Ахмет Байтұрсынов дүние танымының қалыптасуы

Пән: Әдебиет
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 69 бет
Таңдаулыға:

МАЗМҰНЫ

КІРІСПЕ 3

АХМЕТ БАЙТҰРСЫНОВ

Ахмет Байтұрсынов дүниетанымының қайнар көздері 12Ағартушының діни философиялық, саяси көзқарастарының қалыптасуына әсер еткен тарихи әлеуметтік орта 28А. БАЙТҰРСЫНОВТЫҢ ҚАЗАҚ РУХАНИ -МӘДЕНИЕТІНЕ ҚОСҚАН ҮЛЕСІ МЕН ТИГІЗГЕН ӘСЕРІ

А. Байтұрсыновтың философиялық ойларының қазіргі қазақ рухани мәдениетіндегі алатын орны және заман талабымен үндестігі 102ҚОРЫТЫНДЫ 118

ПАЙДАЛАНЬІЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 123

Қазақстан Республикасының тәуелсіздік алғанына он жылдан астам уақыт өтіп, елімізде саяси-экономикалық, әлеуметтік жүйеде қайта жаңғыру үрдістері жүзеге асып, әлемдік жаңа даму үрдісінің ықпалымен мемлекетіміз халықаралық деңгейдегі өркениетті мемлекеттің бірі болуға ұмтылуда. Қазақстан қоғамының демократизациялануға бағыт алуы, қол жеткізген демократиялық бостандықтар елдің саяси-экономикалық жағдайының тұрақтанып, нығайып, өркенденуіне үлкен жол ашты.

Халқымыздың рухани оянуы тәуелсіздігіміздің әміршең болу шартының бірі болып саналады. Елімізде жүргізілген экономикалық реформалармен қатар халықтың сана-сезімі де заман талабына сай өзгерді. Ұлттық философия осы үрдістің қозғаушы күші болып табылады. Философия қоғам жаңаруының басты бағытын теориялық тұрғыда талдап, саралайды.

Ұлттың алынбауға тиісті үш қамалы бар. Оның бірі - ұлттық ахуал, екіншісі - ұлттық тіл, үшіншісі - ұлттық өнері мен салт- дәстүрі. Ұлт өміріндегі осындай маңызды мәселелер жөнінде терең ойлар қозғап, соны пікірлер айтып, әлі де өзектілігін жоймаған тұжырымдамалары бар XX ғасыр басындағы қазақ зиялыларының мұралары халық руханиятының құндылығы десек қателеспейміз.

Елбасы Н. Ә. Назарбаев: "Егер біз мемлекет болғымыз келсе, өзіміздің мемлекеттілігімізді ұзақ уақытқа меңзеп құрғымыз келсе, онда халық руханиятының бастауларын түсінгеніміз жөн" - деп, 1, 270 б. орынды атап өткенін ескерсек, Алаш зиялы қауымының арманы тәуелсіз елімізде жүзеге асып жатқанын мойындауымыз керек. Өркениетке аяқ басқан елімізде уақыттың талабы да жоғары болуда, сондықтан халқымыздң қоғамдық-саяси, әлеуметтік мұралары мен рухани қазынасын зерттеу қиын тәртібіндегі өзекті мәселеге айналуда. "Өзінің философиясы жоқ елдің тәуелсіз рухани мұрасы мен дамуы болмайды, әр уақытта басқа факторларға тәуелді болады" - деп, [2, 28-31 66. жазды қазақтың философ ғалымдары Ж. М. Әбділдин, М. С. Орынбеков. Біздің ғалымдарымыз қазақ философиясын дүниежүзілік мәдениет шеңберінде қарастырып, халқымыздың бай ауыз әдебиетін, философиясын, рухани құндылықтарын жоғары теориялық зерттеу дәрежесінде қарастыруда. Еліміз егемендік алғаннан бері бұл мәселелерге азаматтық позиция тұрғысынан баға беруге мүмкіндік туды.

Азаттық ой мсн ел еркіндігіне жол салған дара тұлғаның бірі ұлы ағартушы, ғалым-лингвист, түркітанушы, қазақ зиялы қауымының абыройлы көсемі, "туған тілді түрлеуде" өлшеусіз еңбек сіңірген Ахмет Байтұрсынов болып табылады. Ол XX ғасырдың басында қазақ қоғамының өмірінде жаңа бағытқа бет бұрған қайраткерлердің алдыңғы шебінде болып, қазақ мәдениеті мен қоғамдық ой-сананың дамуына орасан зор үлес қосты.

Жаңа өлең түрі - мысал арқылы әлеуметтік ойға ықпал ету мақсатымен И. А. Крылов туындыларын аударып, халыққа ұғымды идеяларымен қоса, жаңа ой, соны пікір, толғаулы сөзді өзі қосып, халықты ынтымаққа шақырып, ғибрат алатын мысал философиясын ұтымды дамытады. Адамдардың мінезі, өмір ағысы, заманға байланысты көптеген оқиғаларды, әсіресе, патша отаршыларының зорлық-зомбылығын, халықтың мүшкіл жағдайын бірде ашық айтса, бірде астарлап жеткізеді.

Тіл - тек коммуникативтік құрал емес, ол - әр халықтың тарихы, оның өмірі, тіршілігі, мәдениеті. Қазақстан Республикасының "Тіл туралы" Заңында "Тіл - ұлттың аса ұлы игілігі, әрі оның өзіне тон ажырағысыз белгісі. Ұлттық мәдениеттің гүлденуі мен адамдардың тарихи қалыптасқан тұрақты қауымдастығы ретінде ұлттың өзінің болашағы тілдің дамуына, оның қоғамдық қызметінің кеңеюіне тығыз байланысты" - деп, [3] атап көрсетілген болатын. Сондықтан А. Байтұрсыновтың тіл философиясына қатысты ойлары қазіргі жағдайда да өзекті болып есептеледі, себебі елімізде "Тіл туралы Заң" өз күшіне еніп, жүзеге асырылып жатқанда "Өз алдына ел болуға өзінің тілі, әдебиеті бар ел ғана жарай алатындығын біз ұмытпауға тиіспіз" - деген Байтұрсыновтың сөзі әлі күнге дейін Қазақстан жағдайында маңызын жоймағандығын мойындасақ, Байтұрсыновтың тарихтағы орнын, оның қоғамдық-әлеуметтік істерін, дүниетанымындағы кейбір қайшылықтарды өз заманында дұрыс көрсетіп, ақиқатын айтқан адамның бірі - Сәкен Сейфуллин. "Ахмет Байтұрсынұлы елуге толды" деген мақаласында Байтұрсыновты "Оқығандардың арасынан шыққан, өз заманында патша арам қулықты атаман-шабармандарының қорлығына, мазағына түскен, халықтың намысын жыртып, ұлттың арын жоқтаған, патша заманында жалғыз Ахмет еді. Қазақтың ол уақыттағы кейбір оқығандары губернатор, соттарға күшін сатып тілмаш болып, кейбір оқығандары арларын сатып ұлықтық істеп жүргенде, Ахмет қазақ ұлтына жанын аямай, қызметтерін қылды" - деп, 4 сипаттауы да осыны дәлелдейді.

Ел Президенті Н. Ә. Назарбаевтың 2003 жылғы халыққа жолдауында мына мақсаттарға ерекше назар аударылған: "мемлекетгік тілде әлемдік ғылыми ойдың, мәдениет пен әдебиеттің үздік жетістіктері негізінде гуманитарлық білім берудің толымды қорын жасау" 5] . Осы жағынан алғанда біз жахандануға қазақ тілі арқылы жетеміз деп пайымдасақ, А. Байтұрсынов шығармашылығындағы философиялық пайымдауларының маңызы зор деп түсінеміз. Осы орайда біз аталмыш зерттеу жұмысында А. Байтұрсынов еңбектері бойынша біз философиялық көзқарасын жүйелеп, бір арнаға түсіруге талпыныс жасадық. Сонымен бірге А. Байтұрсыновты біз замандасымыз деп айта аламыз, себебі оның еңбегіне кетерілген мәселелер біздің бүгінгі қоғамдағы өзекті мәселелермен үндесіп жатады. Оның философиялық ой-толғамдары, дүниетанымдық тұжырымдарының біздер үшін берері мол, әлі келер ұрпақ та одан тағлым алатыны сөзсіз. Осылай ұрпақ жалғастығы, дәстүр жалғастығы ұштасады. А. Байтұрсыновтың Алаш қозғалысының көрнекті өкілі бола отырып, жергілікті басқару жөнінде 8 мақала жазуының өзі бүгінгі заманмен үндесіп жатқанын көрсетеді. Ұлттық мемлекет тұрғысынан алғанда қазақ зиялылары осындай диалектикалық үрдісті шешудің бағыт-бағдарламаларын жасады.

Тақырыптың өзектілігі қазіргі Қазақстан қоғамында жүйелік қайта құрулармен де айқындалады деп ойлаймыз, себебі, тоталитарлық жүйеден өркениетке бет бұрып жатқанда рухани құндылықтарымызды Ахмет Байтұрсыновтың шығармашылығы бойынша ой елегінен өткізіп, талдау жасау философия тарихында үлкен орын алады деп есептейміз, сондықтан бұл тақырып бүгінгі таңда толығымен зерттеу нысанасы болып табылады.

Қазіргі кезде баспалардан кітап көп шығады, оған мемлекет те қыруар қаржы бөлуде. Бірақ олардың тең жартысынан астам пайызын халық оқымайды. Сондықтан қазіргі нарықтық экономика жағдайында философиялық, саяси ой-пікірлсрді тиянақтап жүйелейтін еңбектер қажет деп есептейміз.

Ахмет Байтұрсынов шығармашылығына байланысты тарих, әдебиет салалары бойынша іргелі зерттеулср мен ғылыми мақалалар баршылық. Байтұрсыновтың қазақша әліппе жасауы, араб жазуына кіргізген жаңалығы, қазақ тіл білімінің негізгі терминдерін халқымыздың ойлау мүмкіндігімен сабақтастыруы, оларға тұңғыш анықтама беруі, дыбыс жүйесін, сөз жүйесін, сөйлем жүйесін жазуы - ұланғайыр еңбек. Оның еңбегін 1923 жылы ақпанның 4 күні шыққан мақаласында ұлы жазушы М. Әуезов Байтұрсыновтың жан-жақты еңбегін бағалай келіп былай дейді: "Ахаң ашқан қазақ мектебі, Ахаң түрлеген ана тілі, Ахаң салған әдебиеттегі елшілдік ұраны, "Қырық мысал", "Маса" еңбектері, "Қазақ" газетінің 1916 жылы қан жылаған қазақ баласына істеген еңбегі, өнер-білімі, саясат жолындағы қажымаған қайраты біз ұмытқанда да тарих ұмытпайтын істер болатын" [6, 20 б. ]

Ахмет Байтұрсынов жөніндегі еңбектерді топтасақ, оның өмірі мен шығармашылығына арналған ебектерден М. Жүнісовтің, Т. Кәкішевтің, 3. Қабдоловтың, F. Әнесовтің, Ш. Байсалованың, Қ. Мұхаметхановтың, Ж. Бектұровтың, Т. Жұртбаевтың, Қ. Жарықбаевтың, Т. Қожакеев пен Б. Қойшыбаевтың, К. Нұрпейісов пен Т. Омарбековтың, P. Сыздықованың еңбектерін атауға болады. А. Байтұрсыновтың Торғай, Қостанай жерінде өткен күндеріне сипаттама мына авторлардың еңбектерінде берілген: Ә. Абдулин, Ә. Қайсар, Т. Әмірханов, М. Жолдасбеков, Ж. Кенжалин, С. Кенжеахметов, Ғ. Қайырбеков, С. Қирабаев.

Тарихшы ғалымдар К. Нүрпейісов, И. Шамшатұлы мен Ө. Озғанбай еңбектерінде XX ғ. алғашқы ширегінде қазақ еліндегі күрделі мәселелер мен шешімі табылмай шиеленіскен саяси-әлеуметтік мәселелер қоғамдық ойдың екпінді қарқынмен дамуына әсер етіп, Әлихан Бөкейханов, Ахмет Байтұрсынов, Міржақып Дулатов, Мұстафа Шоқайұлы т. б. сияқты бір топ зиялы қауымның тарих сахнасына шығып, қоғамдық ойдың дамуына өлшеусіз үлес қосқанын сипаттай отырып, олардың саяси-әлеуметтік ойларына талдау жасайды. Біраз еңбектерде Ахмет Байтұрсыновтың "Қазақ" газетінің редакторы болып қызмет еткен жылдары сөз етіледі.

Келесі еңбектердің тобында Байтұрсыновтың "Алаш Орда" партиясының құрамында істеген қызметі сипатталады: А. Алимжанов, С. Брайнин, Ш. Шафиро, В. Григорьев.

Ал, Байтұрсыновтың сөз өнерінің құдіреті туралы жазылған еңбектеріне Р. Нұрғалиев, Ж. Байтілесов талдау жасаған.

Бірқатар мақалаларда Байтұрсыновтың публицистік, педагогтік- ағартушылық қызметі баяндалады. Оларға мына авторлардың еңбектері жатады: А. Ембердиев, Ө. Әбдіманов, С. Қалиев, А. Әбсадық.

Бұл зерттеулерде Байтұрсыновтың тілдің философиялық мәселелерін қалай қарастырғанына талдау жасалынған (филология саласындағы еңбектерді де атап өткен орынды деп есептейміз. С. Кеңесбаев, Г. Тоғжанов, С. Поливанов, Ж. Мусаева т. б. еңбектерінде Байтұрсыновтың қазақтың жаңа алфавиті туралы пікірлерін жүйелеп сипаттаған.

Біржолата өзгертуді көздемегенмен араб жазуындағы үйлесімсіздіктерді жамап-жасқау арқылы жоюға арналған алғашқы қадам "Дала уалаяты" мен "Айқап" журналы беттерінде көтерілді. "Айқап" журналы арнайы айтыс та ұйымдастырды".

Әсіресе, Байтұрсыновтың өмірбаяны мен еңбек жолдарын зерттеп жүрген ғалымдарымыздың бірі Т. Қордабаев та әр жылдары жазған мақалалары мен оқулықтарында Ахмет Байтұрсыновтың тіл біліміндегі еңбегін тұспалдап болса да жеткізіп отырған. Ол "Қазақ тілі білімі 60 жылда" деген мақаласында өз ойын былай айтқан: 1914 жылы қазақ тілінің дыбыстық құрылымын айқындауға арналған оқу құралы жарық көргенімен, бұл салада шалалық, шешілмеген түйін жетерлік еді. Ал емле тіпті жүйесіз болатын. Осы қолайсыздықты реттеу мақсаты мен араб графикасын, жамап-жасқап дегендей, тілдің дыбыстық жүйесіне, баспа техникасына үйлестіруге арналған әр түрлі шаралар 20 ж. алғашқы жартысында бұрынғыдан едәуір қарқында жүргізілді. Бұл енді бұрынғыдай бірі-екілі адамның ғана тиіп-қашып айтқан пікірі ретінде болмай, әр түрлі кеңестердің, ұйымдардың, үкімет қолдауына сүйенген, заңдастырылған әрекеті түрінде өріс алды"[7] .

Б. Ілиясов, К. Нұржанов, III. Байтұрсынованың жазған естеліктерінен Байтұрсыновтың өмірі мен қызметі туралы көптеген мәліметтер алуға болады.

Байтұрсыновтың мысалдары, аудармалары, кітаптары туралы жазылған Ө. Әбдімановтың, Ж. Әлжановтың еңбектерінде Байтұрсыновтың Крылов мысалдарынан аударған туындылары, "Қырық мысал" сияқты төл еңбектеріне сипаттама береді.

Байтұрсыновтың философиялық көзқарастары туралы арнайы зерттеулер жоқтың қасы, дегенмен Қазақстан философ ғалымдарының ішінен А. Х. Қасымжанов, О. А. Сегізбаев, А. К. Касабек, F. E. Есім, М. С. Орынбеков, Ж. Ж. Молдабеков, Т. Қ. Айтқазин, Д. К. Кішібеков, Т. Х. Ғабитов, Ж. А. Алтаев, С. Е. Нұрмұратовтардың еңбектері Алаш зиялы қауымының халық руханиятына қосқан үлестерін сипаттаумен құнды деп санаймыз. К. Б. Бейсембиевтің, М. С. Бурабаевтың еңбектерінде Байтұрсыновтың қоғамдық ойлары сөз болады. Жұмысымызда қорғалуға негізделіп отырған тұжырымдамалар:

Ахмет Байтұрсыновтың философиялық көзқарастары, дүниетанымы әр түрлі тарихи, мәдени дәстүрлердің синкретті тұтасуы негізінде қалыптасты.
Ахмет Байтұрсынов әліпбиі қазақ тілінің табиғатын түсінуге мүмкіндік берді.
Шоқан, Ыбырай, Абайдан басталған қазақ ағартушылық философиясы А. Байтұрсынов, Ә. Бөкейханов, М. Дулатов еңбектерінде жүйеленді және қазақ ағартушылығы мен зиялы қауым қызметінің екінші кезеңі егеменділік, тәуелсіздік, мемлекеттілік, бостандық идеяларымен тығыз байланысты дамыды.
Ахмет Байтұрсынов шығармашылығындағы тіл мен сөз өнері, мораль мен мысал философиясына қосқан үлесі айтарлықтай зор болды.
Алаш зиялы қауымының теориялық және практикалық ұстанымдағын тәуелсіз Қазақстан Республикасында ашық демократиялық қоғам орнатуда еліміздегі саяси-әлеуметтік, тарихи-мәдени мәселелерде қазақ тілінің өміршеңдігі мен тіл саясатына да А. Байтұрсынов еңбектерінің маңызы зор екендігі көрсетілді.

Жоғарыда айтылып өткен тұжырымдамаларға сай жұмысымыз кіріспеден, екі бөлімнен(төрт бөлімшеден), қорытындыдан және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.

1 АХМЕТ БАЙТҰРСЫНОВ

ДҮНИЕ ТАНЫМЫНЫҢ ҚАЛЫПТАСУЫ

1. 1 Ахмет Байтұрсынов дүниетанымының қайнар кездері

Дүниетаным сөзінің этимологиясы оның қоршаған шындықты теоретикалық деңгейде қарастыру екенін білдіреді, яғни, дүниетанымда когнитивті, танымдық бастама басымырақ. "Дүниетаным дегеніміз - әлемге деген көзқарастар жүйесін білдірсе, ол дүниелік қатынас - сол көзқарастар жүйесінің тарихи- әлеуметтік шындықта іске асуын, яғни әлемдсгі адамның тіршілік ету әдісін көрсетеді. Яғни, "дүниелік қатынас" категориясы адамның әлемге деген қатынасының тек ішкі (ментальды) көрінісі емес, "гносис" емес, сонымен қатар практикалық көрінісі (праксис) " [8, 8 б. ] .

Ахмет Байтұрсыновтың дүниетанымының қалыптасып, өз дәуірінен озған ой тұжырымдарын жүйелеуге әсср еткен, біріншіден, оның өскен ортасы, алған тәрбиесі болды деп айтсақ қателеспейміз, себебі адам ортаға сай қалыптасса, кейін алған білімі арқылы жетіліп, білімін сеніміне айналдыра алса ғана белгілі бір нәтиже шығаратыны белгілі. Қазақ халқының мүшкіл халін, қараңғылығын ерте аңғарған А. Байтұрсынов қызметін мектептерде мұғалім болудан бастайды. "Құл халыққа адамшылық тұқымын шаштым" дегенді сол кездері жазған ол ағартушылықтан өз халқының мұқтажын іздеді. Өзін "адамшылық диқаншысымын" деп мақтанышпен айтты. Мұғалім бола жүріп, Мұхтар Әуезов айтқандай "бас қосқан жиында, жазысқан хатта, оңашада болған әңгімеде ел қамы, ел мұңы дсгсн сөздер Байтұрсыновтың аузынан кетпейтін сөзі болған. Елшілдік ұранын салып, үгіттің ауданын кеңейтіп, ел ішінде арманды сөздерін жаза бастаған" 9, 10 б. ] . М. Әуезовтің А. Байтұрсынов жөніндегі осы пікірінен Байтұрсынов жүрген жеріндс бос жүрмей, патша үкіметіне қарсы насихат жүргізіп, отаршылдық қанауында қалған қазақ халқының санасын ояту жолында аянбай күресетінін көрсетеді.

Ахмет Байтұрсынов 1909 ж. 1 шілде күні Семей абақтысына алынып, сотсыз, үкімсіз 8 ай бойы азап пен қорлықты көріп, ширайды. Осы кездері бостандықты аңсаған, халықты күреске шақырған өлеңдер жазады. Өлеңдерінен, бір жағынан, елге деген сағыныш байқалса, екінші жағынан, дүниетанымының қалыптасуына әсер еткен заман көрінісі, өзінің ауыр тағдыры байқалады. Оны "Анама хат" деген өлеңі дәлелдейді:

"Бара алмай өтірікші болып әбден,

Семейдің түрмесінде отыр балаң.

Мал ұрлап, кісі өлтірген айыбы жоқ,

Өкімет - өр зорлыққа не бар шараң?!

"Үмітсіз шайтан болсын" деген сөз бар,

Жолдар көп жәннетке де тарам-тарам.

Оқ тиіп ән ішімде ой түсіріп,

Бітпеген жүрегімде бар бір жарам.

Алданып тамағыма, оны ұмытсам,

Болғандай жегенімнің бәрі харам.

Адамнан туып, адам ісін етпей,

Ұялмай не бетіммен көрге барам?! [10, 30 б.

Өлең жолдарына қарағанда ақын оны 1909 ж. Семей түрмесінде отырғанда жазғаны байқалса, мұнда анасына деген сағынышымен қоса, сол уақыттағы тынысы, сенімі көрінеді.

Байтұрсыновқа 1910 ж. 21 ақпанда қазақ жеріндс тұруға екі жылға тыйым салып, жер аударады, наурыз айында Орынбор қаласына келеді. Байтұрсыновтың дүниетанымына әсер еткен тағдыр тәлкегіне түсірген мұндай оқиғалардан басқа халық ауыз әдебиеті, жыраулар поэзиясы, Абай, Шоқан, Ыбырай еңбектері болып табылады. Ұлы Абай үлгісін қазақ әдебиетінде жалғастырған Байтұрсынов поэзиясынан заман мұңы, халықтың өмірі, ақынның дүниетанымы, терең философиялық ой толғамдары айқын көрінеді. Абай поэзиясы - Ахмет Байтұрсыновтың дүниетанымының қайнар көзінің бір арнасы. Оның өлеңдерінің Абай поэзиясымен үндестігі маңызды қоғамдық мәселелерді толғауынан көрінеді. Байтұрсыновтың "Жұртыма" деген өлеңіндегі халық тағдыры туралы толғаныстары Абайдың "Қалың елім, қазағым, қайран жұртым" өлеңіндегі пікірлермен сабақтас келеді. Ал "Жиған-терген", "Жауға түскен жан сөзі" атты өлендері де ел жайын, халықтың келешегін ойлап тебіренуі, сыншылдығы жағынан Абаймен сарындас шығады. "Жиған-терген" өлеңінде:

"Берсеңдер, бер молдаға!

Өзіңді, бірақ алдама!

Ақшаға жұмақ жалдама!" - деп, халықтың молдаға сенгіштігін айтса, одан өзі:

"Бұ неткен жұрт ұйқышыл?!

Болсын кедей, болсын бай,

Жатыр бейқам, жым-жырт жай" - деп, [10, 29 б. күйінсе, халық тағдыры, мешеуліктен құтылып, прогресс жолына бет алудың қажеттігі туралы мәселені Байтұрсынов батыл қойып, жан ауыртатындай етіп айта білгені мына жолдардан көрінеді:

"Қазағым, елім,

Қайқайып белің,

Сынуға тұр, таянып.

Талауда малың,

Қамауда жаның.

Аш, көзіңді, оянып,

Қанған жоқ па әлі ұйқың,

Ұйықтайтын бар не сыйқың" [10, 30 б. ]

Қазақ халқының өмір салты, этникалық болмысы ғасырлар бойы қалыптасса, оның генезисі, әлеуметтік, психологиялық мәселелерін Абай терең жырлаған. Философ С. Нұрмұратов атап өткендей, Абай көрсеткен "архетиптср" қазіргі ғылыми зерттеулер үшін үлкен маңызы бар құбылыстар әрі сол кезде қалыптасқан "ұжымдық бейсаналық элементтер" қазіргі тәуелсіз Қазақстан жағдайында да этникалық сананың кейбір қасиеттері болып отыр [11, 75 б. ] . Абай халқының болашағын ойлап, кейінгі ұрпаққа өз өлеңдері мен қара сөздері арқылы тәрбиелейтін, ғибрат тұтатын үлкен мұра қалдырды. Абайдың сол асыл мұрасын ұғынып, жүрегімен қабылдаған ұрпақтың бірі Ахмет Байтұрсынов еді. Абайдан сабақ ала отырып, жоғарыда аталған өлең арқылы Байтұрсынов қалың ұйқыда жатқан халқына жар салып, ой-санасын оятуға бар күш-қайратын жұмсап, одан үлкен үміт күтеді. Әсіресе бойды жайлаған жалқаулықты, етектен тартып тұрған еріншектікті, адам бойындағы жағымсыз қылықтар мен қасиеттерді түбімен жоюдың басты құралы деп елді еңбек етуге, жаппай сауаттандыруға, мәдениеттілікке жетелеуге күш жұмсады. Қараңғылықтан шығудың жолдарын көрсетіп, әркімнің бойындағы мінін, кемшілігін дер кезінде тайсалмай батыл айтып, қателігін басым көрсетіп, қалың жұртты жаман да кері әрекеттерден жирендіру үшін барлық сөз шұрайын қолданып бағады:

Бірлік қып іс етуге шорқар жұртым,

Табылса оңай олжа ортақ жұртым!

Сияқты қара қарға шуылдаған,

Үрейсіз, қоян жүрек қорқақ жұртым - деп, 12 іс істеуге ынтасы жоқ, ынтымақтан айрылған, тек пайда десе, қайда? - деп тұратын, оңай олжаға қалай қол жеткізуді ойлап, бір- біріне қайырымы жоқ, өмірдің не екенін түсінбейтін, аңқау қарға қасиетіне бой ұрған қараңғы елге қайран қалып, су жүрек, қорқақ қоян сияқты өз көлеңкесінен өзі қорықпауын ескерте отырып, жөнсіз босқа шуылдамауға шақыра отырып, Байтұрсынов "Жұртыма" деген өлеңінде осындай ойларды айтып:

Келгенде өзді-өзіне мықты-ақсықдар,

Қайтейін, өзге десе көнгішіңді.

Сықылды сынық бұтақ төмендесең,

Кім жұлмас оңайдағы жемісіңді?! - деп, 112

аяқтайды. "Қалың елім, қазағым, қайран жұртым" - деп, жырлаған Абайдың ойымен үндесіп жатқаны осы жерде анық байқалады. Біздің ойымызша, Абайға ілесе Ахметше ой қозғау деген пікірді бекемдесек, Байтұрсыновтың дүниетанымына Абайдың әсерін толық дәлелдегеніміз. Енді осы пікірімізді одан әрі талдайық. Байтұрсыновтың "Жиған-терген" деген өлеңінің сөз саптауы Абайдың "Сегіз аяқ" өлеңімен ұқсас:

"Қарқылдар қарға,

Шиқылдар арба,

Бой сүйсінер сазы жоқ.

Шешенсіп жұртқа,

Мылжыңдар қыртпа,

Ой ісінер сөзі жоқ.

Маған әлгі ол емес,

Ол түсерлік жол емес, " - деген [13, 27б. жолдардағы "ой ісінер сөзі жоқ" деген жаңа метафоралық қолданыстан тұнып тұрған философия байқаладың деп ойлаймыз. Ойдың еміренуі, елжіреуі, адамның бойы сүйсінетін жердің болуы жақсыларға тән екенін пайымдайды.

Ал, "Н. Қ. ханымға" атты өлеңінде жігерлік, ақынның оптимистігі, өршілдігі байқалып, тағы да Абаймен үндестігі көрінеді:

Мен өлсем де - өлемін жөнімменен,

Тәннен басқа немді алар өлім менен.

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.