Мұғалжар тауы
КІРІСПЕ
І ТАРАУ МҰҒАЛЖАР ТАУЫНА ФИЗИКАЛЫҚ . ГЕОГРАФИЯЛЫҚ СИПАТТАМА.
1.1 Мұғалжар тауының жер бедерінің ерекшелігі
1.2 Мұғалжар тауының геологиялық құрылысы
1.3 Пайдалы қазбалары
1.4 Мұғалжар тауының климаты және ішкі сулары
1.5 Мұғалжар тауының топырақ жамылғысы
1.6Мұғалжар тауының өсімдік және жануарлар дүниесі
II Тарау Мұғалжар тауы ландшафттарының қазіргі құрылысы мен ерекшеліктері.
2.1 Ландшафттарды жүйелеу және дифференциациялау
2.2Ландшафт құрушы факторларының литогенездік негізі.
2.3 Мұғалжар тауының ландшафтын экологиялық болжау
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
І ТАРАУ МҰҒАЛЖАР ТАУЫНА ФИЗИКАЛЫҚ . ГЕОГРАФИЯЛЫҚ СИПАТТАМА.
1.1 Мұғалжар тауының жер бедерінің ерекшелігі
1.2 Мұғалжар тауының геологиялық құрылысы
1.3 Пайдалы қазбалары
1.4 Мұғалжар тауының климаты және ішкі сулары
1.5 Мұғалжар тауының топырақ жамылғысы
1.6Мұғалжар тауының өсімдік және жануарлар дүниесі
II Тарау Мұғалжар тауы ландшафттарының қазіргі құрылысы мен ерекшеліктері.
2.1 Ландшафттарды жүйелеу және дифференциациялау
2.2Ландшафт құрушы факторларының литогенездік негізі.
2.3 Мұғалжар тауының ландшафтын экологиялық болжау
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
Мұғалжар таулары - бұл аласа қыраттар мен шоқы топтарының меридионалдық тізбегі, солтүстігінде Ор өзенінің шығанақ ендігінен 480-дан оңтүстігіне дейін созылған. Мұғалжар тауларының оңтүстік бөлігі ең биік жəне тұтас болып келеді. Мұнда теңізден 657м биіктікте орналасқан Үлкен Бақтыбай биік шыңы бар. Бұл Батыс Қазақстандағы ең биік нүкте болып табылады.
Мұғалжар тауларының табиғаты ең керемет, айрықша таза жəне есте қаларлықтай шеп болып табылады. Олар бір жағынан Каспий теңізі хауызына қатысты (Ор жəне Ембі) өзендері, екінші жағынан шығысқа жəне оңтүстік - шығысқа, Солтүстік Арал жағалауы (Ырғыз) мен Торғай ойпатының жазықтықтарына ағатын өзендерге су айырығы қызметін атқарады. Бұл өзендердің жəне салаларының барлығы бастауын Мұғалжар тауларының қойнауындағы бұлақтардан алады. Атап айтқанда, Мұғалжар таулары Орал жоталарының шекарасына дейін жағалай созылып, Еуропа мен Азияны табиғи жағынан бөліп тұр. Осының құрметіне асудың биік нүктесінде белгі ретінде "Еуропа-Азия"ескерткіші орнатылған.
Батыс бөлігінде Каспий теңізі маңы ойпатына дейін жалғасатын Жайық-Ембі шоқысы, оңтүстік-шығысында дөңесті құмдар сілемдері: Арал маңындағы Қарақұм, Үлкен жəне Кіші Борсық, солтүстік- шығысында Торғай шоқысы.
Мұндағы өзендер аңғары бірнеше жағалай созылған террасаларымен кең. Су айырықтарының бойы жазық, жиі текшелі болып келеді. Егер Мағалжар тауларынан шығысқа қарай жүрсек, терең емес тұщы сулы көл шұңқырлары жəне тұзды сор көлдері мол, кең қыратты Торғай жазығында боламыз.
Мұғалжар тауы бірте-бірте қатарласа екі тармаққа бөлінеді, оларды қазан шұңқырлы ойыс бөліп жатады. Солтүстіктегі Алабас қазан шұңқырының ені 15-20 шақырымға жетеді. Батыс жотаның оңтүстік бөлігі биік келеді, беткейлері қатты тілімденген. Шығыс жотасын тайпақ төбешіктер тізбегі құрайды, оны Ырғыз өзенінің бастауы тілімдеген.
Мұғалжар тауы Ақтөбе облысы аумағында орналасқан. Солтүстіктен оңтүстікке қарай 400 км-ге созылып жатыр. Ені 200 км-дей. Орташа биіктігі 300 м, ең биік жері - Үлкен Боқтыбай тауы (657 м). Солтүстігінде жіңішке бұйрат түрінде басталып, әрі қарай бір-біріне жарыса орналасқан екі қатар тізбекке бөлінеді. Олардын арасын беті сәл белесті ойыс бөледі (ені 15 -20 км). Жоталар кей жерлерде бір-бірімен төбелер жүйесі арқылы жалғасады. Аралық өңірде девон мен тас көмір дәуірінің құмтас пен әктас жыныстары таралған. Жоталар кембрийге дейінгі және палеозойлық кварцит, кристалдық тақтатас, гнейс, гранит, тағы басқа жыныстардан құралған. Батыс Мұғалжар, немесе Бас жота бір-бірімен тіркесіп, меридиан бағытында созылатын жеке қырқалар тізбегін түзеді. Онтүстік бөлігі биік жөне қатты тілімденген. Шығыс Мұғалжар тауы аласа, төбесі тегіс шоқылар тізбегі түрінде. Солтүстік бөлігі айқын тау сипатында, оңтүстікке қарай бірте-бірте аласара береді де маңайындағы жазықтан аз-ақ көтеріліп тұратын аласа төбеге айналып кетеді.
Мұғалжар тауларының табиғаты ең керемет, айрықша таза жəне есте қаларлықтай шеп болып табылады. Олар бір жағынан Каспий теңізі хауызына қатысты (Ор жəне Ембі) өзендері, екінші жағынан шығысқа жəне оңтүстік - шығысқа, Солтүстік Арал жағалауы (Ырғыз) мен Торғай ойпатының жазықтықтарына ағатын өзендерге су айырығы қызметін атқарады. Бұл өзендердің жəне салаларының барлығы бастауын Мұғалжар тауларының қойнауындағы бұлақтардан алады. Атап айтқанда, Мұғалжар таулары Орал жоталарының шекарасына дейін жағалай созылып, Еуропа мен Азияны табиғи жағынан бөліп тұр. Осының құрметіне асудың биік нүктесінде белгі ретінде "Еуропа-Азия"ескерткіші орнатылған.
Батыс бөлігінде Каспий теңізі маңы ойпатына дейін жалғасатын Жайық-Ембі шоқысы, оңтүстік-шығысында дөңесті құмдар сілемдері: Арал маңындағы Қарақұм, Үлкен жəне Кіші Борсық, солтүстік- шығысында Торғай шоқысы.
Мұндағы өзендер аңғары бірнеше жағалай созылған террасаларымен кең. Су айырықтарының бойы жазық, жиі текшелі болып келеді. Егер Мағалжар тауларынан шығысқа қарай жүрсек, терең емес тұщы сулы көл шұңқырлары жəне тұзды сор көлдері мол, кең қыратты Торғай жазығында боламыз.
Мұғалжар тауы бірте-бірте қатарласа екі тармаққа бөлінеді, оларды қазан шұңқырлы ойыс бөліп жатады. Солтүстіктегі Алабас қазан шұңқырының ені 15-20 шақырымға жетеді. Батыс жотаның оңтүстік бөлігі биік келеді, беткейлері қатты тілімденген. Шығыс жотасын тайпақ төбешіктер тізбегі құрайды, оны Ырғыз өзенінің бастауы тілімдеген.
Мұғалжар тауы Ақтөбе облысы аумағында орналасқан. Солтүстіктен оңтүстікке қарай 400 км-ге созылып жатыр. Ені 200 км-дей. Орташа биіктігі 300 м, ең биік жері - Үлкен Боқтыбай тауы (657 м). Солтүстігінде жіңішке бұйрат түрінде басталып, әрі қарай бір-біріне жарыса орналасқан екі қатар тізбекке бөлінеді. Олардын арасын беті сәл белесті ойыс бөледі (ені 15 -20 км). Жоталар кей жерлерде бір-бірімен төбелер жүйесі арқылы жалғасады. Аралық өңірде девон мен тас көмір дәуірінің құмтас пен әктас жыныстары таралған. Жоталар кембрийге дейінгі және палеозойлық кварцит, кристалдық тақтатас, гнейс, гранит, тағы басқа жыныстардан құралған. Батыс Мұғалжар, немесе Бас жота бір-бірімен тіркесіп, меридиан бағытында созылатын жеке қырқалар тізбегін түзеді. Онтүстік бөлігі биік жөне қатты тілімденген. Шығыс Мұғалжар тауы аласа, төбесі тегіс шоқылар тізбегі түрінде. Солтүстік бөлігі айқын тау сипатында, оңтүстікке қарай бірте-бірте аласара береді де маңайындағы жазықтан аз-ақ көтеріліп тұратын аласа төбеге айналып кетеді.
1. В. П. Горощенко., И.А. Степанов «Табиғаттанудан сабақ беру методикасы» Алматы, 1981жыл.
2. «СССР физикалық географиясы» Алматы, 1986ж
3.Б. Асубаев, Г. Сулейменова, К, Ысқақова., С. Көбенкулова «Қазақстанның физикалық географиясы оқыту әдістемесі» А - 2004ж
4. Власова Т.В. «Материктердің физикалық географиясы» А, 1984.
5. Бейсенова Ә «Қазақстан табиғатын зерттеу және физикалық географиялық идеяларының дамуы» Алматы, 1990ж.
6. «География және табиғат» 2003 №6
7. В.П. Максаковский «География» Алматы 1997 жыл.
8. «Қазақ Совет Энциклопедиясы» Алматы 1974 жыл.
9. «Материктермен елдерде» Алматы 1983 жыл.
10. «Материктер» Ақназаров Х. Алматы 1989 жыл.
11. Колесник С.В. «Жалпы жертанудың негіздері» Алматы - 1952ж.
12. Мұқашев Ж.М. « Жалпы жертану» Алматы - 2002ж.
13. Атлас Казахской ССР. Том 1. Природные условия и ресурсы - М., 1982.
14.Афанасьев А.В. Қазақстанның зоогеографиясы (сүт қоректілердің таралуы негізінде). -
15. Алматы: ҚазКСР ҒА баспасы, 1960.- 259 б.б.Байтақ Дала. Ақтөбе облысының туристік журналы.
16. Бекенов А.Б., Грачев Ю.А.. Қазақстандағы киіктің таралу жағдайы және оларды сақтаужөніндегі шаралар, ҚР БжҒМ зоология институты, 2001.
17. Бекенов А.Б. және басқалары. Қазақстандағы киік: таралу жағдайы және қорғаупроблемалары. Қазақстандағы зоологиялық зерттеулер. Алматы, 2002.
18. Брушко З.К.. Қазақстан шөлдерінің кесірткелері. «Қонжық», Алматы, 1995.
19. Быков Б.А. Вводный очерк флоры и растительности Казахстана. // Растительный покровКазахстана. Алма-Ата, 1966.
20. Веселов В.В. Қазақстанның жер асты суларының ресурстарын гидрогеологиялық аудандарға бөлу және өңірлік бағалау: (1961-2002 жж. ішіндегі зерттеулер нәтижелерін талдау). - Алматы, 2002. - 438 б.б.
21. Қазақстанның су ресурстары (жер бетіндегі және жер астындағы су, қазіргі жағдайы). -
22. Смоляр В.А., Буров Б.В. және басқалары. Анықтама. - Алматы: «Fылым» ҒЗО, 2002.- 596 б.б.
23. Волков А.В. К концепции особо охраняемых природных территорий России //Заповедники инациональные парки. - 1999. - №28. - С. 36-47.
24. Вопросы археологии Западного Казахстана: сборник научных трудов. - Самара:Актюбинская областная Государственная инспекция историко-культурного наследия, 1996.
25. Гаврилов Э.И. «Қазақстанның фаунасы және құстардың таралуы» - Алматы. - 1999.
26. Гаврилов Э.И. «Қазақстан республикасының құстар жөніндегі анықтамасы» - Алматы. 2000.
27. Гарецкий Р.Г., Шрайбман В.И.. Тұран тақтасының (Батыс Қазақстан) солтүстік бөлігініңқатпарлы іргетасының жату тереңдігі және құрылысы // Тр.ГИН АН СССР. 1960. 44 шығарылым.
28. Гвоздев Е.В., В.И.Капитонов және басқалары. Қазақстанның сүт қоректілері. - Қазақ КСР"Ғылым" баспасы. Алматы. - 1983.
29. Гвоздев Е.В. и др. Книга Генетического Фонда фауны Казахской ССР. - Изд-во "Наука"Казахской ССР, Алма-Ата. - 1989.
30. Гвоздецкий Н.А., Николаев В.А. Казахстан. М. Изд-во «Мысль», 1971. - 296 с.
31. Голуб А.А., Струкова Е.Б. Экономика природных ресурсов.- М.1999
32. Сагимбаев Г.К. Экология и экономика. А.,1997
33. Акимова Т.А., Хаскин В.В. Экология М.,1998
34. Тонкопий М.С. Экономика природопользования. А.,1998
35. Экология и безопасность жизнедеятельности (под ред. Проф. Л.А. Муравья ) М., 2000
36. Давитая Ф.Ф. Влияние антропогенных факторов на атмосферу и климат Земли. М., 1975
37. Израэль Ю.А. Экология и контроль состояния природной среды. Л., 1979
38. Журнал «Человек и природа» №1-1983, №3-1985, №7-1986, №10-1987
39. Добрахатова К.Д. «Лекарственные растения Казахстана». Алматы 1961 жыл.
40. Иванов В.В. «Реликтовые растение Могоджарских гор». Алма - Ата 1957 жыл.
2. «СССР физикалық географиясы» Алматы, 1986ж
3.Б. Асубаев, Г. Сулейменова, К, Ысқақова., С. Көбенкулова «Қазақстанның физикалық географиясы оқыту әдістемесі» А - 2004ж
4. Власова Т.В. «Материктердің физикалық географиясы» А, 1984.
5. Бейсенова Ә «Қазақстан табиғатын зерттеу және физикалық географиялық идеяларының дамуы» Алматы, 1990ж.
6. «География және табиғат» 2003 №6
7. В.П. Максаковский «География» Алматы 1997 жыл.
8. «Қазақ Совет Энциклопедиясы» Алматы 1974 жыл.
9. «Материктермен елдерде» Алматы 1983 жыл.
10. «Материктер» Ақназаров Х. Алматы 1989 жыл.
11. Колесник С.В. «Жалпы жертанудың негіздері» Алматы - 1952ж.
12. Мұқашев Ж.М. « Жалпы жертану» Алматы - 2002ж.
13. Атлас Казахской ССР. Том 1. Природные условия и ресурсы - М., 1982.
14.Афанасьев А.В. Қазақстанның зоогеографиясы (сүт қоректілердің таралуы негізінде). -
15. Алматы: ҚазКСР ҒА баспасы, 1960.- 259 б.б.Байтақ Дала. Ақтөбе облысының туристік журналы.
16. Бекенов А.Б., Грачев Ю.А.. Қазақстандағы киіктің таралу жағдайы және оларды сақтаужөніндегі шаралар, ҚР БжҒМ зоология институты, 2001.
17. Бекенов А.Б. және басқалары. Қазақстандағы киік: таралу жағдайы және қорғаупроблемалары. Қазақстандағы зоологиялық зерттеулер. Алматы, 2002.
18. Брушко З.К.. Қазақстан шөлдерінің кесірткелері. «Қонжық», Алматы, 1995.
19. Быков Б.А. Вводный очерк флоры и растительности Казахстана. // Растительный покровКазахстана. Алма-Ата, 1966.
20. Веселов В.В. Қазақстанның жер асты суларының ресурстарын гидрогеологиялық аудандарға бөлу және өңірлік бағалау: (1961-2002 жж. ішіндегі зерттеулер нәтижелерін талдау). - Алматы, 2002. - 438 б.б.
21. Қазақстанның су ресурстары (жер бетіндегі және жер астындағы су, қазіргі жағдайы). -
22. Смоляр В.А., Буров Б.В. және басқалары. Анықтама. - Алматы: «Fылым» ҒЗО, 2002.- 596 б.б.
23. Волков А.В. К концепции особо охраняемых природных территорий России //Заповедники инациональные парки. - 1999. - №28. - С. 36-47.
24. Вопросы археологии Западного Казахстана: сборник научных трудов. - Самара:Актюбинская областная Государственная инспекция историко-культурного наследия, 1996.
25. Гаврилов Э.И. «Қазақстанның фаунасы және құстардың таралуы» - Алматы. - 1999.
26. Гаврилов Э.И. «Қазақстан республикасының құстар жөніндегі анықтамасы» - Алматы. 2000.
27. Гарецкий Р.Г., Шрайбман В.И.. Тұран тақтасының (Батыс Қазақстан) солтүстік бөлігініңқатпарлы іргетасының жату тереңдігі және құрылысы // Тр.ГИН АН СССР. 1960. 44 шығарылым.
28. Гвоздев Е.В., В.И.Капитонов және басқалары. Қазақстанның сүт қоректілері. - Қазақ КСР"Ғылым" баспасы. Алматы. - 1983.
29. Гвоздев Е.В. и др. Книга Генетического Фонда фауны Казахской ССР. - Изд-во "Наука"Казахской ССР, Алма-Ата. - 1989.
30. Гвоздецкий Н.А., Николаев В.А. Казахстан. М. Изд-во «Мысль», 1971. - 296 с.
31. Голуб А.А., Струкова Е.Б. Экономика природных ресурсов.- М.1999
32. Сагимбаев Г.К. Экология и экономика. А.,1997
33. Акимова Т.А., Хаскин В.В. Экология М.,1998
34. Тонкопий М.С. Экономика природопользования. А.,1998
35. Экология и безопасность жизнедеятельности (под ред. Проф. Л.А. Муравья ) М., 2000
36. Давитая Ф.Ф. Влияние антропогенных факторов на атмосферу и климат Земли. М., 1975
37. Израэль Ю.А. Экология и контроль состояния природной среды. Л., 1979
38. Журнал «Человек и природа» №1-1983, №3-1985, №7-1986, №10-1987
39. Добрахатова К.Д. «Лекарственные растения Казахстана». Алматы 1961 жыл.
40. Иванов В.В. «Реликтовые растение Могоджарских гор». Алма - Ата 1957 жыл.
КІРІСПЕ
Мұғалжар таулары - бұл аласа қыраттар мен шоқы топтарының меридионалдық тізбегі, солтүстігінде Ор өзенінің шығанақ ендігінен 480-дан оңтүстігіне дейін созылған. Мұғалжар тауларының оңтүстік бөлігі ең биік жəне тұтас болып келеді. Мұнда теңізден 657м биіктікте орналасқан Үлкен Бақтыбай биік шыңы бар. Бұл Батыс Қазақстандағы ең биік нүкте болып табылады.
Мұғалжар тауларының табиғаты ең керемет, айрықша таза жəне есте қаларлықтай шеп болып табылады. Олар бір жағынан Каспий теңізі хауызына қатысты (Ор жəне Ембі) өзендері, екінші жағынан шығысқа жəне оңтүстік - шығысқа, Солтүстік Арал жағалауы (Ырғыз) мен Торғай ойпатының жазықтықтарына ағатын өзендерге су айырығы қызметін атқарады. Бұл өзендердің жəне салаларының барлығы бастауын Мұғалжар тауларының қойнауындағы бұлақтардан алады. Атап айтқанда, Мұғалжар таулары Орал жоталарының шекарасына дейін жағалай созылып, Еуропа мен Азияны табиғи жағынан бөліп тұр. Осының құрметіне асудың биік нүктесінде белгі ретінде "Еуропа-Азия"ескерткіші орнатылған.
Батыс бөлігінде Каспий теңізі маңы ойпатына дейін жалғасатын Жайық-Ембі шоқысы, оңтүстік-шығысында дөңесті құмдар сілемдері: Арал маңындағы Қарақұм, Үлкен жəне Кіші Борсық, солтүстік- шығысында Торғай шоқысы.
Мұндағы өзендер аңғары бірнеше жағалай созылған террасаларымен кең. Су айырықтарының бойы жазық, жиі текшелі болып келеді. Егер Мағалжар тауларынан шығысқа қарай жүрсек, терең емес тұщы сулы көл шұңқырлары жəне тұзды сор көлдері мол, кең қыратты Торғай жазығында боламыз.
Мұғалжар тауы бірте-бірте қатарласа екі тармаққа бөлінеді, оларды қазан шұңқырлы ойыс бөліп жатады. Солтүстіктегі Алабас қазан шұңқырының ені 15-20 шақырымға жетеді. Батыс жотаның оңтүстік бөлігі биік келеді, беткейлері қатты тілімденген. Шығыс жотасын тайпақ төбешіктер тізбегі құрайды, оны Ырғыз өзенінің бастауы тілімдеген.
Мұғалжар тауы Ақтөбе облысы аумағында орналасқан. Солтүстіктен оңтүстікке қарай 400 км-ге созылып жатыр. Ені 200 км-дей. Орташа биіктігі 300 м, ең биік жері - Үлкен Боқтыбай тауы (657 м). Солтүстігінде жіңішке бұйрат түрінде басталып, әрі қарай бір-біріне жарыса орналасқан екі қатар тізбекке бөлінеді. Олардын арасын беті сәл белесті ойыс бөледі (ені 15 - 20 км). Жоталар кей жерлерде бір-бірімен төбелер жүйесі арқылы жалғасады. Аралық өңірде девон мен тас көмір дәуірінің құмтас пен әктас жыныстары таралған. Жоталар кембрийге дейінгі және палеозойлық кварцит, кристалдық тақтатас, гнейс, гранит, тағы басқа жыныстардан құралған. Батыс Мұғалжар, немесе Бас жота бір-бірімен тіркесіп, меридиан бағытында созылатын жеке қырқалар тізбегін түзеді. Онтүстік бөлігі биік жөне қатты тілімденген. Шығыс Мұғалжар тауы аласа, төбесі тегіс шоқылар тізбегі түрінде. Солтүстік бөлігі айқын тау сипатында, оңтүстікке қарай бірте-бірте аласара береді де маңайындағы жазықтан аз-ақ көтеріліп тұратын аласа төбеге айналып кетеді. Мұғалжар тауы 48° с. е. маңында аяқталады, оның оңтүстікте абстракциялық биіктігі 250 м-ден аспайды. Мұғалжар тауының Ырғыз өзені салалары арасындағы суайрықты құрайды. Солтүстікке қарай Ор өзені ағып шығады. Климаты тым континентті, кысы суық, қар жамылғысы жұқа. Қаңтардың ортасында температурасы -15 - 18°С. Жазы ыстық, құрғақ, шідденің орташа температурасы 21 - 25°С. Жылдық жауын-шашын мөлшері 200 - 250 мм. Солтүстік бөлігінің қиыршықты тастақ даласында боз, бетеге, сұлыбас өскен. Оңтүстікке қарай астық тұқымдасты жусанды шөлейтке ауысады (бетеге, жусан, тағы басқа). Жыраларда анда-санда қайың, көктерек, тал, мойыл кездеседі. Қатты тау жыныстары жер бетіне шығып жататындықтан өңір егін егуге қолайсыз. Егіншілікке пайдалануға жарамды жерлер тек аңғарларда ғана кездеседі. Жер асты суының қоры мол. Мұғалжар тауының қойнауында мыс, никель, марганец, сирек металдардың, фосфорит және тас көмірдің кен орындары барланған. Олардың кейбіреулері (никель, фосфорит, тағы басқа) өндірілуде.
Мұғалжар тауынан солтүстікке қарай Ор өзені ағып жатыр (Оралдың саласы), батысқа қарай Ембі өзені және оның салалары, ал шығысқа қарай Ырғыз өзені ағады. Мұғалжардан оңтүстікке қарай Арал теңізі бассейнінен бөліп тұратын Үлкен Борсық құмы жатыр. Мұғалжар тауының бейнесі 1.1-суретте көрсетілген.
Сурет 1.1 - Мұғалжар тауының бейнесі
Мұғалжар тауын Қандыағаш - Арыс, Ембі - Шалқар темір жолдары тораптары кесіп өтеді.
Мұғалжарда дәстүрлі түрде қиыршық тас (тау маңындағы Мұғалжар және Бершүгір ауылдарында) өндірісі жүреді. 2010 жылы Ақтөбе облысының Шалқар ауданында қиыршық тас өндіретін жаңа завод эксплуатацияға берілді. Оның өндіргіш күші жылына 700 мың тонна.
Біршоғыр стансасы - Шалқар ауданының қиыр солтүстігінде орналасқан ең ірі елді мекен. Біршоғыр селолық округінің орталығы.
Ауылдың батыс жағында Мұғалжар тауларының ең биік нүктесі Үлкен Боқтыбай тауы (биіктігі 657 м) орналасқан. Таудың үлкен деп аталуына себеп: Үлкен Боқтыбай тауының іргесінде, одан сәл ғана аласа, кіші немесе Бала Боқтыбай тауы бар. Кейбір географиялық деректер мен ертерек шыққан географиялық карталарда Боқтыбай тауы деп белгіленіп келеді. Дұрыс аталуы - Үлкен Боқтыбай.
Үлкен Боқтыбай және Бала Боқтыбай тауларының бұлай аталуына себеп болған - ел аузында ерте осы жерді мекендеп, елін, жерін, сырт елдің шапқыншыларынан қорғаған Боқтыбай батыр мен оның ер жүрек баласы туралы аңызы бар. Сол қиын -қыстау кезеңде қазақ халқын қорғап қалуға елін, жерін шексіз сүйген батырлардың көптеп шыққаны белгілі. Бірақ, солардың арасында Боқтыбай батыр деген батырдың болғаны қазіргі халыққа бей мәлім. Егер бір сәт аңыздарға үңілсек, аңыздар былай деп сыр шертеді:
Ақтабан шұбырынды, Алқакөл сұлама 1723 жылдары Мұғалжар тауларын мекендеген халыққа да өз қайғысын аз әкелген жоқ. Жау күннен - күнге Мұғалжар тауларына жақындап, таяп қалды. Осындай қ асіретті шақта ел атасында Боқтыбай батыр жауға қарсы атттанады да, жауды Мұғалжар тауының етегіне жапсарлас орналасқан бір кішкене таудың бойында күтіп алады. Бірнеше күн жекпе -жек, дода соғысы болып өтеді. Боқтыбай батыр жауды жеңіп еліне жеңіспен оралады. Әйтсе де жау толастамайды, бірақ Боқтыбай батыр да беріле қоймайды.
Жау Боқтыбай батырды соғысу арқылы жеңе алмайтынын біліп, айлакерлік, арамдық жолмен жеңуді ойластырады. Жау қолбасшысы өз әскерінен сұлу өңді, шешен тілді жігіт іздестіре бастайды. Себебі, Боқтыбай батырдың тілмен айтып жеткізе алмайтын, күн десе көзі, ай десе аузы бар керемет сұлу қызы болған екен. Жау өздерінің жоспарын батырдың қызы арқылы жүзеген асырғылары келеді. Топ ішінен сұлу өңді, шешен тілді бір жігіт таьылып, қыздыы бұлақ басынан күтіп алып алдуға кіріседі. Ал аңқау қазақ қызы болса, жігітті шын, пәк көңілімен ұнатып қалады. Махаббат сезімі бей - жай қалдырған ба адамды? Олар бірнеше рет кездесіп жүреді. Батырдың қыыз болса күннен - күнге жігітті сүйіп, сол жігітпен қашпаққа бел буысады. Бірақ әкесі оган кедергі болатыны белгілі және жау жігіті асығыстық білдіреді. Қыз әкесін өлтіреді де жаумен бірге қаша жөнеледі. Алайда қыз жау қосына жетпей жатып басынан қағылады. Жау өзін кең далада еркін сезініп батырдан құтылдық, дер біздікі, - деп, тай салады.
Енді жоңғарлар халыққы қарай ағыла жөнеледі. Әйткенмен бұл жолы да халықты қорғап қалуға ел арасынан бір батыр шығады. Ол Боқтыбай батырдың баласы еді. Жау қосқа қарай шауып келе жатқанда әкесінін шықпағанын көріп, бала әкесіне жетіп барса, өліп жатқан әкесін көреді. Бұнын қарындасы арқылы келгенін де жүрегі сезеді.
Бойындағы намыс оты тұтанып әп сәтте әкесінін киімін киіп алып жауға қарсы Боқтыбайлап ұрандап шаба жөнеледі. Боқтыбай батырдың киімін киіп шауып келе жатқан баласын көріп, жау әбәржіп, абдырап қалады. Көңілдегі кек, кеудесіндегі намыс, жауға деген өшпенділік бойын билеп алған баласы болса, алдынан қарсы шыққан жауды қанмен жусатып, қырып салады. Өзі де жеті жерден жарақат алды. Жаумен шайқасып болғаннан кейін халыққа, әкесі жатқан үйге қайтып барып, әкежан, жаудан кегін қайтты ғой, - депті де қаракер атынын үстінде жан тапсырыпты.
Үлкен Боқтыбай тауының бейнесі мен Боқтыбай үңгірі маңындағы жартас1.2 - суретте көрсетілген.
Сурет 1.2 - Үлкен Боқтыбай тауының шыңы мен Боқтыбай үңгірі маңындағы жартас көрінісі
Қос батырдан бірдей айырылған халық егіліп көп жылайды. Жылағанмен қос батыр қайтып келмесі анық. Сол себепті кейінгі ұрпаққа үлгі болар деген ниетпен екі батырды Мұғалжар тауының етегіндегі тауға көмеді, басына Боқтыбай батырды, баурайына баласын жерлейді. Содан кейін тау Үлкен Боқтыбай, Бала Боқтыбай болып аталады.
І ТАРАУ МҰҒАЛЖАР ТАУЫНА ФИЗИКАЛЫҚ - ГЕОГРАФИЯЛЫҚ СИПАТТАМА.
1.1 Мұғалжар тауының жер бедерінің ерекшелігі
Мұғалжардың пайда болу жолы да, жер бедерінің құрылымы да Орал тауына ұқсас. Одан айырмашылығы шығыс беткейлері көлбеу, батыс беткейлері жарқабақты келеді. Тау батыс, шығыс болып екі жотаға бөлінеді. Оларды Біршоғыр ойысы бөліп жатыр. Мұғалжар - герцин қатпарлануында пайда болған палеозойлық таулы өлке. Олар, негізінен, магмалық, метаморфтанған және ішінара палеозой мен мезозойдың әр кезеңінде нығыздалған шөгінді жыныстардан тұрады. Мұндағы тау қатпарларының тегістелуі Сарыарқаға ұқсас. Оның жер бедерінің қалыптасуына да жыныстардың жас шағының құрамы мен эрозиялык, денудациялық процестер әсер еткен. Батыс Мұғалжар таудың бас жотасы саналады. Ол солтүстіктен оңтүстікке карай биіктей беретін тау тізбегі. Айрық пен Үлкен Боқтыбай тұсында едәуір биік көрінеді. Одан оңтүстікке карай біраз аласарады да, Жамантау тұсында Атжақсы өзенінің жоғарғы ағысында тік жар болып бітеді. Мұғалжар тауының солтүстік бөлігінде Жамантау тауы орналасқан. Жамантау тауы Ақтөбе облысы Мұғалжар ауданы Жамбыл ауылының оңтүстік-шығысында 21 км жерде орналасқан. Абсолюттік биіктігі 561 м. Солтүстік-шығыстан оңтүстік-батысқа қарай 8 км-ге созылып жатыр, енді жері 1,5 км. Солтүстік-шығыс беткейі тік, оңтүстік-батысы көлбеу келген. Тау силур, девонның жасыл тасты эффузивті, габбро тәрізді интрузивті жыныстарынан түзілген. Қоңыр топырақ жамылғысында бетеге, жусан, көде, қараған және бұталы өсімдіктер өседі. Баурайында көптеген бұлақтар мен өзендер бар. Мал жайылымына пайдаланылады. Атжақсы өзені Ақтөбе облысындағы Жем өзенінің сол саласы. Ұзындығы 105 км, су жиналатын алабы 4680 км2. Мұғалжар тауының солтүстік-батысындағы Намазтау тауының етегінен бастау алады. Арнасы кең, ағысы баяу. Жемге құяр жердегі орташа су ағымы 2 м3с. Қараша - сәуір аралығында суы қатады. Жаз айларында кейде суы тартылып, Жем өзеніне жетпей қалады. Таудың бұл бөлігі порфирит, кварцит, девонның кристалды тақтатасы, әктас, карбон мен пермнің құмтастары сияқты жыныстардан түзілген. Батыс Мұғалжардың биік шыңдары осы жыныстардың ең қатты шөгінділерінен түзілген. Шығыс Мұғалжар батыс бөлігіне қарағанда тұтас көрінбейді, жеке-жеке аласа таулардан түрады. Және оңтүстікке ұзаған сайын аласарып, қырқа, жалдарға үласады. Бұл Сарыарқаға ұқсас толқынды кырат болып көрінеді. Ол кембрийге дейінгі кристалды тақтатастан, порфириттен, диабаздан, тағы басқа жанартаулы жыныстардан, силурдың метаморфтанған тақтатасынан түзілген.
Мұғалжар таулары Орал тауының қатпарлы жүйесінің жалғасы болып табылады. Сондықтан да негізгі орографиялық белгілері протерозой мен палеозойдың ірі меридианды, антиклинориялы және синклинориялы тұнбалы, вулканогендік, метаморфозды қатқабаттарымен, сол сияқты палеозойға дейінгі, каледондық және герциндік плутондармен қалыптасқан. Ірі желілік меридианды бағдарланған тектоникалық аймақтарды құрайтын палеозойға дейінгі және палеозойдың жартасты жыныстары кең таралған. Конгломерат-құмдақтармен, доломиттермен, әктаспен, төменгі және орта карбонның сазды тақтатастарымен құрылған үйілген синклиналды құрылымдар мен гранитоидты алқаптар кең дамыған. Шеткі аймақтары қуаты 100-350 м-ге дейінгі юраның, палеогеннің және неогеннің кремнийлі-карбонатты тұнбаларымен, құмдақтармен және құмдақ-саздақтармен, ал өзендер аңғарлары төрттік аллювиальды құрылымдармен жиі жабылған. Үйілген мульдаларда мезозой-кайнозойдың салыстырмалы түрде алғанда қуатты борпылдақ түзілістері берілген.
Мұғалжар тауаралық ойпаңдарға бөлінген, екі меридианды тартылған бұйраттардан тұратын, Орал тауының оңтүстік аяғы болып табылатын, Батыс Қазақстандағы ең ірі сала. Мұғалжардың аса көтеріңкі батыс бөлігі меридианды бағытта созылған және нашар көрінетін кезеңмен өзара мойындармен бірлескен, жүйесіз орналасқан көптеген кішігірім биіктіктерден тұрады. Тау беткейлері ұсақ жыралар мен енсіз салаларға тілімделген. Батыс беткейлері шығысына (10 м дейін) қарағанда тігірек (15-20 м дейін). Ең жоғарғысы Үлкен Боқтыбай (657 м) және Екі ағайын (634 м) таулары. Негізгі жоталар бойымен меридианды жайпақ еңкіш ұсақ қырқалар мен жондар тартылған.
Батыс Мұғалжардың неғұрлым көтеріңкі бөлігінің рельефі Бас Мұғалжар мен Жанғали қыраттарының меридиональдық созылған тізбегімен және қатар тізбектелген топтарымен, негізінен орта полеозой эффузивімен көрінеді. Тау етегі аймағының батыс жағында орташа есеппен жүз метрлік кемер айқын көрініп, кейінгі кездегі опырылған тұстарына сай келеді. Тау етегінің солтүстік шекарасы да Ордың шашыранды жазығынан айқын көрінеді.
Батыс Мұғалжардың төменгі етегі тік морфоқұрылым үлгісін байқатады. Үлкен қырат Боқтыбай мен Жамантауға, ал Жанғали өзі аттас антиклиналға сәйкес келеді.
Табаны кең аңғар пішіндес қыратаралық және жотааралық етектері кәдуілгі синклиналға негізделген.
Батыс Мұғалжардың көтеріңкі бөлігіндегі аласа таулар меридионалдық бағытта созылып жатыр және ерге ұқсас белдермен байланысқан көптеген жүйесіз орналасқан шағын қыраттардан тұрады. Қиыршықтасты және тасты шыңды дөңгелек төбелер көп, олардың араларында бірде тар, бірде кең аңғарлар созылып жатады. Бұл жерлердегі суайырық сызығы нашар көрінеді. Таулардың баурайлары көбіне ұсақ сушайған шұңқырлармен және тар арналармен тілімденген, батыс баурайлары анағұрлым тік (15- 20 м дейін), шығыс жақтағылары анағұрлым еңістеу (10м дейін). Аракідік өзендер мен жылғалардың бойларында биіктігі 2-17 м дейін құлама жарлар кездеседі. Су шайған жерлер көп, олар үлкен емес, тереңдігі шамамен 1 м. Геологиялық барлау жұмыстарын жүргізгеннен қалған тереңдігі 1-2 м шурфтер сақталып қалған.
Батыс Мұғалжар палеозой дәуірінен кейін Шығыс Мұғалжарға қарағанда неғұрлым көп өзгеріске ұшыраған аймақ болып табылады. Оралдағы сияқты мұнда да түрлі кезеңге қарай үстіңгі жағы тегістелуі мүмкін. Қазіргі рельеф - палеоген сатысынан кейін денудацияға сәйкес көтерілудің нәтижесі. Шайындылардың неғұрлым белсенділігі тіпті Солтүстік Үстірт оралдық құрам үйіндісі кейінірек пайда болған кезде орта плиоценде жүрді. Белсенді тозаңданудың келесі сатысы жаңа гидрожеліні қалыптастыру кезеңінде болды. Батыс Мұғалжардың өзен алқабының тау тізбектерінің аралықтарында жайылмалар бар, бұл - бірнеше мәрте тектоникалық қозғалыстардың айғағы.
Шығыс Мұғалжардың геоморфологиялық құрылымының ерекшелігі рельефтің көпқабаттылығы болып табылады. Жазықтың жоғарғы мезозойдан кейінгі желмен тегістелген қабаты ең биік 350-400 метр биіктікте орналасқан. Оның шайылуы салдарынан 290-340 метр биіктікте қабат пайда болған, онда олигоцен тұнбалары бар. Шамамен 240- 300 метр биіктікте кейінгі миоценнің - ерте плиоценнің құмды-сазды тұнбалары бар денудациялық қабат дамыған. Қазіргі алқап бойымен, 180-250 метр биіктікте ақшағыл уақытының шоғырланған қабаты байқалады. Ол ежелгі алқап түбіне сәйкес келеді және төрттік тұнбаларының астына ішінара жиналған.
Шығыс Мұғалжардың денудациялық рельефі қалыпты тектоникалық жағдайда ұзақ уақыт қалыптасқан. Бұл түрлі дәуірдің геоморфологиялық элементтерін сақтауға ықпал етеді. Неғұрлым белсенді рельефтің жасалуы кейінгі миоценге, ерте және әсіресе, орта плиоценге жатады. Оралдың көтерілген қиылысында өзен желілері қайта бөлшектенгенде оның шығыс жағында меридиональ бағыты кеңейді. Одан кейінгі шоғырлану және денудация сатыларында рельеф келбеті негізінен көп өзгеріске ұшыраған жоқ.
Шығыс Мұғалжардың пенеплені Мұғалжар сыртындағы қазылған пенепленге қарай, Ырғыз өзенінің жоғарысына ауысады. Бұл шекті жазықтық дерлік, аласа толқынды телімдер мен күмбез тәріздес төбелер, палеозейдың желге ұшыраған жыныстары.
Мұғалжар сыртындағы пенеплен қабаты оңтүстік пен шығысқа жәймен 380-350 метрден 250-230 метрге дейін төмендейді. Қазіргі гидрожелінің өзінше алқабы (Ырғыз өзені және оның салалары), онда төменгі және жоғарғы жайылмалардан басқа орта және кейінгі төрттік жасындағы жайылмасты дәліздер бар.
Мұғалжардың оңтүстік бөлігіндегі төменгі таулар борпылдақ неғұрлым балшықты борлы және палеогенді төбе-төбе рельефтермен көмкерілген. Бұл жалпы көтерілу салдарынан болып, кейін рельефтің ерте плантацияға ұшырауына байланысты тез бөлшектеніп, Шошқакөлдің биігіне теңелді.
Шошқакөл таулары - Мұғалжардың оңтүстік шеті, мұнда қатпарлы іргесі батыңқы, ал Мұғалжар биігінде меридионалды тартылған мегаантиклин континентальды төменгі бордың сазына шығады. Оның неғұрлым ізбестті және құмды тегіндегі қанаттарында тауларды батысы мен шығысынан көмкерген куэстті тізбектер пайда болды. Биіктік балшығы төбелі рельефке (биік толқынды жазықтық) ұласқан, биіктігі 50 метрден аспағанмен, Оңтүстік Мұғалжар маңының ең жоғарғы нүктесінде (Мұзбел тауы - 404 метр). Шошқакөл биігінің негізгі жоғарысы палеогеннің темірдей құмымен құрсауланған Шағырай үстірті (биіктігі 160 метр), сол сияқты ақ шағылы мен шөнгінділері мол Үстірт сияқты төрттік кезеңге дейін пайда болған. Шағырай мен Шошқакөлдің шығыс табаны аралығындағы толқынды жазыққа Шаған өзенінің алқабы енеді.
Мұғалжар тауларында шикізаттың мол кездесуі ежелгі адамдарға түрлі еңбек құралдарын жасауына, ал плейстоцендегі табиғи жағдайлар түз андарын көп аулауына мол мүмкіндік туғызды. Мұалжар тауында ашель заманына тән шапқылар, тасбақа пішіндес өзектастар, қырғыштар жиі кездеседі. Бұл Мұғалжар тауының басқа өңірдегі палеолиттік кешендерден өзгеше екендігін көрсетеді. Сондай-ақ олардың Қаратау, Маңғыстау мен Сарыарқа өңірлеріндегі палеолиттік ескерткіштермен техникалық және типологиялық жағынан аз да болса байланысы бар екендігі аңғарылады. Әсіресе мұндағы Мұғалжар 3 - 6 ескерткіштерінен алынған, ашель дәуірінен бастап кейінгі (жоғары) палеолитке дейінгі аралықты қамтитын тас құралдар Қазақстандағы палеолиттік ескерткіштердің хронологиясын, кезеңдестірілуін және корреляциясын анықтауда негізгі мағлұмат көздерінің бірі болып табылады.
Мұғалжар тауының жер бедерінің ерекшелігі қазіргі жер бедері жердің ішкі және сыртқы күштерінің әрекеті нәтижесінде қалыптасып отыр. Ішкі, сыртқы күштер әрекеті әлі тоқтаған жоқ. Ішкі күштердің әрекеті кейінгі тау түзілу процестері, биік таулы аудандардың шетінде болатын көтерілулер мен төмен түсулерден байқалады. Жер қойнауында тоқтаусыз жүріп жатқан қозғалыстарды тектоникалық қозғалыстар деп атайды. Жаңа тектоникалық қозғалыстар кайнозой эрасының неоген және төрттік (антропоген) дәуірлерін қамтиды. Бұл қозғалыстардың нәтижесінде Қазақстанның таулары жаңғырып, қатпарлы-жақпарлы тауларға айналды. Тау жасалу процесі қазір де жүріп жатыр. Бұған тау бөктерлерін терең тілімделген жас өзен аңғарларының болуы айғақ, сондай-ақ Қазақстанның биік таулы жүйелеріне тән ірілі-ұсақты жер сілкінулер де тектоникалық қозғалыстардың болып жатқанын дәлелдейді. Жер сілкіну процестерін сейсмология ғылымы зерттейді. Жер сілкіну - аса қауіпті апат әкелетін табиғат құбылыстарының бірі. Жер шарындағы сейсмикалық аспаптардың (сейсмограф) тіркеуі бойынша тәулік сайын орта есеппен 200-ден астам, ал бір жылда 100 мыңға жуық жер сілкінісі болып тұрады. Бірақ олардың бәрі апатты емес. Жер сілкіну - жер асты дүмпу күштерінің әсерінен жер беті қыртысының тербелуі. Жер сілкіну жер бетіндегі біліну, сезілу күшіне сәйкес халықаралық кесте (МЗК-64) бойынша 12 балға ажыратылады. 1964 жылы үш сейсмолог ғалым фамилияларының бас әріптерінен құралған кесте қабылданды. ТМД аумағында қолданылатын осы кесте бойынша 1 балл мен 4 балға дейінгі аралықта жер сілкіну күшін жан-жануарлар мен адамдар сезеді. Ал 4 пен 9 балға дейінгі аралықта құрылыс орындарының қирауы байқалады.
1.2 Мұғалжар тауының геологиялық құрылысы
Мұғалжар тауының геологиялық құрылысы айтарлықтай қиындығымен ерекшеленеді. Ғалымдар таудың жалпы Мұғалжар тау жалғасы боп келетін Орал тауының орнында ертеректе үлкен көлемді мұхит болған деп есептейді.
Мұхиттың түбінде белсенді түрде тектоникалық және жанартаулық әрекеттер жүрген. Пайда болған мұхиттық доғалдар, шеткі теңіз және аралдар қалың өсімдік жамылғысының қалыптасуына себепші болған. Ең төменгі өсімдіктер, папортниктер, қылқан жапырақтар ерекше жылдамдықпен өсті. Олардың қалдықтары болашақта тасты-көмірлі бассаейндердің қалыптасуына негіз болды.
Осы мұхиттардың біліктерінің шетіндегі жер қабығындағы жарықтардан жанартау әрекеті пайда болды. Лавамен қоса жердің беткі қабатына қымбат металл элементтері: платина, алтын, хром, магний, магнитті темірлер көтерілді.
Мұғалжар тауының өзгешелігі оның тектоникалық құрылымының және үлкен терең жарықтардың пайда болу бағытының дәлділігі. Олар жүздеген километрге меридиандық бағытта созылып жатыр. Таулы бөліктегі рельеф формасы геологиялық құрылыммен сәйкес келеді. Жоталар антиклинальдық құрылыммен ұштасқан, ал олардың араларындағы төмендеулер - синклинальдық құрылыммен ұштасқан.
Жалпы Мұғалжар таулары палеозой эрасының герцин қатпарлану кезеңінде (бұдан 45 млн жылдай бұрын ) пайда болған таулы өлке. Олар негізінен магмалық, матеморфталған және ішінара палеозой мен мезозойдың әр кезінде нығыздалған шөгінде жыныстарынан тұрады. Мұғалжар таулары силур, девонның жасыл тасты эффузияларынан, габбро тәрізді интузифті жыныстардан түзелген Мұғалжар тауларында палезойдан кейін техтоникалық күшті процестер болмаған. Мұны аймақтың жеке участоктарында шығып, беті жазық келген қатпарланудың пайда болуынан көруге болады. Таулары соның ішінде Біршоғыр маңайы пайдалы қазбаларға әсіресе құрлыс материалдарына өте бай. Бұрын бұл жерде Біршоғыр тас көмір шахтасы жұмыс жасаған. Бұл шахтадан өндірілген тас көмір Ұлы отан соғысы жылдарында еліміздің көптеген аудандарын көмірмен қамтамасыз еткен. Көмір негізіне шақталық әдіспен өндірілген. № 61 Қызылсаз разьезінен паравозбен әкелініп, Қызылсаз разьезінен Үлкен темір жол составтарына тіркеліп, еліміздің басқа аудандарында әкетіліп отырған. Көмірінің сапасы аздығына байланысты Біршоғыр шахтасы 1956 жылы жабылды.
Қазақстан Республикасының кембрий кезеңіне дейінгі геологиялық даму тарихы туралы мәліметтер жоққа тән. Дегенмен, осы кезеңге дейінгі метаморфтанған формацияларды зерттеу нәтижесінде олардың құрамынан өзгеріске ұшыраған шөгінді, эффузиялық және интрузиялық тау жыныстардың кездесетіні байқалады. Ғалымдардың басым көпшілігінің тұжырымы бойынша Қазақстан Республикасы аймағында архей мен төменгі протерозойға тиесілі тау жыныстары кездеспейді. Сондықтан, өте көне тау жыныстарының төменгі шекарасы жоғарғы протерозой кезеңінің шегінен шықпайды. Қатты өзгеріске ұшырап кристалдық тақтатас пен гнейске ауысқан көне тау жыныстар антиклинорийлі құрылымдардың ортаңғы бөлігінде кездеседі. Олардың беткі қабатын төменгі палеозой тау жыныстары жауып, Қазақстан Республикасының басым бөлігін алып жатыр, ал протерозой тау жыныстары Мұғалжарда кездеседі.
Қазақстанның орталық бөлігінің батысында миогеосинклиналдік типке жататын кембрийге тиесілі тау жыныстары дамыған. Олар Есіл өзенінің аңғарынан Ұлытау арқылы Қаратау қыраты мен Талас Алатауына дейін созылып жатыр. Олар кремнийлі - сазды тақтатас пен тиллит тәрізді конгломераттардан түзілген. Қазақстанның басым бөлігін кембрий дәуірінде теңіз басып жатқаны белгілі. Каледон қатпарлығының әсерінен кішігірім аралдар пайда болып, олар теңіз деңгейінен көтеріліп тұрған. Кейбір аралдар жанартау әрекетінен пайда болған, ал Көкшетау қыраты төменгі палеозой дәуіріндегі теңіздің ең ірі аралдарының бірі болып табылды. Осы аралдан Ұлытау мен Қарсақпай арқылы бірнеше арал доғалары бірімен-бірі байланысып, қазіргі Қазақстан Республикасының оңтүстік шекарасына дейін созылып жатқан. Осындай аралдар орталық Қазақстанның шығысында - Шыңғыстауда, Қазақстандық Алтай тауында да болған деп тұжырымдайды. Арал тізбектері қазіргі Мұғалжардың орнында да болса керек.
Төменгі силурдың соңында қатпарлық күшейді. Каледон кезеңіндегі тау түзілуіне сәйкес келетін, осы уақытта теңіз астынан жаңа қыраттар көтерілді, нәтижесінде бұрынғы аралдардың көлемі ұлғайып, жаңа аралдар пайда болды. Каледонда пайда болған құрылымдар: Тянь-Шаньның солтүстік қыраттары, орталық Қазақстанның батысы мен солтүстігі. Ал, аймақтың басқа бөліктерінде, керісінше, төмен түсу мен тау жыныстарының шоғырлануы орын алды. Соңғысына Жетісу Алатауы мен Мұғалжар жатады. Жоғарғы силурда теңіз алып жатқан аймақтың ауданы кішірейіп, силурдың соңында теңіздік жағдай батыс пен оңтүстік Алтайда, Жетісу Алатауында, орталық Қазақстанның шығысында, Мұғалжардың батыс беткейлерінде ғана сақталды.
Каледон қатпарлығынан пайда болған тауларда көптеген сынықша, жарықша тастар жиналып, оның беткі қабатын эффузиялық тау жыныстары жауып жатты. Силур кезеңінің кремнийлі және тақта тасты саздары, кремнийлі құмайттар, туфтар мен спилиттер Батыс Қазақстанда Мұғалжар өңірінде кеңінен тараған.
Девон кезеңінің басында теңіз тек солтүстік Мұғалжар мен Жоңғар Алатауында ғана сақталды.
Қарқынды тау жаралу үрдісі девонда болмаған. Девон кезеңінің тау жыныстары Алтайда, Тянь-Шаньның шығысында, Қаратау мен Мұғалжарда қызғылт құмайт және эффузилық тау жыныстар түрінде кеңінен тараған.
Тас көмір дәуірінде қарқынды тектоникалық қозғалыстардың әсерінен жоғары көтерілу мен денудация өріс алды. Бұл құбылыс ерте және орта карбон шекарасына сәйкес келді. Мұғалжар маңының батысында геосинклиндік режим сақталды, ал шығысын карбон теңізі алып жатты. Мұғалжарда карбонның тау жыныстары төменгі қабатында көмірлі фациялардан, ал жоғарғы қабаты әктасты тау жыныстарынан тұрады.
Пермь кезеңінде бүкіл Қазақстан аймағында геосинклинальді режим платформалық жағдаймен алмасты. Осы кезеңде теңіздік құбылыс Каспий маңы ойпатында, Мұғалжардың батысында, Маңғыстауда және Жетісу Алатауының солтүстік беткейінде сақталған еді.
Юра кезеңінде континенттік жағдай Қазақстанның барлық жерінде басымырақ болды да, тек қана батыс пен оңтүстік-батыста теңіз трансгрессиясы сақталып қалды. Батыс Қазақстанда орта және соңғы юра кезеңдерінде триастағыдай теңіз сақталды. Орал-Ембі мен Маңғыстауда төменгі юра тау жыныстарында көлді-өзенді құрылымдар басым болды. Ортаңғы юрада солтүстік-батыстан теңіз суы енеді де, теңіз жағалауында органикалық заттардың жиналуына жақсы негіз болды. Тау жыныстарының әр түрлі жағдайда шоғырлануы мұнай мен газдың пайда болуына жағдай жасайды. Мұғалжарға жақын аймақтарда тау жыныстарының жиналуы жалғасты.
Батыс Мұғалжардың тау жыныстары төменгі бор кезеңінде теңіздік тау жыныстарына жатып, жоғарғы бордың тау жыныстары кәдімгі жазатын бордан тұрды, ал Шығыс Мұғалжардың ерте бор кезеңінің тау жыныстары континенттік, бокситті фациялар кездеседі.
Жоғарғы плейстоценде Мұғалжар мен Сарыарқада алғашқы мұздыққа ерте шідертті, екінші мұз аралық кезеңге кейінгі шідертті, ал екіншіі мұздыққа көпір горизонттары сай болған. Мұнда қиманың жоғарғы бөлігінде криогенді горизонт анық байқалады.
Кейінгі плейстоценде Маңғыстауда, Арал маңында, Мұғалжарда, Сарыарқада және таулы өңірлерде тас ғасырының мәдениеті дамыды: ашель кезеңі мустьер кезеңімен ауысты.
1.3 Пайдалы қазбалары
Қазақстан аймағы әртүрлі пайдалы қазбаларға бай. Таскөмір,табиғи газ, темір және полиметал рудалары, түсті метал, калий тұзы, құрылыс материалының қоры жеткілікті. Олардың аймақ бойынша таралуы біркелкі емес. Мұның себебі аймақтың тарихи дамуы мен тектоникалық құрлымының әртүрлі болуы. Сондықтан республика аймағы өзінің металлогенездік ерекшелігімен табиғи қорының мүмкіндігіне орай төмендегідей бірліктерге жіктеледі: Шығыс-Еуропа платформасына тиесілі Каспий маңы ойпаты; Орал-Моңғол қозғалмалы белдеуіне қарасты каледон мен герцин қатпаралықтарында тұрақталған Көкшетау-Тянь-Шань және Шыңғыс-Тарбағатай; Жетісу-Балқаш қатпарлы жүйелері, герцинді корогенез нәтижесінде дамыған Зайсан және Мұғалжар, Маңғыстау қатпарлы құрылымдары құрамына Қазақ қалқанын, Мұғалжар көтерілімін, Батыс-Сібір тақтасының Қазақстанға енетін бөлігі және Торғай қолатын, оның Тұран тақтасына еніп жатқан оңтүстік бөлігін қамтитын, эпигерциндік Еуразиялық жүйемен альпілік эпиплатформалық орогендік белдеуге жіктейді.
Мұғалжар тауының қойнауы никель, кобальт, қара және сирек металға хромит, мыс және тағы басқа пайдалы қазбаларға өте бай. Кемпірсай өңірінде Хромиттау, Никельтау кен орындары ашылған. Біршоғыр бойында көмір кені бар. Осы маңдағы бор дәуірінің аяғында пайда болған мергельді әктас цемент өндірісіне пайдаланылады. Оңтүстік Мұғалжар құмынан шыны жасалады. Кемпірсай кенді алқабы- Ақтөбе облысы Орал тауының оңтүстігінде Орталық Орал көтерілімі ауқымында орналасқан аса ірі хромит, никель, кобальт кен орындары шоғырланған алап. Хромит кен қоры жағынан дүние жүзі бойынша 2-орында. 1920 - 1936 ж. ашылған. Алап меридиан бағытында 88 км-ге созылған, кенді бөлігінің ені солтүстігіндегі 1 км-ден оңтүстігіндегі 50 км-ге дейін өзгереді, ауданы 1200 км2. Кемпірсай ультрабазит алабында барлығы 160 кен орындары, кен бүлінімдері мен минералданған нүктелер анықталған. Кемпірсай кенді алқабында палеозой және кембрийге дейінгі тау жыныстары созылыңқы көтерілім түзеді, ол Орал тауы антиклинорийінің оңтүстіктегі жалғасы болып табылады. Кен орындары осы антиклинорийдің шығыс қапталында, аймақтық терең жарылым маңында орналасқан. Жарылымға шығыс жағынан девон және одан да жас түзілімдермен толған ойыс жанасады. Интрузивтің солтүстік бөлігі антиклиналь қатпарының флексурасымен күрделенген, оңтүстікте үш антиклинальды қамтиды. Кейінгі девонда жер бетіне көтерілген интрузив қатты үгілуге ұшыраған. Геологиялық құрылымдық карталау мен құрылымдық-іздеме бұрғылау нәтижесі интрузив құрамындағы перидотит дуниттен басым екенін көрсетті. Дунит массивтің оңтүстік - шығыс бөлігі мен солтүстік жартысында кеңінен таралған. Перидотит пен дунит-гарцбургит белдемдерінде жатқан кен денелерінің өлшемдері шағын (қалыңдығы бірнеше метр, ұзындығы 10 - 100 м). Олар тұтас, жиі сеппелі кентастардан тұрады. Кентасты хромшпинелидтердің құрамында Cr2O3 мөлшері 40%-ке дейін, ал Al2O3 - 30 - 38%. Ал дунитпен байланысты кен денелері үлкен өлшемдерімен (қалыңдығы ондаған метр, ұзындығы - 800 м-дей), Cr2O3 мөлшерінің жоғары (60%-ке дейін) және алюмооксидтер мөлшерінің төмендігімен (7 - 11%) сипатталады. Кен денелері, негізінен, антиклиналь қанаттарында орналасқан. Кен орындарының барлығы кен түзілуден кейін тектоникалық қозғалыстар салдарынан блоктарға жіктелген. Тектоникалық құбылыстар лықсымалар мен қаусырмалар, кейде ығыспалар мен бастырмалар түрінде білінеді. Интрузив аумағында Қазақстанның негізгі шикізат базасы саналатын Кемпірсай никель-кобальтты кендері орналасқан. Басты кен минералдары - жасыл және сарғыш жасыл түсті нонтронит пен гарниерит, қосымша минералдар - керолит, асболан, никельді хлорит, гетит, гидрогетит, тағы басқа Кен денелерінің қалыңдығы 1 - 2 м-ден 21 - 26 м-ге дейін. Кен орындары ашық тәсілмен игеруге ыңғайлы.
Мұғалжар герциндік құрылымы пайдалы қазбалары жөнінен өзіндік ерекшелігімен айқындалады. Кембрий кезеңіне дейін Шығыс Мұғалжар мен Ор-Елек антиклинорийінде метаморфогендік және пегматитті кен орындары пайда болған. Олар: антофиллитті-асбесті Бөгетісай, Ақтасты графит және кианиттің іздері байқалатын Бригадное кен орындары.
Герциндік орогендік үрдістің салдарынан пайда болған құмайттар Мұғалжардың батысында құрылыс саласында тас, шағыл, әктас және цемент өндірісінде пайдаланылады. Олар: Өтеген, Сазды, Ақшатас кен орныдарында өндіріледі.
Ырғыз темір кен орны жанартаулық және шөгінді таужыныстармен байланысты пайда болған. Оралдың солтүстігінде Жетіқара алтын кен орны орналасқан. Сонымен қатар мұнда асбест пен тальк та өндіріледі.
Киммерий-альпі дәуірінде Мұғалжардың көтерілуінен жер қабықтары мүжіліп, көптеген кен орындары пайда болды. Олар: Кемпірсай ауданындағы Батамшы, Боранды, Бугор кен орындары.
Мезозой кезеңінің бокситті кенорындары Мұғалжар тауында- Мұғалжардың батыс беткейі мен Ор-Елек қыратында белгілі. Мұғалжардың шығысында, мезозой қабатының мүжілуі нәтижесінде, жалпы қоры 1 млрд.т. каолин кен орны табылды. Орта юра қабатында Ор депрессиясында Шығыс Орал немесе Мамыт көмірлі кен орны ашылды.
Мұғалжар тауларындағы жерасты тұщы су қоры мезозойға дейінгі жарылым белдемдерімен байланысты. Ор, Ырғыз, Жақсы Қарғалы сияқты ірі су айрықтық жазықтарда аллювийлік төрттік дәуірдің тау жыныстары тараған.
Мұғалжар өңірінде кентасты және бейкентасты кендер орналасқан аймақ мұғалжар металлогения аймағы. Ақтөбе облысы жерінде Орал металлоген белдеудің оңтүстік жалғасы болып саналады. Соңғы геологиялық - геофизикалық деректер бойынша байкал қатпарлығы кезінде Орталық Орал терең жарылысы Орал тауын батыс және шығыс бөліктерге бөлген. Кембрийге дейінгі кезеңнен бастап осы бөліктердің әрқайсысы түрліше геотектоникалық режимде дамыған. Оралдың миогеоцин - клинальдық батыс бөлігі Шығыс Еуропа платформасымен байланысты болып, онымен бірге архей-том протерозойлық іргетас құрады. Оралдың эвгеосинклинальдык шығыс бөлігі байкал, каледон, герцин қатпарлықтарына ұшырады. Бұл қатпарлықтар күшті магматизмнің дамуына және көптеген эндогендік кентастардың қалыптасу процестеріне қолайлы әсерін тигізді. Нәтижесінде Мұғалжардың геосинклинальдық бөлігі батыстан шығысқа қарай синклинорийлік Сакмар, антиклинорийлік Ор-Елек, синклинорийлік Жасыл тасты, антиклинорийлік Шығыс Мұғалжар, синклинорийлік Ырғыз құрылымдық формацияларына (металден, белдемдерге) бөлінді. Аталған белдемдер бір-бірімен терең жарылыстар арқылы ұштасады. Антиклинорийлік және синклинорийлік белдемдерде байқалған алмасулар жер қыртысының жақпарлы-блокты құрылысының тікелей көрсеткіші ретінде танылады. Синклинорийлік белдемдерде қара металдар, мыс, алтын; антиклинорийлік белдемдерде сирек металдар мен алтын кендері басым келеді. Шығыс Мұғалжар белдемінің кембрийге дейінгі метаморфтық кешендерінде кездесетін антофиллит-асбестің, фафиттің, мускониттің, тау хрусталінің кендері амсолиболиттік фацияның аймақтық метаморфизмімен байланысады.
Мұғалжар мыс кенді белдеуі Мұғалжар ауданыңда орналасқан. Мұғалжар атырабында көптеген мыс кентастар белгілерінің бар екендігі ертеден белгілі. Аралша, Авангард, тағы басқа мыс-колчеданды кентастар кендерінің ашылуы Мұғалжарды жаңа мысты аймақ қатарына жатқызды. Ең басты кендер негізінен Тагил-Магнитогор белдемінің (Оралдың бас мыс-колчедан белдеуі) оңтүстік жалғасы саналатын жасыл тасты синклинорийлік белдемнің солтүстігінде орналаскан. Колчедандық кендер мен кентастар белгілері, базальтоидтық вулканизмнің бастапқы сатылары кеңінен тараған және олардың әр түрлі жыныстары бір-бірінен күрт өзгеше келетін немесе тетелес жіктелген формациялар құрайтын геосинклинальдық ойаңдарда (синклинорийлерде) орналасқан. Жанартау-тектік формациялар ішіндегі кендер субмеридиандық және көлденең жарылыстар белдемдерінің қиылысқан немесе бір-біріне түйіскен жеке телімдерінде (кентас түйіндерінде) шоғырланған. Мұндай түйіндер вулканиттердің көмейлік және субжанартаулық фациялардың дамуымен сипатталады. Синклинорийлік құрылымдардың геотектоникалық дамуымен байланысты эффузиялық магматизмнің солтүстіктен оңтүстікке, батыстан шығысқа қарай жылжуы силурдан (Сакмара белдемі) карбонға (Ырғыз белдемі) дейін, жасы әр түрлі колчедандык кендердің пайда болуына қолайлы жағдай жасады. Колчедандық кентас жаралуымен тығыз байланысты аймақтық жасыл тастық метаморфизм күшінің төмендеуі де осы бағытта байқалады. Осы белдемді солтүстікке қарай Ортаңғы Ор, Біршоғыр, Сакмара белдемін Кеңтоғай, Қосестек, Қарғалы, Ырғыз белдемін Қиялыкөл-Қарақұм, Бақсай сияқты кенді аудандарға бөлуге болады.
Мұғалжар сирек металдар белдеуі Мұғалжар тауындағы сирек металдардың кендері орналасқан алқап. Сирек металдардың кентастануы негізінен кембрийге дейінгі метаморфтық кешендерінен (гнейс, амфиболит, кристалдық тақтатас) құралған және Шығыс Мұғалжар металлоген, белдемінде шоғырланған. Мұнда кембрийге дейінгі ультраметаморфизмімен палеозойдың орогендік граниттік магматизмімен байланысты мигматиттер, граниттік 597 гнейстер, граниттер кең тараған. Сирек жер элементтерінің акцессорлық кентастануы (монацит, циркон, рутил, тағы басқа) кембрийге дейінгі гранитоидтармен бір кеңістікте топтасқан. Бұл кентастанудан қорымды кендер, кентас белгілері қалыптасады. Бұлардың ішіңде герциннің екі сатылы фанитоидтық магматизмімен генетикалық байланыста болатын сирек металл және сирек жер элементтерінің кентастануы ерекше орын алады. Лейкократтық граниттердің ірі батолит интрузиялары герцин магматизмінің бірінші сатысымен байланыста келеді. Молибден-вольфрам-висмут кентастануы (Итастыбұлақ, Ақпан, Борлы, тағы басқа) осы интрузияларда орналасқан. Сирек металл кентастануының пегматиттік және пневматолиттік-гидротермальдық типтері бар. Ырғыз бойының сирек металды пегматиттері танталит-колумбиттік формацияға жатады. Пегматитті аландар Талдысай массивінің фаниттерімен қиылған, амфиболиттер мен гнейстерден құралған антиклинальдық құрылымдарда орналасқан. Пневматолиттік-гидротермальдық тип фейзендік (Шығыс), альбититтік (Борсықбай, Әйке, Қарасып, тағы басқа), циркон-монациттік (Шідер, Отешәлі, Белқопа), кварц-молибденит-серицитгік кентасты формацияларды Итасты-бұлақ, Қарабұлақ біріктіреді.
Мұғалжар шыңы құмдарының кені - Батыс Мұғалжар бойында, Ор-Елек (Сакмара-Оралтау) көтерілімінің оңтүстік пен Ор ойпаңында кездесетін құмды алқап. Құм кендері палеоген мен миоценнің континентгік шөгінділеріңде шоғырланған. Ірілері - Батыс Мұғалжар алды ойпаңындағы Мұғалжар мен Айрық арасында саз қабатшалары мен линалары бар ақ түсті кварц құмының қалыңдығы 25 м-ге жетеді.
Біршоғыр бекетінен оңтүстік батысқа қарай 25 км жердегі Жыланды деп аталатын алқапта алтын өндіретін кешен болған. Патшалы Ресей кезінде орыс - ағылшын көпестері келіп алтын өндірген. Алтын кейін кеңес үкіметі кезеңінде де өндірілген. Кейін құрамындағы металдың сапалы құрамының аздығына байланысты жабылып қалған. Сонымен қатар бұл таулар, сирек металдар кендері орналасқан алқап. Сирек металдар негізінен кемпіршіге дейінгі метаморфты комплекстерінде құрылған және шығыс Мұғалжар металогендік зонасына жатады. Біршоғыр зонасы мыс рудалы кенді өнірге жатады. Бүгінде біз зор мүмкіндіктер табалдырығында тұрмыз. Мақсатымыз - әлемдегі бәсекеге барынша қаблетті 50 елдің қатарына кіру. Бұл проблемаларды экономикалық ілгерілеу арқылы шешуге болады. Ол үшін жоғарыда айтылған кәсіп орындарды қайта ашып, жандандыру қажет. Бұл енді болашақтың басты мәселелерінің бірі.
Құмдағы кварц түйірлерінің мөлшері 95%. Қоспа ретінде магнетит, лимонит, турмалин, хлорит, циркон, лейкоксен, кальцит кездессді. Құмда 91,6 - 99,0% SіО„ 0,4% Ғе20„ 2,52% СаО, 0.26 - 3,72% А1203 + Ті02, 0,77% МgО бар. Қалындығы 4 - 4,5 м-ге жететін Айрық кенінің құмы жоғарғы эоцен жыныстарында ұшырасады. Ор-Елек көтеріліміндегі эоценмен жасты Қараағаш кенінің құмы жақсы іріктелген, құрамында 96,28% SіО2, 0,33% Ғе,О3, 1,26% А12О3 бар. Ор ойысындағы Мамыт кені эоценнің сексеуіл свитасы шөгінділерінде түзілген. Құмы сұр, ашық сары, ұсақ түйірлі; арасында каолин саздары мен кварцит линзалары болады. Бұл кеннің құрамында 96,3 - 97,3% SіО2, 0,33% Ғе2О„ 1,28 - 1,50% А12О3 бар. Аталған кендердің құрамы терезе шынысы мен шыны ыдыс жасауға жарамды.
Қиыршық тас - өтімді құрылыс материалы. Оның пайдаланылмайтын жері жоқ. Темір-бетон зауыттарының, үй, жол құрылыстарының бірден-бір шикізаты. Содан да болар, кешегі кеңестік алып зауыттың тоқырауы ұзаққа созылған жоқ. Оның орнын Көктас акционерлік қоғамы басты. Аздаған уақыт тоқтап қалған өндіріс қалпына келтірілді. Зауыт село тұрғызушы міндетін де қайта қолына алды. Бершүгір қиыршық тас зауыты 1.3 - суретте көрсетілген.
Сурет 1.3 - Бершүгір қиршық тас зауты.
Бүгінде бұл Мұғалжар тауының етегіндегі ауылдардың күнделікті тіршілігі өндіріспен тікелей байланысты десек, артық айтқандық емес. Мұғалжардың қиыршық тасына сұраныс айтарлықтай өсіп отыр. Ақтөбе облысының ішін былай қойғанда, Батыс Еуропа - Батыс Қытай халықаралық жолының құрылысы осы қиыршық тасты үлкен сұраныспен пайдалануда.
1.4 Мұғалжар ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Мұғалжар таулары - бұл аласа қыраттар мен шоқы топтарының меридионалдық тізбегі, солтүстігінде Ор өзенінің шығанақ ендігінен 480-дан оңтүстігіне дейін созылған. Мұғалжар тауларының оңтүстік бөлігі ең биік жəне тұтас болып келеді. Мұнда теңізден 657м биіктікте орналасқан Үлкен Бақтыбай биік шыңы бар. Бұл Батыс Қазақстандағы ең биік нүкте болып табылады.
Мұғалжар тауларының табиғаты ең керемет, айрықша таза жəне есте қаларлықтай шеп болып табылады. Олар бір жағынан Каспий теңізі хауызына қатысты (Ор жəне Ембі) өзендері, екінші жағынан шығысқа жəне оңтүстік - шығысқа, Солтүстік Арал жағалауы (Ырғыз) мен Торғай ойпатының жазықтықтарына ағатын өзендерге су айырығы қызметін атқарады. Бұл өзендердің жəне салаларының барлығы бастауын Мұғалжар тауларының қойнауындағы бұлақтардан алады. Атап айтқанда, Мұғалжар таулары Орал жоталарының шекарасына дейін жағалай созылып, Еуропа мен Азияны табиғи жағынан бөліп тұр. Осының құрметіне асудың биік нүктесінде белгі ретінде "Еуропа-Азия"ескерткіші орнатылған.
Батыс бөлігінде Каспий теңізі маңы ойпатына дейін жалғасатын Жайық-Ембі шоқысы, оңтүстік-шығысында дөңесті құмдар сілемдері: Арал маңындағы Қарақұм, Үлкен жəне Кіші Борсық, солтүстік- шығысында Торғай шоқысы.
Мұндағы өзендер аңғары бірнеше жағалай созылған террасаларымен кең. Су айырықтарының бойы жазық, жиі текшелі болып келеді. Егер Мағалжар тауларынан шығысқа қарай жүрсек, терең емес тұщы сулы көл шұңқырлары жəне тұзды сор көлдері мол, кең қыратты Торғай жазығында боламыз.
Мұғалжар тауы бірте-бірте қатарласа екі тармаққа бөлінеді, оларды қазан шұңқырлы ойыс бөліп жатады. Солтүстіктегі Алабас қазан шұңқырының ені 15-20 шақырымға жетеді. Батыс жотаның оңтүстік бөлігі биік келеді, беткейлері қатты тілімденген. Шығыс жотасын тайпақ төбешіктер тізбегі құрайды, оны Ырғыз өзенінің бастауы тілімдеген.
Мұғалжар тауы Ақтөбе облысы аумағында орналасқан. Солтүстіктен оңтүстікке қарай 400 км-ге созылып жатыр. Ені 200 км-дей. Орташа биіктігі 300 м, ең биік жері - Үлкен Боқтыбай тауы (657 м). Солтүстігінде жіңішке бұйрат түрінде басталып, әрі қарай бір-біріне жарыса орналасқан екі қатар тізбекке бөлінеді. Олардын арасын беті сәл белесті ойыс бөледі (ені 15 - 20 км). Жоталар кей жерлерде бір-бірімен төбелер жүйесі арқылы жалғасады. Аралық өңірде девон мен тас көмір дәуірінің құмтас пен әктас жыныстары таралған. Жоталар кембрийге дейінгі және палеозойлық кварцит, кристалдық тақтатас, гнейс, гранит, тағы басқа жыныстардан құралған. Батыс Мұғалжар, немесе Бас жота бір-бірімен тіркесіп, меридиан бағытында созылатын жеке қырқалар тізбегін түзеді. Онтүстік бөлігі биік жөне қатты тілімденген. Шығыс Мұғалжар тауы аласа, төбесі тегіс шоқылар тізбегі түрінде. Солтүстік бөлігі айқын тау сипатында, оңтүстікке қарай бірте-бірте аласара береді де маңайындағы жазықтан аз-ақ көтеріліп тұратын аласа төбеге айналып кетеді. Мұғалжар тауы 48° с. е. маңында аяқталады, оның оңтүстікте абстракциялық биіктігі 250 м-ден аспайды. Мұғалжар тауының Ырғыз өзені салалары арасындағы суайрықты құрайды. Солтүстікке қарай Ор өзені ағып шығады. Климаты тым континентті, кысы суық, қар жамылғысы жұқа. Қаңтардың ортасында температурасы -15 - 18°С. Жазы ыстық, құрғақ, шідденің орташа температурасы 21 - 25°С. Жылдық жауын-шашын мөлшері 200 - 250 мм. Солтүстік бөлігінің қиыршықты тастақ даласында боз, бетеге, сұлыбас өскен. Оңтүстікке қарай астық тұқымдасты жусанды шөлейтке ауысады (бетеге, жусан, тағы басқа). Жыраларда анда-санда қайың, көктерек, тал, мойыл кездеседі. Қатты тау жыныстары жер бетіне шығып жататындықтан өңір егін егуге қолайсыз. Егіншілікке пайдалануға жарамды жерлер тек аңғарларда ғана кездеседі. Жер асты суының қоры мол. Мұғалжар тауының қойнауында мыс, никель, марганец, сирек металдардың, фосфорит және тас көмірдің кен орындары барланған. Олардың кейбіреулері (никель, фосфорит, тағы басқа) өндірілуде.
Мұғалжар тауынан солтүстікке қарай Ор өзені ағып жатыр (Оралдың саласы), батысқа қарай Ембі өзені және оның салалары, ал шығысқа қарай Ырғыз өзені ағады. Мұғалжардан оңтүстікке қарай Арал теңізі бассейнінен бөліп тұратын Үлкен Борсық құмы жатыр. Мұғалжар тауының бейнесі 1.1-суретте көрсетілген.
Сурет 1.1 - Мұғалжар тауының бейнесі
Мұғалжар тауын Қандыағаш - Арыс, Ембі - Шалқар темір жолдары тораптары кесіп өтеді.
Мұғалжарда дәстүрлі түрде қиыршық тас (тау маңындағы Мұғалжар және Бершүгір ауылдарында) өндірісі жүреді. 2010 жылы Ақтөбе облысының Шалқар ауданында қиыршық тас өндіретін жаңа завод эксплуатацияға берілді. Оның өндіргіш күші жылына 700 мың тонна.
Біршоғыр стансасы - Шалқар ауданының қиыр солтүстігінде орналасқан ең ірі елді мекен. Біршоғыр селолық округінің орталығы.
Ауылдың батыс жағында Мұғалжар тауларының ең биік нүктесі Үлкен Боқтыбай тауы (биіктігі 657 м) орналасқан. Таудың үлкен деп аталуына себеп: Үлкен Боқтыбай тауының іргесінде, одан сәл ғана аласа, кіші немесе Бала Боқтыбай тауы бар. Кейбір географиялық деректер мен ертерек шыққан географиялық карталарда Боқтыбай тауы деп белгіленіп келеді. Дұрыс аталуы - Үлкен Боқтыбай.
Үлкен Боқтыбай және Бала Боқтыбай тауларының бұлай аталуына себеп болған - ел аузында ерте осы жерді мекендеп, елін, жерін, сырт елдің шапқыншыларынан қорғаған Боқтыбай батыр мен оның ер жүрек баласы туралы аңызы бар. Сол қиын -қыстау кезеңде қазақ халқын қорғап қалуға елін, жерін шексіз сүйген батырлардың көптеп шыққаны белгілі. Бірақ, солардың арасында Боқтыбай батыр деген батырдың болғаны қазіргі халыққа бей мәлім. Егер бір сәт аңыздарға үңілсек, аңыздар былай деп сыр шертеді:
Ақтабан шұбырынды, Алқакөл сұлама 1723 жылдары Мұғалжар тауларын мекендеген халыққа да өз қайғысын аз әкелген жоқ. Жау күннен - күнге Мұғалжар тауларына жақындап, таяп қалды. Осындай қ асіретті шақта ел атасында Боқтыбай батыр жауға қарсы атттанады да, жауды Мұғалжар тауының етегіне жапсарлас орналасқан бір кішкене таудың бойында күтіп алады. Бірнеше күн жекпе -жек, дода соғысы болып өтеді. Боқтыбай батыр жауды жеңіп еліне жеңіспен оралады. Әйтсе де жау толастамайды, бірақ Боқтыбай батыр да беріле қоймайды.
Жау Боқтыбай батырды соғысу арқылы жеңе алмайтынын біліп, айлакерлік, арамдық жолмен жеңуді ойластырады. Жау қолбасшысы өз әскерінен сұлу өңді, шешен тілді жігіт іздестіре бастайды. Себебі, Боқтыбай батырдың тілмен айтып жеткізе алмайтын, күн десе көзі, ай десе аузы бар керемет сұлу қызы болған екен. Жау өздерінің жоспарын батырдың қызы арқылы жүзеген асырғылары келеді. Топ ішінен сұлу өңді, шешен тілді бір жігіт таьылып, қыздыы бұлақ басынан күтіп алып алдуға кіріседі. Ал аңқау қазақ қызы болса, жігітті шын, пәк көңілімен ұнатып қалады. Махаббат сезімі бей - жай қалдырған ба адамды? Олар бірнеше рет кездесіп жүреді. Батырдың қыыз болса күннен - күнге жігітті сүйіп, сол жігітпен қашпаққа бел буысады. Бірақ әкесі оган кедергі болатыны белгілі және жау жігіті асығыстық білдіреді. Қыз әкесін өлтіреді де жаумен бірге қаша жөнеледі. Алайда қыз жау қосына жетпей жатып басынан қағылады. Жау өзін кең далада еркін сезініп батырдан құтылдық, дер біздікі, - деп, тай салады.
Енді жоңғарлар халыққы қарай ағыла жөнеледі. Әйткенмен бұл жолы да халықты қорғап қалуға ел арасынан бір батыр шығады. Ол Боқтыбай батырдың баласы еді. Жау қосқа қарай шауып келе жатқанда әкесінін шықпағанын көріп, бала әкесіне жетіп барса, өліп жатқан әкесін көреді. Бұнын қарындасы арқылы келгенін де жүрегі сезеді.
Бойындағы намыс оты тұтанып әп сәтте әкесінін киімін киіп алып жауға қарсы Боқтыбайлап ұрандап шаба жөнеледі. Боқтыбай батырдың киімін киіп шауып келе жатқан баласын көріп, жау әбәржіп, абдырап қалады. Көңілдегі кек, кеудесіндегі намыс, жауға деген өшпенділік бойын билеп алған баласы болса, алдынан қарсы шыққан жауды қанмен жусатып, қырып салады. Өзі де жеті жерден жарақат алды. Жаумен шайқасып болғаннан кейін халыққа, әкесі жатқан үйге қайтып барып, әкежан, жаудан кегін қайтты ғой, - депті де қаракер атынын үстінде жан тапсырыпты.
Үлкен Боқтыбай тауының бейнесі мен Боқтыбай үңгірі маңындағы жартас1.2 - суретте көрсетілген.
Сурет 1.2 - Үлкен Боқтыбай тауының шыңы мен Боқтыбай үңгірі маңындағы жартас көрінісі
Қос батырдан бірдей айырылған халық егіліп көп жылайды. Жылағанмен қос батыр қайтып келмесі анық. Сол себепті кейінгі ұрпаққа үлгі болар деген ниетпен екі батырды Мұғалжар тауының етегіндегі тауға көмеді, басына Боқтыбай батырды, баурайына баласын жерлейді. Содан кейін тау Үлкен Боқтыбай, Бала Боқтыбай болып аталады.
І ТАРАУ МҰҒАЛЖАР ТАУЫНА ФИЗИКАЛЫҚ - ГЕОГРАФИЯЛЫҚ СИПАТТАМА.
1.1 Мұғалжар тауының жер бедерінің ерекшелігі
Мұғалжардың пайда болу жолы да, жер бедерінің құрылымы да Орал тауына ұқсас. Одан айырмашылығы шығыс беткейлері көлбеу, батыс беткейлері жарқабақты келеді. Тау батыс, шығыс болып екі жотаға бөлінеді. Оларды Біршоғыр ойысы бөліп жатыр. Мұғалжар - герцин қатпарлануында пайда болған палеозойлық таулы өлке. Олар, негізінен, магмалық, метаморфтанған және ішінара палеозой мен мезозойдың әр кезеңінде нығыздалған шөгінді жыныстардан тұрады. Мұндағы тау қатпарларының тегістелуі Сарыарқаға ұқсас. Оның жер бедерінің қалыптасуына да жыныстардың жас шағының құрамы мен эрозиялык, денудациялық процестер әсер еткен. Батыс Мұғалжар таудың бас жотасы саналады. Ол солтүстіктен оңтүстікке карай биіктей беретін тау тізбегі. Айрық пен Үлкен Боқтыбай тұсында едәуір биік көрінеді. Одан оңтүстікке карай біраз аласарады да, Жамантау тұсында Атжақсы өзенінің жоғарғы ағысында тік жар болып бітеді. Мұғалжар тауының солтүстік бөлігінде Жамантау тауы орналасқан. Жамантау тауы Ақтөбе облысы Мұғалжар ауданы Жамбыл ауылының оңтүстік-шығысында 21 км жерде орналасқан. Абсолюттік биіктігі 561 м. Солтүстік-шығыстан оңтүстік-батысқа қарай 8 км-ге созылып жатыр, енді жері 1,5 км. Солтүстік-шығыс беткейі тік, оңтүстік-батысы көлбеу келген. Тау силур, девонның жасыл тасты эффузивті, габбро тәрізді интрузивті жыныстарынан түзілген. Қоңыр топырақ жамылғысында бетеге, жусан, көде, қараған және бұталы өсімдіктер өседі. Баурайында көптеген бұлақтар мен өзендер бар. Мал жайылымына пайдаланылады. Атжақсы өзені Ақтөбе облысындағы Жем өзенінің сол саласы. Ұзындығы 105 км, су жиналатын алабы 4680 км2. Мұғалжар тауының солтүстік-батысындағы Намазтау тауының етегінен бастау алады. Арнасы кең, ағысы баяу. Жемге құяр жердегі орташа су ағымы 2 м3с. Қараша - сәуір аралығында суы қатады. Жаз айларында кейде суы тартылып, Жем өзеніне жетпей қалады. Таудың бұл бөлігі порфирит, кварцит, девонның кристалды тақтатасы, әктас, карбон мен пермнің құмтастары сияқты жыныстардан түзілген. Батыс Мұғалжардың биік шыңдары осы жыныстардың ең қатты шөгінділерінен түзілген. Шығыс Мұғалжар батыс бөлігіне қарағанда тұтас көрінбейді, жеке-жеке аласа таулардан түрады. Және оңтүстікке ұзаған сайын аласарып, қырқа, жалдарға үласады. Бұл Сарыарқаға ұқсас толқынды кырат болып көрінеді. Ол кембрийге дейінгі кристалды тақтатастан, порфириттен, диабаздан, тағы басқа жанартаулы жыныстардан, силурдың метаморфтанған тақтатасынан түзілген.
Мұғалжар таулары Орал тауының қатпарлы жүйесінің жалғасы болып табылады. Сондықтан да негізгі орографиялық белгілері протерозой мен палеозойдың ірі меридианды, антиклинориялы және синклинориялы тұнбалы, вулканогендік, метаморфозды қатқабаттарымен, сол сияқты палеозойға дейінгі, каледондық және герциндік плутондармен қалыптасқан. Ірі желілік меридианды бағдарланған тектоникалық аймақтарды құрайтын палеозойға дейінгі және палеозойдың жартасты жыныстары кең таралған. Конгломерат-құмдақтармен, доломиттермен, әктаспен, төменгі және орта карбонның сазды тақтатастарымен құрылған үйілген синклиналды құрылымдар мен гранитоидты алқаптар кең дамыған. Шеткі аймақтары қуаты 100-350 м-ге дейінгі юраның, палеогеннің және неогеннің кремнийлі-карбонатты тұнбаларымен, құмдақтармен және құмдақ-саздақтармен, ал өзендер аңғарлары төрттік аллювиальды құрылымдармен жиі жабылған. Үйілген мульдаларда мезозой-кайнозойдың салыстырмалы түрде алғанда қуатты борпылдақ түзілістері берілген.
Мұғалжар тауаралық ойпаңдарға бөлінген, екі меридианды тартылған бұйраттардан тұратын, Орал тауының оңтүстік аяғы болып табылатын, Батыс Қазақстандағы ең ірі сала. Мұғалжардың аса көтеріңкі батыс бөлігі меридианды бағытта созылған және нашар көрінетін кезеңмен өзара мойындармен бірлескен, жүйесіз орналасқан көптеген кішігірім биіктіктерден тұрады. Тау беткейлері ұсақ жыралар мен енсіз салаларға тілімделген. Батыс беткейлері шығысына (10 м дейін) қарағанда тігірек (15-20 м дейін). Ең жоғарғысы Үлкен Боқтыбай (657 м) және Екі ағайын (634 м) таулары. Негізгі жоталар бойымен меридианды жайпақ еңкіш ұсақ қырқалар мен жондар тартылған.
Батыс Мұғалжардың неғұрлым көтеріңкі бөлігінің рельефі Бас Мұғалжар мен Жанғали қыраттарының меридиональдық созылған тізбегімен және қатар тізбектелген топтарымен, негізінен орта полеозой эффузивімен көрінеді. Тау етегі аймағының батыс жағында орташа есеппен жүз метрлік кемер айқын көрініп, кейінгі кездегі опырылған тұстарына сай келеді. Тау етегінің солтүстік шекарасы да Ордың шашыранды жазығынан айқын көрінеді.
Батыс Мұғалжардың төменгі етегі тік морфоқұрылым үлгісін байқатады. Үлкен қырат Боқтыбай мен Жамантауға, ал Жанғали өзі аттас антиклиналға сәйкес келеді.
Табаны кең аңғар пішіндес қыратаралық және жотааралық етектері кәдуілгі синклиналға негізделген.
Батыс Мұғалжардың көтеріңкі бөлігіндегі аласа таулар меридионалдық бағытта созылып жатыр және ерге ұқсас белдермен байланысқан көптеген жүйесіз орналасқан шағын қыраттардан тұрады. Қиыршықтасты және тасты шыңды дөңгелек төбелер көп, олардың араларында бірде тар, бірде кең аңғарлар созылып жатады. Бұл жерлердегі суайырық сызығы нашар көрінеді. Таулардың баурайлары көбіне ұсақ сушайған шұңқырлармен және тар арналармен тілімденген, батыс баурайлары анағұрлым тік (15- 20 м дейін), шығыс жақтағылары анағұрлым еңістеу (10м дейін). Аракідік өзендер мен жылғалардың бойларында биіктігі 2-17 м дейін құлама жарлар кездеседі. Су шайған жерлер көп, олар үлкен емес, тереңдігі шамамен 1 м. Геологиялық барлау жұмыстарын жүргізгеннен қалған тереңдігі 1-2 м шурфтер сақталып қалған.
Батыс Мұғалжар палеозой дәуірінен кейін Шығыс Мұғалжарға қарағанда неғұрлым көп өзгеріске ұшыраған аймақ болып табылады. Оралдағы сияқты мұнда да түрлі кезеңге қарай үстіңгі жағы тегістелуі мүмкін. Қазіргі рельеф - палеоген сатысынан кейін денудацияға сәйкес көтерілудің нәтижесі. Шайындылардың неғұрлым белсенділігі тіпті Солтүстік Үстірт оралдық құрам үйіндісі кейінірек пайда болған кезде орта плиоценде жүрді. Белсенді тозаңданудың келесі сатысы жаңа гидрожеліні қалыптастыру кезеңінде болды. Батыс Мұғалжардың өзен алқабының тау тізбектерінің аралықтарында жайылмалар бар, бұл - бірнеше мәрте тектоникалық қозғалыстардың айғағы.
Шығыс Мұғалжардың геоморфологиялық құрылымының ерекшелігі рельефтің көпқабаттылығы болып табылады. Жазықтың жоғарғы мезозойдан кейінгі желмен тегістелген қабаты ең биік 350-400 метр биіктікте орналасқан. Оның шайылуы салдарынан 290-340 метр биіктікте қабат пайда болған, онда олигоцен тұнбалары бар. Шамамен 240- 300 метр биіктікте кейінгі миоценнің - ерте плиоценнің құмды-сазды тұнбалары бар денудациялық қабат дамыған. Қазіргі алқап бойымен, 180-250 метр биіктікте ақшағыл уақытының шоғырланған қабаты байқалады. Ол ежелгі алқап түбіне сәйкес келеді және төрттік тұнбаларының астына ішінара жиналған.
Шығыс Мұғалжардың денудациялық рельефі қалыпты тектоникалық жағдайда ұзақ уақыт қалыптасқан. Бұл түрлі дәуірдің геоморфологиялық элементтерін сақтауға ықпал етеді. Неғұрлым белсенді рельефтің жасалуы кейінгі миоценге, ерте және әсіресе, орта плиоценге жатады. Оралдың көтерілген қиылысында өзен желілері қайта бөлшектенгенде оның шығыс жағында меридиональ бағыты кеңейді. Одан кейінгі шоғырлану және денудация сатыларында рельеф келбеті негізінен көп өзгеріске ұшыраған жоқ.
Шығыс Мұғалжардың пенеплені Мұғалжар сыртындағы қазылған пенепленге қарай, Ырғыз өзенінің жоғарысына ауысады. Бұл шекті жазықтық дерлік, аласа толқынды телімдер мен күмбез тәріздес төбелер, палеозейдың желге ұшыраған жыныстары.
Мұғалжар сыртындағы пенеплен қабаты оңтүстік пен шығысқа жәймен 380-350 метрден 250-230 метрге дейін төмендейді. Қазіргі гидрожелінің өзінше алқабы (Ырғыз өзені және оның салалары), онда төменгі және жоғарғы жайылмалардан басқа орта және кейінгі төрттік жасындағы жайылмасты дәліздер бар.
Мұғалжардың оңтүстік бөлігіндегі төменгі таулар борпылдақ неғұрлым балшықты борлы және палеогенді төбе-төбе рельефтермен көмкерілген. Бұл жалпы көтерілу салдарынан болып, кейін рельефтің ерте плантацияға ұшырауына байланысты тез бөлшектеніп, Шошқакөлдің биігіне теңелді.
Шошқакөл таулары - Мұғалжардың оңтүстік шеті, мұнда қатпарлы іргесі батыңқы, ал Мұғалжар биігінде меридионалды тартылған мегаантиклин континентальды төменгі бордың сазына шығады. Оның неғұрлым ізбестті және құмды тегіндегі қанаттарында тауларды батысы мен шығысынан көмкерген куэстті тізбектер пайда болды. Биіктік балшығы төбелі рельефке (биік толқынды жазықтық) ұласқан, биіктігі 50 метрден аспағанмен, Оңтүстік Мұғалжар маңының ең жоғарғы нүктесінде (Мұзбел тауы - 404 метр). Шошқакөл биігінің негізгі жоғарысы палеогеннің темірдей құмымен құрсауланған Шағырай үстірті (биіктігі 160 метр), сол сияқты ақ шағылы мен шөнгінділері мол Үстірт сияқты төрттік кезеңге дейін пайда болған. Шағырай мен Шошқакөлдің шығыс табаны аралығындағы толқынды жазыққа Шаған өзенінің алқабы енеді.
Мұғалжар тауларында шикізаттың мол кездесуі ежелгі адамдарға түрлі еңбек құралдарын жасауына, ал плейстоцендегі табиғи жағдайлар түз андарын көп аулауына мол мүмкіндік туғызды. Мұалжар тауында ашель заманына тән шапқылар, тасбақа пішіндес өзектастар, қырғыштар жиі кездеседі. Бұл Мұғалжар тауының басқа өңірдегі палеолиттік кешендерден өзгеше екендігін көрсетеді. Сондай-ақ олардың Қаратау, Маңғыстау мен Сарыарқа өңірлеріндегі палеолиттік ескерткіштермен техникалық және типологиялық жағынан аз да болса байланысы бар екендігі аңғарылады. Әсіресе мұндағы Мұғалжар 3 - 6 ескерткіштерінен алынған, ашель дәуірінен бастап кейінгі (жоғары) палеолитке дейінгі аралықты қамтитын тас құралдар Қазақстандағы палеолиттік ескерткіштердің хронологиясын, кезеңдестірілуін және корреляциясын анықтауда негізгі мағлұмат көздерінің бірі болып табылады.
Мұғалжар тауының жер бедерінің ерекшелігі қазіргі жер бедері жердің ішкі және сыртқы күштерінің әрекеті нәтижесінде қалыптасып отыр. Ішкі, сыртқы күштер әрекеті әлі тоқтаған жоқ. Ішкі күштердің әрекеті кейінгі тау түзілу процестері, биік таулы аудандардың шетінде болатын көтерілулер мен төмен түсулерден байқалады. Жер қойнауында тоқтаусыз жүріп жатқан қозғалыстарды тектоникалық қозғалыстар деп атайды. Жаңа тектоникалық қозғалыстар кайнозой эрасының неоген және төрттік (антропоген) дәуірлерін қамтиды. Бұл қозғалыстардың нәтижесінде Қазақстанның таулары жаңғырып, қатпарлы-жақпарлы тауларға айналды. Тау жасалу процесі қазір де жүріп жатыр. Бұған тау бөктерлерін терең тілімделген жас өзен аңғарларының болуы айғақ, сондай-ақ Қазақстанның биік таулы жүйелеріне тән ірілі-ұсақты жер сілкінулер де тектоникалық қозғалыстардың болып жатқанын дәлелдейді. Жер сілкіну процестерін сейсмология ғылымы зерттейді. Жер сілкіну - аса қауіпті апат әкелетін табиғат құбылыстарының бірі. Жер шарындағы сейсмикалық аспаптардың (сейсмограф) тіркеуі бойынша тәулік сайын орта есеппен 200-ден астам, ал бір жылда 100 мыңға жуық жер сілкінісі болып тұрады. Бірақ олардың бәрі апатты емес. Жер сілкіну - жер асты дүмпу күштерінің әсерінен жер беті қыртысының тербелуі. Жер сілкіну жер бетіндегі біліну, сезілу күшіне сәйкес халықаралық кесте (МЗК-64) бойынша 12 балға ажыратылады. 1964 жылы үш сейсмолог ғалым фамилияларының бас әріптерінен құралған кесте қабылданды. ТМД аумағында қолданылатын осы кесте бойынша 1 балл мен 4 балға дейінгі аралықта жер сілкіну күшін жан-жануарлар мен адамдар сезеді. Ал 4 пен 9 балға дейінгі аралықта құрылыс орындарының қирауы байқалады.
1.2 Мұғалжар тауының геологиялық құрылысы
Мұғалжар тауының геологиялық құрылысы айтарлықтай қиындығымен ерекшеленеді. Ғалымдар таудың жалпы Мұғалжар тау жалғасы боп келетін Орал тауының орнында ертеректе үлкен көлемді мұхит болған деп есептейді.
Мұхиттың түбінде белсенді түрде тектоникалық және жанартаулық әрекеттер жүрген. Пайда болған мұхиттық доғалдар, шеткі теңіз және аралдар қалың өсімдік жамылғысының қалыптасуына себепші болған. Ең төменгі өсімдіктер, папортниктер, қылқан жапырақтар ерекше жылдамдықпен өсті. Олардың қалдықтары болашақта тасты-көмірлі бассаейндердің қалыптасуына негіз болды.
Осы мұхиттардың біліктерінің шетіндегі жер қабығындағы жарықтардан жанартау әрекеті пайда болды. Лавамен қоса жердің беткі қабатына қымбат металл элементтері: платина, алтын, хром, магний, магнитті темірлер көтерілді.
Мұғалжар тауының өзгешелігі оның тектоникалық құрылымының және үлкен терең жарықтардың пайда болу бағытының дәлділігі. Олар жүздеген километрге меридиандық бағытта созылып жатыр. Таулы бөліктегі рельеф формасы геологиялық құрылыммен сәйкес келеді. Жоталар антиклинальдық құрылыммен ұштасқан, ал олардың араларындағы төмендеулер - синклинальдық құрылыммен ұштасқан.
Жалпы Мұғалжар таулары палеозой эрасының герцин қатпарлану кезеңінде (бұдан 45 млн жылдай бұрын ) пайда болған таулы өлке. Олар негізінен магмалық, матеморфталған және ішінара палеозой мен мезозойдың әр кезінде нығыздалған шөгінде жыныстарынан тұрады. Мұғалжар таулары силур, девонның жасыл тасты эффузияларынан, габбро тәрізді интузифті жыныстардан түзелген Мұғалжар тауларында палезойдан кейін техтоникалық күшті процестер болмаған. Мұны аймақтың жеке участоктарында шығып, беті жазық келген қатпарланудың пайда болуынан көруге болады. Таулары соның ішінде Біршоғыр маңайы пайдалы қазбаларға әсіресе құрлыс материалдарына өте бай. Бұрын бұл жерде Біршоғыр тас көмір шахтасы жұмыс жасаған. Бұл шахтадан өндірілген тас көмір Ұлы отан соғысы жылдарында еліміздің көптеген аудандарын көмірмен қамтамасыз еткен. Көмір негізіне шақталық әдіспен өндірілген. № 61 Қызылсаз разьезінен паравозбен әкелініп, Қызылсаз разьезінен Үлкен темір жол составтарына тіркеліп, еліміздің басқа аудандарында әкетіліп отырған. Көмірінің сапасы аздығына байланысты Біршоғыр шахтасы 1956 жылы жабылды.
Қазақстан Республикасының кембрий кезеңіне дейінгі геологиялық даму тарихы туралы мәліметтер жоққа тән. Дегенмен, осы кезеңге дейінгі метаморфтанған формацияларды зерттеу нәтижесінде олардың құрамынан өзгеріске ұшыраған шөгінді, эффузиялық және интрузиялық тау жыныстардың кездесетіні байқалады. Ғалымдардың басым көпшілігінің тұжырымы бойынша Қазақстан Республикасы аймағында архей мен төменгі протерозойға тиесілі тау жыныстары кездеспейді. Сондықтан, өте көне тау жыныстарының төменгі шекарасы жоғарғы протерозой кезеңінің шегінен шықпайды. Қатты өзгеріске ұшырап кристалдық тақтатас пен гнейске ауысқан көне тау жыныстар антиклинорийлі құрылымдардың ортаңғы бөлігінде кездеседі. Олардың беткі қабатын төменгі палеозой тау жыныстары жауып, Қазақстан Республикасының басым бөлігін алып жатыр, ал протерозой тау жыныстары Мұғалжарда кездеседі.
Қазақстанның орталық бөлігінің батысында миогеосинклиналдік типке жататын кембрийге тиесілі тау жыныстары дамыған. Олар Есіл өзенінің аңғарынан Ұлытау арқылы Қаратау қыраты мен Талас Алатауына дейін созылып жатыр. Олар кремнийлі - сазды тақтатас пен тиллит тәрізді конгломераттардан түзілген. Қазақстанның басым бөлігін кембрий дәуірінде теңіз басып жатқаны белгілі. Каледон қатпарлығының әсерінен кішігірім аралдар пайда болып, олар теңіз деңгейінен көтеріліп тұрған. Кейбір аралдар жанартау әрекетінен пайда болған, ал Көкшетау қыраты төменгі палеозой дәуіріндегі теңіздің ең ірі аралдарының бірі болып табылды. Осы аралдан Ұлытау мен Қарсақпай арқылы бірнеше арал доғалары бірімен-бірі байланысып, қазіргі Қазақстан Республикасының оңтүстік шекарасына дейін созылып жатқан. Осындай аралдар орталық Қазақстанның шығысында - Шыңғыстауда, Қазақстандық Алтай тауында да болған деп тұжырымдайды. Арал тізбектері қазіргі Мұғалжардың орнында да болса керек.
Төменгі силурдың соңында қатпарлық күшейді. Каледон кезеңіндегі тау түзілуіне сәйкес келетін, осы уақытта теңіз астынан жаңа қыраттар көтерілді, нәтижесінде бұрынғы аралдардың көлемі ұлғайып, жаңа аралдар пайда болды. Каледонда пайда болған құрылымдар: Тянь-Шаньның солтүстік қыраттары, орталық Қазақстанның батысы мен солтүстігі. Ал, аймақтың басқа бөліктерінде, керісінше, төмен түсу мен тау жыныстарының шоғырлануы орын алды. Соңғысына Жетісу Алатауы мен Мұғалжар жатады. Жоғарғы силурда теңіз алып жатқан аймақтың ауданы кішірейіп, силурдың соңында теңіздік жағдай батыс пен оңтүстік Алтайда, Жетісу Алатауында, орталық Қазақстанның шығысында, Мұғалжардың батыс беткейлерінде ғана сақталды.
Каледон қатпарлығынан пайда болған тауларда көптеген сынықша, жарықша тастар жиналып, оның беткі қабатын эффузиялық тау жыныстары жауып жатты. Силур кезеңінің кремнийлі және тақта тасты саздары, кремнийлі құмайттар, туфтар мен спилиттер Батыс Қазақстанда Мұғалжар өңірінде кеңінен тараған.
Девон кезеңінің басында теңіз тек солтүстік Мұғалжар мен Жоңғар Алатауында ғана сақталды.
Қарқынды тау жаралу үрдісі девонда болмаған. Девон кезеңінің тау жыныстары Алтайда, Тянь-Шаньның шығысында, Қаратау мен Мұғалжарда қызғылт құмайт және эффузилық тау жыныстар түрінде кеңінен тараған.
Тас көмір дәуірінде қарқынды тектоникалық қозғалыстардың әсерінен жоғары көтерілу мен денудация өріс алды. Бұл құбылыс ерте және орта карбон шекарасына сәйкес келді. Мұғалжар маңының батысында геосинклиндік режим сақталды, ал шығысын карбон теңізі алып жатты. Мұғалжарда карбонның тау жыныстары төменгі қабатында көмірлі фациялардан, ал жоғарғы қабаты әктасты тау жыныстарынан тұрады.
Пермь кезеңінде бүкіл Қазақстан аймағында геосинклинальді режим платформалық жағдаймен алмасты. Осы кезеңде теңіздік құбылыс Каспий маңы ойпатында, Мұғалжардың батысында, Маңғыстауда және Жетісу Алатауының солтүстік беткейінде сақталған еді.
Юра кезеңінде континенттік жағдай Қазақстанның барлық жерінде басымырақ болды да, тек қана батыс пен оңтүстік-батыста теңіз трансгрессиясы сақталып қалды. Батыс Қазақстанда орта және соңғы юра кезеңдерінде триастағыдай теңіз сақталды. Орал-Ембі мен Маңғыстауда төменгі юра тау жыныстарында көлді-өзенді құрылымдар басым болды. Ортаңғы юрада солтүстік-батыстан теңіз суы енеді де, теңіз жағалауында органикалық заттардың жиналуына жақсы негіз болды. Тау жыныстарының әр түрлі жағдайда шоғырлануы мұнай мен газдың пайда болуына жағдай жасайды. Мұғалжарға жақын аймақтарда тау жыныстарының жиналуы жалғасты.
Батыс Мұғалжардың тау жыныстары төменгі бор кезеңінде теңіздік тау жыныстарына жатып, жоғарғы бордың тау жыныстары кәдімгі жазатын бордан тұрды, ал Шығыс Мұғалжардың ерте бор кезеңінің тау жыныстары континенттік, бокситті фациялар кездеседі.
Жоғарғы плейстоценде Мұғалжар мен Сарыарқада алғашқы мұздыққа ерте шідертті, екінші мұз аралық кезеңге кейінгі шідертті, ал екіншіі мұздыққа көпір горизонттары сай болған. Мұнда қиманың жоғарғы бөлігінде криогенді горизонт анық байқалады.
Кейінгі плейстоценде Маңғыстауда, Арал маңында, Мұғалжарда, Сарыарқада және таулы өңірлерде тас ғасырының мәдениеті дамыды: ашель кезеңі мустьер кезеңімен ауысты.
1.3 Пайдалы қазбалары
Қазақстан аймағы әртүрлі пайдалы қазбаларға бай. Таскөмір,табиғи газ, темір және полиметал рудалары, түсті метал, калий тұзы, құрылыс материалының қоры жеткілікті. Олардың аймақ бойынша таралуы біркелкі емес. Мұның себебі аймақтың тарихи дамуы мен тектоникалық құрлымының әртүрлі болуы. Сондықтан республика аймағы өзінің металлогенездік ерекшелігімен табиғи қорының мүмкіндігіне орай төмендегідей бірліктерге жіктеледі: Шығыс-Еуропа платформасына тиесілі Каспий маңы ойпаты; Орал-Моңғол қозғалмалы белдеуіне қарасты каледон мен герцин қатпаралықтарында тұрақталған Көкшетау-Тянь-Шань және Шыңғыс-Тарбағатай; Жетісу-Балқаш қатпарлы жүйелері, герцинді корогенез нәтижесінде дамыған Зайсан және Мұғалжар, Маңғыстау қатпарлы құрылымдары құрамына Қазақ қалқанын, Мұғалжар көтерілімін, Батыс-Сібір тақтасының Қазақстанға енетін бөлігі және Торғай қолатын, оның Тұран тақтасына еніп жатқан оңтүстік бөлігін қамтитын, эпигерциндік Еуразиялық жүйемен альпілік эпиплатформалық орогендік белдеуге жіктейді.
Мұғалжар тауының қойнауы никель, кобальт, қара және сирек металға хромит, мыс және тағы басқа пайдалы қазбаларға өте бай. Кемпірсай өңірінде Хромиттау, Никельтау кен орындары ашылған. Біршоғыр бойында көмір кені бар. Осы маңдағы бор дәуірінің аяғында пайда болған мергельді әктас цемент өндірісіне пайдаланылады. Оңтүстік Мұғалжар құмынан шыны жасалады. Кемпірсай кенді алқабы- Ақтөбе облысы Орал тауының оңтүстігінде Орталық Орал көтерілімі ауқымында орналасқан аса ірі хромит, никель, кобальт кен орындары шоғырланған алап. Хромит кен қоры жағынан дүние жүзі бойынша 2-орында. 1920 - 1936 ж. ашылған. Алап меридиан бағытында 88 км-ге созылған, кенді бөлігінің ені солтүстігіндегі 1 км-ден оңтүстігіндегі 50 км-ге дейін өзгереді, ауданы 1200 км2. Кемпірсай ультрабазит алабында барлығы 160 кен орындары, кен бүлінімдері мен минералданған нүктелер анықталған. Кемпірсай кенді алқабында палеозой және кембрийге дейінгі тау жыныстары созылыңқы көтерілім түзеді, ол Орал тауы антиклинорийінің оңтүстіктегі жалғасы болып табылады. Кен орындары осы антиклинорийдің шығыс қапталында, аймақтық терең жарылым маңында орналасқан. Жарылымға шығыс жағынан девон және одан да жас түзілімдермен толған ойыс жанасады. Интрузивтің солтүстік бөлігі антиклиналь қатпарының флексурасымен күрделенген, оңтүстікте үш антиклинальды қамтиды. Кейінгі девонда жер бетіне көтерілген интрузив қатты үгілуге ұшыраған. Геологиялық құрылымдық карталау мен құрылымдық-іздеме бұрғылау нәтижесі интрузив құрамындағы перидотит дуниттен басым екенін көрсетті. Дунит массивтің оңтүстік - шығыс бөлігі мен солтүстік жартысында кеңінен таралған. Перидотит пен дунит-гарцбургит белдемдерінде жатқан кен денелерінің өлшемдері шағын (қалыңдығы бірнеше метр, ұзындығы 10 - 100 м). Олар тұтас, жиі сеппелі кентастардан тұрады. Кентасты хромшпинелидтердің құрамында Cr2O3 мөлшері 40%-ке дейін, ал Al2O3 - 30 - 38%. Ал дунитпен байланысты кен денелері үлкен өлшемдерімен (қалыңдығы ондаған метр, ұзындығы - 800 м-дей), Cr2O3 мөлшерінің жоғары (60%-ке дейін) және алюмооксидтер мөлшерінің төмендігімен (7 - 11%) сипатталады. Кен денелері, негізінен, антиклиналь қанаттарында орналасқан. Кен орындарының барлығы кен түзілуден кейін тектоникалық қозғалыстар салдарынан блоктарға жіктелген. Тектоникалық құбылыстар лықсымалар мен қаусырмалар, кейде ығыспалар мен бастырмалар түрінде білінеді. Интрузив аумағында Қазақстанның негізгі шикізат базасы саналатын Кемпірсай никель-кобальтты кендері орналасқан. Басты кен минералдары - жасыл және сарғыш жасыл түсті нонтронит пен гарниерит, қосымша минералдар - керолит, асболан, никельді хлорит, гетит, гидрогетит, тағы басқа Кен денелерінің қалыңдығы 1 - 2 м-ден 21 - 26 м-ге дейін. Кен орындары ашық тәсілмен игеруге ыңғайлы.
Мұғалжар герциндік құрылымы пайдалы қазбалары жөнінен өзіндік ерекшелігімен айқындалады. Кембрий кезеңіне дейін Шығыс Мұғалжар мен Ор-Елек антиклинорийінде метаморфогендік және пегматитті кен орындары пайда болған. Олар: антофиллитті-асбесті Бөгетісай, Ақтасты графит және кианиттің іздері байқалатын Бригадное кен орындары.
Герциндік орогендік үрдістің салдарынан пайда болған құмайттар Мұғалжардың батысында құрылыс саласында тас, шағыл, әктас және цемент өндірісінде пайдаланылады. Олар: Өтеген, Сазды, Ақшатас кен орныдарында өндіріледі.
Ырғыз темір кен орны жанартаулық және шөгінді таужыныстармен байланысты пайда болған. Оралдың солтүстігінде Жетіқара алтын кен орны орналасқан. Сонымен қатар мұнда асбест пен тальк та өндіріледі.
Киммерий-альпі дәуірінде Мұғалжардың көтерілуінен жер қабықтары мүжіліп, көптеген кен орындары пайда болды. Олар: Кемпірсай ауданындағы Батамшы, Боранды, Бугор кен орындары.
Мезозой кезеңінің бокситті кенорындары Мұғалжар тауында- Мұғалжардың батыс беткейі мен Ор-Елек қыратында белгілі. Мұғалжардың шығысында, мезозой қабатының мүжілуі нәтижесінде, жалпы қоры 1 млрд.т. каолин кен орны табылды. Орта юра қабатында Ор депрессиясында Шығыс Орал немесе Мамыт көмірлі кен орны ашылды.
Мұғалжар тауларындағы жерасты тұщы су қоры мезозойға дейінгі жарылым белдемдерімен байланысты. Ор, Ырғыз, Жақсы Қарғалы сияқты ірі су айрықтық жазықтарда аллювийлік төрттік дәуірдің тау жыныстары тараған.
Мұғалжар өңірінде кентасты және бейкентасты кендер орналасқан аймақ мұғалжар металлогения аймағы. Ақтөбе облысы жерінде Орал металлоген белдеудің оңтүстік жалғасы болып саналады. Соңғы геологиялық - геофизикалық деректер бойынша байкал қатпарлығы кезінде Орталық Орал терең жарылысы Орал тауын батыс және шығыс бөліктерге бөлген. Кембрийге дейінгі кезеңнен бастап осы бөліктердің әрқайсысы түрліше геотектоникалық режимде дамыған. Оралдың миогеоцин - клинальдық батыс бөлігі Шығыс Еуропа платформасымен байланысты болып, онымен бірге архей-том протерозойлық іргетас құрады. Оралдың эвгеосинклинальдык шығыс бөлігі байкал, каледон, герцин қатпарлықтарына ұшырады. Бұл қатпарлықтар күшті магматизмнің дамуына және көптеген эндогендік кентастардың қалыптасу процестеріне қолайлы әсерін тигізді. Нәтижесінде Мұғалжардың геосинклинальдық бөлігі батыстан шығысқа қарай синклинорийлік Сакмар, антиклинорийлік Ор-Елек, синклинорийлік Жасыл тасты, антиклинорийлік Шығыс Мұғалжар, синклинорийлік Ырғыз құрылымдық формацияларына (металден, белдемдерге) бөлінді. Аталған белдемдер бір-бірімен терең жарылыстар арқылы ұштасады. Антиклинорийлік және синклинорийлік белдемдерде байқалған алмасулар жер қыртысының жақпарлы-блокты құрылысының тікелей көрсеткіші ретінде танылады. Синклинорийлік белдемдерде қара металдар, мыс, алтын; антиклинорийлік белдемдерде сирек металдар мен алтын кендері басым келеді. Шығыс Мұғалжар белдемінің кембрийге дейінгі метаморфтық кешендерінде кездесетін антофиллит-асбестің, фафиттің, мускониттің, тау хрусталінің кендері амсолиболиттік фацияның аймақтық метаморфизмімен байланысады.
Мұғалжар мыс кенді белдеуі Мұғалжар ауданыңда орналасқан. Мұғалжар атырабында көптеген мыс кентастар белгілерінің бар екендігі ертеден белгілі. Аралша, Авангард, тағы басқа мыс-колчеданды кентастар кендерінің ашылуы Мұғалжарды жаңа мысты аймақ қатарына жатқызды. Ең басты кендер негізінен Тагил-Магнитогор белдемінің (Оралдың бас мыс-колчедан белдеуі) оңтүстік жалғасы саналатын жасыл тасты синклинорийлік белдемнің солтүстігінде орналаскан. Колчедандық кендер мен кентастар белгілері, базальтоидтық вулканизмнің бастапқы сатылары кеңінен тараған және олардың әр түрлі жыныстары бір-бірінен күрт өзгеше келетін немесе тетелес жіктелген формациялар құрайтын геосинклинальдық ойаңдарда (синклинорийлерде) орналасқан. Жанартау-тектік формациялар ішіндегі кендер субмеридиандық және көлденең жарылыстар белдемдерінің қиылысқан немесе бір-біріне түйіскен жеке телімдерінде (кентас түйіндерінде) шоғырланған. Мұндай түйіндер вулканиттердің көмейлік және субжанартаулық фациялардың дамуымен сипатталады. Синклинорийлік құрылымдардың геотектоникалық дамуымен байланысты эффузиялық магматизмнің солтүстіктен оңтүстікке, батыстан шығысқа қарай жылжуы силурдан (Сакмара белдемі) карбонға (Ырғыз белдемі) дейін, жасы әр түрлі колчедандык кендердің пайда болуына қолайлы жағдай жасады. Колчедандық кентас жаралуымен тығыз байланысты аймақтық жасыл тастық метаморфизм күшінің төмендеуі де осы бағытта байқалады. Осы белдемді солтүстікке қарай Ортаңғы Ор, Біршоғыр, Сакмара белдемін Кеңтоғай, Қосестек, Қарғалы, Ырғыз белдемін Қиялыкөл-Қарақұм, Бақсай сияқты кенді аудандарға бөлуге болады.
Мұғалжар сирек металдар белдеуі Мұғалжар тауындағы сирек металдардың кендері орналасқан алқап. Сирек металдардың кентастануы негізінен кембрийге дейінгі метаморфтық кешендерінен (гнейс, амфиболит, кристалдық тақтатас) құралған және Шығыс Мұғалжар металлоген, белдемінде шоғырланған. Мұнда кембрийге дейінгі ультраметаморфизмімен палеозойдың орогендік граниттік магматизмімен байланысты мигматиттер, граниттік 597 гнейстер, граниттер кең тараған. Сирек жер элементтерінің акцессорлық кентастануы (монацит, циркон, рутил, тағы басқа) кембрийге дейінгі гранитоидтармен бір кеңістікте топтасқан. Бұл кентастанудан қорымды кендер, кентас белгілері қалыптасады. Бұлардың ішіңде герциннің екі сатылы фанитоидтық магматизмімен генетикалық байланыста болатын сирек металл және сирек жер элементтерінің кентастануы ерекше орын алады. Лейкократтық граниттердің ірі батолит интрузиялары герцин магматизмінің бірінші сатысымен байланыста келеді. Молибден-вольфрам-висмут кентастануы (Итастыбұлақ, Ақпан, Борлы, тағы басқа) осы интрузияларда орналасқан. Сирек металл кентастануының пегматиттік және пневматолиттік-гидротермальдық типтері бар. Ырғыз бойының сирек металды пегматиттері танталит-колумбиттік формацияға жатады. Пегматитті аландар Талдысай массивінің фаниттерімен қиылған, амфиболиттер мен гнейстерден құралған антиклинальдық құрылымдарда орналасқан. Пневматолиттік-гидротермальдық тип фейзендік (Шығыс), альбититтік (Борсықбай, Әйке, Қарасып, тағы басқа), циркон-монациттік (Шідер, Отешәлі, Белқопа), кварц-молибденит-серицитгік кентасты формацияларды Итасты-бұлақ, Қарабұлақ біріктіреді.
Мұғалжар шыңы құмдарының кені - Батыс Мұғалжар бойында, Ор-Елек (Сакмара-Оралтау) көтерілімінің оңтүстік пен Ор ойпаңында кездесетін құмды алқап. Құм кендері палеоген мен миоценнің континентгік шөгінділеріңде шоғырланған. Ірілері - Батыс Мұғалжар алды ойпаңындағы Мұғалжар мен Айрық арасында саз қабатшалары мен линалары бар ақ түсті кварц құмының қалыңдығы 25 м-ге жетеді.
Біршоғыр бекетінен оңтүстік батысқа қарай 25 км жердегі Жыланды деп аталатын алқапта алтын өндіретін кешен болған. Патшалы Ресей кезінде орыс - ағылшын көпестері келіп алтын өндірген. Алтын кейін кеңес үкіметі кезеңінде де өндірілген. Кейін құрамындағы металдың сапалы құрамының аздығына байланысты жабылып қалған. Сонымен қатар бұл таулар, сирек металдар кендері орналасқан алқап. Сирек металдар негізінен кемпіршіге дейінгі метаморфты комплекстерінде құрылған және шығыс Мұғалжар металогендік зонасына жатады. Біршоғыр зонасы мыс рудалы кенді өнірге жатады. Бүгінде біз зор мүмкіндіктер табалдырығында тұрмыз. Мақсатымыз - әлемдегі бәсекеге барынша қаблетті 50 елдің қатарына кіру. Бұл проблемаларды экономикалық ілгерілеу арқылы шешуге болады. Ол үшін жоғарыда айтылған кәсіп орындарды қайта ашып, жандандыру қажет. Бұл енді болашақтың басты мәселелерінің бірі.
Құмдағы кварц түйірлерінің мөлшері 95%. Қоспа ретінде магнетит, лимонит, турмалин, хлорит, циркон, лейкоксен, кальцит кездессді. Құмда 91,6 - 99,0% SіО„ 0,4% Ғе20„ 2,52% СаО, 0.26 - 3,72% А1203 + Ті02, 0,77% МgО бар. Қалындығы 4 - 4,5 м-ге жететін Айрық кенінің құмы жоғарғы эоцен жыныстарында ұшырасады. Ор-Елек көтеріліміндегі эоценмен жасты Қараағаш кенінің құмы жақсы іріктелген, құрамында 96,28% SіО2, 0,33% Ғе,О3, 1,26% А12О3 бар. Ор ойысындағы Мамыт кені эоценнің сексеуіл свитасы шөгінділерінде түзілген. Құмы сұр, ашық сары, ұсақ түйірлі; арасында каолин саздары мен кварцит линзалары болады. Бұл кеннің құрамында 96,3 - 97,3% SіО2, 0,33% Ғе2О„ 1,28 - 1,50% А12О3 бар. Аталған кендердің құрамы терезе шынысы мен шыны ыдыс жасауға жарамды.
Қиыршық тас - өтімді құрылыс материалы. Оның пайдаланылмайтын жері жоқ. Темір-бетон зауыттарының, үй, жол құрылыстарының бірден-бір шикізаты. Содан да болар, кешегі кеңестік алып зауыттың тоқырауы ұзаққа созылған жоқ. Оның орнын Көктас акционерлік қоғамы басты. Аздаған уақыт тоқтап қалған өндіріс қалпына келтірілді. Зауыт село тұрғызушы міндетін де қайта қолына алды. Бершүгір қиыршық тас зауыты 1.3 - суретте көрсетілген.
Сурет 1.3 - Бершүгір қиршық тас зауты.
Бүгінде бұл Мұғалжар тауының етегіндегі ауылдардың күнделікті тіршілігі өндіріспен тікелей байланысты десек, артық айтқандық емес. Мұғалжардың қиыршық тасына сұраныс айтарлықтай өсіп отыр. Ақтөбе облысының ішін былай қойғанда, Батыс Еуропа - Батыс Қытай халықаралық жолының құрылысы осы қиыршық тасты үлкен сұраныспен пайдалануда.
1.4 Мұғалжар ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz