Ш. Шерхан Мұртаза әңгімелеріндегі дүбірлі дәуір келбеті// Жамбыл, 2011. №1.
29. Мағауин М. Он үш томдық шығармалар жинағы. 7-том. – Алматы; Қағанат, 2002. – 378б.
30. Қазақ әдебиетінің тарихы. 10-том. – Алматы; Қазақпарат, 2006. – 528б.
31. Тарази Ә. Үш томдық шығармалар жинағы. 1-том. – Алматы; Жазушы, 2006. - 312б.
32. ХХІ ғасырдағы қащақ әдебиеті.2000-2011жж. – Алматы; Арда, 2011. – 640б.
33. Кекілбаев Ә. Екі томдық шығармалар жинағы. 2-том. – Алматы; Жазушы, 1989. – 408б.
34. Ораз Н. Аяқталмаған ертегі. – Астана; Елорда, 2002. 347б.
35. Алтай А. Казино. – Алматы; Жазушы, 2008. – 321б.
36. Әліәкбар Ә. Мифтің жарқылы//Қазақ әдебиеті, 2014. №10.
37. Нұржекеев Б. Бейтаныс әйелдің хаты. – Алтамы; Атамұра, 2002. – 314б.
38. Қазақ әдебиетінің тарихы. 10-том. – Алматы; Қазақпарат, 2006. – 528б.
39. Ахметжан Т. О дүниенің қонағы. – Астана; Елорда, 2001. - 325б.
40. Түменбайұлы Қ. Көз. – Алматы; Зерде, 1999. – 298б.
41. Мұқанова Р. Дүние кезек. – Алматы; Жазушы, 1997. - 397б.
42. Рамазан Д. Әңгіме туралы әңгіме//Қазақ әдебиеті, 2002. №16.
43. Кемелбаева А. Тобылғысай. – Астана; Елорда, 2001. – 410б.
44. Пірәлиева Г. Қаламгер өрнегі ізденісте// Қазақ әдебиеті, 2005. №24.
45. Шағатай Ж. Ызғырық. – Алматы; Жазушы, 2006. – 386б.
2. «Литературная энциклопедия терминов и понятий». М.,НПК «ИНТЕЛВАК»,2001.-C.1595.835 стр.Главный редактор и составитель А.Н.Николюкин.
3. Майтанов Б. Қаһарманның рухани әлемі. –Алматы; Жазушы, 1987. -232б.
4. Пірәлиева Г. Көркем прозадағы психологизмнің кейбір мәселелері. –Алматы; Алаш, 2003. - 328 б.
5. Гинзбург Л. О психологической прозе//Художественная литература, С.443, 1977.
6. Аймауытов Ж. Бес томдық шығармалар жинағы. 4- том. – Алматы; Ғылым, 1998. - 448б.
7. Юнг.К.Г . Психология и поэтическое творчество. – Москова; Политиздат, 1991. – 366с.
8. Байтұрсынов А. Бес томдық шығармалар жинағы. 1-том. – Алматы; Ғылым, 2006. – 324б.
9. Майтанов Б. Қаһарманның рухани әлемі. –Алматы; Жазушы, 1987. -232б.
10. Әуезов М. Жиырма тсмдық шығармалар жинағы. 1-том. – Алматы; Жазушы, 1979. - 421б.
11. Пірәлиева Г. XX ғасыр басындағы қазақ әдебиеттануы. – Алматы; 2007, -181б.
12. Майлин Б. Бес томдық шығармалар жинағы. – Алматы; Жазушы, 1987. – 336б.
13. Наурызбаев Б. Қазақ прозасындағы Б.Майлин дәстүрі. – Алматы; Жазушы, 1979. – 412б
14. Мүсірепов Ғ. Таңдамалы шығармалары. – Алматы; ҚАЗақпарат, 2012. – 1120б.
15. Аймаутов Ж. Психологя. – Алматы; Ғылым, 1998. – 312б.
16. Пірәлиева Г. Ғ.Мүсірепов – психологялық талдау өнерінің хас шебері//Ғабит Мүсірепов және әлемдік әдеби процес. – Алматы; Ғылым, 2003. – 402б.
17. Серікқалиұлы З. Қалиқан Ысқақов лиризмі//Ысқақов Қ. Беу, асқақ дүние. – Алматы; Рариттер, 2004. -288б.
18. Ысқақов Қ. Қоңыр күз еді. – Алматы; Жазушы, 1980. - 396б.
19. Ысқақов Қ. Беу, асқақ дүние. – Алматы; Рариттер, 2004. – 288б.
20. Нарымбетов
21. Бөкей О. Қар қызы. – Алматы; Раритет, 2008. - 280б.
22. Исабеков Д. Бестомдық шығармалар жинағы. 3-том. – Алматы; Өлке, 2003. – 400б.
23. Нұрмағамбетов Т. Таңдамалы шығармалар жинағы. – Алматы; Жазушы, 1997. 467б.
24. Наурызбаев Б. Шағын жанр – шеберлікке басқыш. – Алматы; Ғылым, 1971. – 380б.
25. Әбдік Т. Оң қол. – Алматы; Атамұра, 2002. – 407б.
26. Қанарбаева Б. Қазақ әдебиетіндегі модернизм. – Алматы; Экономика, 2010. – 330б.
27. Мұртаза Ш. Он томдық шығармалар жинағы. 7-том. – Алматы; Жазушы, 2008. – 354б.
28. Сыпабекова Ш. Шерхан Мұртаза әңгімелеріндегі дүбірлі дәуір келбеті// Жамбыл, 2011. №1.
29. Мағауин М. Он үш томдық шығармалар жинағы. 7-том. – Алматы; Қағанат, 2002. – 378б.
30. Қазақ әдебиетінің тарихы. 10-том. – Алматы; Қазақпарат, 2006. – 528б.
31. Тарази Ә. Үш томдық шығармалар жинағы. 1-том. – Алматы; Жазушы, 2006. - 312б.
32. ХХІ ғасырдағы қащақ әдебиеті.2000-2011жж. – Алматы; Арда, 2011. – 640б.
33. Кекілбаев Ә. Екі томдық шығармалар жинағы. 2-том. – Алматы; Жазушы, 1989. – 408б.
34. Ораз Н. Аяқталмаған ертегі. – Астана; Елорда, 2002. 347б.
35. Алтай А. Казино. – Алматы; Жазушы, 2008. – 321б.
36. Әліәкбар Ә. Мифтің жарқылы//Қазақ әдебиеті, 2014. №10.
37. Нұржекеев Б. Бейтаныс әйелдің хаты. – Алтамы; Атамұра, 2002. – 314б.
38. Қазақ әдебиетінің тарихы. 10-том. – Алматы; Қазақпарат, 2006. – 528б.
39. Ахметжан Т. О дүниенің қонағы. – Астана; Елорда, 2001. - 325б.
40. Түменбайұлы Қ. Көз. – Алматы; Зерде, 1999. – 298б.
41. Мұқанова Р. Дүние кезек. – Алматы; Жазушы, 1997. - 397б.
42. Рамазан Д. Әңгіме туралы әңгіме//Қазақ әдебиеті, 2002. №16.
43. Кемелбаева А. Тобылғысай. – Астана; Елорда, 2001. – 410б.
44. Пірәлиева Г. Қаламгер өрнегі ізденісте// Қазақ әдебиеті, 2005. №24.
45. Шағатай Ж. Ызғырық. – Алматы; Жазушы, 2006. – 386б.
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
ӘЛ-ФАРАБИ АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
ФИЛОЛОГИЯ, ӘДЕБИЕТТАНУ ЖӘНЕ ӘЛЕМ ТІЛДЕРІ ФАКУЛЬТЕТІ
Қорғауға жіберілді
2015ж.
Қазақ әдебиетінің тарихы
және теориясы кафедрасының
меңгерушісі,ф.ғ.д., профессор А.Б.Темірболат
ДИПЛОМ ЖҰМЫСЫ
ҚАЗІРГІ ҚАЗАҚ ӘҢГІМЕЛЕРІН ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ ТАЛДАУ
050117 - қазақ тілі мен әдебиеті мамандығы бойынша
Орындаған: 4 курс студенті Жұлдыз
Ғылыми жетекші:
ф.ғ., доцент Жүсіпова А.
Норма бақылаушы:
ф.ғ.д., доцент Дәрібаев С.
Алматы, 2015.
РЕФЕРАТ
Дипломдық жұмыстың тақырыбы: Қазіргі қазақ әңгімелерін психологиялық талдау формалары
Дипломдық жұмыстың көлемі:
Пайдаланған әдебиеттер тізімі:
Тірек сөздер: проза, әңгіме, психологизм
Жұмыстың құрлымы: жұмыс кіріспеден, үш тараудан, қортынды мен пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Жұмыстың мақсаты мен міндеті: ұсынылып отырған жұмыстың алдына қойған негізгі мақсаты - жалпы қазақ әңгімелерінің өткеніне шолу жасай отырып, қазіргі қазақ жазушыларының әңгімелеріне психологиялық талдау жасау. Яғни кейіпкердің жан дүниесі, психологиясы, монологы арқылы тұтас шығарманның берілуі ерекшелігі. Осы мақсатқа сай зерттеудің төмендегідей міндеттері айқындалады:
Қазақ әңгімелеріндегі психологизмнің қалыптасу, даму тарихы зертту;
Бүгінгі күнге дейінгі қазақ әңгімелеріндегі психологизмнің эволюциялық даму сатысын айқындау;
Қазіргі қазақ жазушыларының шығармаларындағы психологиялық әдіс-тәсілдерді зерттеу;
Қазіргі қазақ әңгімелеріндегі психологиялық көркемдеу ерекшеліктерін ашу;
Әдебиеттегі психологизм бағытының қазіргі қазақ әңгімесін модернистік мағыт беруін айқындау;
ГЛОССАРИЙ
Әңгіме - оқиғаны қарасөзбен баяндайтын шағын көркем шығарма жанры. Әңгіменің жанрлық ерекшеліктері оқиғаны баяндау тәсілі, композициялық, сюжеттік құрылысы, көркемдік жүйесі арқылы айқындалады. Әңгіменің көлемі шағын, кейіпкерлер саны аз, сюжет ұйытқысын құрайтын оқиғаның басталуы, шарықтау шегі мен шешімі болады. Онда адам, оның өмірі мен тағдыры, аса маңызды деген оқиға жинақы беріледі. Мұнда бір айтылған жайларға қайта оралуға, тәтпіштеп баяндауға, ұзақ суреттеуге орын жоқ. Әңгіме жанры аз сурет арқылы көп жайды аңғарта білетін айрықша көркемдік шеберлікті талап етеді. Оқиға көбіне бірінші жақтан баяндалып, әңгімешінің оқиғаға тікелей қатыстылығын көрсетеді.
Монолог - (гр. monos - дара, гр. logos - сөйлеу) кейіпкердің көпшілікке қарата немесе өзіне арнап айтқан сөзі, толғанысы, өсиет-уағызы. Монолог - сөз өнерінде кейіпкердің ішкі жай-күйін, толғаныс-тебіренісін бейнелеу мақсатында қолданылатын тәсіл. Монологтың ерекшелігі бір адамның ойы, сөзі көрініс табады. Сахналық Монологта кейіпкер өзімен-өзі Монологта кейіпкердің ой-тұжырымдары айтылып, оның жай-күйі айқын аңғарылады. Монологты ғылыми тұрғыда интраперсоналды сөйлеу деп те атайды. Монолог сөйлеудің жанрлық сипатына байланысты, қызметтік-коммуникативтік жағдайға қатысты (хабарлау, пайымдау, үгіттеу, т.б.) кейіпкердің төл сөзі, ғылыми баяндама, насихаттық сөздер болып бөлінеді. Мәтінде монолог диалог үлгісінде де, диалогпен араласып та келе береді. Соңғы жағдайда диалогтық, монологтық сөз кестелері араласып, әрекеттесіп қолданылады.сырласқандай болып, тыңдаушы не көрерменнен жауап күтпейді.
Проза (лат. prōsa) -- әдеби жанр, қара сөзбен жазылған көркем шығарма (әңгіме, повесть, роман). Проза әдебиеттің эпикалық тегімен байланысты, лирикалық проза немесе прозалық өлеңдер кездеседі. Проза XVII ғасырдың ортасына дейін сөз өнерінде поэзиямен аралас өмір сүрді. Тарихи шежірелер, жылнама, трактаттар, естелік, сапарнама, діни уағыздар, т.б. өлең жанрына тән шығармалар болып есептеледі. Шын мәніндегі проза Қайта өрлеу дәуірінде қалыптасып, поэзиядан бөлініп шықты. Осы кезден бастап әдебиеттің дамуында проза жетекші орынға ие болды. Рабғузи, Бабыр, М.Сервантес, Д.Дефоның шығармаларынан бастау алатын проза сөз өнерінің дербес, айрықша түрі ретінде қалыптасты. Сөз өнері тарихында проза поэзиямен тығыз байланысты дамыды. Прозада өмір құбылыстары, адам характерлері кең ауқымды қамтылып, жан-жақты суреттеледі.
Әдебиеттегі психологизм табиғаты - бүгінгі таңдағы әдебиеттану мен сында өте жиі сөз бола бастаған күрделі теориялық тәжірбиелік мәні мол мәселе. Әдебиеттің негізгі предметі адам болғандықтан, оның рухани әлемін, ой-сезімін, түсінік-түйсігін, дүниетанымын, ішкі қайшылықтарын ашып көрсету - суреткердің негізгі міндеттерінің бірі. Психологизмнің негізгі қызметі - өмірлік шындық пен көркем шындықтың жанды тамырластығын сақтау. атау керек.
МАЗМҰНЫ
Кіріспе
Негізгі бөлім
І Қазақ әңгімесі және психологизм
ІІ Қазақ әңгімесі дамуының басты кезеңдері
ІІІ Қазіргі қазақ әңгімесіндегі кейіпкер психологиясы
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
КІРІСПЕ
Зерттеу жұмысының өзектілігі. Әдебиет жазушы еңбегі арқылы жасалса, жанр да, кезі келгенде сөз суреткерлерінің ізденістерінен туады. Барлық жанрлар да өздерін қызықтырған нәрсені жалаң оқиғалар тізбегімен дәлелдей салмай, образ арқылы көрсетеді, бейнелейді, суреттейді. Суреттеу, дәлелдеу арқылы өздерін тебіренткен, толқытқан жайдың сырын ашып, жазушы жанрды идеялық ой жеткізуге тәсіл, амал есебінде пайдаланады. Қалаған жанрды таңдауға жазушы ерікті, ықтиярлы.
Көркем прозаға қатысты көрікті ой мен кешелі табиғатты толыққанды танып, көңіл көрігіне суара білетін сөз зергері жазар әлемін әдбен зерттеп, зерделеп, иін қандырып, илеуін пісірмей, тақырыбына тағдырын танып, табиғатын түгендемей, тәуекелге бармайды. Орнықсыз ой балалатып, орынсыз күшену, кейіпкерін тізелетіп тезге салу, жалған, жылтыр сөйлеу жазушыға жат.
Кез келген жазушы психолог бола білуі керек. Ол кейіпкерлердің типтік характерін суреттеп қана қоймай, сол характердің бұлттартпай сендіретін психологиялық мотивировкасын көрсете білген жөн. Демек, әр жазушы үшін кейіпкер жанындағы психологиялық нәзік те сырлы әрі күрделі құбылыстарды аша отырып, характер логикасына сай келетін шешімдер табу басты мақсаттың бірі болуға тиіс, кейіпкердің характері сонда ғана жан - жақты ашылады. Әңгіменің бір ерекшелігі кейіпкер саны аз болып келеді. Сондай - ақ, алдымен монологқа құрылады да диалогқа ұласады. Терең психологизм дәлдігі, сенімділігі үшін монолог қандай қызмет атқарса, диалогтың да идеялық - көркемдік орны сондай үлкен.
Жалпы прозаның көркемдік сапасы, идеялық мазмны қоғамдық әлеуметтік мәні бар күрделі, қомақты шындықтарды көтеріп, соған байланысты философиялық тың ойлар түйіндеумен өлшеніп таразыланады.
Біз қарастырғалы отырған жазушылардың прозасында жекелеген адамдар тағдыры суреттелініп, бүкіл әлеуметтік өмірдің күнгейі мен көлеңкесіне, даму барысына, жалпы моральдық болмысына философиялық тұрғыда талдаулар жасалынады. Әрине, әлеуметтік шындықты көркемдік шындыққа айналдыруда жазушыға ең қажетті фактордың бірі - суреткерлік екеніне көз жеткіземіз.
Шындығында, көркемөнердің өзі адам көңіл-күйі, ой-қиялы мен қоғамдағы тарихи-әлеуметтік, эстетикалық алғышарттардың бірлігінен өрістегенін жадымызда ұстасақ, ХХ ғасырдың басында жазушылардың назарында адамның кейбір пихологиялық жағдайлары, сезімдері, сыртқы әлем құбылыстарына орай эмоционалдық үн қосу сәттері түсті. Міне осы бір сәттер бүкіл шығармаға нәр берді. Бүгінгі біздің зерттеу жұмысымыз да осы бір адамның жан дүниесін, эмоциясын, сезімін бүкіл шығармаға арқау еткен жазушылардың шеберлігін әр қырынан ашып көрсетумен өзектіленеді.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Жалпы қазақ әңгімелеріндегі психологизм турасында Б.Майтанов, Г.Пірәлиева, А.Ысмақова, А.Иезуитов, Қ.Ысқақов, Г.Орда, Қ.Әбдікова сынды ғалымдар арнаулы зерттеу еңбектер немесе зерттеу мақалалар жазып, бұл бағыттың қазақ әдебиетіндегі әсіресе қазақ әңгімелеріндегі орыны айықндап көрсеткен болатын.
Зерттеу жұмысының нысаны. Қазіргі қазақ әңгімелері
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеті. ұсынылып отырған жұмыстың алдына қойған негізгі мақсаты - жалпы қазақ әңгімелерінің өткеніне шолу жасай отырып, қазіргі қазақ жазушыларының әңгімелеріне психологиялық талдау жасау. Яғни кейіпкердің жан дүниесі, психологиясы, монологы арқылы тұтас шығарманның берілуі ерекшелігі. Осы мақсатқа сай зерттеудің төмендегідей міндеттері айқындалады:
Қазақ әңгімелеріндегі психологизмнің қалыптасу, даму тарихы зертту;
Бүгінгі күнге дейінгі қазақ әңгімелеріндегі психологизмнің эволюциялық даму сатысын айқындау;
Қазіргі қазақ жазушыларының шығармаларындағы психологиялық әдіс-тәсілдерді зерттеу;
Қазіргі қазақ әңгімелеріндегі психологиялық көркемдеу ерекшеліктерін ашу;
Әдебиеттегі психологизм бағытының қазіргі қазақ әңгімесін модернистік мағыт беруін айқындау;
Зерттеудің теориялық және әдіснамалық негізі. Зерттеу жұмысымызға ғалым Г.Пірәлиеваның Қазіргі қазақ прозасындағы психологизм мәселелері, Ішкі монолог, Б.Майтановтың Қазақ романдары және психологиялық талдау сынды еңбетері басты басты теориялық ұстаным ретінде алынса, сонымен қатар осы тақырыпта сөз қозғап жүрген Б.Балтабаева, Г.Орда, Б.Ысқақ, Әшірбекова сынды зерттеуші-ғалымдардың еңбетері мен әр кезеңде жарық көрген ғылыми мақалалары, ой-пікірлері зерттеу еңбегіміздің негізгі әдістемелік әрі ғылыми бағдары етіп алынды.
Зерттеудің әдісі. Зерттеуде қазақ әңгімелерінің мәтініне тарихи-типологиялық, құрлымдық, жүйелеу, салыстыру, салғастыру әдіс-тәсілдері қолданылып зерттелді.
Зерттеудің теориялық және практикалық мәні. Зерттеу нәтижесінде түйінделген теориялық тұжырымдар мен талдауларды жоғары оқу орындарында әдебиет тарихы мен теориясы мәселесін оқытуда пайдалануға болады.
Диплом жұмысының ғылыми жаңалығы.
І Қазақ әңгімесі және психологизм
Әдебиет - өзі өмір сүріп отырған қоғамнның, заманның жоғын жоқтап, өзі қызымет етіп отырған халқының өмірін сөзбен кестелейді. Әрине, ешқандай әдебиет, мәдениет, өнер томаға тұйық дамымайды. Өзінде барын өзгеге береді, өзгеден келген жаңалықты өз бойна сіңіреді. Керуен көшіп, заман ауысқан сайын әдебиеттің де қозғар тақырыбы жаңаланып отырады. Сол жаңа тақырыпқа құба-құп келетін жаңа жанр керек болады. Мұның жанды мысалы қазақ әдебиеті болмақ. Қазақтың ежелгі әдебиеті ауызша тарап, ұрпақтан-ұрпаққа ауызша жеткені белгілі. Қазақ қазақ болған ықылым замандардан бері жоғалмай жеткен әдебиет, ХІХ ғасырдың соңына келгенде жазба әдебитке ауыса бастады, заманның талабымен. Сонау Батыстан келген тың дүние жазба әдебиет керуенін де тоқтатып қойған жоқ қазақтың дарынды сөз зерігерлері. Өзінің ыңғайына келетін жазба әдебиеттің салаларын жерде жатқан көкпердай іліп алып, биік шыңына жеткізуге тырысып бақты. Нәтижеде жаман болған жоқ, осылайша ХХ ғасырда қазақтың прозасы ғарыштап дамып, мүйізі қарағайдай классик жазушыларымыздың шығармалары әлемге әйгілі болып жатты. Осылайша ХХ ғасыр қазақ прозасының алтын ғасырына айналды.
Бүгінгі біздің зерттеу жұмысымыздың басты нысанасы болып отырған, өркейген ұлттық әдебиетіміздің көрнекті саласы проза жанрының шағын түрі әңгіме кешеуілдеп дамығанмен, бүгінде уақыт талабына сай үн қосып келе жатқан келелі жанр қатарында. Әңгіме - очерк, публицистикадан кейінгі белсенді жанр. Ол әрқашан роман ,поветь секілді күрделі туындыларға жол салады. Шағын жанрдың өткеніне ой жүгіртсек халқымыздың басынан кешкен не түрлі өзгерістердің хикаялары көрініс тауып отырған екен. Яғни кешегінің шежіресіндей әсер аламыз. Айтадық жиырмасыншы, отызыншы жылдардағы шындықты Б.Майлин, С.Сейфуллин, М.Әуезов, Ғ.Мүсірепов секілді клласиктеріміздің әңгімелерінен танып білсек, сұрапыл соғыс кезеңінің оқиғаларын қырқыншы жылдардан бастапбүгінге дейінгі жазылыпкеле жатқан туындылар айғақ етеді. Әдебиетке елуінші, алпысыншы жалдары келіп қосылған жазушылар соғыс жылдарының ауыртпалығын көріп өскен жандар. Олардың шығармашылығындағы сол кезеңнің оқиғалары тарихи панораманың бөлшектері дерлік. Жалпы одақ көлемінде әңгіме жанрының жаңа серпілісі елуінші жылдардың бер жағында басталды. Біздің ұлттық әдебиетімізде елуінші жылдың екінші жартысы мен алпысыншы жылдардан бастап әңгіме жанры кең өріс алады. Осыған орай зерттеулер мен ғылыми еңбектер, моногафия, диссертациялардың шыға бастауы да заңды. Жанрдың табиғатына үңілу, пікір таластарда газет-журнал бетінен бүгінге дейін түспей келе жатыр.
Қазақ әдебиеті ауызша тараған әдебиет үлгілеріне бай болғанымен, жазба әдебиетте қалыптасқан дәстүрі үлі жоқ еді. Сондықтанда олар қазақ әдебиетінде алғашқы жазыла бастаған әңгіме, повесть, романдар шын мәніндегі прозалық көркем туынды дәрежесіне көтеріле алмады. Қазақтың төл әдебиеті әңгімеден мүлдем құр алақан деп те айта алмаймыз. Мысалы, Ы.Алтынсаринның қалдырған сүрлеуі мен өнегесі халқымыздың рухани байлығының таяз еместігін дәлелдеді. Әңгіменің бүгінгі табысын саралау үшін өткенге көз жүгіртсек әр уақыттың, әр кезеңнің тәжирбесімен қорланып, байып отырғанын айқын көреміз. Шын мәніндегі көркем әңгіменің өркендеп өріс алуы революциядан кейін екені бәрімізге белгілі. Мысалы, ХХ ғасырдың басында қазақтың классик жазушылар Б.Майлин, М.Әуезов, Ж.Аймаутовтың шығармалары әңгіме жанрының алғашқы сүрлеуін салды. Мұның ішінде М.Әуезовтың орны ерекше. Бейімбеттің сусындағаны негізінен ауыз әдебиеті болса, М.Әуезов қазақ ауыз әдебиетімен қоса орыс және әлем әдебиетін терең меңгере отырып, солардың озық дәстүрін қазақ әңшімесіне сәтті әкеле білді. Ал отызыншы жылдары әңгіме сынды шағын жанрға келіп қосылған Ғ.Мүсіреповтың ана туралы әңгімелер тізбегі қазақ әдебиетінде Горький дәстүрін енгізді. 30-40 жылдары Ғ.Мұстафин, Ғ.Сыланов, Ә.Әбішов әңгіме жанрында қалам тартса, 40-50 жылдары С.Бегалин, С.Омаров, М.Иманжановтар қосылды. 60 - жылдардан бастап бұл жанр көркейе түсті. Т.Жармағамбетов, Ш.Мұртаза, С.Мұратбеков, Ж.Молдағалиев, О.Бөкей, Қ.Жұмаділов, Т.Әбдік сынды жазушылар әдеби үрдісте жанр мен тақырыптың дамуына зор үлес қосты. Енді бүгінгі зерттеу тақырыбымыз болып отырған осы қазақ жазушыларының әңгімелеріндегі психологизм ойысалық.
Әдебиеттің даму биігі, әңгімедегі психологизм проблемасы бүгінгі күнде әдебиеттану ғылымының ең актуальды тақырыптарының біріне айналдырып отыр. Ұлы суреткер М.Әуезов айтқанындай нағыз көркем прозаға ...психология араласпаса өзгенің бәрі сылдыр су, жабайының тақ-тақ жолы екендігі күмәнсіз.[1,129].
Олай болса ең алдымен әдебиеттегі психологизм не дегенге жауап іздер болсақ, әдебиеттегі ұғым-түсініктер сөздігіне сүйенеріміз хақ. Литературная энциклопедия терминов и понятий атты сөздікте: Әдебиеттегі психологизм-шығарманың эстетикалық әлемін құрайтын кейіпкердің ішкі ойын,толғанысын,рухани күйзелісін, терең әрі детальді түрде бейнелеу,-делінген[2,835].
Шынында да көркем шығармада кейіпкердің әр түрлі қалыптағы ішкі ой-толғаныстары әрдайым өзгеріп, іс-әрекет, сезім қайшылықтарын тудыратын психологиялық құбылыстарды тереңдетіп, күрделендіре бейнелеу психологизмнің табиғатын айқындап берері хақ.
Белгілі әдебиеттанушы ф.ғ.д. Б.Майтанов: ...психологизм сөз өнерінің тектік белгісі...қаһарманның рухани әлемін, жан сырын жеткізудің амал-тәсілдерінің жиынтығы..,-дейді[3,4]. Бұл пікір жоғарыдағы ғылыми сөздіктің анықтамасын толықтыра түседі. Көркем әдебиеттегі психологиялық талдау өнері өрісінде жинақталған арнаулы(специфических) бейнелеу құралдарының көмегімен кейіпкердің сезімін, ойын, толғанысын тереңдетіп, жан-жақты суреттеп, оны эстетикалық биік деңгейге көтеріп, көркемдік құндылыққа қол жеткізу болып табылады.[4,3].
Сондай-ақ бұл жерде анықтап алар жәйт-психологизм бірде категория, енді бірде тектік белгі, бірде көркемдік тәсіл, бірде құбылыс, енді бірде бағыт делініп жүр. Осылардың бәрінен шығар бір түйін-психологизмді көркем әдебиеттегі бірнеше бағыттар мен бейнелеу тәсілдерін құрайтын, әр түрлі ұғым-түсініктерді топтастыратын көркемдік жүйе ретінде қарастырған жөн секілді. Өйткені, жалпы адамның жан дүниесін бейнелеу бір ғана жанрдың (психологиялық прозаның) немесе бір ғана бағыттың (психологиялық талдау, модернизм, сана тасқыны, психологиялық мектеп т.б.) үлесіндегі мәселе не міндет емес. Жалпы көркем әдебиеттегі кейіпкердің ішкі жан дүниесін тереңдей талдап, тану арқылы рухани құндылық деңгейіне қол жеткізетін психологиялық прозаға ғана тән көркемдік талап.
Психологизм екі түрге бөлінеді. Бірінші, кең мағынадағы психологизм (универсальное), бұл барлық әдеби шығармаға тән. Екінші, тар мағынадағы (узкое) психологизм, жеке адам тағдырына тереңірек үңіліп, рухани әлемді егжей-тегжейлі бейнелеуге ерекше көңіл бөледі. Белгілі әдебиетші ғалым Л.Гинзбург О психологической прозе атты монографиясында психологиялық романның көркемдік, стилдік, жанрлық ерекшелігіне теориялық тұрғыдан мінездеме беріп, оның табиғатын қысқаша былай тұжырымдайды: Әдеби психологизм әдетте кейіпкердің іс-әрекеті оның ойымен сәйкес келе бермейтіндігімен ерекшеленеді. Ал, талдаудың мақсаты-логиканы іздеу мен байланыстың себебін анықтау. Психологиялық романның аналитикалық талдауға тәуелділігі бұрынғы біржақтылықтан гөрі көпқырлықты, қарама-қайшылықты, алуан түрлі сапалылықты талап етеді...[5,286].
Ж.Аймауытовтың осы орайдағы ғылыми тұжырымы әлгі ойымызды толық аңғартады: Жан мен тән дүниесіндегі әрбір құбылыста бір себеп болмақ. Жан дүниесіндегі себепті сананың ар жағындағы мұнартқан санасыздық дүниеден іздеу керек[6, 239].
Ессіздік (М.Жұмабаев) психикасын негізге ала отырып З.Фрейд жалпы адам психикасына, шығармашылық психологияға, көркем өнерге қатысты теориялық-психологиялық талдаудың үздік үлгісін танытты.
Сөз өнеріндегі психологиялық талдаудың тағы бір озық үлгісін ұсынған швейцариялық ойшыл, психолог ғалым К.Г.Юнг ұжымдық психологизмді жалпыадамдық сана астарынан, оның өзгертілмеген образды түрі - архетиптен іздеді. Осы ретте К.Г.Юнг: адамды психология ғылымы мен көркем әдебиет екі түрлі бағытта және екі түрлі мақсатта зерттейтінін, әдеби шығармаға психологиялық әдістемемен келу бір басқа да әдеби көркемдік тұрғыдан талдау мүлдем өзге өрнекте өрістейтінін ескертеді[7,105].
Олай болса көркем шығарманы әдеби тұрғыдан талдауды психология ғылымындағы адам психикасын зерттейтін психологиялық талдау тәсілімен шатастыруға болмайды. Расында алғаш рет З.Фрейд ашқан психологиялық талдау тәсілі бастапқыда жүйкесі сырқат жандарды емдейтін медициналық термин болып қалыптасқанымен, бертін келе оның адам психикасын зерттейтін аумағы кеңейіп, өзге өнер салаларында, соның ішінде әдебиет әлемінде де көркемдік тәсіл ретінде қолданыла бастады. Әсіресе, психологиялық талдау тәсілі адамның ішкі жан дүниесін, адам психикасын жаңаша талдап, тереңдей зерттеуде таптырмас көркемдік бейнелеу болып табылады. Әрі бұл тәсіл көркем әдебиеттегі психологизмнің жан-жақты өркендеп, өсуіне, психологиялық прозаның философиялық, эстетикалық, көркемдік құндылықтарға қол жеткізуіне көп үлес қосты[4,6].
Сонымен қатар психологизмнің өзіндік көркемдік әлемі, яғни поэтикасы бар. Ең біріншіден, психологизмнің бейнелеу тәсіліне психологиялық талдау (психологический анализ) мен өз-өзін талдау (самоанализ) жатады. Психологиялық талдауда бейтарап, үшінші жақтан, баяндаушы әңгімелесе, өзін-өзі талдауда көбіне бірінші жақтан баяндалады. Десек те, психологизмнің ең алдыңғы қатарда тұратын тәсілі-ішкі монолог. Жалпы шынайы көркем туындыға тән өмірлік шындықты көркемдік тұрғыдан нанымдылықпен бейнелеп, тануда, шығарманың эстетикалық әлемін айқындауда әдеби психологизмнің атқарар рөлі зор[4,8].
Әдебиеттегі психологизм - динамикалық, аналитикалық және синкреттік болып бірнеше түрге бөлінеді. Бұлардың бәрі көркем шығармаға тән тәсілдер[4,10].
Ендігі кезекте психологизмнің зерттелу тарихына үңілер болсақ, адамзатқа тән психологиялық процестерді зерттеу көне дәуірдің философтары мен психологтарынан бастау алады. Жан туралы трактаттың авторы Аристотель (б.э.д.384-322) әлемдік әдебиетте теориялық психологияның негізін салса, Ф.Бэкон (1561-1626) жанның атқаратын әрбір қызметін ашып берді. Пифагор (б.э.д. VI ғасырда өмір сүрген ойшыл әрі математик) психология тарихында бірінші болып сезім мен көңіл күйінің физикалық өзгеруін тапты. Ал, адамның ойы мен сезіміндегі психологиялық процестерді атақты ғалым А.Потебня (1835-1891) тіл мен сананың бірлігі тұрғысынан қарастырып, тың жаңалықтар ашты. Сондай-ақ Г.Ф.Гегель, К.Н.Юнг, З.Фрейд, М.Монтень, А.Шопенгауэр, Сократ, Платон, Ф.Ницше, т.б. секілді ойшылдар өз еңбектерінде адамның жан жүйесі жайлы әр деңгейде өз пікірлерін білдіріп отырған.
А.Н.Веселовский, Л.Н.Выготский, О.М.Фрейденберг, В.Я.Пропп, М.М.Бахтин, Е.Мелетинскиий, Л.Гинзбург, С.Бочаров, И.В.Страхов, А.П.Скафтымов, А.Б.Есин т.б. секілді белгілі ғалымдар көркем өнер туындыларының поэтикасы, олардағы психологиялық құбылыстар мен көркемдік бейнелеу құралдары, олардың шығу тектері, өзге де көркемдік әлемі т.б. секілді теориялық мәселелерді қозғады. Олар орыс әдебиеттану ғылымында психологизмді зерттеудің тұсауын кесіп берді.
Әдебиеттегі психологизмнің туып, өсіп-өркендеуіне әр кезеңдері рухани өмірімізде дүниеге келген психологиялық мектеп, сана ағымы (поток сознания), модернизм, психологиялық талдау, т.б. секілді әдеби-философиялық, психологиялық бағыттар өз үлестерін қосты.
Адамзаттың жаратылысы, жан жүйесі, сезімдік қасеттері туралы құнды пікірлер мен айшықты ойлар айтқан ғұламалар бізде көп-ақ. Олар: орта ғасыр ойшылдары Жүсіп Баласағұни, Махмұт Қашқари, Ахмет Игүнеки, Қожа Ахмет Яссауи; Алтын Орда дәуірінің ойшылдары: Р.Хорезми, Сайф Сараи, М.Х.Дулати, Жалайри, т.б; ақын-жыраулар: Асан қайғы, Шалкиіз, Жиембет, Ақтамберді, Бұқар, Шал, Дулат, Мұрат, Махамбет т.б; ұлттық мәдениеттің шоқ жұлдыздары: Шоқан Уәлиханов, Ыбырай Алтынсарин, Абай Құнанбаев. XX ғасыр басындағы қазақ ғұламалары Шәкәрім Құдайбердіұлы, Мәшһүр Жүсіп Көпеев, Ғұмар Қарашев, Әлихан Бөкейханов, Ахмет Байтұрсынов, Халел Досмұхамедов, Жүсіпбек Аймауытов, Мағжан Жұмабаев т.б; Кеңестік Қазақстандағы психологияның ғылым ретінде қалыптасуына үлес қосқан ғалымдар Мұхтар Әуезов, Сәлкен Балаубаев, Төлеген Тәжібаев, Бауыржан Момышұлы, Сұлтанбек Қожахметов т.б[4.19].
М.Б.Храпченко XV ғасырдағы Боккачоның атақты Декамейронынан ішкі сезім сипаттарын бейнелеу мезеттерін аңғарса, Д.Лихачев бұдан да әрі кезеңдерді нұсқаса, осы саладағы белгілі зерттеуші Лидия Гинзбург реалистік психологизмнің алғашқы түйінін XVII ғасырда жазылған аналитикалық романдардан табады. Әрине, роман - үлкен форма.
Стендаль, Бальзак, Флобер, Толстой, Достоевский, Чехов творчестволары арқылы шырқай дамып, тоқсан тамырлы құбылысқа айналған психологиялық проза XX ғасырда әр түрлі бағытта дамаығаны мәлім. Бұл ретте батыс әдебиетіне мол ықпал, айрықша әсер еткен Пруст, Джойс, Кафка сияқты қаламгерлер дәстүрі. Алайда жүйелі ,сюжетке құрылған шағармалардан қашып, күйкі, сарыуайым сарынына түскен, Сана ағымы теориясын талғаусыз ұстанған реакцияшыл, модернистік бағыттан өзгеше гуманистік мұратты жырлаған өршіл өнер иелерінің (М.Шолохов, Э.Хемингуей, Л.Леонов, Т.Манн, К.Федин, А.Фадеев, К.Паустовский т.б) творчестволық тәжірибиелері арқылы прозадағы психологизм жаңа сапалы арнада өрістеді.
Психологиялық талдау дәстүрі әлем әдебиетіндегі жаңалық ретінде негізінен XIX ғасырдың екінші жартысында ғана дүниеге келді. Сол дәуірде дүниені дүр сілкінткен орыс, француз, неміс, ағылшын әдебиетінің классиктері бірінен кейін бірі осы тәсілге қатты ден қойды.
Орыс әдебиетінің сынында психологиялық талдау (психологический анализ) деген терминді алғаш ғұлама эссеист Н.Г.Чернышевский, Н.Л.Толстой шығармаларын талдау үстінде қолданған еді. Сыншы сол кезде: Творчестоволық талантқа күш беретін зор қасиеттің ірі психологиялық талдау емес пе екен-деп жазған еді. Осыдан кейін - ақ бұл термин басқа әдебиетші, сыншылар тарапынан қолдау тауып, психологиялық талдау реалистік әдебиеттегі көркемдік методтың басты элементі рентінде қабылданып кетті.
Орыс әдебиетінде психологиялық талдаудың алғашқы үлгісі Л.Н.Толстой туындыларында көрініс бергенімен, ол Ф.М.Достоевский творчествосында шын мәніндегі дәстүрге айналып, одан кейін А.П.Чехов пен И.А.Бунин, М.Горкий мен А.И.Куприн шығармаларында тамырын тереңге жая түсті. Әсіресе Ф.М.Достоевский қолданған психологиялық талдау дәстүрі, оны өздерінің рухани ұстазы санаған модернизм бағытындағы экзистенциалистік әдебиеттің атышулы өкілдері М.Пауст, Д.ДЖойс, Ф.Кафка, А.Камю тағы басқа роман-повестерінде кеңінен көрінгені мәлім.
Бұлардан кейінгі бір топ, негізінен прогресшіл көзқарастағы жазушылар: У.Фолькнер, Э.Хеменгуэй, Р.Роллан, Т.Манн, Г.Манн, С.Цвейк, Л.Фейхтвангер, Г.Гессе, Т.Вульф, А.Зегерс т.б. творчествосындағы психологиялық талдау тәсілдерінің түрлері ішкі монолог яки сананың ағымы(поток сознание) өздігінен пайда болмаған. Бұлардың қай-қайсысының да Достоевскийге жас кезінде еліктеп, солықтағаны белгілі, тіпті оған дәлел боларлық өз сөздері мен хаттары, басқа да фактілер мол. Бұл туралы Ф.М.Достоевскийдің туғанына 150 жыл толуына байланысты юбилей кезінде жарияланған материалдарға, көптеген зерттеу еңбектерге қарап білеміз.
Л.Н.Толстой мен Ф.М.Достоевский қалыптастырған осынау дәстүр Ұлы Октябрьден кейін совет әдебиетінде М.Шолохов, Л.Леонов, К.Федин, А.Фадеев, А.Толстой, Л.Соболев, Б.Пастернак сияқты көрнекті жазушылардың үлкенді-кішілі шығармаларында жемісті жалғасқанын көрмеуге болмайды.
Сонымен қазіргі әдебиетте психологиялық талдауға ерекше көңіл бөлініп отыр. Оған Л.Леонов сияқты кемел жазушының мына пікірі дәлел: Психологиялық талдау мәселесі өте күрделі мәселе. Әйтеуір адам бар жерде ол өзінше индивидуальдық тұрғыда қайғырады, қуанады, сезінеді, түйсінеді. Демек, оған талдау жасау қажеттілік қана емес, біле білсек заңдылық та. Ол жазушыға адам өмірінің мәні мен маңызын ашып, түсіндірудегі таптырмас кілт.... Бұл - үлкен суреткердің, философ жазушының психологиялық талдау туралы жәй пікірі ғана емес, оның творчестволық кредосы екені талассыз[4,21].
Психологиялық талдау - қоғамдық құбылыстың шырқау шыңы адамды, оның жанындағы сезімнің жықпылдары мен қат-қабат қалтарыстарын, шуағы мен ызғарын, ондағы қарама-қайшылықтарды дәл де нақтылық жағдайда зерттеудің тамаша тәсілі деп қорытынды жасауға болатын сияқты.
Дегенмен де психологиялық талдаудың жаңа тәсілі ретінде өзіне тән стильдік артықшылықтары жоқ емес. Оны мынаданда көрер едік. Көбімізге белгілі көркем шығарма өмірдегі бар қарапайым құбылыстардың сол қатқан қатырма қалпындағы өшірме-көлеңкесі емес, ол биік интеллектілі жазушының жалпы алғанда адаммен қоғам туралы интеллектуальдық концепциясы екені мәлім. Ендігі бір ескеретін әрсе психологиялық талдау мен шығармадағы лиризмді пара-пар деп, бір-біріне балап бағалауға болмайды. Біз көбінде психологиялық лиризм дегени терминге үйірсекпіз, шындығында бұл атауда дәлдік жетісе бермейді. Лиризм деген сөз адам жанындағы бір сәттегі көңіл күйді білдірсе керек. Ал, адам жаны қашанда осылай болып тұрмайтындығы белгілі. Психологиялық талдау арқылы адамға тән барша сезімдер ашылады, онда лиризмде, драмада, трагедияда аралас-құралас қамтылады. Шығармадағы лиризм деп оқиғаны, іс-әрекетті, сезім күйін жазушының баяндауымен суреттеуіндегі стилистикалық нәзіктік, ырғақтылық, эмоциялылық айтылса керек. Яғни лиризм шығарманың техникалық орындалуы мен жазылу жарастығын білдіреді.
1,1 ХХ ғасыр басындағы қазақ әдебиетіндегі психологизм көріністері
Қазақ әдебиетінде психологиялық прозаның алғашқы негізін қалаушылардың бірі - Мұхтар Әуезов. Ол кезде қазақ тәжірибесінде психологиялық ыңғайдағы туындылардың саяқтығынан ба, сол бір қиын асуды күмәнсіз меңгеру мақсатымен бе, 1934 жылы жазған Қасеннің құбылыстарын психологиялық очерк деп атаған. Ұзақ әңгімедегі қазіргі жағдайда повесть не микророман түрлі рухани тартыстардың суреттеу мәнері психологиялық шығарманың талаптарына толық жауап береді. Бұл отбасы, ошақ қасындағы кикілжің-кірбіңді ғана емес, қоғамдық аренадағы әр алуан күштердің ара-салмағын нәзік таразылап, ескірген көне дүниемен тұманы арыла қоймаған жаңа дүниенің қақтығысын бейнелейтін, ол қақтығыстардың адамадар санасындағы сәулесін, әрекеттік шеңберін көрсетіп, саяси - идеялық айқын бет-бағдармен көркем кестелейтін кесек туынды.
Қазақ әңгімесінің алғашқы қарлығашы ретінде танылып жүрген Б.Майлиннің Шұғаның белгісінде терең реалистік психологизмнен гөрі романтикалық лиризм сарыны басым. Осы сияқты жәйт Ш.Айтматовтың Қош, Гүлсары мен Ақ кемеге дейінгі жазғандарына да тән деп білеміз. Ал, Шыңғыс соңғы екі дүниесінде лиродрамалық шегіністері мол болғанымен, адам жанын психологиялық талдау тәсіліне әбден мойын ұсынғанын дәлелдеп отыр.Осындай стильдік тәсілдің жетістігін жазушы Тахауи Ахтановтың Боран романынанда көп табуға болады. Т.Ахтанов адам жанындағы психологиялық иірімдерді ішкі монологпен суреттеуде біраз табысы, жаңалығы бар жазушы. Сайын Мұратбековтың, Әбіш Кекілбаевтың, Қалиқан Ысқақовтың да әңгіме-повестеріндегі психологиялық талдауға талпыныс сәтті шығып жүр. Сайын Мұратбековтың Басында Үшқараның, Қылау, Отау, Үй және басқада әңгімелері, жас жазушы Оралхан Бөкеевтің Қамшыгері, Жұлдыз жауған түндер-айы, Ұйқым келмейдісі, Әнес Сараев, Дулат Исабеков, Қарауылбек Қазиев, Тынымбай Нұрмағанбетовтердің кейбір әңгімелері соңғы жылдардағы новеллистика жанрындағы психологизм ағымының көзге көрінетін көңіл қуантатын дәлелі дерлік.
Жалпы қазақ прозасындағы психологизм ағымының творчестволық құбылыс ретінде өмірге келіп, көркемдік дәстүрге айналып қалыптасуында, терең тамырланып өркен жайюында М.Әуезов, Ғ.Мүсіреповтерден кейінгі буынның да елеулі еңбектері бар. Атап айтқанда, Әбдіжәміл Нұрпейісов, Тахауи Ахтанов, Тәкен Әлімқұлов, Әнуар Әлімжанов, Әбіш Кекілбаев, Асқар Сүлейменов, Сайын Мұратбеков секілді қаламгерлердің адам жанының психологиялық қилы-қилы сырларын, жан дірілін, сезімділігін ашу мен берудегі зерделі ізденістері сонарға түскен соқпақтай айқында нәтижелі деп батыл айтар едік. Сондай-ақ психологизмді игеру бағытындағы Зейін Шашкин сияқты көп ойын айта алмай ерте кеткен жазушының да творчестволық үлесін көңілден қақас қалдыруға болмайды. Оның Теміртауы мен Доктор Дарханов атты романдарындағы кейіпкерлердің ішкі монологтары бірқыдыру сәтті шыққан еді.
Көркем прозадағы кең мағынадағы психологизм поэтикасы, жазушылардың ұлттық рухани-эстетикалық құндылықтарын жетілдіру барысындағы суреткерлік жетістіктері жөнінде әр жылдары жарық көрген қазақ әдебиеттанушылары мен ғалымдарының ғылыми еңбектері біздің ғылыми-теориялық ой-тұжырымдарымыздың теңдессіз өскендігінің, іргелі ізденістердің куәсі бола алады. Атап айтсақ З.Қабдолов, С.Қирабаев, З.Ахметов, Р.Нұрғалиев, Р.Бердібаев, С.Қасқабасов, Ш.Ыбыраев, Ш.Сәтбаева, М.Базарбаев, Ш.Елеукенов, Ж.Ысмағұлов, Б.Майтанов, Ә.Нарымбетов, Т.Кәкішев, Т.Қожакеев, З.Бейсенғалиұлы, Қ.Әбдезұлы, Ж.Дәдебаев, М.Мырзахметов, Н.Сағындықова, А.Ісімақова, Б.Әбілқасымов, А.Егеубаев, С.Негимов, Б.Әзібаева, Б.Әбдіғазиұлы, М.Маданова, Б.Ыбырайым, М.Жармұхамедов, Б.Омаров, Т.Шапай т.б. секілді белгілі маман ғалымдардың ғылыми-зерттеу еңбектерінде әдебиеттегі адамтану мәселесі, кейіпкер психологиясын ашудағы көркемдік тәсілдер,т.б. психологиялық талдау өнеріне қатысты көптеген ғылыми теориялық тұжырымдар айтылып, жан-жақты қарастырылған.
Ал, қазақ әдебиетіндегі психологизм мәселесін арнайы зерттеп жүрген ғалым, ф.ғ.д., профессор Б.Майтанов психологиялық прозаның көркемдік әлемін ажарлайтын-авторлық психологиялық баяндау, кейіпкер сөздері мен толғаныстары, ішкі монолог, диалог, мүсін өнері, пейзаж, психологиялық табиғат көріністері т.б. секілді көркемдік тәсілдерді 1987 жылы жарық көрген Қаһарманның рухани әлемі атты монографиясында С.Мұқановтың Ботагөз, З.Шашкиннің Тоқаш Бокин, Х.Есенжановтың Ақ Жайық, Ә.Нұрпейісовтың Қан мен тер, С.Сейфуллиннің Тар жол,тайғақ кешу т.б. сынды көрнекті қаламгерлердің тарихи романдарын талдау барысында ашып көрсетеді. Ал, Қазақ романы және психологиялық талдау атты ғылыми еңбегінде ғалым жалпы сөз өнеріндегі психологизм бастауларын көне жазбалардан іздейді: Байқап қарасақ,қазақ фольклоры ғана емес, орхон-енисей жазуларынан да, орта ғасырлық дәуір әдебиетінен де адам көңілі мен сезімінен хабар беретін отты жолдарды көру қиын емес. Жыраулар поэзиясы мен белгілі бір дәрежеде Махамбет поэзиясы реалистік психологизмге тұнып тұр[3,58] - дей келе, ұлттық прозадағы психологиялық талдаудың алғашқы талпынысын Дала уәлаяты газетінде жарияланған Бәтиатты әңгімеден бастайды.
Адам образына психологиялық талдау жасау өте күрделі проблема. Сондықтан да бұл саладағы жетістіктен гөрі кемшіліктің көп екендігі де талассыз шындық. Біздің әдебиетімізде әлі де өңсіз, өресіз, болмаса жан-дүниесінің психологиялық өзгешелік белгісі, бедері жоқ робот кейіпкерлер, ойсыз-отсыз образдар сапа шірене шеру тартып шімірікпестен келе жатыр.
Сонымен бастапқы әңгіме желісіне қайта оралсақ, манадан бергі айтып отырған психологиялық талдау туралы ойымыздың субъективтік түйін-қортындысы мынадай: адамның бір сәттік болмашы психологиясын беру мен психологиялық талдауды теңестіруге болмайды. Олар екеуі екі бөлек нәрсе. Адамның белгілі бір моменттегі сезім күйін, психологиясын деталь арқылы жеткізу психологизмні алғашқы әрі қысқа актысы ғана. Ал, оқиға тереңдеп, әрекеттер күрделіленіп-драмалық шиеленіске толы ситуацияның тууы-психологиялық талдауға негіз жасайды.
Психологиялық талдау дегеніміз - өмірде болып жататын драмалық, трагедиялық, трагокомикалық жағдайлардың көркем шындыққа айналуына байланысты адамның көңіл-күйіндегі күйініш пен сүйінішті жан әлеміндегі буырқанған бұрқанысты, жүрек түкпіріндегі толқу мен тебіренуді, яғни болуы мүмкін шымыр да шынайы сезімдік құбылыстарды әрі жинақтап(типтендіру), әрі даралап суреттей отырып, сол адамның мінез-құлқын, рухани болмысын қысқасы, психологиялық ішкі портретін монолог арқылы жазушының көз алдымызда елестету шеберлігі.
Көркем шығармадағы кейіпкерлерге үздіксіз психологиялық талдау жасалынбаса адамның ойына өң беріліп, көңіліне күй түсірілмейді. (А.Байтұрсынұлы). Осы орайда А.Байтұрсынұлының әлемдік деңгейдегі теоретик ғалым ресейлік әдебиеттанушы М.М.Бахтиннің ғылыми ойларымен пікірлес екендігін атап өткен жөн. А.Байтұрсынұлы көрсетіп отырған психологизм жүйесіндегі екі үлкен арна-аналитикалық принципті құрайтын ішкі сезім құбылыстары мен тысқы динамикалық принципті танытатын сыртқы психологиялық қимыл көріністері жөніндегі теориялық тұжырымдары М.М.Бахтиннің ойларымен төркіндес екендігі бізді таңдандырады. Көркем шығармадағы әдеби психолгизм жүйесін құрайтын бейнелеу құралдары-монолог, ішкі монолог, ішкі диалог, ойлау, қиялдау, еске алу, елестету, өзін-өзі талдау, өзін-өзі бақылау, талдау, түс көру, сандырақтау, сөз бен істің, ой мен сезімнің сәйкессіздіктері, өң мен түс, өмір мен өлім, есті ессіздік т.б. А.Байтұрсынұлы меңзеп отырған ішкі ғаламды бейнелейді. Ал динамикалық принципті, яғни тысқы ғаламды құрайтын сезім құбылыстарының сыртқы белгілері - бейвербалды ишараттар, ым, ымдау, ишара, емеурін өзгеде қимыл-көріністері.
Көптеген ірілі-ұсақты психологиялық бейнелеу құралдарын санамағанда ең негізгі үш әдіске тоқталайық, олар: бірінші-психологиялық бейнелеудің тура түрі, бұл кейіпкердің жан дүниесін көркемдік таным тұрғысынан танып білу,яғни ішкі сөз, қағытпа(репликалар)түрі, өзін-өзі бақылау, ойша елестету, ішкі монолог, еске алу және елестету т.б. арқылы психологиялық талдау жасау болса, екіншісі-психиканы берудегі сыртқы психологиялық сыртқы қимыл көріністері секілді көркемдік, психологиялық детальдарға мән беру, оның басқа да түрлерін қолдану болып табылады.Үшіншіге осы екі тәсілді тұтастандыра беретін авторлық психологиялық баяндау жатады. Дәл осындай теориялық тұжырымды А.Байтұрсынұлы дарынды сөзде былай деп береді: Ақындар ғалымдар сияқты уақиғасын уақиғасын яки нәрсені болған күйінде, тұрған қалпында бұлжытпастан айтып, дұрыс мағлұмат беріп, ақиқаттауға тырыспайды...Оның бәрін ақындар өз көңілінше түйіп, өз ойынша жорып, өз ұйғарымында суреттеп көрсетеді. Сол өзі ұйғарған түріндегі ғаламды сөзбен көрсетуге бар өнерін, шеберлігін жұмсайды. Сөйтіп шығарған сөзі, көркем сөзі шығарма болады дей келе, оларды: 1.Әуезеленіп айтылуына қарай. 2.Толғанып айтылуына қарай. 3.Ғаламдап айтылуына қарай деп үшке бөледі. Әуезелеуші айтатын сөзіне өзін қатыстырмай, өзінен тысқарғы ғаламда болған істі әңгіме қылады[8,52].
Ақын әуезе түрінде сөйлегенде уақиғаның ішінде өзі болып, басынан кешірген адамша сөйлемей, тек сыртта тұрып баяндап, уақиғаға көз салған адамша, хатты біреуден естіген адамша айтады. Уақиғаны бұлайша түрде айтып көрсету тысқарғы түрде айту болады[8,56]. А.Байтұрсынұлы орыс әдебиеттану ғылымында қалыптасқан психологиялық бейнелеу тәсілін қазақ ұлттық сөз өнерінде дәйекті түрде қолдана білген.
Сөйлеу, ойлау жүйесі арқылы ішкі сезімді суреттеу-тура тәсіл (ішкергі ғалам) болса, екіншісі-жанама (тысқарғы ғалам), яғни кейіпкердің психикасы мен санасындағы процестер тікелей бейнеленбей, тек сыртқы іс-әрекет, дене-кескіндегі мимикалық қозғалыстар, сыртқы көріністер арқылы айшықталады.
Жазушы кейіпкерінің ойы мен сезімін оқырманына жеткізудің тағы бір тәсілі - оның жан дүниесінде жүріп жатқан психологиялық процестің атын атап, түсін түстеу арқылы беру болып табылады.
Адамның үнемі қозғалыста болатын жан құбылыстарын зерттейтін жантану ғылымының да негізгі ұстанған нысанасы-психологиялық талдау жасау, яғни жан талдау[8,20].
Ж.Аймауытовтың қазақ әдебиетінде тұңғыш рет психологиялық романның тұсауын кесуі, ал Мағжан Жұмабаевтың адамның ішкі сезімдеріне толы лирикалық поэзиясынан бөлек Шолпанның күнәсі секілді классикалық психологиялық әңгіме жазуы қазақ әдебиетінде психологизм дамуына үлкен жол салды. Сонымен қатар М.Әуезов шығармаларынан да ерекше психологиялық сарынды байқаймыз. Әуезовтің алғашқы әңгімесі Қорғансыздың күнінде көтеріп отырған мәселесі-мәңгілік тақырып-әлдінің әлсізге көрсеткен озбырлығы. Бұл бір қараған кісіге бай мен кедейдің таптық күресі секілді көрінгенімен, әңгімеде көтеріліп отырған көкейтесті мәселе-өмір қайшылығы, ақ пен қараның, әлді мен әлсіздің, жақсылық пен қиянаттың қырқысқан күресі, екі ұдай сезім сергелдеңі.
Әңгіме үшінші жақтан, яки баяндаушы тарапынан айтылады. Әңгіменің әлқиссасынан бастап ішкі монологтың бір элементі болып табылатын-еске алу, лирикалық шегініс пайдаланыла отырып, негізгі оқиғаға баспалдақ есебінде Ғазизаның аулына барар жолдың неліктен Күшікпай деп аталғаны, Арқалық бойында қыс бойы азынап соғып тұратын ызғарлы желдің аңыздық желісіне жол беріледі. Әдебиеттанудағы еске алу тәсілінің өзіне тән формалық, көркемдік қызметінің өзі адам санасының бір түкпірінде тығылып қалған әр түрлі әсерлердің, ұғым-сенімдердің, белгілі-бір оқиға-бейнелердің ойға оралуынан ішкі жан әлемінде бір-біріне тәуелді-тәуелсіз, өзара сабақтас сезімдердің тууына себеп болары сөзсіз. Еске алу-ішкі монологтың өріс алуына, оның өркендеп дамуына түрткі болар, яғни тұңғиық ойға берілудің алғашқы баспалдағы да.
Еске алу әдісінің екінші формасы-Ғазизаның әжесінің әңгімесі. Баласы Жақып пен немересі Мұқаштың сүзектен ауырып, қайтқалы жүрегінде шемен болып қатқан қайғысын, ішкі шерін сыртқа шығара алмай шерменде болып отырған кемпірге мына қонақтардың келуі-ішкі сөзге ерік беруге себеп болды. Мұндағы еске алу, өткен өміріне саяхат жасау-кемпірдің бүкіл қайғы-шерін, қуаныш-мұңын, ішкі монологын сыртқа шығаруға түрткі болып, ой ағысын тудырады.
Шынында да диалог-кемпірдің әңгімесі ұзақ болғанымен, оның шығармада атқарып отырған жүгі, қызметі үлкен. Бүкіл әңгіменің желісі де, арқауы да осы психологиялық диалогта, осы кемпірдің ішкі сырында, бүкіл бір үйлі жанның трагедиясы, көңіл күйі, тағдыры тілге тиек етілген осы толғауда жатыр емес пе?[9,44].
Сонымен, суреткер психологизміне тән екі қасиетті атап өткен жөн. Ол біріншіден, күрделі психологиялық жағдай мен психологиялық процесті талдау. Екіншіден, кейіпкердің рухани жан әлемінде жиі болатын күйзеліс, психологиялық қиналысты беру атмосферасы. Осы психологиялық атмосфераны беру үшін ең алдымен жазушы сол сәтті дәл де нанымды беретіндей бейнелі, көркем сөздер табуы керек. Ол жазушы шығармаларында өте бай әрі құнарлы екені даусыз. Оған жазушының Қорғансыздың күні мен Қаралы сұлу атты әңгімелері куә. Осы екі әйел баласының басындағы қарапайым тағдыр, қиын психологиялық тартыс пен ішкі өмір ағынынан жазушы үлкен қоғамдық-әлеуметтік, психологиялық, философиялық ой түйе білген.
Қаралы сұлу(1925ж.) әңгімесіндегі бас кейіпкер Қарагөздің мыңғырған малы, жанында жәдігерленген ағайын-туысы, мұның бұйрығын күткен күзетшілері мен күтушілері, бауырында баласы бар. Алайда, ол жалғыз. Осынша мыңдаған адамдар ішінде ол жалғыз. Күйеуі Әзімханнан айрылғалы міне алты жыл, осы алты жыл бойына ол жалғыз әңгімедегі өмір ағыны, жалғыздықтың жан азабын шеккен кейіпкердің жан құбылысындағы сан алуан құпия қалтарыстары, ішкі иірімдері логикалық тұрғыдан нанымды, психологиялық талдау арқылы ашылған. Шығарманың композициялық құрылымы, баяндау тәсілі де кейіпкер өмірінің, сезім қозғалысының интонациясын, динамикасын танытарлық сөйлем соңындағы леп белгілер...көп нүктелер, үзік-үзік ойдың желісі арқылы беріледі. Бұл тек Қарагөздің жан дүниесінде болып жатқан ішкі өмірінен, сезім құбылыстарынан сыр шертеді. Сондықтан да мұнда кейіпкер психологиясы емес, әңгімелеушінің, яғни шығарма психологиясы бірінші кезекте тұр.
Жалғыздық-қашанда жеке адамның басындағы қайғы-қасіретті, ішкі ойға, емін-еркін егілуге де, ішкі құпия тіршілікке ерік беруге, өз сезімін қадағалауға да,қадағаламауға да құқысы бар мезет. Әрі бұл кейіпкердің ішкі табиғатынан сыр берер, оның характерін ашуға да өзіндік үлес қоса алатын көркемдік қасиет. Өйткені, жалғыздықтан жапа шеккен жан көбіне өз ойымен өзі болады, оның өткен өміріне лирикалық шегініс жасау, бақытты шағын елестетуі, қайғыруы секілді бір сәттік құбылыстар оны ішкі монологқа, өзімен өзі сөйлесуге мәжбүр етеді. Кейде адам қатты қапаланғанда немесе шектен тыс қуанғанда еркінен тыс, ойланбаған, тіпті ойы түгіл түсіне енбеген сұмдық іс-әрекетке баруы мүмкін. Оны психологияда, философияда, әдебиеттану ғылымында адамның шындықты санамен бейнелеуіне тікелей қатыспайтын, еркіңнен тыс болатын яғни психикалық құбылыстар-бессознательность-де йді.
Психологизм поэтикасын құрайтын күрделі психологиялық бейнелеу құралдары М.Әуезов шығармаларында кеңінен қолданылады. Атап айтар болсақ, суреткердің кейіпкер толғаныстары мен ішкі монологтары, портрет, пейзаж, сыртқы қимыл-қозғалыстар, заттық әлем т.б. сияқты көркемдік компоненттерді қолданудағы шеберлігі мен адам психологиясын ашудағы даралық сипаты ерекше. Қорғансыз жетім баланың қайғысына ортақтасқыңыз келсе, Қорғансыздың күнін оқыңыз, жесірдің жан жарасы мен жүрегіндегі салмақты сезінгіңіз келсе (Қаралы сұлу)тағы да М.Әуезовті оқыңыз.
М.Әуезов шығармашылығындағы психологизм мәселесінде ең басты атап айтар жайт - суреткердің күрделі психологиялық жағдай мен адам санасындағы арпалысқан ой ағысын, пікір қайшылығын тап басып, дәл де нанымды бейнелей білуі.Екіншіден, кейіпкердің жан әлемінде жиі болатын рухани тоқырау мен сәт сайын құбылатын сезім құбылыстарын қалт жібермей, өзі айтқандай қазбалай, қазымырлана әрбір бөлшегіне дейін талдап беруге терең мән беруі дер едік. Адамзат баласына тән табиғи, биологиялық, физиологиялық, психологиялық атмосфераны бейнелеудегі жазушының тілі қашан да құнарлы әрі тұңғиық, терең бай. Оған жазушының Қорғансыздың күні, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ӘЛ-ФАРАБИ АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
ФИЛОЛОГИЯ, ӘДЕБИЕТТАНУ ЖӘНЕ ӘЛЕМ ТІЛДЕРІ ФАКУЛЬТЕТІ
Қорғауға жіберілді
2015ж.
Қазақ әдебиетінің тарихы
және теориясы кафедрасының
меңгерушісі,ф.ғ.д., профессор А.Б.Темірболат
ДИПЛОМ ЖҰМЫСЫ
ҚАЗІРГІ ҚАЗАҚ ӘҢГІМЕЛЕРІН ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ ТАЛДАУ
050117 - қазақ тілі мен әдебиеті мамандығы бойынша
Орындаған: 4 курс студенті Жұлдыз
Ғылыми жетекші:
ф.ғ., доцент Жүсіпова А.
Норма бақылаушы:
ф.ғ.д., доцент Дәрібаев С.
Алматы, 2015.
РЕФЕРАТ
Дипломдық жұмыстың тақырыбы: Қазіргі қазақ әңгімелерін психологиялық талдау формалары
Дипломдық жұмыстың көлемі:
Пайдаланған әдебиеттер тізімі:
Тірек сөздер: проза, әңгіме, психологизм
Жұмыстың құрлымы: жұмыс кіріспеден, үш тараудан, қортынды мен пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Жұмыстың мақсаты мен міндеті: ұсынылып отырған жұмыстың алдына қойған негізгі мақсаты - жалпы қазақ әңгімелерінің өткеніне шолу жасай отырып, қазіргі қазақ жазушыларының әңгімелеріне психологиялық талдау жасау. Яғни кейіпкердің жан дүниесі, психологиясы, монологы арқылы тұтас шығарманның берілуі ерекшелігі. Осы мақсатқа сай зерттеудің төмендегідей міндеттері айқындалады:
Қазақ әңгімелеріндегі психологизмнің қалыптасу, даму тарихы зертту;
Бүгінгі күнге дейінгі қазақ әңгімелеріндегі психологизмнің эволюциялық даму сатысын айқындау;
Қазіргі қазақ жазушыларының шығармаларындағы психологиялық әдіс-тәсілдерді зерттеу;
Қазіргі қазақ әңгімелеріндегі психологиялық көркемдеу ерекшеліктерін ашу;
Әдебиеттегі психологизм бағытының қазіргі қазақ әңгімесін модернистік мағыт беруін айқындау;
ГЛОССАРИЙ
Әңгіме - оқиғаны қарасөзбен баяндайтын шағын көркем шығарма жанры. Әңгіменің жанрлық ерекшеліктері оқиғаны баяндау тәсілі, композициялық, сюжеттік құрылысы, көркемдік жүйесі арқылы айқындалады. Әңгіменің көлемі шағын, кейіпкерлер саны аз, сюжет ұйытқысын құрайтын оқиғаның басталуы, шарықтау шегі мен шешімі болады. Онда адам, оның өмірі мен тағдыры, аса маңызды деген оқиға жинақы беріледі. Мұнда бір айтылған жайларға қайта оралуға, тәтпіштеп баяндауға, ұзақ суреттеуге орын жоқ. Әңгіме жанры аз сурет арқылы көп жайды аңғарта білетін айрықша көркемдік шеберлікті талап етеді. Оқиға көбіне бірінші жақтан баяндалып, әңгімешінің оқиғаға тікелей қатыстылығын көрсетеді.
Монолог - (гр. monos - дара, гр. logos - сөйлеу) кейіпкердің көпшілікке қарата немесе өзіне арнап айтқан сөзі, толғанысы, өсиет-уағызы. Монолог - сөз өнерінде кейіпкердің ішкі жай-күйін, толғаныс-тебіренісін бейнелеу мақсатында қолданылатын тәсіл. Монологтың ерекшелігі бір адамның ойы, сөзі көрініс табады. Сахналық Монологта кейіпкер өзімен-өзі Монологта кейіпкердің ой-тұжырымдары айтылып, оның жай-күйі айқын аңғарылады. Монологты ғылыми тұрғыда интраперсоналды сөйлеу деп те атайды. Монолог сөйлеудің жанрлық сипатына байланысты, қызметтік-коммуникативтік жағдайға қатысты (хабарлау, пайымдау, үгіттеу, т.б.) кейіпкердің төл сөзі, ғылыми баяндама, насихаттық сөздер болып бөлінеді. Мәтінде монолог диалог үлгісінде де, диалогпен араласып та келе береді. Соңғы жағдайда диалогтық, монологтық сөз кестелері араласып, әрекеттесіп қолданылады.сырласқандай болып, тыңдаушы не көрерменнен жауап күтпейді.
Проза (лат. prōsa) -- әдеби жанр, қара сөзбен жазылған көркем шығарма (әңгіме, повесть, роман). Проза әдебиеттің эпикалық тегімен байланысты, лирикалық проза немесе прозалық өлеңдер кездеседі. Проза XVII ғасырдың ортасына дейін сөз өнерінде поэзиямен аралас өмір сүрді. Тарихи шежірелер, жылнама, трактаттар, естелік, сапарнама, діни уағыздар, т.б. өлең жанрына тән шығармалар болып есептеледі. Шын мәніндегі проза Қайта өрлеу дәуірінде қалыптасып, поэзиядан бөлініп шықты. Осы кезден бастап әдебиеттің дамуында проза жетекші орынға ие болды. Рабғузи, Бабыр, М.Сервантес, Д.Дефоның шығармаларынан бастау алатын проза сөз өнерінің дербес, айрықша түрі ретінде қалыптасты. Сөз өнері тарихында проза поэзиямен тығыз байланысты дамыды. Прозада өмір құбылыстары, адам характерлері кең ауқымды қамтылып, жан-жақты суреттеледі.
Әдебиеттегі психологизм табиғаты - бүгінгі таңдағы әдебиеттану мен сында өте жиі сөз бола бастаған күрделі теориялық тәжірбиелік мәні мол мәселе. Әдебиеттің негізгі предметі адам болғандықтан, оның рухани әлемін, ой-сезімін, түсінік-түйсігін, дүниетанымын, ішкі қайшылықтарын ашып көрсету - суреткердің негізгі міндеттерінің бірі. Психологизмнің негізгі қызметі - өмірлік шындық пен көркем шындықтың жанды тамырластығын сақтау. атау керек.
МАЗМҰНЫ
Кіріспе
Негізгі бөлім
І Қазақ әңгімесі және психологизм
ІІ Қазақ әңгімесі дамуының басты кезеңдері
ІІІ Қазіргі қазақ әңгімесіндегі кейіпкер психологиясы
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
КІРІСПЕ
Зерттеу жұмысының өзектілігі. Әдебиет жазушы еңбегі арқылы жасалса, жанр да, кезі келгенде сөз суреткерлерінің ізденістерінен туады. Барлық жанрлар да өздерін қызықтырған нәрсені жалаң оқиғалар тізбегімен дәлелдей салмай, образ арқылы көрсетеді, бейнелейді, суреттейді. Суреттеу, дәлелдеу арқылы өздерін тебіренткен, толқытқан жайдың сырын ашып, жазушы жанрды идеялық ой жеткізуге тәсіл, амал есебінде пайдаланады. Қалаған жанрды таңдауға жазушы ерікті, ықтиярлы.
Көркем прозаға қатысты көрікті ой мен кешелі табиғатты толыққанды танып, көңіл көрігіне суара білетін сөз зергері жазар әлемін әдбен зерттеп, зерделеп, иін қандырып, илеуін пісірмей, тақырыбына тағдырын танып, табиғатын түгендемей, тәуекелге бармайды. Орнықсыз ой балалатып, орынсыз күшену, кейіпкерін тізелетіп тезге салу, жалған, жылтыр сөйлеу жазушыға жат.
Кез келген жазушы психолог бола білуі керек. Ол кейіпкерлердің типтік характерін суреттеп қана қоймай, сол характердің бұлттартпай сендіретін психологиялық мотивировкасын көрсете білген жөн. Демек, әр жазушы үшін кейіпкер жанындағы психологиялық нәзік те сырлы әрі күрделі құбылыстарды аша отырып, характер логикасына сай келетін шешімдер табу басты мақсаттың бірі болуға тиіс, кейіпкердің характері сонда ғана жан - жақты ашылады. Әңгіменің бір ерекшелігі кейіпкер саны аз болып келеді. Сондай - ақ, алдымен монологқа құрылады да диалогқа ұласады. Терең психологизм дәлдігі, сенімділігі үшін монолог қандай қызмет атқарса, диалогтың да идеялық - көркемдік орны сондай үлкен.
Жалпы прозаның көркемдік сапасы, идеялық мазмны қоғамдық әлеуметтік мәні бар күрделі, қомақты шындықтарды көтеріп, соған байланысты философиялық тың ойлар түйіндеумен өлшеніп таразыланады.
Біз қарастырғалы отырған жазушылардың прозасында жекелеген адамдар тағдыры суреттелініп, бүкіл әлеуметтік өмірдің күнгейі мен көлеңкесіне, даму барысына, жалпы моральдық болмысына философиялық тұрғыда талдаулар жасалынады. Әрине, әлеуметтік шындықты көркемдік шындыққа айналдыруда жазушыға ең қажетті фактордың бірі - суреткерлік екеніне көз жеткіземіз.
Шындығында, көркемөнердің өзі адам көңіл-күйі, ой-қиялы мен қоғамдағы тарихи-әлеуметтік, эстетикалық алғышарттардың бірлігінен өрістегенін жадымызда ұстасақ, ХХ ғасырдың басында жазушылардың назарында адамның кейбір пихологиялық жағдайлары, сезімдері, сыртқы әлем құбылыстарына орай эмоционалдық үн қосу сәттері түсті. Міне осы бір сәттер бүкіл шығармаға нәр берді. Бүгінгі біздің зерттеу жұмысымыз да осы бір адамның жан дүниесін, эмоциясын, сезімін бүкіл шығармаға арқау еткен жазушылардың шеберлігін әр қырынан ашып көрсетумен өзектіленеді.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Жалпы қазақ әңгімелеріндегі психологизм турасында Б.Майтанов, Г.Пірәлиева, А.Ысмақова, А.Иезуитов, Қ.Ысқақов, Г.Орда, Қ.Әбдікова сынды ғалымдар арнаулы зерттеу еңбектер немесе зерттеу мақалалар жазып, бұл бағыттың қазақ әдебиетіндегі әсіресе қазақ әңгімелеріндегі орыны айықндап көрсеткен болатын.
Зерттеу жұмысының нысаны. Қазіргі қазақ әңгімелері
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеті. ұсынылып отырған жұмыстың алдына қойған негізгі мақсаты - жалпы қазақ әңгімелерінің өткеніне шолу жасай отырып, қазіргі қазақ жазушыларының әңгімелеріне психологиялық талдау жасау. Яғни кейіпкердің жан дүниесі, психологиясы, монологы арқылы тұтас шығарманның берілуі ерекшелігі. Осы мақсатқа сай зерттеудің төмендегідей міндеттері айқындалады:
Қазақ әңгімелеріндегі психологизмнің қалыптасу, даму тарихы зертту;
Бүгінгі күнге дейінгі қазақ әңгімелеріндегі психологизмнің эволюциялық даму сатысын айқындау;
Қазіргі қазақ жазушыларының шығармаларындағы психологиялық әдіс-тәсілдерді зерттеу;
Қазіргі қазақ әңгімелеріндегі психологиялық көркемдеу ерекшеліктерін ашу;
Әдебиеттегі психологизм бағытының қазіргі қазақ әңгімесін модернистік мағыт беруін айқындау;
Зерттеудің теориялық және әдіснамалық негізі. Зерттеу жұмысымызға ғалым Г.Пірәлиеваның Қазіргі қазақ прозасындағы психологизм мәселелері, Ішкі монолог, Б.Майтановтың Қазақ романдары және психологиялық талдау сынды еңбетері басты басты теориялық ұстаным ретінде алынса, сонымен қатар осы тақырыпта сөз қозғап жүрген Б.Балтабаева, Г.Орда, Б.Ысқақ, Әшірбекова сынды зерттеуші-ғалымдардың еңбетері мен әр кезеңде жарық көрген ғылыми мақалалары, ой-пікірлері зерттеу еңбегіміздің негізгі әдістемелік әрі ғылыми бағдары етіп алынды.
Зерттеудің әдісі. Зерттеуде қазақ әңгімелерінің мәтініне тарихи-типологиялық, құрлымдық, жүйелеу, салыстыру, салғастыру әдіс-тәсілдері қолданылып зерттелді.
Зерттеудің теориялық және практикалық мәні. Зерттеу нәтижесінде түйінделген теориялық тұжырымдар мен талдауларды жоғары оқу орындарында әдебиет тарихы мен теориясы мәселесін оқытуда пайдалануға болады.
Диплом жұмысының ғылыми жаңалығы.
І Қазақ әңгімесі және психологизм
Әдебиет - өзі өмір сүріп отырған қоғамнның, заманның жоғын жоқтап, өзі қызымет етіп отырған халқының өмірін сөзбен кестелейді. Әрине, ешқандай әдебиет, мәдениет, өнер томаға тұйық дамымайды. Өзінде барын өзгеге береді, өзгеден келген жаңалықты өз бойна сіңіреді. Керуен көшіп, заман ауысқан сайын әдебиеттің де қозғар тақырыбы жаңаланып отырады. Сол жаңа тақырыпқа құба-құп келетін жаңа жанр керек болады. Мұның жанды мысалы қазақ әдебиеті болмақ. Қазақтың ежелгі әдебиеті ауызша тарап, ұрпақтан-ұрпаққа ауызша жеткені белгілі. Қазақ қазақ болған ықылым замандардан бері жоғалмай жеткен әдебиет, ХІХ ғасырдың соңына келгенде жазба әдебитке ауыса бастады, заманның талабымен. Сонау Батыстан келген тың дүние жазба әдебиет керуенін де тоқтатып қойған жоқ қазақтың дарынды сөз зерігерлері. Өзінің ыңғайына келетін жазба әдебиеттің салаларын жерде жатқан көкпердай іліп алып, биік шыңына жеткізуге тырысып бақты. Нәтижеде жаман болған жоқ, осылайша ХХ ғасырда қазақтың прозасы ғарыштап дамып, мүйізі қарағайдай классик жазушыларымыздың шығармалары әлемге әйгілі болып жатты. Осылайша ХХ ғасыр қазақ прозасының алтын ғасырына айналды.
Бүгінгі біздің зерттеу жұмысымыздың басты нысанасы болып отырған, өркейген ұлттық әдебиетіміздің көрнекті саласы проза жанрының шағын түрі әңгіме кешеуілдеп дамығанмен, бүгінде уақыт талабына сай үн қосып келе жатқан келелі жанр қатарында. Әңгіме - очерк, публицистикадан кейінгі белсенді жанр. Ол әрқашан роман ,поветь секілді күрделі туындыларға жол салады. Шағын жанрдың өткеніне ой жүгіртсек халқымыздың басынан кешкен не түрлі өзгерістердің хикаялары көрініс тауып отырған екен. Яғни кешегінің шежіресіндей әсер аламыз. Айтадық жиырмасыншы, отызыншы жылдардағы шындықты Б.Майлин, С.Сейфуллин, М.Әуезов, Ғ.Мүсірепов секілді клласиктеріміздің әңгімелерінен танып білсек, сұрапыл соғыс кезеңінің оқиғаларын қырқыншы жылдардан бастапбүгінге дейінгі жазылыпкеле жатқан туындылар айғақ етеді. Әдебиетке елуінші, алпысыншы жалдары келіп қосылған жазушылар соғыс жылдарының ауыртпалығын көріп өскен жандар. Олардың шығармашылығындағы сол кезеңнің оқиғалары тарихи панораманың бөлшектері дерлік. Жалпы одақ көлемінде әңгіме жанрының жаңа серпілісі елуінші жылдардың бер жағында басталды. Біздің ұлттық әдебиетімізде елуінші жылдың екінші жартысы мен алпысыншы жылдардан бастап әңгіме жанры кең өріс алады. Осыған орай зерттеулер мен ғылыми еңбектер, моногафия, диссертациялардың шыға бастауы да заңды. Жанрдың табиғатына үңілу, пікір таластарда газет-журнал бетінен бүгінге дейін түспей келе жатыр.
Қазақ әдебиеті ауызша тараған әдебиет үлгілеріне бай болғанымен, жазба әдебиетте қалыптасқан дәстүрі үлі жоқ еді. Сондықтанда олар қазақ әдебиетінде алғашқы жазыла бастаған әңгіме, повесть, романдар шын мәніндегі прозалық көркем туынды дәрежесіне көтеріле алмады. Қазақтың төл әдебиеті әңгімеден мүлдем құр алақан деп те айта алмаймыз. Мысалы, Ы.Алтынсаринның қалдырған сүрлеуі мен өнегесі халқымыздың рухани байлығының таяз еместігін дәлелдеді. Әңгіменің бүгінгі табысын саралау үшін өткенге көз жүгіртсек әр уақыттың, әр кезеңнің тәжирбесімен қорланып, байып отырғанын айқын көреміз. Шын мәніндегі көркем әңгіменің өркендеп өріс алуы революциядан кейін екені бәрімізге белгілі. Мысалы, ХХ ғасырдың басында қазақтың классик жазушылар Б.Майлин, М.Әуезов, Ж.Аймаутовтың шығармалары әңгіме жанрының алғашқы сүрлеуін салды. Мұның ішінде М.Әуезовтың орны ерекше. Бейімбеттің сусындағаны негізінен ауыз әдебиеті болса, М.Әуезов қазақ ауыз әдебиетімен қоса орыс және әлем әдебиетін терең меңгере отырып, солардың озық дәстүрін қазақ әңшімесіне сәтті әкеле білді. Ал отызыншы жылдары әңгіме сынды шағын жанрға келіп қосылған Ғ.Мүсіреповтың ана туралы әңгімелер тізбегі қазақ әдебиетінде Горький дәстүрін енгізді. 30-40 жылдары Ғ.Мұстафин, Ғ.Сыланов, Ә.Әбішов әңгіме жанрында қалам тартса, 40-50 жылдары С.Бегалин, С.Омаров, М.Иманжановтар қосылды. 60 - жылдардан бастап бұл жанр көркейе түсті. Т.Жармағамбетов, Ш.Мұртаза, С.Мұратбеков, Ж.Молдағалиев, О.Бөкей, Қ.Жұмаділов, Т.Әбдік сынды жазушылар әдеби үрдісте жанр мен тақырыптың дамуына зор үлес қосты. Енді бүгінгі зерттеу тақырыбымыз болып отырған осы қазақ жазушыларының әңгімелеріндегі психологизм ойысалық.
Әдебиеттің даму биігі, әңгімедегі психологизм проблемасы бүгінгі күнде әдебиеттану ғылымының ең актуальды тақырыптарының біріне айналдырып отыр. Ұлы суреткер М.Әуезов айтқанындай нағыз көркем прозаға ...психология араласпаса өзгенің бәрі сылдыр су, жабайының тақ-тақ жолы екендігі күмәнсіз.[1,129].
Олай болса ең алдымен әдебиеттегі психологизм не дегенге жауап іздер болсақ, әдебиеттегі ұғым-түсініктер сөздігіне сүйенеріміз хақ. Литературная энциклопедия терминов и понятий атты сөздікте: Әдебиеттегі психологизм-шығарманың эстетикалық әлемін құрайтын кейіпкердің ішкі ойын,толғанысын,рухани күйзелісін, терең әрі детальді түрде бейнелеу,-делінген[2,835].
Шынында да көркем шығармада кейіпкердің әр түрлі қалыптағы ішкі ой-толғаныстары әрдайым өзгеріп, іс-әрекет, сезім қайшылықтарын тудыратын психологиялық құбылыстарды тереңдетіп, күрделендіре бейнелеу психологизмнің табиғатын айқындап берері хақ.
Белгілі әдебиеттанушы ф.ғ.д. Б.Майтанов: ...психологизм сөз өнерінің тектік белгісі...қаһарманның рухани әлемін, жан сырын жеткізудің амал-тәсілдерінің жиынтығы..,-дейді[3,4]. Бұл пікір жоғарыдағы ғылыми сөздіктің анықтамасын толықтыра түседі. Көркем әдебиеттегі психологиялық талдау өнері өрісінде жинақталған арнаулы(специфических) бейнелеу құралдарының көмегімен кейіпкердің сезімін, ойын, толғанысын тереңдетіп, жан-жақты суреттеп, оны эстетикалық биік деңгейге көтеріп, көркемдік құндылыққа қол жеткізу болып табылады.[4,3].
Сондай-ақ бұл жерде анықтап алар жәйт-психологизм бірде категория, енді бірде тектік белгі, бірде көркемдік тәсіл, бірде құбылыс, енді бірде бағыт делініп жүр. Осылардың бәрінен шығар бір түйін-психологизмді көркем әдебиеттегі бірнеше бағыттар мен бейнелеу тәсілдерін құрайтын, әр түрлі ұғым-түсініктерді топтастыратын көркемдік жүйе ретінде қарастырған жөн секілді. Өйткені, жалпы адамның жан дүниесін бейнелеу бір ғана жанрдың (психологиялық прозаның) немесе бір ғана бағыттың (психологиялық талдау, модернизм, сана тасқыны, психологиялық мектеп т.б.) үлесіндегі мәселе не міндет емес. Жалпы көркем әдебиеттегі кейіпкердің ішкі жан дүниесін тереңдей талдап, тану арқылы рухани құндылық деңгейіне қол жеткізетін психологиялық прозаға ғана тән көркемдік талап.
Психологизм екі түрге бөлінеді. Бірінші, кең мағынадағы психологизм (универсальное), бұл барлық әдеби шығармаға тән. Екінші, тар мағынадағы (узкое) психологизм, жеке адам тағдырына тереңірек үңіліп, рухани әлемді егжей-тегжейлі бейнелеуге ерекше көңіл бөледі. Белгілі әдебиетші ғалым Л.Гинзбург О психологической прозе атты монографиясында психологиялық романның көркемдік, стилдік, жанрлық ерекшелігіне теориялық тұрғыдан мінездеме беріп, оның табиғатын қысқаша былай тұжырымдайды: Әдеби психологизм әдетте кейіпкердің іс-әрекеті оның ойымен сәйкес келе бермейтіндігімен ерекшеленеді. Ал, талдаудың мақсаты-логиканы іздеу мен байланыстың себебін анықтау. Психологиялық романның аналитикалық талдауға тәуелділігі бұрынғы біржақтылықтан гөрі көпқырлықты, қарама-қайшылықты, алуан түрлі сапалылықты талап етеді...[5,286].
Ж.Аймауытовтың осы орайдағы ғылыми тұжырымы әлгі ойымызды толық аңғартады: Жан мен тән дүниесіндегі әрбір құбылыста бір себеп болмақ. Жан дүниесіндегі себепті сананың ар жағындағы мұнартқан санасыздық дүниеден іздеу керек[6, 239].
Ессіздік (М.Жұмабаев) психикасын негізге ала отырып З.Фрейд жалпы адам психикасына, шығармашылық психологияға, көркем өнерге қатысты теориялық-психологиялық талдаудың үздік үлгісін танытты.
Сөз өнеріндегі психологиялық талдаудың тағы бір озық үлгісін ұсынған швейцариялық ойшыл, психолог ғалым К.Г.Юнг ұжымдық психологизмді жалпыадамдық сана астарынан, оның өзгертілмеген образды түрі - архетиптен іздеді. Осы ретте К.Г.Юнг: адамды психология ғылымы мен көркем әдебиет екі түрлі бағытта және екі түрлі мақсатта зерттейтінін, әдеби шығармаға психологиялық әдістемемен келу бір басқа да әдеби көркемдік тұрғыдан талдау мүлдем өзге өрнекте өрістейтінін ескертеді[7,105].
Олай болса көркем шығарманы әдеби тұрғыдан талдауды психология ғылымындағы адам психикасын зерттейтін психологиялық талдау тәсілімен шатастыруға болмайды. Расында алғаш рет З.Фрейд ашқан психологиялық талдау тәсілі бастапқыда жүйкесі сырқат жандарды емдейтін медициналық термин болып қалыптасқанымен, бертін келе оның адам психикасын зерттейтін аумағы кеңейіп, өзге өнер салаларында, соның ішінде әдебиет әлемінде де көркемдік тәсіл ретінде қолданыла бастады. Әсіресе, психологиялық талдау тәсілі адамның ішкі жан дүниесін, адам психикасын жаңаша талдап, тереңдей зерттеуде таптырмас көркемдік бейнелеу болып табылады. Әрі бұл тәсіл көркем әдебиеттегі психологизмнің жан-жақты өркендеп, өсуіне, психологиялық прозаның философиялық, эстетикалық, көркемдік құндылықтарға қол жеткізуіне көп үлес қосты[4,6].
Сонымен қатар психологизмнің өзіндік көркемдік әлемі, яғни поэтикасы бар. Ең біріншіден, психологизмнің бейнелеу тәсіліне психологиялық талдау (психологический анализ) мен өз-өзін талдау (самоанализ) жатады. Психологиялық талдауда бейтарап, үшінші жақтан, баяндаушы әңгімелесе, өзін-өзі талдауда көбіне бірінші жақтан баяндалады. Десек те, психологизмнің ең алдыңғы қатарда тұратын тәсілі-ішкі монолог. Жалпы шынайы көркем туындыға тән өмірлік шындықты көркемдік тұрғыдан нанымдылықпен бейнелеп, тануда, шығарманың эстетикалық әлемін айқындауда әдеби психологизмнің атқарар рөлі зор[4,8].
Әдебиеттегі психологизм - динамикалық, аналитикалық және синкреттік болып бірнеше түрге бөлінеді. Бұлардың бәрі көркем шығармаға тән тәсілдер[4,10].
Ендігі кезекте психологизмнің зерттелу тарихына үңілер болсақ, адамзатқа тән психологиялық процестерді зерттеу көне дәуірдің философтары мен психологтарынан бастау алады. Жан туралы трактаттың авторы Аристотель (б.э.д.384-322) әлемдік әдебиетте теориялық психологияның негізін салса, Ф.Бэкон (1561-1626) жанның атқаратын әрбір қызметін ашып берді. Пифагор (б.э.д. VI ғасырда өмір сүрген ойшыл әрі математик) психология тарихында бірінші болып сезім мен көңіл күйінің физикалық өзгеруін тапты. Ал, адамның ойы мен сезіміндегі психологиялық процестерді атақты ғалым А.Потебня (1835-1891) тіл мен сананың бірлігі тұрғысынан қарастырып, тың жаңалықтар ашты. Сондай-ақ Г.Ф.Гегель, К.Н.Юнг, З.Фрейд, М.Монтень, А.Шопенгауэр, Сократ, Платон, Ф.Ницше, т.б. секілді ойшылдар өз еңбектерінде адамның жан жүйесі жайлы әр деңгейде өз пікірлерін білдіріп отырған.
А.Н.Веселовский, Л.Н.Выготский, О.М.Фрейденберг, В.Я.Пропп, М.М.Бахтин, Е.Мелетинскиий, Л.Гинзбург, С.Бочаров, И.В.Страхов, А.П.Скафтымов, А.Б.Есин т.б. секілді белгілі ғалымдар көркем өнер туындыларының поэтикасы, олардағы психологиялық құбылыстар мен көркемдік бейнелеу құралдары, олардың шығу тектері, өзге де көркемдік әлемі т.б. секілді теориялық мәселелерді қозғады. Олар орыс әдебиеттану ғылымында психологизмді зерттеудің тұсауын кесіп берді.
Әдебиеттегі психологизмнің туып, өсіп-өркендеуіне әр кезеңдері рухани өмірімізде дүниеге келген психологиялық мектеп, сана ағымы (поток сознания), модернизм, психологиялық талдау, т.б. секілді әдеби-философиялық, психологиялық бағыттар өз үлестерін қосты.
Адамзаттың жаратылысы, жан жүйесі, сезімдік қасеттері туралы құнды пікірлер мен айшықты ойлар айтқан ғұламалар бізде көп-ақ. Олар: орта ғасыр ойшылдары Жүсіп Баласағұни, Махмұт Қашқари, Ахмет Игүнеки, Қожа Ахмет Яссауи; Алтын Орда дәуірінің ойшылдары: Р.Хорезми, Сайф Сараи, М.Х.Дулати, Жалайри, т.б; ақын-жыраулар: Асан қайғы, Шалкиіз, Жиембет, Ақтамберді, Бұқар, Шал, Дулат, Мұрат, Махамбет т.б; ұлттық мәдениеттің шоқ жұлдыздары: Шоқан Уәлиханов, Ыбырай Алтынсарин, Абай Құнанбаев. XX ғасыр басындағы қазақ ғұламалары Шәкәрім Құдайбердіұлы, Мәшһүр Жүсіп Көпеев, Ғұмар Қарашев, Әлихан Бөкейханов, Ахмет Байтұрсынов, Халел Досмұхамедов, Жүсіпбек Аймауытов, Мағжан Жұмабаев т.б; Кеңестік Қазақстандағы психологияның ғылым ретінде қалыптасуына үлес қосқан ғалымдар Мұхтар Әуезов, Сәлкен Балаубаев, Төлеген Тәжібаев, Бауыржан Момышұлы, Сұлтанбек Қожахметов т.б[4.19].
М.Б.Храпченко XV ғасырдағы Боккачоның атақты Декамейронынан ішкі сезім сипаттарын бейнелеу мезеттерін аңғарса, Д.Лихачев бұдан да әрі кезеңдерді нұсқаса, осы саладағы белгілі зерттеуші Лидия Гинзбург реалистік психологизмнің алғашқы түйінін XVII ғасырда жазылған аналитикалық романдардан табады. Әрине, роман - үлкен форма.
Стендаль, Бальзак, Флобер, Толстой, Достоевский, Чехов творчестволары арқылы шырқай дамып, тоқсан тамырлы құбылысқа айналған психологиялық проза XX ғасырда әр түрлі бағытта дамаығаны мәлім. Бұл ретте батыс әдебиетіне мол ықпал, айрықша әсер еткен Пруст, Джойс, Кафка сияқты қаламгерлер дәстүрі. Алайда жүйелі ,сюжетке құрылған шағармалардан қашып, күйкі, сарыуайым сарынына түскен, Сана ағымы теориясын талғаусыз ұстанған реакцияшыл, модернистік бағыттан өзгеше гуманистік мұратты жырлаған өршіл өнер иелерінің (М.Шолохов, Э.Хемингуей, Л.Леонов, Т.Манн, К.Федин, А.Фадеев, К.Паустовский т.б) творчестволық тәжірибиелері арқылы прозадағы психологизм жаңа сапалы арнада өрістеді.
Психологиялық талдау дәстүрі әлем әдебиетіндегі жаңалық ретінде негізінен XIX ғасырдың екінші жартысында ғана дүниеге келді. Сол дәуірде дүниені дүр сілкінткен орыс, француз, неміс, ағылшын әдебиетінің классиктері бірінен кейін бірі осы тәсілге қатты ден қойды.
Орыс әдебиетінің сынында психологиялық талдау (психологический анализ) деген терминді алғаш ғұлама эссеист Н.Г.Чернышевский, Н.Л.Толстой шығармаларын талдау үстінде қолданған еді. Сыншы сол кезде: Творчестоволық талантқа күш беретін зор қасиеттің ірі психологиялық талдау емес пе екен-деп жазған еді. Осыдан кейін - ақ бұл термин басқа әдебиетші, сыншылар тарапынан қолдау тауып, психологиялық талдау реалистік әдебиеттегі көркемдік методтың басты элементі рентінде қабылданып кетті.
Орыс әдебиетінде психологиялық талдаудың алғашқы үлгісі Л.Н.Толстой туындыларында көрініс бергенімен, ол Ф.М.Достоевский творчествосында шын мәніндегі дәстүрге айналып, одан кейін А.П.Чехов пен И.А.Бунин, М.Горкий мен А.И.Куприн шығармаларында тамырын тереңге жая түсті. Әсіресе Ф.М.Достоевский қолданған психологиялық талдау дәстүрі, оны өздерінің рухани ұстазы санаған модернизм бағытындағы экзистенциалистік әдебиеттің атышулы өкілдері М.Пауст, Д.ДЖойс, Ф.Кафка, А.Камю тағы басқа роман-повестерінде кеңінен көрінгені мәлім.
Бұлардан кейінгі бір топ, негізінен прогресшіл көзқарастағы жазушылар: У.Фолькнер, Э.Хеменгуэй, Р.Роллан, Т.Манн, Г.Манн, С.Цвейк, Л.Фейхтвангер, Г.Гессе, Т.Вульф, А.Зегерс т.б. творчествосындағы психологиялық талдау тәсілдерінің түрлері ішкі монолог яки сананың ағымы(поток сознание) өздігінен пайда болмаған. Бұлардың қай-қайсысының да Достоевскийге жас кезінде еліктеп, солықтағаны белгілі, тіпті оған дәлел боларлық өз сөздері мен хаттары, басқа да фактілер мол. Бұл туралы Ф.М.Достоевскийдің туғанына 150 жыл толуына байланысты юбилей кезінде жарияланған материалдарға, көптеген зерттеу еңбектерге қарап білеміз.
Л.Н.Толстой мен Ф.М.Достоевский қалыптастырған осынау дәстүр Ұлы Октябрьден кейін совет әдебиетінде М.Шолохов, Л.Леонов, К.Федин, А.Фадеев, А.Толстой, Л.Соболев, Б.Пастернак сияқты көрнекті жазушылардың үлкенді-кішілі шығармаларында жемісті жалғасқанын көрмеуге болмайды.
Сонымен қазіргі әдебиетте психологиялық талдауға ерекше көңіл бөлініп отыр. Оған Л.Леонов сияқты кемел жазушының мына пікірі дәлел: Психологиялық талдау мәселесі өте күрделі мәселе. Әйтеуір адам бар жерде ол өзінше индивидуальдық тұрғыда қайғырады, қуанады, сезінеді, түйсінеді. Демек, оған талдау жасау қажеттілік қана емес, біле білсек заңдылық та. Ол жазушыға адам өмірінің мәні мен маңызын ашып, түсіндірудегі таптырмас кілт.... Бұл - үлкен суреткердің, философ жазушының психологиялық талдау туралы жәй пікірі ғана емес, оның творчестволық кредосы екені талассыз[4,21].
Психологиялық талдау - қоғамдық құбылыстың шырқау шыңы адамды, оның жанындағы сезімнің жықпылдары мен қат-қабат қалтарыстарын, шуағы мен ызғарын, ондағы қарама-қайшылықтарды дәл де нақтылық жағдайда зерттеудің тамаша тәсілі деп қорытынды жасауға болатын сияқты.
Дегенмен де психологиялық талдаудың жаңа тәсілі ретінде өзіне тән стильдік артықшылықтары жоқ емес. Оны мынаданда көрер едік. Көбімізге белгілі көркем шығарма өмірдегі бар қарапайым құбылыстардың сол қатқан қатырма қалпындағы өшірме-көлеңкесі емес, ол биік интеллектілі жазушының жалпы алғанда адаммен қоғам туралы интеллектуальдық концепциясы екені мәлім. Ендігі бір ескеретін әрсе психологиялық талдау мен шығармадағы лиризмді пара-пар деп, бір-біріне балап бағалауға болмайды. Біз көбінде психологиялық лиризм дегени терминге үйірсекпіз, шындығында бұл атауда дәлдік жетісе бермейді. Лиризм деген сөз адам жанындағы бір сәттегі көңіл күйді білдірсе керек. Ал, адам жаны қашанда осылай болып тұрмайтындығы белгілі. Психологиялық талдау арқылы адамға тән барша сезімдер ашылады, онда лиризмде, драмада, трагедияда аралас-құралас қамтылады. Шығармадағы лиризм деп оқиғаны, іс-әрекетті, сезім күйін жазушының баяндауымен суреттеуіндегі стилистикалық нәзіктік, ырғақтылық, эмоциялылық айтылса керек. Яғни лиризм шығарманың техникалық орындалуы мен жазылу жарастығын білдіреді.
1,1 ХХ ғасыр басындағы қазақ әдебиетіндегі психологизм көріністері
Қазақ әдебиетінде психологиялық прозаның алғашқы негізін қалаушылардың бірі - Мұхтар Әуезов. Ол кезде қазақ тәжірибесінде психологиялық ыңғайдағы туындылардың саяқтығынан ба, сол бір қиын асуды күмәнсіз меңгеру мақсатымен бе, 1934 жылы жазған Қасеннің құбылыстарын психологиялық очерк деп атаған. Ұзақ әңгімедегі қазіргі жағдайда повесть не микророман түрлі рухани тартыстардың суреттеу мәнері психологиялық шығарманың талаптарына толық жауап береді. Бұл отбасы, ошақ қасындағы кикілжің-кірбіңді ғана емес, қоғамдық аренадағы әр алуан күштердің ара-салмағын нәзік таразылап, ескірген көне дүниемен тұманы арыла қоймаған жаңа дүниенің қақтығысын бейнелейтін, ол қақтығыстардың адамадар санасындағы сәулесін, әрекеттік шеңберін көрсетіп, саяси - идеялық айқын бет-бағдармен көркем кестелейтін кесек туынды.
Қазақ әңгімесінің алғашқы қарлығашы ретінде танылып жүрген Б.Майлиннің Шұғаның белгісінде терең реалистік психологизмнен гөрі романтикалық лиризм сарыны басым. Осы сияқты жәйт Ш.Айтматовтың Қош, Гүлсары мен Ақ кемеге дейінгі жазғандарына да тән деп білеміз. Ал, Шыңғыс соңғы екі дүниесінде лиродрамалық шегіністері мол болғанымен, адам жанын психологиялық талдау тәсіліне әбден мойын ұсынғанын дәлелдеп отыр.Осындай стильдік тәсілдің жетістігін жазушы Тахауи Ахтановтың Боран романынанда көп табуға болады. Т.Ахтанов адам жанындағы психологиялық иірімдерді ішкі монологпен суреттеуде біраз табысы, жаңалығы бар жазушы. Сайын Мұратбековтың, Әбіш Кекілбаевтың, Қалиқан Ысқақовтың да әңгіме-повестеріндегі психологиялық талдауға талпыныс сәтті шығып жүр. Сайын Мұратбековтың Басында Үшқараның, Қылау, Отау, Үй және басқада әңгімелері, жас жазушы Оралхан Бөкеевтің Қамшыгері, Жұлдыз жауған түндер-айы, Ұйқым келмейдісі, Әнес Сараев, Дулат Исабеков, Қарауылбек Қазиев, Тынымбай Нұрмағанбетовтердің кейбір әңгімелері соңғы жылдардағы новеллистика жанрындағы психологизм ағымының көзге көрінетін көңіл қуантатын дәлелі дерлік.
Жалпы қазақ прозасындағы психологизм ағымының творчестволық құбылыс ретінде өмірге келіп, көркемдік дәстүрге айналып қалыптасуында, терең тамырланып өркен жайюында М.Әуезов, Ғ.Мүсіреповтерден кейінгі буынның да елеулі еңбектері бар. Атап айтқанда, Әбдіжәміл Нұрпейісов, Тахауи Ахтанов, Тәкен Әлімқұлов, Әнуар Әлімжанов, Әбіш Кекілбаев, Асқар Сүлейменов, Сайын Мұратбеков секілді қаламгерлердің адам жанының психологиялық қилы-қилы сырларын, жан дірілін, сезімділігін ашу мен берудегі зерделі ізденістері сонарға түскен соқпақтай айқында нәтижелі деп батыл айтар едік. Сондай-ақ психологизмді игеру бағытындағы Зейін Шашкин сияқты көп ойын айта алмай ерте кеткен жазушының да творчестволық үлесін көңілден қақас қалдыруға болмайды. Оның Теміртауы мен Доктор Дарханов атты романдарындағы кейіпкерлердің ішкі монологтары бірқыдыру сәтті шыққан еді.
Көркем прозадағы кең мағынадағы психологизм поэтикасы, жазушылардың ұлттық рухани-эстетикалық құндылықтарын жетілдіру барысындағы суреткерлік жетістіктері жөнінде әр жылдары жарық көрген қазақ әдебиеттанушылары мен ғалымдарының ғылыми еңбектері біздің ғылыми-теориялық ой-тұжырымдарымыздың теңдессіз өскендігінің, іргелі ізденістердің куәсі бола алады. Атап айтсақ З.Қабдолов, С.Қирабаев, З.Ахметов, Р.Нұрғалиев, Р.Бердібаев, С.Қасқабасов, Ш.Ыбыраев, Ш.Сәтбаева, М.Базарбаев, Ш.Елеукенов, Ж.Ысмағұлов, Б.Майтанов, Ә.Нарымбетов, Т.Кәкішев, Т.Қожакеев, З.Бейсенғалиұлы, Қ.Әбдезұлы, Ж.Дәдебаев, М.Мырзахметов, Н.Сағындықова, А.Ісімақова, Б.Әбілқасымов, А.Егеубаев, С.Негимов, Б.Әзібаева, Б.Әбдіғазиұлы, М.Маданова, Б.Ыбырайым, М.Жармұхамедов, Б.Омаров, Т.Шапай т.б. секілді белгілі маман ғалымдардың ғылыми-зерттеу еңбектерінде әдебиеттегі адамтану мәселесі, кейіпкер психологиясын ашудағы көркемдік тәсілдер,т.б. психологиялық талдау өнеріне қатысты көптеген ғылыми теориялық тұжырымдар айтылып, жан-жақты қарастырылған.
Ал, қазақ әдебиетіндегі психологизм мәселесін арнайы зерттеп жүрген ғалым, ф.ғ.д., профессор Б.Майтанов психологиялық прозаның көркемдік әлемін ажарлайтын-авторлық психологиялық баяндау, кейіпкер сөздері мен толғаныстары, ішкі монолог, диалог, мүсін өнері, пейзаж, психологиялық табиғат көріністері т.б. секілді көркемдік тәсілдерді 1987 жылы жарық көрген Қаһарманның рухани әлемі атты монографиясында С.Мұқановтың Ботагөз, З.Шашкиннің Тоқаш Бокин, Х.Есенжановтың Ақ Жайық, Ә.Нұрпейісовтың Қан мен тер, С.Сейфуллиннің Тар жол,тайғақ кешу т.б. сынды көрнекті қаламгерлердің тарихи романдарын талдау барысында ашып көрсетеді. Ал, Қазақ романы және психологиялық талдау атты ғылыми еңбегінде ғалым жалпы сөз өнеріндегі психологизм бастауларын көне жазбалардан іздейді: Байқап қарасақ,қазақ фольклоры ғана емес, орхон-енисей жазуларынан да, орта ғасырлық дәуір әдебиетінен де адам көңілі мен сезімінен хабар беретін отты жолдарды көру қиын емес. Жыраулар поэзиясы мен белгілі бір дәрежеде Махамбет поэзиясы реалистік психологизмге тұнып тұр[3,58] - дей келе, ұлттық прозадағы психологиялық талдаудың алғашқы талпынысын Дала уәлаяты газетінде жарияланған Бәтиатты әңгімеден бастайды.
Адам образына психологиялық талдау жасау өте күрделі проблема. Сондықтан да бұл саладағы жетістіктен гөрі кемшіліктің көп екендігі де талассыз шындық. Біздің әдебиетімізде әлі де өңсіз, өресіз, болмаса жан-дүниесінің психологиялық өзгешелік белгісі, бедері жоқ робот кейіпкерлер, ойсыз-отсыз образдар сапа шірене шеру тартып шімірікпестен келе жатыр.
Сонымен бастапқы әңгіме желісіне қайта оралсақ, манадан бергі айтып отырған психологиялық талдау туралы ойымыздың субъективтік түйін-қортындысы мынадай: адамның бір сәттік болмашы психологиясын беру мен психологиялық талдауды теңестіруге болмайды. Олар екеуі екі бөлек нәрсе. Адамның белгілі бір моменттегі сезім күйін, психологиясын деталь арқылы жеткізу психологизмні алғашқы әрі қысқа актысы ғана. Ал, оқиға тереңдеп, әрекеттер күрделіленіп-драмалық шиеленіске толы ситуацияның тууы-психологиялық талдауға негіз жасайды.
Психологиялық талдау дегеніміз - өмірде болып жататын драмалық, трагедиялық, трагокомикалық жағдайлардың көркем шындыққа айналуына байланысты адамның көңіл-күйіндегі күйініш пен сүйінішті жан әлеміндегі буырқанған бұрқанысты, жүрек түкпіріндегі толқу мен тебіренуді, яғни болуы мүмкін шымыр да шынайы сезімдік құбылыстарды әрі жинақтап(типтендіру), әрі даралап суреттей отырып, сол адамның мінез-құлқын, рухани болмысын қысқасы, психологиялық ішкі портретін монолог арқылы жазушының көз алдымызда елестету шеберлігі.
Көркем шығармадағы кейіпкерлерге үздіксіз психологиялық талдау жасалынбаса адамның ойына өң беріліп, көңіліне күй түсірілмейді. (А.Байтұрсынұлы). Осы орайда А.Байтұрсынұлының әлемдік деңгейдегі теоретик ғалым ресейлік әдебиеттанушы М.М.Бахтиннің ғылыми ойларымен пікірлес екендігін атап өткен жөн. А.Байтұрсынұлы көрсетіп отырған психологизм жүйесіндегі екі үлкен арна-аналитикалық принципті құрайтын ішкі сезім құбылыстары мен тысқы динамикалық принципті танытатын сыртқы психологиялық қимыл көріністері жөніндегі теориялық тұжырымдары М.М.Бахтиннің ойларымен төркіндес екендігі бізді таңдандырады. Көркем шығармадағы әдеби психолгизм жүйесін құрайтын бейнелеу құралдары-монолог, ішкі монолог, ішкі диалог, ойлау, қиялдау, еске алу, елестету, өзін-өзі талдау, өзін-өзі бақылау, талдау, түс көру, сандырақтау, сөз бен істің, ой мен сезімнің сәйкессіздіктері, өң мен түс, өмір мен өлім, есті ессіздік т.б. А.Байтұрсынұлы меңзеп отырған ішкі ғаламды бейнелейді. Ал динамикалық принципті, яғни тысқы ғаламды құрайтын сезім құбылыстарының сыртқы белгілері - бейвербалды ишараттар, ым, ымдау, ишара, емеурін өзгеде қимыл-көріністері.
Көптеген ірілі-ұсақты психологиялық бейнелеу құралдарын санамағанда ең негізгі үш әдіске тоқталайық, олар: бірінші-психологиялық бейнелеудің тура түрі, бұл кейіпкердің жан дүниесін көркемдік таным тұрғысынан танып білу,яғни ішкі сөз, қағытпа(репликалар)түрі, өзін-өзі бақылау, ойша елестету, ішкі монолог, еске алу және елестету т.б. арқылы психологиялық талдау жасау болса, екіншісі-психиканы берудегі сыртқы психологиялық сыртқы қимыл көріністері секілді көркемдік, психологиялық детальдарға мән беру, оның басқа да түрлерін қолдану болып табылады.Үшіншіге осы екі тәсілді тұтастандыра беретін авторлық психологиялық баяндау жатады. Дәл осындай теориялық тұжырымды А.Байтұрсынұлы дарынды сөзде былай деп береді: Ақындар ғалымдар сияқты уақиғасын уақиғасын яки нәрсені болған күйінде, тұрған қалпында бұлжытпастан айтып, дұрыс мағлұмат беріп, ақиқаттауға тырыспайды...Оның бәрін ақындар өз көңілінше түйіп, өз ойынша жорып, өз ұйғарымында суреттеп көрсетеді. Сол өзі ұйғарған түріндегі ғаламды сөзбен көрсетуге бар өнерін, шеберлігін жұмсайды. Сөйтіп шығарған сөзі, көркем сөзі шығарма болады дей келе, оларды: 1.Әуезеленіп айтылуына қарай. 2.Толғанып айтылуына қарай. 3.Ғаламдап айтылуына қарай деп үшке бөледі. Әуезелеуші айтатын сөзіне өзін қатыстырмай, өзінен тысқарғы ғаламда болған істі әңгіме қылады[8,52].
Ақын әуезе түрінде сөйлегенде уақиғаның ішінде өзі болып, басынан кешірген адамша сөйлемей, тек сыртта тұрып баяндап, уақиғаға көз салған адамша, хатты біреуден естіген адамша айтады. Уақиғаны бұлайша түрде айтып көрсету тысқарғы түрде айту болады[8,56]. А.Байтұрсынұлы орыс әдебиеттану ғылымында қалыптасқан психологиялық бейнелеу тәсілін қазақ ұлттық сөз өнерінде дәйекті түрде қолдана білген.
Сөйлеу, ойлау жүйесі арқылы ішкі сезімді суреттеу-тура тәсіл (ішкергі ғалам) болса, екіншісі-жанама (тысқарғы ғалам), яғни кейіпкердің психикасы мен санасындағы процестер тікелей бейнеленбей, тек сыртқы іс-әрекет, дене-кескіндегі мимикалық қозғалыстар, сыртқы көріністер арқылы айшықталады.
Жазушы кейіпкерінің ойы мен сезімін оқырманына жеткізудің тағы бір тәсілі - оның жан дүниесінде жүріп жатқан психологиялық процестің атын атап, түсін түстеу арқылы беру болып табылады.
Адамның үнемі қозғалыста болатын жан құбылыстарын зерттейтін жантану ғылымының да негізгі ұстанған нысанасы-психологиялық талдау жасау, яғни жан талдау[8,20].
Ж.Аймауытовтың қазақ әдебиетінде тұңғыш рет психологиялық романның тұсауын кесуі, ал Мағжан Жұмабаевтың адамның ішкі сезімдеріне толы лирикалық поэзиясынан бөлек Шолпанның күнәсі секілді классикалық психологиялық әңгіме жазуы қазақ әдебиетінде психологизм дамуына үлкен жол салды. Сонымен қатар М.Әуезов шығармаларынан да ерекше психологиялық сарынды байқаймыз. Әуезовтің алғашқы әңгімесі Қорғансыздың күнінде көтеріп отырған мәселесі-мәңгілік тақырып-әлдінің әлсізге көрсеткен озбырлығы. Бұл бір қараған кісіге бай мен кедейдің таптық күресі секілді көрінгенімен, әңгімеде көтеріліп отырған көкейтесті мәселе-өмір қайшылығы, ақ пен қараның, әлді мен әлсіздің, жақсылық пен қиянаттың қырқысқан күресі, екі ұдай сезім сергелдеңі.
Әңгіме үшінші жақтан, яки баяндаушы тарапынан айтылады. Әңгіменің әлқиссасынан бастап ішкі монологтың бір элементі болып табылатын-еске алу, лирикалық шегініс пайдаланыла отырып, негізгі оқиғаға баспалдақ есебінде Ғазизаның аулына барар жолдың неліктен Күшікпай деп аталғаны, Арқалық бойында қыс бойы азынап соғып тұратын ызғарлы желдің аңыздық желісіне жол беріледі. Әдебиеттанудағы еске алу тәсілінің өзіне тән формалық, көркемдік қызметінің өзі адам санасының бір түкпірінде тығылып қалған әр түрлі әсерлердің, ұғым-сенімдердің, белгілі-бір оқиға-бейнелердің ойға оралуынан ішкі жан әлемінде бір-біріне тәуелді-тәуелсіз, өзара сабақтас сезімдердің тууына себеп болары сөзсіз. Еске алу-ішкі монологтың өріс алуына, оның өркендеп дамуына түрткі болар, яғни тұңғиық ойға берілудің алғашқы баспалдағы да.
Еске алу әдісінің екінші формасы-Ғазизаның әжесінің әңгімесі. Баласы Жақып пен немересі Мұқаштың сүзектен ауырып, қайтқалы жүрегінде шемен болып қатқан қайғысын, ішкі шерін сыртқа шығара алмай шерменде болып отырған кемпірге мына қонақтардың келуі-ішкі сөзге ерік беруге себеп болды. Мұндағы еске алу, өткен өміріне саяхат жасау-кемпірдің бүкіл қайғы-шерін, қуаныш-мұңын, ішкі монологын сыртқа шығаруға түрткі болып, ой ағысын тудырады.
Шынында да диалог-кемпірдің әңгімесі ұзақ болғанымен, оның шығармада атқарып отырған жүгі, қызметі үлкен. Бүкіл әңгіменің желісі де, арқауы да осы психологиялық диалогта, осы кемпірдің ішкі сырында, бүкіл бір үйлі жанның трагедиясы, көңіл күйі, тағдыры тілге тиек етілген осы толғауда жатыр емес пе?[9,44].
Сонымен, суреткер психологизміне тән екі қасиетті атап өткен жөн. Ол біріншіден, күрделі психологиялық жағдай мен психологиялық процесті талдау. Екіншіден, кейіпкердің рухани жан әлемінде жиі болатын күйзеліс, психологиялық қиналысты беру атмосферасы. Осы психологиялық атмосфераны беру үшін ең алдымен жазушы сол сәтті дәл де нанымды беретіндей бейнелі, көркем сөздер табуы керек. Ол жазушы шығармаларында өте бай әрі құнарлы екені даусыз. Оған жазушының Қорғансыздың күні мен Қаралы сұлу атты әңгімелері куә. Осы екі әйел баласының басындағы қарапайым тағдыр, қиын психологиялық тартыс пен ішкі өмір ағынынан жазушы үлкен қоғамдық-әлеуметтік, психологиялық, философиялық ой түйе білген.
Қаралы сұлу(1925ж.) әңгімесіндегі бас кейіпкер Қарагөздің мыңғырған малы, жанында жәдігерленген ағайын-туысы, мұның бұйрығын күткен күзетшілері мен күтушілері, бауырында баласы бар. Алайда, ол жалғыз. Осынша мыңдаған адамдар ішінде ол жалғыз. Күйеуі Әзімханнан айрылғалы міне алты жыл, осы алты жыл бойына ол жалғыз әңгімедегі өмір ағыны, жалғыздықтың жан азабын шеккен кейіпкердің жан құбылысындағы сан алуан құпия қалтарыстары, ішкі иірімдері логикалық тұрғыдан нанымды, психологиялық талдау арқылы ашылған. Шығарманың композициялық құрылымы, баяндау тәсілі де кейіпкер өмірінің, сезім қозғалысының интонациясын, динамикасын танытарлық сөйлем соңындағы леп белгілер...көп нүктелер, үзік-үзік ойдың желісі арқылы беріледі. Бұл тек Қарагөздің жан дүниесінде болып жатқан ішкі өмірінен, сезім құбылыстарынан сыр шертеді. Сондықтан да мұнда кейіпкер психологиясы емес, әңгімелеушінің, яғни шығарма психологиясы бірінші кезекте тұр.
Жалғыздық-қашанда жеке адамның басындағы қайғы-қасіретті, ішкі ойға, емін-еркін егілуге де, ішкі құпия тіршілікке ерік беруге, өз сезімін қадағалауға да,қадағаламауға да құқысы бар мезет. Әрі бұл кейіпкердің ішкі табиғатынан сыр берер, оның характерін ашуға да өзіндік үлес қоса алатын көркемдік қасиет. Өйткені, жалғыздықтан жапа шеккен жан көбіне өз ойымен өзі болады, оның өткен өміріне лирикалық шегініс жасау, бақытты шағын елестетуі, қайғыруы секілді бір сәттік құбылыстар оны ішкі монологқа, өзімен өзі сөйлесуге мәжбүр етеді. Кейде адам қатты қапаланғанда немесе шектен тыс қуанғанда еркінен тыс, ойланбаған, тіпті ойы түгіл түсіне енбеген сұмдық іс-әрекетке баруы мүмкін. Оны психологияда, философияда, әдебиеттану ғылымында адамның шындықты санамен бейнелеуіне тікелей қатыспайтын, еркіңнен тыс болатын яғни психикалық құбылыстар-бессознательность-де йді.
Психологизм поэтикасын құрайтын күрделі психологиялық бейнелеу құралдары М.Әуезов шығармаларында кеңінен қолданылады. Атап айтар болсақ, суреткердің кейіпкер толғаныстары мен ішкі монологтары, портрет, пейзаж, сыртқы қимыл-қозғалыстар, заттық әлем т.б. сияқты көркемдік компоненттерді қолданудағы шеберлігі мен адам психологиясын ашудағы даралық сипаты ерекше. Қорғансыз жетім баланың қайғысына ортақтасқыңыз келсе, Қорғансыздың күнін оқыңыз, жесірдің жан жарасы мен жүрегіндегі салмақты сезінгіңіз келсе (Қаралы сұлу)тағы да М.Әуезовті оқыңыз.
М.Әуезов шығармашылығындағы психологизм мәселесінде ең басты атап айтар жайт - суреткердің күрделі психологиялық жағдай мен адам санасындағы арпалысқан ой ағысын, пікір қайшылығын тап басып, дәл де нанымды бейнелей білуі.Екіншіден, кейіпкердің жан әлемінде жиі болатын рухани тоқырау мен сәт сайын құбылатын сезім құбылыстарын қалт жібермей, өзі айтқандай қазбалай, қазымырлана әрбір бөлшегіне дейін талдап беруге терең мән беруі дер едік. Адамзат баласына тән табиғи, биологиялық, физиологиялық, психологиялық атмосфераны бейнелеудегі жазушының тілі қашан да құнарлы әрі тұңғиық, терең бай. Оған жазушының Қорғансыздың күні, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz