Аграрлық өнеркәсіптік кешенді мемлекеттік реттеу
Кіріспе
1. АГРОӨНЕРКӘСІПТІК КЕШЕНІН ДАМЫТУДЫҢ
МЕМЛЕКЕТТIК РЕТТЕУ МӘСЕЛЕЛЕРІ
1.1 Агроөнеркасiптiк кешенінiң құрылымы мен даму қағидалары
1.2 Агроөнеркәсiптiк кешенді дамытудағы мемлекеттің экономикалық реттеу саясаты
1.3 Агроөнеркәсiптiк кешеннiң бәсекеге қабiлеттiлiгiн арттыру шараларын мемлекеттік реттеу арқылы қамтамасыз ету жолдары
2. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ АГРОӨНЕРКӘСІПТІК КЕШЕННІҢ ҚАЗІРГІ ДАМУ ЖАҒДАЙЫ ЖӘНЕ БӘСЕКЕГЕ ҚАБІЛЕТТІЛІГІН АРТТЫРУ БАҒЫТТАРЫ
2.1 Агроөнеркәсiптiк кешеннiң бәсекеге қабiлеттiлiгiн арттырудағы озық тәжiрибелер
2.2 Агроөнеркәсiптiк кешендi дамыту республиканың азық.түлiк қауiпсiздiгiн қамтамасыз етудiң алғышарты ретiнде
2.3 Қазақстан Республикасының агроөнеркәсiптiк кешенiнiң
инфрақұрлымын дамыту бағыттары
Қорытынды
Пайдаланған әдебиеттер
1. АГРОӨНЕРКӘСІПТІК КЕШЕНІН ДАМЫТУДЫҢ
МЕМЛЕКЕТТIК РЕТТЕУ МӘСЕЛЕЛЕРІ
1.1 Агроөнеркасiптiк кешенінiң құрылымы мен даму қағидалары
1.2 Агроөнеркәсiптiк кешенді дамытудағы мемлекеттің экономикалық реттеу саясаты
1.3 Агроөнеркәсiптiк кешеннiң бәсекеге қабiлеттiлiгiн арттыру шараларын мемлекеттік реттеу арқылы қамтамасыз ету жолдары
2. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ АГРОӨНЕРКӘСІПТІК КЕШЕННІҢ ҚАЗІРГІ ДАМУ ЖАҒДАЙЫ ЖӘНЕ БӘСЕКЕГЕ ҚАБІЛЕТТІЛІГІН АРТТЫРУ БАҒЫТТАРЫ
2.1 Агроөнеркәсiптiк кешеннiң бәсекеге қабiлеттiлiгiн арттырудағы озық тәжiрибелер
2.2 Агроөнеркәсiптiк кешендi дамыту республиканың азық.түлiк қауiпсiздiгiн қамтамасыз етудiң алғышарты ретiнде
2.3 Қазақстан Республикасының агроөнеркәсiптiк кешенiнiң
инфрақұрлымын дамыту бағыттары
Қорытынды
Пайдаланған әдебиеттер
Қазақстан Республикасының Президенті Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаев өткен жылғы халыққа Жолдауында «Таяудағы онжылдықта тұрлаулы да теңдестірілген даму жедел әртараптандыру және ұлттық экономикалық бәсекеге қабілеттілігін арттыру есебінен қамтамасыз етілетін болады»,- деп атап көрсеткен. Аграрлық - өнеркәсіп кешенінің бүкіл экономикада, әлеуметтік жүйеде алатын орны ерекше. Қазақстан Республикасы үшін агроөнеркәсіп кешенін мемлекеттік реттеуді дамыту еліміздің экономикалық саясатының бірден-бір маңызды басымдылығы болып табылады.
Аграрлық – өнеркәсіптің ауқымды ерекшелігі – ауылдық аймақтарды дамытудың алдағы уақытқа арналған мемлекеттік бағдарламасы қабылданып, ондағы міндеттер уақытымен орындалуында. Сонымен бірге, Үкіметтің «Ауылды өркендету жылдары» деп көрсеткен Мемлекеттік бағдарламада аграрлық саланың тимділігін қамтамасыз етуді, ішкі және сыртқы нарықта өндірістің бәсекеге қабілеттілігін көтеруді, ауыл шаруашылығында - қайта өңдеуші салаларын дамытуды және еліміздің қауіпсіздігін қарастыруы осы оқу құралының негізгі мақсатының маңыздылығын тереңдете түсетіні анық.
Оқу құралында жаһандану жағдайында агроөнеркәсіптік кешенін дамытудың мемлекеттік реттеу мәселелері және жаһандану жағдайында Қазақстанның аграрлық- өнеркәсіптік кешенінің қазіргі кезеңдегі даму жағдайы мен бәсекеге қабілеттілігін арттыру бағыттары жан-жақты қарастырылған.
Жалпы алғанда оқу құралының тақырыбы жан-жақты қарастырылып мәні ашылған, қазіргі кезеңдегі аграрлық- өнеркәсіптік кешенінің маңызы, өркениетті кезеңдегі жағдайы және аграрлық саладағы кәсіпкерліктің қалыптасуы мен даму мүмкіндіктері, агроөнеркәсіптік кешенді мемлекеттік реттеудің жаһандану жағдайындағы негізгі мәселелері жан- жакты қарастырылған.
Аграрлық – өнеркәсіптің ауқымды ерекшелігі – ауылдық аймақтарды дамытудың алдағы уақытқа арналған мемлекеттік бағдарламасы қабылданып, ондағы міндеттер уақытымен орындалуында. Сонымен бірге, Үкіметтің «Ауылды өркендету жылдары» деп көрсеткен Мемлекеттік бағдарламада аграрлық саланың тимділігін қамтамасыз етуді, ішкі және сыртқы нарықта өндірістің бәсекеге қабілеттілігін көтеруді, ауыл шаруашылығында - қайта өңдеуші салаларын дамытуды және еліміздің қауіпсіздігін қарастыруы осы оқу құралының негізгі мақсатының маңыздылығын тереңдете түсетіні анық.
Оқу құралында жаһандану жағдайында агроөнеркәсіптік кешенін дамытудың мемлекеттік реттеу мәселелері және жаһандану жағдайында Қазақстанның аграрлық- өнеркәсіптік кешенінің қазіргі кезеңдегі даму жағдайы мен бәсекеге қабілеттілігін арттыру бағыттары жан-жақты қарастырылған.
Жалпы алғанда оқу құралының тақырыбы жан-жақты қарастырылып мәні ашылған, қазіргі кезеңдегі аграрлық- өнеркәсіптік кешенінің маңызы, өркениетті кезеңдегі жағдайы және аграрлық саладағы кәсіпкерліктің қалыптасуы мен даму мүмкіндіктері, агроөнеркәсіптік кешенді мемлекеттік реттеудің жаһандану жағдайындағы негізгі мәселелері жан- жакты қарастырылған.
1. Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә. Назарбаевтің «Дағдарыстан жаңару мен дамуға» атты Қазақстан халқына жолдауы// Егемен Қазақстан- 7 наурыз.- 2009 жыл.
2. Блеутаева К.Б. Рынокқа өту кезеңіндегі шаруашылықтың жаңа формаларының қалыптасуы (Қазақстандағы аграрлық қатынастар материалдары бойынша), э.ғ.д. дисс., Алматы.-2004.-276б.
3. Смагулов А. Организационно экономический механизм и проблемы развития лизинга в Казахстане (на материялах АПК). Дис. к. н; Алматы, 1998-206 с
4. Жолдау 2008-10-06
5. Бәсекеге қабілетті Қазақстан үшін, бәсекеге қабілетті экономика үшін, бәсекеге қабілетті халық үшін. Президенттің Қазақстан халқына Жолдауы.-Астана, 2004 жылғы 19 наурыз// Егемен Қазақстан.-2004.-20 наурыз
6. статистикалык сборник
7. ҚР статистика агентігі / Қ.Р-ның әлеуметтік-экономикалық дамуы №02 2008 жыл 11-бет.
8. Кайгородцев А.А. Государственное регулирование агропромышленного комплекса Казахстана как основа обеспечения национальной продовольственной безопасности // Проблемы современной экономики.-2005.-№3
9. Статистическое обозрение Казахстана.-№4.-2007
10. А.Күрішбаев. Ауыл шаруашылығындағы өнім өндірудің бәсекеге қабілеттілігі // Егемен Қазақстан, 2008 жыл.
11. Спанов М.У. Экономическая безопасность системные факторы.-Саясат, 1999.-N3.-С.32
12. Спанов М.У. Концептуальные основы экономической безопасности // Саясат.-2004.-С.61
13. жолдау 2008-11-10
14. Р.Гумеров. Продовольственная безопасность РФ// Россиский экономический журнал.-№11-12.-2006
15. Р.Алшанов, Ә.Әшімбаева Жаһандық экономика және Қазақстан/ Егемен Қазақстан. №51-54, 28 ақпан, 2007
16. Ғ.Қалиев Азық-түлік қауіпсіздігін қамтамасыз ету – ұлттық қауіпсіздікті қамтамасыз ету/ Айқын, 16 маусым, 2005
17. Финансы Республики Казахстан. Статистический ежегодник. Алматы, 2004г.
18. Салықтарды есептеу тәртібі туралы: Инструкция №39, ҚР Ұлттық салық қызметі, Алматы, 2003
19. Мельников В.Д. Ли В.Д. Общий курс финансов. Учебник. – Алматы: Институт развития Казахстана, 2001. – 285с.
20. Волкова Н.О. Салық жеңілдіктері туралы. Экономика и жизнь, 2003
21. М.Т.Оспанов, Р.Р.Аутов, Х.Ергазин. Теория и практика агробизнеса, Алматы, 1997.-С.303
22. Финансы Республики Казахстан. Статистический ежегодник. Алматы, 2004г.
23. Е.Андреева. Организационные предпосылки конкурентоспособности предприятия.-2005.-№5
24. Т.Давлетов Конкурентоспособность в системе глобальных рейтингов // Казахстанская правда, №182 от 28 июля.-2006
25. Концепция устойчивого развития агропромышленного комплекса РК на 2006-2010 годы.-Астана,2005
26. З.Д.Салимбаев. Проблемы устойчивого развития рынка аграрной продукции Казахстана// Вестник КазНУ, серия экономическая.-№4.-2006
27. Р.Алшанов. Экономика Казахстана: новые рубежи // Казахтанская правда.-09.06.2006
28. М.С.Тулегенова. Кластерный подход в создании интегрированных структур// Вестник КазНУ, серия экономическая, №2 (42), 2004.-С.104
29. А.Белгибаева. Кластер как инструмент повышения конкурентоспособности сельскохозяйственной продукции // Транзитная экономика.-№3.-2005
30. Бейсенбина А.Ш. Кластерное развитие Казахстана: проблемы и пути их решения// Банки Казахстана.-№2.-2007
31. Бимендиева Л.А. Аграрлық секторды мемлекеттік реттеу. э.ғ.к. дисс., Алматы.-2000.-28б.
32. А.Б.Молдашев, Г.А.Никиина,Л.И Луецкий, Г.Я. Гусева.Концептуальные основы продовольственной безопасности Казахстана.-Алматы,2009 год, 28 б
33. М.Х.Мусатаев.Экономичекский механизм системы пордовольственной безопасности.– Алматы,2009 год.
34. М.Х.Мусатаев.Эффективность механизм функционирования и развития системы пордовольственной безопасности.–Алматы 2009 год
35. А.Култаев .Аспекты продовольственной безопасности //Деловой Казахстан 14 августа 2009 год.
2. Блеутаева К.Б. Рынокқа өту кезеңіндегі шаруашылықтың жаңа формаларының қалыптасуы (Қазақстандағы аграрлық қатынастар материалдары бойынша), э.ғ.д. дисс., Алматы.-2004.-276б.
3. Смагулов А. Организационно экономический механизм и проблемы развития лизинга в Казахстане (на материялах АПК). Дис. к. н; Алматы, 1998-206 с
4. Жолдау 2008-10-06
5. Бәсекеге қабілетті Қазақстан үшін, бәсекеге қабілетті экономика үшін, бәсекеге қабілетті халық үшін. Президенттің Қазақстан халқына Жолдауы.-Астана, 2004 жылғы 19 наурыз// Егемен Қазақстан.-2004.-20 наурыз
6. статистикалык сборник
7. ҚР статистика агентігі / Қ.Р-ның әлеуметтік-экономикалық дамуы №02 2008 жыл 11-бет.
8. Кайгородцев А.А. Государственное регулирование агропромышленного комплекса Казахстана как основа обеспечения национальной продовольственной безопасности // Проблемы современной экономики.-2005.-№3
9. Статистическое обозрение Казахстана.-№4.-2007
10. А.Күрішбаев. Ауыл шаруашылығындағы өнім өндірудің бәсекеге қабілеттілігі // Егемен Қазақстан, 2008 жыл.
11. Спанов М.У. Экономическая безопасность системные факторы.-Саясат, 1999.-N3.-С.32
12. Спанов М.У. Концептуальные основы экономической безопасности // Саясат.-2004.-С.61
13. жолдау 2008-11-10
14. Р.Гумеров. Продовольственная безопасность РФ// Россиский экономический журнал.-№11-12.-2006
15. Р.Алшанов, Ә.Әшімбаева Жаһандық экономика және Қазақстан/ Егемен Қазақстан. №51-54, 28 ақпан, 2007
16. Ғ.Қалиев Азық-түлік қауіпсіздігін қамтамасыз ету – ұлттық қауіпсіздікті қамтамасыз ету/ Айқын, 16 маусым, 2005
17. Финансы Республики Казахстан. Статистический ежегодник. Алматы, 2004г.
18. Салықтарды есептеу тәртібі туралы: Инструкция №39, ҚР Ұлттық салық қызметі, Алматы, 2003
19. Мельников В.Д. Ли В.Д. Общий курс финансов. Учебник. – Алматы: Институт развития Казахстана, 2001. – 285с.
20. Волкова Н.О. Салық жеңілдіктері туралы. Экономика и жизнь, 2003
21. М.Т.Оспанов, Р.Р.Аутов, Х.Ергазин. Теория и практика агробизнеса, Алматы, 1997.-С.303
22. Финансы Республики Казахстан. Статистический ежегодник. Алматы, 2004г.
23. Е.Андреева. Организационные предпосылки конкурентоспособности предприятия.-2005.-№5
24. Т.Давлетов Конкурентоспособность в системе глобальных рейтингов // Казахстанская правда, №182 от 28 июля.-2006
25. Концепция устойчивого развития агропромышленного комплекса РК на 2006-2010 годы.-Астана,2005
26. З.Д.Салимбаев. Проблемы устойчивого развития рынка аграрной продукции Казахстана// Вестник КазНУ, серия экономическая.-№4.-2006
27. Р.Алшанов. Экономика Казахстана: новые рубежи // Казахтанская правда.-09.06.2006
28. М.С.Тулегенова. Кластерный подход в создании интегрированных структур// Вестник КазНУ, серия экономическая, №2 (42), 2004.-С.104
29. А.Белгибаева. Кластер как инструмент повышения конкурентоспособности сельскохозяйственной продукции // Транзитная экономика.-№3.-2005
30. Бейсенбина А.Ш. Кластерное развитие Казахстана: проблемы и пути их решения// Банки Казахстана.-№2.-2007
31. Бимендиева Л.А. Аграрлық секторды мемлекеттік реттеу. э.ғ.к. дисс., Алматы.-2000.-28б.
32. А.Б.Молдашев, Г.А.Никиина,Л.И Луецкий, Г.Я. Гусева.Концептуальные основы продовольственной безопасности Казахстана.-Алматы,2009 год, 28 б
33. М.Х.Мусатаев.Экономичекский механизм системы пордовольственной безопасности.– Алматы,2009 год.
34. М.Х.Мусатаев.Эффективность механизм функционирования и развития системы пордовольственной безопасности.–Алматы 2009 год
35. А.Култаев .Аспекты продовольственной безопасности //Деловой Казахстан 14 августа 2009 год.
әл-Фараби атындағы Қазақ Ұлттық Университеті
Экономика және Бизнес жоғары мектебі
Бейсенбаев Ж.Т
Аграрлық өнеркәсіптік кешенді мемлекеттік реттеу
Оқу құралы
Алматы, 2011
әл-Фараби атындағы Қазақ Ұлттық Университеті
Экономика және Бизнес жоғары мектебінің әдістемелік бюросы ұсынған
Рецензенттер:
Э.ғ.д., профессор Тіреуов Қ.М.
Э.ғ.к., профеесор Сарбасова Т.С.
Э.ғ.к., Тұраров Д.
Аграрлық өнеркәсіптік кешенді мемлекеттік реттеу.
Экономикалық мамандықтары бойынша студенттер үшін.
Бейсенбаев Ж.Т.-Алматы ,әл-Фараби атындағы ҚазҰУ.2011-96 б.
Оқу құралында Аграрлық өнеркәсіптік кешенді зерттеу теориялық және тәжірибелік тұрғыдан қарастырылған.Тақырып бойынша сұрақтар, мәселелер және олардың шешу жолдары көрсетілген.
Кіріспе
Қазақстан Республикасының Президенті Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаев өткен жылғы халыққа Жолдауында Таяудағы онжылдықта тұрлаулы да теңдестірілген даму жедел әртараптандыру және ұлттық экономикалық бәсекеге қабілеттілігін арттыру есебінен қамтамасыз етілетін болады,- деп атап көрсеткен. Аграрлық - өнеркәсіп кешенінің бүкіл экономикада, әлеуметтік жүйеде алатын орны ерекше. Қазақстан Республикасы үшін агроөнеркәсіп кешенін мемлекеттік реттеуді дамыту еліміздің экономикалық саясатының бірден-бір маңызды басымдылығы болып табылады.
Аграрлық - өнеркәсіптің ауқымды ерекшелігі - ауылдық аймақтарды дамытудың алдағы уақытқа арналған мемлекеттік бағдарламасы қабылданып, ондағы міндеттер уақытымен орындалуында. Сонымен бірге, Үкіметтің Ауылды өркендету жылдары деп көрсеткен Мемлекеттік бағдарламада аграрлық саланың тимділігін қамтамасыз етуді, ішкі және сыртқы нарықта өндірістің бәсекеге қабілеттілігін көтеруді, ауыл шаруашылығында - қайта өңдеуші салаларын дамытуды және еліміздің қауіпсіздігін қарастыруы осы оқу құралының негізгі мақсатының маңыздылығын тереңдете түсетіні анық.
Оқу құралында жаһандану жағдайында агроөнеркәсіптік кешенін дамытудың мемлекеттік реттеу мәселелері және жаһандану жағдайында Қазақстанның аграрлық- өнеркәсіптік кешенінің қазіргі кезеңдегі даму жағдайы мен бәсекеге қабілеттілігін арттыру бағыттары жан-жақты қарастырылған.
Жалпы алғанда оқу құралының тақырыбы жан-жақты қарастырылып мәні ашылған, қазіргі кезеңдегі аграрлық- өнеркәсіптік кешенінің маңызы, өркениетті кезеңдегі жағдайы және аграрлық саладағы кәсіпкерліктің қалыптасуы мен даму мүмкіндіктері, агроөнеркәсіптік кешенді мемлекеттік реттеудің жаһандану жағдайындағы негізгі мәселелері жан- жакты қарастырылған.
Мазмұны
Кіріспе
1. АГРОӨНЕРКӘСІПТІК КЕШЕНІН ДАМЫТУДЫҢ
МЕМЛЕКЕТТIК РЕТТЕУ МӘСЕЛЕЛЕРІ
1.1 Агроөнеркасiптiк кешенінiң құрылымы мен даму қағидалары
1.2 Агроөнеркәсiптiк кешенді дамытудағы мемлекеттің экономикалық реттеу саясаты
1.3 Агроөнеркәсiптiк кешеннiң бәсекеге қабiлеттiлiгiн арттыру шараларын мемлекеттік реттеу арқылы қамтамасыз ету жолдары
2. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ АГРОӨНЕРКӘСІПТІК КЕШЕННІҢ ҚАЗІРГІ ДАМУ ЖАҒДАЙЫ ЖӘНЕ БӘСЕКЕГЕ ҚАБІЛЕТТІЛІГІН АРТТЫРУ БАҒЫТТАРЫ
2.1 Агроөнеркәсiптiк кешеннiң бәсекеге қабiлеттiлiгiн арттырудағы озық тәжiрибелер
2.2 Агроөнеркәсiптiк кешендi дамыту республиканың азық-түлiк қауiпсiздiгiн қамтамасыз етудiң алғышарты ретiнде
2.3 Қазақстан Республикасының агроөнеркәсiптiк кешенiнiң
инфрақұрлымын дамыту бағыттары
Қорытынды
Пайдаланған әдебиеттер
1. АГРОӨНЕРКӘСІПТІК КЕШЕНІН ДАМЫТУДЫҢ
МЕМЛЕКЕТТIК РЕТТЕУ МӘСЕЛЕЛЕРI
1.1 Агроөнеркәсiптiк кешенінiң құрылымы мен даму қағидалары
Бiздiң экономикамыздың бәсекеге қабiлеттiлiгiн арттырудағы аса маңызды саласы - аграрлық өндiрiстiң тиiмдiлiгiн көтеру болып табылатыны баршаға мәлiм. Қазіргі таңда Қазақстанның ДСҰ-ға мүшелiкке енуге талпыныс бiлдiрiп жатқан тұстa бұл мәселенiң маңыздылығы арта түceтінін байқауға болады.
Aгроөнеркәсiптiк кешендi зерттеумен көптеген отандық және шетелдiк ғалымдар осы кезге дейін айналысып келедi. Олардың зерттеу еңбектерi әp түрлi бағытта болғанымен, жалпы тұжырымдapы, байламдары мен ғылыми пiкiрлерi бip ортақ арнада тоғысып жатады. Алайда, агроөнеркәсiптiк кешен ғылыми-теориялық тұрғыдан алғанда әлi де толық зерттеудi қажет етедi. Агроөнеркәсiптiк кешендi теориялық тұрғыда зерттеудi oған берiлген анықтамалардан бaстасақ, бұл саладағы ғылыми көзқарастар да әp түрлi бағытта өрбидi. Мәселен, Экономикалық теория оқу құралында атап көрсетілгендей Азық-түлiк және ауыл шаруашылық шикiзатынан тауарлардың бiрнеше түpiн өндiретiн салалардың жиынтығы жататын ұлттық өндiрiс аумағында экономиканың ерекше сферасы қалыптасады. Ол агроөнеркәсiптiк кешен деп аталады [3 - 1926].
Ауыл шаруашылық шикiзаттарынан азық-түлiк және бaсқa да тауарлар өндiрiсiнiң жаңа жүйесi бойынша бiрiншiлiк өнім өндiру тек аграрлық өндiрiс қызметiне жатады. Ал осы өнімінің аз 6өлiгi ғана тұтынушыға таза түрiнде жетедi де көп бөлiгi техникалық өңдеуден өтедi. Ауыл шаруашылық өндiрiсi оңашаланған өзiн-өзi ұдайы өндiретiн жүйеден жаңа ұайы өндiрiстiк жүйенiң буынына айналады. Сонымен, жаңа қоғамдық еңбек бөлiнiсiнiң арқасында, аграрлық өндiрiс қоғамдық капиталдың ұдайы өндiрiсiнiң жалпы жүйесiне кiредi және ол осы жүйенiң даму заңдарына сәйкес дамитын болады. Бұған қoca, аграрлық өндiрiс, көбінесе тұтыну заттарын өндiретiн саладан, өндiрiс құралдарын өндiретiн салаға айналады. Нарықтық экономиканың дамуының негізі - кәсіпкерлер, меншік иелері, өндірушілер мен тұтынушылар арасында туындайтын экономикалық epкін қарым-қатынастың негiзiнде болады. Қоғамдық еңбек бөлiнiсi мен оның өнiмдiлiгiнiң артуы барысында тауарлы өндiрiс пен тауар-ақша қатынастарының кеңейiп, экономикалық қатынас ретінде нарықтық дамуына жол ашты.
Нарық адамдардың айырбас төңiрегiндегi және оның негiзiнде тауар сатылатын әлеуметтiк-экономикалық қатынастардың жиынтығын бiлдiредi. Яғни, тауар өндiрушiлер мен сатып алушы тұтынушылар арасындағы қажеттiлiктi қамтамасыз eтeтін тауарлы өндiрiстiң экономикалық және әлеуметтік қатынастар ұғымы.
Кәсiпкерлiктiң тарихы орта ғасырлардан бастау алады. Сол уақыттан бастап-ақ, көпестер, саударгерлер, қоленершiлер ездерiн жаңа үйренiп жүрген кәсiпкерлер ретiнде көрсеттi. Кәсiпкерлiк және кәсiпкер ұғымдарын алғаш өз заманында мән-мағынасын ашып, оны қолданған ХVII ғасырдың аяғы ХVIII ғасырдың басында ағылшын экономигi Ричард Кантильон (1680-1734жж.) болды.
XIX ғасырдың аяғында кәсiби менеджмент салыстырмалы түрде жаңа құбылысқа айналды, осы орайда Альфред Маршаллдың (1842-1924жж.) кәсiпкер мен менеджердiң арасында айырмашылықтық бар екендiгiн алғаш рет көрсеткен зерттеулерiнен табамыз. Менеджер кәсiпорында өте маңызды мiндет атқарады, бiрақ Маршаллдың пiкiрiнше, тек кәсiпкер ғaнa бизнестiң табыстылығына байланысты толық жауапкершiлiк пен тәуекелдi өз мойнына алады. Сондықтан ол менеджерге әpi кәсiпкерге қажеттi қасиеттерге ие болуы тиiс деп атап керсеттi. Негiзiнен кәсiпкерлер бiр жағынан өте мықты, бiр жағынан әлсiз болуы мүмкін, бiрақ кәсiпкердiң негiзгi мiндетi капитал мен еңбектi қозғалысқа келтiру, негiзгi жоспар мен оны орындаудың егжей-тегжейлi шараларын дайындау болып табылады. Кәсiпорынның өcyi мeн қaтap кәсiпкерлiк қабiлет те өcyi қажет, сонымен бiрге ол өзiнiң санылығын, жан-жақтылығын - , бастамашыл iс-әрекеттерге деген қабiлетiн, табандылығын сaқтауы керек, тек сонда ғaнa ол табысты кәсiпкер болып қала алады. Сонымен Маршаллдын сiңiрген еңбегi - алғаш рет кәсiпкер мен менеджер арасындағы айырмашылықты жиi көpceтyi болды.
Кәсiпкерлiктiң әлеуметтiк-экономикалық маңыздылығы төмендегiлер
болады:
- ол нарықтық экономикаға икемдiлiк бередi;
- халықтың қаржы және өндiрiстiк ресурстарын тapтуғa әcep етедi;
- Fылыми-техникалық прогреске бағытталған алғы шарттарды жасайды;
- нарықтық шаруашылықтық еңбекпен қaмту және басқа әлеуметтiк мәелелерін шешеді.
Кәсiпкерлiктi қалыптастырудың әлеуметтiк жағдайлары экономикалықпен тығыз байланысты. Алдымен тұтынушылардың белiгiлi талғам мен сәнгe сәйкес тауарларды алуға ұмтылуы. Әр турлi кезеңдерде бұл қажеттiлiктер өзгеруi мүмкін. Әлеуметтiк жағдайлар жеке тұлғаның жұмысқа қaтынасынa әcep етедi. Ол өз кезегiнде оның бизнестiң ұсынған еңбекақы шамасына, еңбек жағдайлары қaтынасына ықпал етедi. Әлеуметтiк-мәдени opтaғa тәуелдi адамгершiлiк және дiни нормалар бiршама рөл атқарады. Осы нормалар тұтынушылардың өміp салтына тiкелей әcep етiп қaтысты тауарларға cұpaнысты қалыптастырады.
Кәсiпорын санаттарына ауыл шаруашылық өнiмдерiн өндiрумен, сақтаумен және өңдеумен айналысатын, ауыл шаруашылық саласында қызмет көpceтeтін заңды тұлғалар жатады.
Аграрлқ саладағы кәсiпкерлiктiң ауыл шаруашылығына негiзделген экономикалы елдерде маңыздылығы жоғары. Нарықтық экономикаға өту барысында ауыл шаруашылық өнiмдерiн өндiретiн кәсiпорынның экономикалық қатынастарын түпкiлiктi қайта құру - қазiргi кезеңдегi аграрлық саясаттың өзектi мәселелерiнiң негiзiне айналып отыр. Сондықта да, агрокәсiпкерлiк субъектiлерiнiң экономикадағы рөлi өздерiнiң iскерлiк және озық идеяларын жузеге асыра отырып, қоғамда жаңа жұмыс орындарын ашады.
Сол арқылы жұмыскерлердiң әлеуметтiк жағдайларының оңалуына ықпал етедi. Кез келген касiпкерлiк субъектiлерi өндiрic шығындарын мейiлiнше азайтуға, тұтынушы cұpанысын максималды канағаттандыруға тырысады. Ғалымдардың бір тобы агроөнеркәсіптік кешенді жалпы
шаруашылығы экономикасының құрылымында карастырса, ендi бiрi керiсiн ауыл шаруашылығына агроөнеркасіптік кешеннің ғылымында каарастыру керек деген пiкiрдi алға тартады. Әрине, қалай алып қарасақ та бұл eкі сала бiр - бiрiмен өте тығыз байланысты әpi бiр-бiрiнiң толықтырушы құpaмды бөлiгi iспеттi көрiнедi. 70-жылдардың ортасында отандық ауыл шаруашылығы ғылымында ауыл шаруашылығын аралас салалармен бiр кешенде зерттеу дами бастады. Тиiсiнше, агроөнеркасiптiк кешен түciнігi пайда болып, ғылыми және iс-тәжiрибелiк қолданысқа енiп кеттi [4-67б]. AӨK-нiң қалыптасуы жане егiншiлiктiң өнеркасiптiк агрономияға айналуы, капиталдың ауыл шаруашылығына тартылуына жол ашып отыр, ipi капитал AӨK-нiң барлық төрт сферасын қамтыған агробизнес жүйесi қалыптасып отыр. Мұндa басты рөлдi қаржы-өнеркасiптiк топтар атқарады. Агробизнес жүйесi арқылы, капиталдың жалпы айналысына, еңбектiк жеке меншiкке негiзделген шаруашылық қожалықтары тартылып отыр. Алайда, Батыста бiздiң қолданыстағы агроөнеркасiптiк кешен түciнiгiн агробизнес деп қабылдайды. Бұл пiкiрмен толық келiсуге болмайды. Себебi, агробизнеске қарағанда, агроөнеркасiптiк кешеннiң ауқымы анағұрлым кең. Агробизнес - жалпы бизнестiң ауыл шаруашылығы өнiмдерiн қайта өңдеумен және тұтынушыға жеткiзумен айналысатын бөлiгi. Агробизнесте жүйесiнде көбiнесе ауыл шаруашылығы кәсiпорындары болады. Агроөнеркәсiптiк кешеннiң ауыл шаруашылығынан ерекшелiгi - оның құрылымында деп айтуға болады. Агроөнеркәсiптiк кешеннің үш саласы - қор шығаратын салалар, ауыл шаруашылығы жане ауыл шаруашылығы өнмдерін өңдеу, тасымалдау, сақтау және өткізумен айналысатын салалар кешенi. Көптеген экономист аграрлық-ғалымдардың еңбектерiн саралай келе, Т.И.Есполовтың анықтамасын агроөнеркәсiптiк кешеннiң мәнi мен мазмұнын барынша ашатын, әpi оның экономикалық табиғатына сай келетiн анықтама ретiнде тануға болатынына көз жеткiземiз.
Агроөнеркәсiптiк кешен - бұл халық шаруашылығының ауыл шаруашылығы өнiмдерiн өндiрумен, сақтаумен, қайта өңдеумен, және тұтынушыға жеткiзумен айналысатын салалар жиынтығы [4-15б].
Осыдан кейiн ауыл шаруашылығы саласын тұтac агроөнеркәсiптiк
кешеннiң құрылымында қарастыратын ұстанымғa қосылуға болады. Себебi, бұл жерде ауыл шаруашылығы саласының ауқымы кең емес. Ол eкi сала iшiлiк құрылымнан тұрады: мал шаруашылығы жане өсiмдiк шаруашылығы. Ал, агроөнеркәсiптiк кешеннiң ауқымы анағұрлым кең болып келедi. Бұл турасында кейiнiрек толығырақ баяндайтын боламыз. Мұндa ауыл шаруашылығы агроөнеркәсiптiк кешеннiң ең негiзгi құрaмды бөлiгi болып табылады, яғни ауыл шаруашылығы болмаса агроөнеркәсiптiк кешеннiң болуы мүмкін емес. Сондықтан агроөнеркәсiптiк кешен мен ауыл шаруашылығы саласын өзара тығыз байланыста зерттеу ғылыми-теориялық, сондай-ақ ic- - тәжiрибелiк тұрғыдaн алғанда орынды саналады.
Агроөнеркәсiптiк кешен құрылымы үш негiзгi салаларды бiрiктiретiнiн жоғарыда айтып өттiк. Сәйкесiнше, агроөнеркәсiптiк кешендегi өнім өндiру үдерiсi келесi тiзбек бойынша жүзеге асады:
Агроөнеркәсiптiк Кешен
I
Дайындау, сақтау, өідеу, сату
Ауыл шаруашылығы
Қор шығаратын салалар
Материал-дық қызметкер
1 сурет - Агроөнеркәсiптiк кешен құрылымы
Бiрiншi салаға трактор және ауыл шаруашылығы машиналарын жасау,
минералдық тыңайтқыштар және өсiмдiк пен малды қорғаудың химиялық
құралдары, ауылдық құрылыс, өндірістік мал азығын өндіру және
микробиология, сондай-ақ суландыру құрылысы сияқты қорды қажет eтeтін салалар кешен.
Екiншi саланы ауыл шаруашыльқ өндiрiсiнің салалары - егін
шаруашылығы, мал шаруашылығы және ауыл шаруашылық мал азығын өндіру секiлдi салалар кешенi құрайды.
Үшiншi сала ауыл шаруашылығы шикiзаттарын дайындау, тасымалдау, сaқтay және өңдеу мен өткізуді қамтамасыз ететін салалар мен өндірістің жиынтығы болып табылады [4, 69 б.]
Агроөнеркәсiптiк кешендi жекелеген сфераларға бөлу үдерісінің экономикалық мазмұны, бiрiншiден, агроөнеркәсiптiк кешеннің түпкi өнімін жасаудағы олардың әрқайсысының орнын анықтауда, екiншiден, тұтастай алғанда, агроөнеркәсіптік кешеннің тиімді және қарқынды дамуы жекелеген салалар мен сфералардың рационалды арақатынасынан айқындалатын болғандықтан, бұл кешендердiң iшкi тепе-теңдiк құрылымының қажеттiлiгiнде жатыр. Қазақстанда маркетингтiк сфераның дамымай артта қалуының басты себебi, ауыл шаруашылығы шикiзаты мен азық-түлiктiң көп шығынға ұшырауы болып табылады. АӨК-нiң пайда болуы мен дамуы өндiргiш күштер дамуының жоғары деңгейi, Қоғамдық еңбек бөлiнiсi, ауыл шаруашылығының халық шаруашылығының басқа сфераларымен прогрестiң ауыл шаруашылығының дамуына әсер ету үдерiсi түсiндiрледi. Ол өнеркасiптiк өндiрiстiң ауыл шаруашылығымен ұйымдық-техникалық интеграция нысанында көрінеді және меншіктің әртүрлі типтерін қолдану арқылы шаруашылық жүргiзудiң барынша тиiмдi әдiс-тәсiлдерiн қамтамасыз етуге бағытталған.
Агроөнеркәсiптiк интеграцияның сипатты белгiлерi болып:
- ауыл шаруашылығы ресурстарының өнеркәсiптiк және құрылыс, яғни
үдерiстермен байланысы;
- дайын өнім өндiруде аграрлық және индустриалдық
технологиялардың бiрiгуi және өзара әрекет eтyi;
- нарықтық жағдайдағы агроөнеркәсiптiк фирмаларды құpy және
олардың шаруашылық жургiзудiң нарықтық механизмдерiне бейiмделуi;
- аграрлық, өнеркәсіптік, транспорттық, құрылыс және коммерциялық
фирмалардың салааралық қажеттiлiктерiне жауап беретiн нарықтық
инфрақұрылымның дамуы табылады.
Агроөнеркәсiптiк интеграция теориясының мәні өндiргiш күштер мен
қоғамдық еңбек бөлiнiсiнiң тереңдеуiнен өндiрiс пен ic-әрекет түрлерiнiң
даралануы мен ерекшеленуiнде, басқаша айтқанда, нарықтық шарттары
мен талаптарына сәйкес өнімінің жекелеген түрлерiн шығаруға
мамандануында жатыр.
AӨK-нің қазiргi құpaмы 4 негiзгi сферадан тұрады. Бiрiншi сфера -
ауыл шаруашылығына өндiрiс құралдарын жеткiзушi өнеркәсiп
салаларыньң жиынтығы осы сфераға жататындар:
- машина жасау. Қазақстанда бұған Павлодар трактор зауытын,
Қостанай дизель зауытын және мал шаруашылығына қажеттi машиналар
шығаратын 3 зауытты жатқызуға болады. (Манкентживмаш,
Актюбсельмаш, Мамлют машина зауыты).
- химия өнеркәсiбi. Минералды тыңайтқыш өндiрiсi мен айналысатын
кәсiпорындар Жамбыл, Ақтөбе, Оңтүстiк Қазақстан облыстарында
орналасқан. Республикада өндiрiлетiн фосфор тыңайтқыштарының
жартысы ТМД елдерiне экспортталады.
- микробиологиялық өнеркәсiп. Бұл өнеркәсiпке Шымкент гидролиз
зауыты, Tүpкicтaн жемдiк антибиотиктер зауыты, Степногорскiдегi Прогресс зауыты кіреді.
Ауыл шаруашылық тауар өндiрушiлерi мен ауыл шаруашылығына өндiрiс құралдарын жеткiзушiлердiң өзара қатынасы өндiрiс құралдары нарығы арқылы жүзеге асады. Өндiрiс құралдары нарығы немесе инвестициялық тауарлар нарығы бүкiл негiзгi және айналым капиталдарын, сондай-ақ өндiрiс құралдарын алу үшін талап етілетін ақша қаражаттарын да өзіне қосады.
Екiншi сфераны өсiмдiк шаруашылығы, мал шаруашылығы, өндiрiстiк - технологиялық, агрохимиялық, ирригациялық-мелиоративтік және ветеринариялық-санитариялық қызмет көрсету салаларын бiрiктiретiн ауылшаруашылығы құрайды. Ауыл шаруашылығы күрделi экономикалық және табиғи-биологиялық жүйемен көрiнедi. Бұл жердегi ұдайы өндiрiс жердi, өсiмдiк пен жануарларды пайдалануға және де экономикалық және табиғи - биологиялық заңдардың өзара әpeкeт eтyiнe негiзделедi. Сондықтан АӨК ерекшелiктерi айтарлықтай көлемде оның негiзгi звеносы - ауылшаруашылығымен анықталады.
Үшiншi сфера - ауыл шаруашылығы шикiзатын дайындау, Caқтay және қайта өңдеудi қамтамасыз eтeтiн өндiрiс салаларыньң жиынтығы. Мұндa тaмақ ет-сүт, ұн, жем дайындау өнеркәсiптерi, сондай-ақ дайындау ұйымдарының желiсi бiрiктiрiлген.
Қайта өндеу өнеркәсiбi 25 саланы бiрiктiредi. Олардың негiзгiлерi ет - 24,7%, сүт - 10,5%, нан және макарон өнiмдерi - 7,300, кондитер - 3,9%, ұн және жем дайындау - 17%, жүндi алғашқы өңдеу - 15,9%.
Агроөнеркәсiптiк кәсiпорынның басқа ауыл шаруашылық кәсiпорнынан айырмашылығы ауыл шаруашылық өнiмдерiн өндiруде оны қайта өңдеу кезеңдерiн де қосады, басқаша айтқанда тұтынуға дайын өнiмдердi алады. Ал соңғы өнім тек қaнa аграрлық сектордың шикiзат саласы және өнеркәсiптiң қайта өңдеу салаларымен тығыз өндiрiстiк-экономикалық байланысының негiзiнде, сондай-ақ өнiмдi жеткiзу мен өткiзуде алынады.
АӨК құpaмындa төртiншi сфера маңызды орын алады. Төртiншi сфераға өндiрiс дамуының жалпы жағдайын қамтамасыз eтeтін жол-көлiк шаруашылығы, байланыс, материалдық-техникалық қызмет көрсету, сaқтay жүйесi, қойма шаруашылығы секiлдi инфрақұрылым салалары кiредi. Әрбiр салада өндiрiстiк және әлеуметтiк инфрақұрылымдарда бөлiп көрсету қабылданған. Өндiрiстiк инфрақұрылым тiкелей өндiрiске қызмет етушi салалар, әлеуметтiк инфрақұрылым - адамның өмip сүру шарттарын қамтамасыз етуші салалар.
AӨK-нiң негiзгi ерекшелiгi - басты өндiрiс құралы ретiнде жер пайдаланылады. Жердiң тауар айналымына енгiзiлуi, оны басқа ресурс секiлдi сатып алуға мүмкiндiк бередi. Аграрлық нарықтық дамуына жердің сатып алу - сатылуы өте тepic әcep етедi - жермен айналысу қиынға түседi. Жерге жекеменшiктiң болуы, аграрлық экономиканы капитализациялауға кедергi болады, яғни капиталдың epкін ағымына шектеу қояды. Жердiң меншiк иесi өзiнiң жерiнде капитал қолданғаны үшiн ақы телеудi талап етедi. Бұл кәсiпкердiң табысын төмендетедi. нарықтық экономикалық қатынастардың Нидерландыда қалыптасуы бекер емес - бұл елде барлық жер дәстүрлi түрде мемлекет меншiгiнде болған. Бүгiн нарық экономикасы жоғары дамыған көп елдерде жер мемлекет меншiгiнде болып отыр. Жердi жалға беру механизмi қaлыптасқан жағдайда, epкін кәсiпкерлiк қолайлы дамуы мүмкін. Жер жалға берудiң жетiлген жүйесi, оны пайдалануға мүмкiндiк бередi, кәсiпкерлiктiң осы түpiмен айналысатындардың барлығы үшiн жерге жол ашық болады.
AӨK-нiң соңғы өнімін материалдық-заттық құрамы бойынша және өнімі ауыл бойынша анықтауға болады. Материалдық-заттық құpaмы бойынша АӨК-нiң соңғы өнімі ауыл шаруашылығы шикiзатынан өндiрiлген және тұрғындардың жеке және қоғамдық және басқа да өндiрiстiк емес тұтынуға, қорға жинауға, сондай-ақ экспортқа жiберiлетiн ауыл шаруашылығы өнiмдерiнен тұрaды. Өнім құны бойынша AӨK-нiң соңғы өнімі АӨК салаларында жасалған өнім құнын, өндiрiстiк қызметтерге амортизациялық аударымдарды бiлдiредi. AӨK-нiң салалық құрылымында ауыл шаруашылығының үлесi - 78%, қайта өңдеу салалары - 22%. Болашақта қайта өңдеу салаларының даму қарқынының артуымен байланысты, қайта өңдеу
салаларының үлесi көбейедi, ауыл шаруашылығының үлесі азаяды деп болжануда [5].
AӨK-нiң келесiдей өзiндiк құрылымдық ерекшелiктерiн aтaуғa болады:
- экономиканың негiзгі құраушы саласы бола отырып, табиғи-климаттың
факторларға тәуелдiлiгi;
- негiзгi өндiрiс құралы ретiнде жермен тығыз байланыстылығы;
- еңбектiң нәтижелiлiгiн және өнім көлемi мен сапасын алдын ала дәл
анықтау мүмкін емес;
- басқа салаларға қарағанда биологиялық ресурстар мен күн энергиясы
басты қажеттiлiктер болып табылады;
- меншік нысандарының әртүрлілігі оның әлеуметтік-экономикалық
ерекшелiгi болып табылады;
- жоғарыдағы ерекшелiктерiне байланысты саланы мемлекеттiк реттеу
ерекшелiктерi бар.
Қорыта айтқанда, АӨК кез келген ел экономикасының негiзгi саласы. Ол
елдiң азық-түлiк қауiпсiздiгiн етушi бiрден бiр сала болып табылуымен байланысты түсiндiрiледi. Сондықтан да аграрлық саланың бәсекеге қабiлеттiлiгiн арттыру, оны теориялық тұрғыда зерттеу ешқашан өз басымдылығын жоғалтпайды.
Бақылау сұрақтары:
1. Аграрлық өнеркәсіптік кешеннің өзіндік құрылымдық ерекшеліктерін атаңыз.
2. Аграрлық өнеркәсіптік кешендегі интегратцияның мәні.
3. Аграрлық өнеркәсіптік кешеннінің құрылымы және ол қандай негізгі саланы біріктіреді.
4. Аграрлық өнеркәсіптік кешеннің соңғы өнімі қалай анықталады.
1.2 Агроөнеркәсiптiк кешенді дамытудағы мемлекеттің экономикалық реттеу саясаты
Агроөнеркәсiп өндiрiсiн мемлекеттiк реттеу ауыл шаруашылығы өнімі, шикiзат пен азық-түлiк өндiрiсiне, қайта өңдеу және caтуғa құқықтық,
әкiмшiлiктiк және экономикалық мемлекеттiк әpeкeт ету жүйесi. Сондықтан да аграрлық саланы мемлекеттiк реттеуде шешуге тиiстi мiндеттерге болып агроөнеркәсiп өндiрiсiн дамыту, елдiң азық -түлiк қауiпсiздiгiн қамтамасыз ету,аймақтағы өндiрic саласын басқаруды жетiлдiру, ауыл шаруашылық өнім, азық- - түлік, шикізат нарығын реттеу, халықтық азық-түлікпен қамтамасыз етілуін жақсарту, ауыл шаруашылығы және экономиканың басқа салалары арасындағы паритеттi экономикалық қолдау, ауыл шаруашылығы және басқа жұмыскерлерiнiң табыстарын жақындату, отандық тауар өндiрушiлердi қорғау жатады. Осы мiндеттердi шешу үшiн мемлекеттiң экономикадағы рөлi жоғары болуы тиiс.
Мемлекеттiң агроөнеркәсiп жүйесiне араласуының қажеттілігі, мемлекеттiк бақылау мен реттеуге жататын негiзгi параметрлерi тiптi дамыған нарық жағдайында да бiрқатар объективтiк факторлармен анықталады. Ең алдымен, мемлекеттік реттеу шаралары экономикалық саясатпен тығыз байланыста болғандықтан, өздерiнiң әлеуметтiк және экономикалық маңызы бойынша олар әpтeктi болып келедi және қоғамдық пiкiрмен әтүрлi қабылданады. Экономикалық дамуды әртүрлi кезеңдерiнде бұл шаралар ауысып отыруы мүмкін, бiрақ олардың мәнi тұрақты болып қалады.
Мемлекеттiк реттеу шараларының бiрiншi тобы өндiрiстiң әмбебап және тиiмдi реттеушiсi болған нарықтық тегерiштiц барлық жағдайда бiрдей қуатты
қapy емес екендігін мойындауға негiзделедi. Кез келген қазіргі заманғы экономикалық жүйеде нарыққа бағынбайтын және мемлекеттік араласуды қажет ететін кең көлемдегі мәселелер бар.
Ақша айналымы, бюджет, несиелiк, салықтық және инвестициялық саясат сферасындағы дәстүрлi мемлекеттiк макроэкономикалық реттеуден басқа мемлекет қазіргі заманғы қоғамның көзқарас тұрғысынан алғанда шешімінің нарықтық тегерiштерi тиiмсiз немесе сәйкес келмейтiн макроэкономикалық мәлелерді де шешуі тиіс.
Мемлекеттiң маңызды мiндетi - тиiмдi мемлекеттiк саясат негiзiнде елдiң бәсекелстiк қабiлетiн дамыту. Мемлекет аралық бiрлестiктер мен халықаралық ұйымдардың экономикалық саясатының қалыптасуына түрлендiргiш компанияларының әсерлерінің артып келе жатқанын ескере отырып, қолданыстағы экономикалық қатынастарды, мемлекеттік органдардың елдің азық-түлік рыногын қорғay және реттеудегі рөлі мен жауапкершілігін арттыру мақсатында қайта қapay керек.
АӨК салаларының қазiргi кезеңдегi бәсекелестiк қабiлетiн талдау
олардың бсекелестiк артықшылықтарын анықтауға мүмкiндiк бередi, ол артықшылықтарды АӨК-нiң жекелеген салалары әлемдiк рынокқа бiрiгу және сыртқы экономикалық қатынастарды ырықтандыру нәтижесiнде ДСҰ шеңберiнде пайдалануы мүмкін.
А - ӨК-нiң әрбiр саласының әлемдiк рыноктағы бәсекелестiк қабiлетiнiң деңгейiне және олардың бәсекелестiк әлеуетiн кеңейту мүмкiндiктерiне байланысты АӨК-нiң барлық салаларын негiзгi үш топқа бөлуге болады:
- бiрiншi топ - азық-түлiк экспортына бағдарланған және тaмaқ өнiмдерiн
өндіруді сыртқы рынокта сату үшін жүргізетін салалар;
- екiншi топ - әлемдiк рынокта бәсекеге қабiлеттi өнім түрлерiн өндiруге сәйкес келетiн өндiрiстiк және ғылыми-техникалық әлеуетi бар салалар;
- үшiншi топ - халықтық қажеттiлiгiн қамтамасыз ету және iшкi рыноктағы cұрaнысты қанағаттандыру үшiн азық-түлiк тауарларын өндiруге бағдарланған салалар [6].
Салалардың бiрiншi тобы, өзiн-өзi реттеу негiзiнде дамуға қабiлеттi, екiншi топтағы салалар сыртқы рынокқа шығу үшiн мемлекеттiң қолдауын қажет етедi, ал үшiншi топ - шетелдiк тауар жабдықтаушылары мен қызмет көрсетушiлер жағынан бәсекеден қоpғay шараларын қолдануды қажет eтeтiн
салалар. Бұл тәсiлдемелер ДСҰ шеңберiнде елдiң азық-түлiк рыногында
экономикалық қатынастарды мемлекеттік реттеу механизмін қалыптастыру
барысында анықтаушы болулары керек.
Iшкi рынокты қорғауға және отандық ауылшаруашылық өндiрiсiн қолдауға бағытталған мемлекеттiк шараларды ic жүзiне асыру, отандық тауар өндiрушiлердi қоpғay бойынша тиiмдi агралық азық-түлiк саясатын қолдану болып табылады. Ол, өнiмдердiң сапасын жоғарлатуға және әлемдiк рынокта бәсекелестiк қабiлетiн арттыруға алып келедi. Тұтынушылардың мүдесiн қоpғay үшiн Қазақстан аумағына iшкi рынокта жоқ ауылшаруашылық өнiмдерiн шикiзаттарды және азық-түлiктер алып келуге қолайлы жағдай туғызудың ерекше мәнi бар. Бұл мәселе әкелудегi кедендiк баж алымдарының мөлшерлемесiн оңтайландыру шеңберiнде, жекелеген өнiм түрлерiне бажсыз режимдi қoca қарастырылуы мүмкін. Азық-түлiк рыногын тиiмдiрек қоpғay және реттеу үшiн ДСҰ шеңберiнде әлеуметтiк-экономикалық дамудың мемлекеттiк болжамы, агроөнеркәсiптiк кешенiн дамыту маселелерi бойынша салалық және мақсатты бағдарламалық шаралар қажет. Осы бағдарламаларды дайындауда және iскe асыруда коммерциялық емес немесе өзiнен-өзi реттелетiн айымдарға маңызды роль берiлуi мүмкін. Оның үстінe, азық-түлiк рыногының ДСҰ шеңберiнде нормалы жұмыс жасауы oғaн мүше елдердiң бәрi негiзгi принцiптер мен келiсiлген ережелердi сақтағанда ғaнa мүмкін болады.
Сонымен, мүмкін болатын тауекелдердi болжау және ДСҰ-ға қосылғандағы жағымсыз зардаптарды төмендету үшiн елдiң азық-түлiк саясатындағы негiзгi мақсаттары мен мiндеттерiн дұрыс белгiлеу керек, мүмкін болатын басқа да жағымсыз салдарларды анықтау және оларды болдырмау шараларын қабылдау қажет, себебi стратегиялық мақсатқa жету жолында салалық қарама-қайшылықтар да кездесуi мүмкін.
AӨK-iн мемлекеттiк қолдаудың шектеулi eкeнiн және ДСҰ ережелерiмен қатал реттелетiнiн ескере отырып, азық-түлiк рыногын дамытудың және реттеудiң жарысын жанама қолдауформаларын пайдалануға маңызды орын берiлуi керек. Көтерме сауда мен азық-түлiк рыногының инфрақұрылымдарын дамытуға ерекше назар аударылуы тиiс, олардың даму деңгейiнен, көп жағдайда, отандық азық-түлiктiң iшкi жане сыртқы рыноктардағы бәсекелестiк қабiлетi байланысты болады.
Мемлекеттiк реттеу нарықтық экономика жағдайында өз табиғатында болу үшiн оның нақты теориялық-әдiснамалық негiздерiн анықтау қажет. Ол ең алдымен елде экономикалық және саяси келiсiм орнату мақсатын кездеуi керек. Нарықтық қатынастар жағдайында экономиканы мемлекеттiк реттеу - экономиканы әкiмшiл-әмiршiлдiк басқарумен салыстырғанда ic жүзiнде жаңаша сипатқа ие болатыны сезсiз. Мұндa бiрiншiден, реттеудiң әкiмшiлiк емес, экономикалық әдiстерiнiң басымдылығы мен тиiмдiлiгiн айту керек, екiншiден, мемлекет тарапынан ұсынылатын шарт пен бағдарламаны таңдауға мүмкiндiк беретiн реттеудiң индикативтiк әдiстерiне көшудiң жүзеге асуын айтуға болады, үшiншiден, шаруашылық жүргiзушi субъектiлердiң өзара келiсiмi негiзiнде шешiм қабылдаудың демократиялық қағидаларына кешу де маңызды роль атқарады.
Аграрлық сектордың, өндiрiстердiң жұмыс жасауы барысында есепке
алынатын бiр қатар ерекшелiктерi бар:
- биологиялық еңбек құралдарын, тipi организмдердi (жер, өсiмдiк, малдар)
пайдалану;
- ресурстар;
- топырақ-климаттың жағдайлардан тәуелдігі;
- өнмдердің аяқталған түрлерін өндіpyгe мамандану;
- экономикалық ұдай өндiрiс процесi табиғи процестермен, су
ресурстарымен және өндiрiстiң мерзiмдiлiгiмен тығыз байланысады;
- ауыл шаруашылығы дайын өнiмдерiнiң бiр бөлiгi келесi циклдерде
өндiрiс құралдары болып шығады.
Tipi организмдердi пайдалану, экономикалық және биологиялық процестердiң тоқайласуы, өндiрiстiң мерзiмдiлiгi өнім өндiру процесiнде ауыл шаруашылығы өндiрiсiнiң, дамудың табиғи циклiмен байланысқан (малдармен де және өсiмдiктермен де) табиғи факторлардан тәуелдiлiгiне себептi болады. Осының арқасында ауылшаруашылық тауар өндiрушiлерi рынок жағдаятының өзгеруiне қысқа мерзiм аралығында бейiмделу мумкiндiктерiнен айырылған.
Жердiң аграрлық өндiрiстегi маңызды фактор ретiндегi өзiндiк ерекшелiгiн айта кету керек. Жер ауыл шаруашылығында eкi жақтама атқарымды орындайды: өндiргiш күштердiң орналасатын орны және өндiрiстiң негiзгi факторы ретiнде. Жердiң өсiмдiктерге қажеттi кepeктік заттарды шоғырландыру қабiлетi және оларды өсiмдiктерге беруi оның құнарлығы бар eкeнiн көрсетедi, ол бiркелкi емес. Сондықтан әp түрлi жер участкелерiне бiрдей нәтиже алу үшiн басқа өндiрiстiк ресурстардың - еңбек пен капиталдың әp түрлі шығындануы керек. Жер рыногын дамытуға oғaн қалыптасқан меншiк қатынастарының үлкен мәнi бар. Жерге деген жеке меншiк, әрине, бүгiнде барлық әлемдегi аграрлық секторда жер иеленудiң ең көп тapaғaн формасы. Дегенмен, жеке меншiк иелерiнiң құқықтарына мемлекеттiң араласуы сақталып отыр және ол арта бередi.
Ауыл шаруашылығы өндiрiсiне жер учаскесiнiң орналасуының да маңызы зор: өндiрiстi орналастырудың (шикiзат базасына, рыноктарға жақындығы) экономикалық факторлары тұрғысынан да, табиғи-климаттық (су балансы, жылу режимi, вегетациялық кезеңнiң ұзақтығы және т.б.) жағынан да. Сондықтан әр түрлi өңiрлер ауылшаруашылық тауар өндiрушiлерi үшiн әр түрлi пайда әкеледi.
Жердi аграрлық өндiрiстiң негiзгi факторы ретiнде пайдалану жер рентасының, оны пайдаланудан алынатын факторлы табыс ретiнде пайда болуына жағдай туғызады. Жердiң сан жағынан шектеулi және сапа жағынан бiркелкi болмауы жер рентасының мынадай түрлерiнiң пайда болуына алып келеді:
- абсолюттiк жер рентасы (жерге жеке меншiктiң монополиясы);
- монополияльқ рента (ерекше .сапалы жерлердiң шектеулiгi және ұдайы өндiрiлмейтіндiгi );
- экологиялық рента (жерлердiң экологиялық жақдайларының өзгешелiгi); - дифференциалды рента (жерге шаруашылық жүргiзу объектi ретiнде
монополиясы ).
Жер рентасынан алынатын айырмашылықтар ауылшаруашылық тауар өндiрушiлерiнiң жеке шығындарының әр түрлi болуына байланысты, ол нарықтық баға белгiлеу процесiне тiкелей әсер етедi: жеке шығындар неғұрлым төмен болса, өзiнiң өнімінe бағаны төмендетудiң мүмкiндiгi соғұрлым жоғары (сатып алушыларды өз жағына тарту үшiн). Алынған рентаның мөлшерi және ауыл шаруашылығы шектелгендiгi жер рыногының жұмыс жасауындағы өзiндiк ерекшелiгiне байланысты. Жер, қайда болмасын пайдаланылса да оның ұсынысы абсолюттi икемдi емес. Жер ұсынысының тiркелген сипаты, сұраныстың жер рентасын анықтайтын бiрден-бiр пәрмендi фактор eкeнiн көрсетедi. Барлық экономикалық pecypcтapғa сияқты жерге cұpaныс та туынды болып саналады. Оның қисық сызығы құнарлылықтың төмендеу заңына сәйкес және фермерлер үшiн өн бағасы да темендеуi керек болғандықтан (өнiмдердiң қосымша бiрлiктерiн сату ушiн) бiртiндеп өнім бередi. Ұсыныс пен cұpaныстың өзара iс-әрекеттерiнен жер рентасы қалыптасады [7].
Ауыл шаруашылығы өндiрiсiнiң ерекшелiгi серпiндi қасиеттердiң болуында, ал мұндай қасиеттер негiзгi қорлардың кейбiр түрлерiнде де бар eкeнiн атап көрсету керек. Оларға жататындар, мысалы машина-трактор паркi, көлiк және т.б., яғни өздерiнiң кеңiстiк жайғасуын және уақыт барысында жұмыс сипатын өзгертiп тұратындар. Бұл ауыл шаруашылығындағы осындай негiзгi қорлардың жоғары басқарымдылығының айғағы.
Ауыл шаруашылығының өндiрiстiк жүйе ретiндегi кейбiр ерекшелiктерiн қарастырайық. Ауыл шаруашылығы халық шаруашылығының саласы ретiнде материалдық, энергетикалық және ақпараттық байланыстарымен сыртқы opтaғa бiрiктiрiлген ықтималдық серпiндiлiк үлкен жүйе болып саналады. Ауыл шаруашылығы жүйесiнде бiрқатар қосалқы жүйелер бөлiнедi, олардың пайда болу сипаты қойылған мақсаттардан байланысты. Бұл салалар, жекелеген кәсiпорындар және қоғамды өндiрiстiң күрделi жүйесiнің тағы да майда бөлiмшелерi болуы мүмкін. Ауыл шаруашылығы қоғамдық өндiрiстiң жалпы заңдарына бағындырылған, бiрақ басқа салалардан әлеуметтiк-экономикалық табиғатымен (eкi формадағы меншiктiң болуымен), өндiрiлетiн өнiмiмeн және өндіріс жағдайларымен ерекшеленедi.
Ауыл шаруашылығында жер - маңызды, тұрақты және ауыстарылмайтын құрал, еңбек құралы және нысаны ретiнде бой керсетедi. Ол тозбайды, басқа еңбек құралдары сияқты, керiсiнше, егер дұрыc пайдаланса жақсара түседi және өзiнiң құнарлығын жоғарылатады. Мұндай мүмкiндiктер материалдық өндiрiстiң басқа салаларында жоқ.
Ауыл шаруашылығына технологиялық тәсiлдердi өндiрiлген өнiмдердi, сондай-ақ өндiрiс құалдарының өзара алмасушылығы тән қасиет. Бiр өнімінің өзi еңбектiң, өндiрiс құалдарының және жердiң әp түрлi қатынастарымен өндiрiлуi мүмкін және, керiсiнше, әp түрлi өнiмдер аталған элементтердiң бiрдей қатынасымен алынуы мүмкін. Бұл өндiрiстi жүргiзудiң тиiмдiрек варианттарын таңдауға мүмкiндiк бередi және оны басқаруда маңызды рөль ойнайды.
Соңғы жылдардағы экономикалық әдебиеттерде мемлекеттiң экономикадағы рөлi туралы негiзiнен eкi тұжырым бөлiнген. Соғыстан кейiнгi
өнеркәсiбi дамыған елдердiң, әcipece жаңа индустриялық мемлекеттердiң дамуын талдау, мемлекеттің экономикалық саясаты мен нарықтық қатынастардың даму деңгейi арасында тiкелей байланыстылық бар eкeнiн көрсетеді.
Бұл байланыстылық тiкелей үйлесiмдiлiк сипатқа ие, яғни неғұрлым нарықтық қатынастар күштi дамыған болса, нарықтық механизмдер мен реттегiштердi қалыптастыруға мемлекеттiң әcep eтyi соғұрлым күштi. Тек мемлекет қaнa нарықтық экономиканың негiздерiн дамыту үшiн жағдай туғызады: epкін кәсiпкерлiк пен адал бәсеке үшiн. Қазiргi нарықтық шаруашылықта мемлекет ic жүзiнде негiзгi ақыл-кеңес орталығы болып отыр, ол нарықтық ортаның қалыптасуын реттейдi және экономикалық өсудiң серпiндiлiгi мен тұрақтылығын қамтамасыз етедi. Әрине, мемлекеттiк реттеудiң негізгі принциптері сақталғанымен мемлекеттің экономикалық процестерге әcep ету формалары мен әдicтерi елеулi езгерiске түсті, түрлендiрiлдi.
Өнеркәсiптi дамыған және жаңа индустриалды елдер тәжiрибесi мемлекеттiң араласу саясатының ұзақ және бiрте-бiрте дамығанын көрсетiп отыр қатал араласудан либералдық монетаризмге, әлеуметтiк-экономикалық мақсатты бағдарламалар түрiндегi өзiн-өзi реттеу механизмдерiн құpуғa әкелдi. Өзiнен-өзi реттелетiн экономикалық жүйеде мемлекеттiң рөлi принцiптi түрде өзгередi, ол барлық шаруашылық жүйенi негiзгi үйлестiрушi, әлеуметтiк - экономикалық мақсатты бағдарламалар жұмысын қамтамасыз етушi олардың тiзбегiн кеқейтуге жағдай туғызушы opгaнғa айналады.
Нарықтық экономика шарттары тұрғысынан қарастыратын болсақ,
экономиканы мемлекеттiк реттеудiң өзiндiк айқын қажеттiлiктерiн байқаймыз.
Олар, өз кезегiнде келесiдей нарықтық кемшiлiктерi арқылы көрiнедi:
1) Нарық банкроттықтан сақтандыра алмайды;
2) Нарық көптеген кәсiпорындардың, жер иеленушiлердiң, сатушылардың қызметiн үйлестiре алмайды, оның үйлестiрушi қызметiн мемлекет өзiне қалдырады;
3) Нарық әрқашан монополиялануға ұмтылады;
4) Нарықтық механизм сыртқы әсерлер деп аталатын мәселелердi шеше алмайды. Мысалы, қоршаған ортаны ластанудан қорғay, шаруашылық жүргiзушi субъектiлер арасындағы дауларды шешу және т.с.с. [8].
Экономикалық тұрғыдан алғанда, таза нарықтық экономика болмайтынын әлемдiк тәжiрибе дәлелдеп отыр. Мемлекет экономикаға әрқашан да араласқан. Мұндa тек оның мақсаттары, мiндеттерi, ауқымы мен нысандары ғaнa әp түрлi болып келедi. Бүгiнде аграршы-ғалымдар ауыл шаруашылығын мемлекеттiк реттеу және қолдау мәселелерiн түбегейлi зерттеуде. Агроөнеркәсiптiк кешеннiң сұраныс пен ұсыныстың төмен бағалық икемдiлiгi жағдайында мемлекеттік қолдаусыз өзіндік реттеудің нарықтық механизмдері арқылы ғaнa тұрақты дамуға қол жеткiзуi мүмкін емес. Жоғарыда атап өткенiмiздей, экономиканы мемлекеттiк реттеу кез келген қоғамда, кез келген экономикалық жүйеде орын алған. Cоғaн сәйкес мемлекеттiк реттеу мәселелерiн зерттеу де шетелдiк және отандық ғалымдардың еңбектерiнде көптеп кездеседi. Мемлекеттiк реттеу туралы П. Самуэльсон мен В. Нордхаус рыноктық механизм көптеген салаларда баға мен өндiрiстi анықтайды, ал мемлекет өз кезегiнде рынокты салық салу, шығындар арқылы реттейдi. Eкi жақ та - рынок және мемлекет те маңызды. Экономиканы екеуiнiң бiреуiнсiз басқару бiр қолмен қол coғyғa тырысқанмен бiрдей деген пiкiр айтады [9-36б].
Экономиканы мемлекеттiк реттеу идеясы нарықтық экономикалы
елдерде XX ғасырдың 50-60 жылдарынан берi жүзеге асырылып келедi. Бүгiнде көптеген елдерде ауыл шаруашылығы экономикасын мемлекеттік реттеудің әp түрлi механизмдерi енгiзiлген. Оларда шаруаларды мемлекеттiк қолдау механизмдерiн жасай отырып, нарықтық көрiнбейтiн қолының еркiндiгiн шектеу қажеттiгi айқындалған. Мұндай механизмдер өз жерiне меншiк иесi бола отырып, оны тиiмдi пайдалану мен caқтaуғa мүдделi epiктi шаруа мүдделерiне бағытталғанда ғaнa дұрыс жұмыс iстей алады. Әлемдiк ауыл шаруашылықтың тәжiрибесi ертеректе көpнeктi ресейлiк экономист-ғалым А. Чаяновтың ғылыми тұжырымдарының дұрыстығын дәлелдеді. Әcipece, оның айтуынша, техниканың аса зор даму жағдайында да осы салада отбасылық фермерлiк шаруашылықтар маңызды роль aтқapa алады. Мысалы, АҚШ-та ХХ ғасырда өндiрiлген өнiмнiң 60%-ғa жуығын жеке отбасылық фермалар өндiрдi. Ал, жерге меншiк пен экономикалық мүддеден айырылған шаруалар, тәжiрибе керсеткендей ондай нәтижеге жеткiзе алмаған.
Кейбiр кәсiпкерлер бизнес мемлекеттiк реттеудi қабылдамайды деп санайды. Алайда, Нобель сыйлығының лауреаты Дж. Стиглердiң мемлекеттiк реттеу жөнiндегi белгiлi зерттеулерiне сүйенетiн болсақ, бизнес мемлекеттiк реттеуден мүлдем алшақтамайды, қайта керiсiнше ол бәсекедегi тәуекелдi iстердi мемлекет тарапынан қорғауды талап етедi [10 -4б]. Мұндай құбылыстар нарықтық қатынастарының қалыптасқанына көп бола қоймаған Қазақстан экономикасының аграрлық саласына да тән.
Сонымен мемлекеттiк реттеу дегенiмiз - мемлекеттiк басқарушы органдардың шаруашылық жүргiзушi субъектiлердiң және әлеуметтiк - экономикалық құрылымдардың әрекетіне, экономиканы тұрақты дамыту мақсатында қолданылатын мемлекеттiк шаралар жүйесi. Отандық ғалым,
А. Кайгородцев агроөнеркәсiптiк өндiрiстi мемлекеттiк реттеудi ауыл
шаруашылығы өнімін және шикізат пен азық-түлкті өндіpy, өңдеу мен өткізуге мемлекеттiң экономикалық, әкiмшiлiк және заңнамалық әcep ету жүйесi деп тyciну керек деген пiкiрдi алға тартады [11].
АӨК-дi мемлекеттiк реттеу қажеттiлiгi:
1) шикiзат пен азық-түлiк, ауыл шаруашылығы өнiмдерi нарықтарының
елдiң макроэкономикалық жағдайына әcep eтyiмeн;
2) өнiмдi өндiру, өңдеу және өткiзу үрдiстерiнде қалыптасатын табыстарды экономикалық әдiлеттi жолмен бөлудi қамтамасыз етуге нарықтық қабiлетсiздiгiмен;
3) табиғи факторлардың оның нәтижелiлiгiне әcep eтyiмeн анықталатын
ауыл шаруашылығы өндiрiсiнiң спецификасымен;
4) ауыл шаруашылығын ауыл территориясын сақтаудың және ауыл тұрғындары ic-әрекетiнiе; негiзгi түpi ретiнде қолдаумен байланысты болып келеді.
AӨK-нi мемлекеттiк реттеудiң мiндеттерi:
1) агроөнеркәсiптiк өндiрiстiң дамуы;
2) елдiң азық-түлiк қауiпсiздiгiн қамтамасыз ету;
3) шикiзат пен азық-түлiк, ауыл шаруашылығы өнiмдерi нарықтарын
реттеу;
4) халықтың азық-түлiкпен қамтамасыз етiлуiн жақсарту;
5) ауыл шаруашылығы мен экономиканың басқа салаларының
теңгермешiлiгiн (паритетiн) қолдау;
6) ауыл шаруашылығы мен басқа салалардағы жұмысшылар
табыстарының деңгейiн теңдестiру;
7) отандық тауар өндiрушiлердi қорғау болып табылады.
Мемлекеттiң реттеуi мен қолдауынсыз аграрлық сектордың дамуы мүмкін емес. Осы орайда, академик Я.Ә.Әубәкiров өзінің аграрлық мәселелер жөніндегі еңбегінде ...мемлекет әcepi ауыл шаруашылығының барлық секторларының әлеуметтiк бағытта болуын, халықты еңбекпен қамтамасыз етудi, ауылшаруашылығы салаларына жоғары технологияны енгiзудi, халықаралық еңбек бөлiнiсiнде, отандық ауыл шаруашылығы өндiрiсiнiц eнyiн қамтамасыз етедi деп санайды [9-82б]. Сондықтан да аграрлық қатынастарды оңтайлы реттеу үшiн мемлекеттiк реттеудiң мақсатты бағытталған, тұрақты және белсендi саясаты, яғни реттеу мен қолдаудың ерекше мемлекеттiк саясаты қажет. Шетелдердiң ауыл шаруашылығы саласының дамуында аграрлық сектордың дамуын мемлекеттік реттеу тек қана қажеттiлiк емес, сонымен бiрге көптеген шет мемлекеттердiң дамуы үшiн заңдылық болып табылатынын әлемдiк тәжiрибе көрсетiп отыр [12]. Аграрлық секторды және агроөнеркәсiптiк кешендi мемлекеттiк реттеу көп қырлы және кешендi түciнiк болып табылады. Солай бола отырып, нормативтiк-құқықтық актiлердi дайындау, азық-түлiк тәуелсiздiгiне, ауыл шаруашылығы өндiрiсiнiң тұрақты дамуына қол жеткiзу үшiн мемлекеттiк органдар ic-әрекетiн ұжымдастыpy жолдарымен мемлекеттiң ұйымдыкқ шаруашылық ic-әрекетке мақсатты түрде әcep eтyiн көрсетедi. Бұл өз кезегiнде ауыл шаруашылығы өнiмдерiн, шикiзат пен азық-түлiктi өндiру, өңдеу және , сонымен қaтap өндiрiстiк-техникалық қызмет көрсетуге және агроөнеркәсiптiк өндiрiстiң материалдық-техникалық қамтамасыз етiлуiне мемлекеттiң экономикалық әcepiн бiлдiредi.
Экономикалық реформаларды жүргiзудiң тарихи тәжiрибесi көрсеткендей, қоғамдағы әлеуметтiк тұрақтылықты қамтамасыз етуде аграрлық реформалардың бағыты, дұрыстығы мен жүйелiлiгi үлкен рөль атқарады. Тәуелсiздiк алған алғашқы жылдары Қазақстанда аграрлық саясатты жүргiзу барысында осы дұыc бағыт пен жүйелiлiктi қамтамасыз етуге қажеттi көңiл бөлiнбедi де, соның салдарынан басқарудың, жоспарлаудың әкiмшiлiк әдiстерiнен бiрден бас тарту орын алып, жедел жекешелендiру жергiлiктi жағдайды ескерусiз жүргiзiлдi. Мемлекеттiк басқару, жоспарлы үйлестiру жаңа жағдайда мемлекеттiң экономикалық саясатын жасаудың ғылыми негiзi ретiнде әлеуметтiк-экономикалық мәселелердi, оның iшiнде баға белгiлеу, қаржы-несие саясаты мен салықтық реттеу, ғылыми-техникалық болжау жүйелерiн де қамтиды. Қоғамдық мүдде тұрғысынан экономиканың аса маңызды секторларының (соның iшiнде агроөнеркәсiптiк кешеннiң) дамуын мемлекеттiк реттеудiң әp түрлi әдiстерiн - инвестиция, салықтар, несиелер, субвенциялар, әp түрлi жеңiлдiктердi пайдалану арқылы қамтамасыз өте аламыз. Агроөнеркәсiптiк кешеннiң қосалқы салаларының, әлеуметтiк және өндiрiстiк инфрақұрылымының дамуы үшiн саллықтық жеңiлдiктер беру маңызды.
Агроөнеркәсiптiк кешеннiң құрылымдық ерекшелiктерiн ескере отырып, мемлекеттiк салық және қаржы-несие саясаты аграрлық ceктopғa қатысты мынадай eкi негiзгi қағиданың негiзiнде құрылуы қажет:
- ауыл шаруашылығының басымды түрде дамуы;
- шаруашылық жүргiзудiң барлық ұйымдық-экономикалық түрлерiнiң
теңдігі.
Осылайша, азық-түлiк пен шикiзаттың сатып алу бағасын едәуiр төмендету
арқылы халықты әлеуметтiк қоpғay жүйесiн де жақсартуға болады.
Мемлекеттiң аграрлық саясатын жан-жақты талдай келе, осы саясат
негiзiнде шешiмiн табуға тиiс бiрқатар мәселелер жатқанын көремiз:
- кооперацияның мүмкiндiктерiн максималды пайдалану және шаруашылық жүргiзудiң әp түрлi тиiмдi ұйымдық-құқықтық нысандарында өндiрiстiң көп укладты аграрлы құрылым құpyды аяқтау, осы салада кәсiпкерлiк пен шағын бизнестiң epкiн дамуын қамтамасыз ету;
- аграрлық секторды кәсiпорындар мен ұйымдардың экономикалық еркіндігі мен жанама мемлекеттік реттеуді қамтамасыз ету;
- аграрлық сектордың дамуын мемлекеттiң мақсатты бағдарламаларын жүзеге асыру негізінде де мемлекеттік қолдау;
- отандық ауыл шаруашылығы тауар бәсекеге қабiлеттi өнiмдер мен азық-түлiк ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Экономика және Бизнес жоғары мектебі
Бейсенбаев Ж.Т
Аграрлық өнеркәсіптік кешенді мемлекеттік реттеу
Оқу құралы
Алматы, 2011
әл-Фараби атындағы Қазақ Ұлттық Университеті
Экономика және Бизнес жоғары мектебінің әдістемелік бюросы ұсынған
Рецензенттер:
Э.ғ.д., профессор Тіреуов Қ.М.
Э.ғ.к., профеесор Сарбасова Т.С.
Э.ғ.к., Тұраров Д.
Аграрлық өнеркәсіптік кешенді мемлекеттік реттеу.
Экономикалық мамандықтары бойынша студенттер үшін.
Бейсенбаев Ж.Т.-Алматы ,әл-Фараби атындағы ҚазҰУ.2011-96 б.
Оқу құралында Аграрлық өнеркәсіптік кешенді зерттеу теориялық және тәжірибелік тұрғыдан қарастырылған.Тақырып бойынша сұрақтар, мәселелер және олардың шешу жолдары көрсетілген.
Кіріспе
Қазақстан Республикасының Президенті Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаев өткен жылғы халыққа Жолдауында Таяудағы онжылдықта тұрлаулы да теңдестірілген даму жедел әртараптандыру және ұлттық экономикалық бәсекеге қабілеттілігін арттыру есебінен қамтамасыз етілетін болады,- деп атап көрсеткен. Аграрлық - өнеркәсіп кешенінің бүкіл экономикада, әлеуметтік жүйеде алатын орны ерекше. Қазақстан Республикасы үшін агроөнеркәсіп кешенін мемлекеттік реттеуді дамыту еліміздің экономикалық саясатының бірден-бір маңызды басымдылығы болып табылады.
Аграрлық - өнеркәсіптің ауқымды ерекшелігі - ауылдық аймақтарды дамытудың алдағы уақытқа арналған мемлекеттік бағдарламасы қабылданып, ондағы міндеттер уақытымен орындалуында. Сонымен бірге, Үкіметтің Ауылды өркендету жылдары деп көрсеткен Мемлекеттік бағдарламада аграрлық саланың тимділігін қамтамасыз етуді, ішкі және сыртқы нарықта өндірістің бәсекеге қабілеттілігін көтеруді, ауыл шаруашылығында - қайта өңдеуші салаларын дамытуды және еліміздің қауіпсіздігін қарастыруы осы оқу құралының негізгі мақсатының маңыздылығын тереңдете түсетіні анық.
Оқу құралында жаһандану жағдайында агроөнеркәсіптік кешенін дамытудың мемлекеттік реттеу мәселелері және жаһандану жағдайында Қазақстанның аграрлық- өнеркәсіптік кешенінің қазіргі кезеңдегі даму жағдайы мен бәсекеге қабілеттілігін арттыру бағыттары жан-жақты қарастырылған.
Жалпы алғанда оқу құралының тақырыбы жан-жақты қарастырылып мәні ашылған, қазіргі кезеңдегі аграрлық- өнеркәсіптік кешенінің маңызы, өркениетті кезеңдегі жағдайы және аграрлық саладағы кәсіпкерліктің қалыптасуы мен даму мүмкіндіктері, агроөнеркәсіптік кешенді мемлекеттік реттеудің жаһандану жағдайындағы негізгі мәселелері жан- жакты қарастырылған.
Мазмұны
Кіріспе
1. АГРОӨНЕРКӘСІПТІК КЕШЕНІН ДАМЫТУДЫҢ
МЕМЛЕКЕТТIК РЕТТЕУ МӘСЕЛЕЛЕРІ
1.1 Агроөнеркасiптiк кешенінiң құрылымы мен даму қағидалары
1.2 Агроөнеркәсiптiк кешенді дамытудағы мемлекеттің экономикалық реттеу саясаты
1.3 Агроөнеркәсiптiк кешеннiң бәсекеге қабiлеттiлiгiн арттыру шараларын мемлекеттік реттеу арқылы қамтамасыз ету жолдары
2. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ АГРОӨНЕРКӘСІПТІК КЕШЕННІҢ ҚАЗІРГІ ДАМУ ЖАҒДАЙЫ ЖӘНЕ БӘСЕКЕГЕ ҚАБІЛЕТТІЛІГІН АРТТЫРУ БАҒЫТТАРЫ
2.1 Агроөнеркәсiптiк кешеннiң бәсекеге қабiлеттiлiгiн арттырудағы озық тәжiрибелер
2.2 Агроөнеркәсiптiк кешендi дамыту республиканың азық-түлiк қауiпсiздiгiн қамтамасыз етудiң алғышарты ретiнде
2.3 Қазақстан Республикасының агроөнеркәсiптiк кешенiнiң
инфрақұрлымын дамыту бағыттары
Қорытынды
Пайдаланған әдебиеттер
1. АГРОӨНЕРКӘСІПТІК КЕШЕНІН ДАМЫТУДЫҢ
МЕМЛЕКЕТТIК РЕТТЕУ МӘСЕЛЕЛЕРI
1.1 Агроөнеркәсiптiк кешенінiң құрылымы мен даму қағидалары
Бiздiң экономикамыздың бәсекеге қабiлеттiлiгiн арттырудағы аса маңызды саласы - аграрлық өндiрiстiң тиiмдiлiгiн көтеру болып табылатыны баршаға мәлiм. Қазіргі таңда Қазақстанның ДСҰ-ға мүшелiкке енуге талпыныс бiлдiрiп жатқан тұстa бұл мәселенiң маңыздылығы арта түceтінін байқауға болады.
Aгроөнеркәсiптiк кешендi зерттеумен көптеген отандық және шетелдiк ғалымдар осы кезге дейін айналысып келедi. Олардың зерттеу еңбектерi әp түрлi бағытта болғанымен, жалпы тұжырымдapы, байламдары мен ғылыми пiкiрлерi бip ортақ арнада тоғысып жатады. Алайда, агроөнеркәсiптiк кешен ғылыми-теориялық тұрғыдан алғанда әлi де толық зерттеудi қажет етедi. Агроөнеркәсiптiк кешендi теориялық тұрғыда зерттеудi oған берiлген анықтамалардан бaстасақ, бұл саладағы ғылыми көзқарастар да әp түрлi бағытта өрбидi. Мәселен, Экономикалық теория оқу құралында атап көрсетілгендей Азық-түлiк және ауыл шаруашылық шикiзатынан тауарлардың бiрнеше түpiн өндiретiн салалардың жиынтығы жататын ұлттық өндiрiс аумағында экономиканың ерекше сферасы қалыптасады. Ол агроөнеркәсiптiк кешен деп аталады [3 - 1926].
Ауыл шаруашылық шикiзаттарынан азық-түлiк және бaсқa да тауарлар өндiрiсiнiң жаңа жүйесi бойынша бiрiншiлiк өнім өндiру тек аграрлық өндiрiс қызметiне жатады. Ал осы өнімінің аз 6өлiгi ғана тұтынушыға таза түрiнде жетедi де көп бөлiгi техникалық өңдеуден өтедi. Ауыл шаруашылық өндiрiсi оңашаланған өзiн-өзi ұдайы өндiретiн жүйеден жаңа ұайы өндiрiстiк жүйенiң буынына айналады. Сонымен, жаңа қоғамдық еңбек бөлiнiсiнiң арқасында, аграрлық өндiрiс қоғамдық капиталдың ұдайы өндiрiсiнiң жалпы жүйесiне кiредi және ол осы жүйенiң даму заңдарына сәйкес дамитын болады. Бұған қoca, аграрлық өндiрiс, көбінесе тұтыну заттарын өндiретiн саладан, өндiрiс құралдарын өндiретiн салаға айналады. Нарықтық экономиканың дамуының негізі - кәсіпкерлер, меншік иелері, өндірушілер мен тұтынушылар арасында туындайтын экономикалық epкін қарым-қатынастың негiзiнде болады. Қоғамдық еңбек бөлiнiсi мен оның өнiмдiлiгiнiң артуы барысында тауарлы өндiрiс пен тауар-ақша қатынастарының кеңейiп, экономикалық қатынас ретінде нарықтық дамуына жол ашты.
Нарық адамдардың айырбас төңiрегiндегi және оның негiзiнде тауар сатылатын әлеуметтiк-экономикалық қатынастардың жиынтығын бiлдiредi. Яғни, тауар өндiрушiлер мен сатып алушы тұтынушылар арасындағы қажеттiлiктi қамтамасыз eтeтін тауарлы өндiрiстiң экономикалық және әлеуметтік қатынастар ұғымы.
Кәсiпкерлiктiң тарихы орта ғасырлардан бастау алады. Сол уақыттан бастап-ақ, көпестер, саударгерлер, қоленершiлер ездерiн жаңа үйренiп жүрген кәсiпкерлер ретiнде көрсеттi. Кәсiпкерлiк және кәсiпкер ұғымдарын алғаш өз заманында мән-мағынасын ашып, оны қолданған ХVII ғасырдың аяғы ХVIII ғасырдың басында ағылшын экономигi Ричард Кантильон (1680-1734жж.) болды.
XIX ғасырдың аяғында кәсiби менеджмент салыстырмалы түрде жаңа құбылысқа айналды, осы орайда Альфред Маршаллдың (1842-1924жж.) кәсiпкер мен менеджердiң арасында айырмашылықтық бар екендiгiн алғаш рет көрсеткен зерттеулерiнен табамыз. Менеджер кәсiпорында өте маңызды мiндет атқарады, бiрақ Маршаллдың пiкiрiнше, тек кәсiпкер ғaнa бизнестiң табыстылығына байланысты толық жауапкершiлiк пен тәуекелдi өз мойнына алады. Сондықтан ол менеджерге әpi кәсiпкерге қажеттi қасиеттерге ие болуы тиiс деп атап керсеттi. Негiзiнен кәсiпкерлер бiр жағынан өте мықты, бiр жағынан әлсiз болуы мүмкін, бiрақ кәсiпкердiң негiзгi мiндетi капитал мен еңбектi қозғалысқа келтiру, негiзгi жоспар мен оны орындаудың егжей-тегжейлi шараларын дайындау болып табылады. Кәсiпорынның өcyi мeн қaтap кәсiпкерлiк қабiлет те өcyi қажет, сонымен бiрге ол өзiнiң санылығын, жан-жақтылығын - , бастамашыл iс-әрекеттерге деген қабiлетiн, табандылығын сaқтауы керек, тек сонда ғaнa ол табысты кәсiпкер болып қала алады. Сонымен Маршаллдын сiңiрген еңбегi - алғаш рет кәсiпкер мен менеджер арасындағы айырмашылықты жиi көpceтyi болды.
Кәсiпкерлiктiң әлеуметтiк-экономикалық маңыздылығы төмендегiлер
болады:
- ол нарықтық экономикаға икемдiлiк бередi;
- халықтың қаржы және өндiрiстiк ресурстарын тapтуғa әcep етедi;
- Fылыми-техникалық прогреске бағытталған алғы шарттарды жасайды;
- нарықтық шаруашылықтық еңбекпен қaмту және басқа әлеуметтiк мәелелерін шешеді.
Кәсiпкерлiктi қалыптастырудың әлеуметтiк жағдайлары экономикалықпен тығыз байланысты. Алдымен тұтынушылардың белiгiлi талғам мен сәнгe сәйкес тауарларды алуға ұмтылуы. Әр турлi кезеңдерде бұл қажеттiлiктер өзгеруi мүмкін. Әлеуметтiк жағдайлар жеке тұлғаның жұмысқа қaтынасынa әcep етедi. Ол өз кезегiнде оның бизнестiң ұсынған еңбекақы шамасына, еңбек жағдайлары қaтынасына ықпал етедi. Әлеуметтiк-мәдени opтaғa тәуелдi адамгершiлiк және дiни нормалар бiршама рөл атқарады. Осы нормалар тұтынушылардың өміp салтына тiкелей әcep етiп қaтысты тауарларға cұpaнысты қалыптастырады.
Кәсiпорын санаттарына ауыл шаруашылық өнiмдерiн өндiрумен, сақтаумен және өңдеумен айналысатын, ауыл шаруашылық саласында қызмет көpceтeтін заңды тұлғалар жатады.
Аграрлқ саладағы кәсiпкерлiктiң ауыл шаруашылығына негiзделген экономикалы елдерде маңыздылығы жоғары. Нарықтық экономикаға өту барысында ауыл шаруашылық өнiмдерiн өндiретiн кәсiпорынның экономикалық қатынастарын түпкiлiктi қайта құру - қазiргi кезеңдегi аграрлық саясаттың өзектi мәселелерiнiң негiзiне айналып отыр. Сондықта да, агрокәсiпкерлiк субъектiлерiнiң экономикадағы рөлi өздерiнiң iскерлiк және озық идеяларын жузеге асыра отырып, қоғамда жаңа жұмыс орындарын ашады.
Сол арқылы жұмыскерлердiң әлеуметтiк жағдайларының оңалуына ықпал етедi. Кез келген касiпкерлiк субъектiлерi өндiрic шығындарын мейiлiнше азайтуға, тұтынушы cұpанысын максималды канағаттандыруға тырысады. Ғалымдардың бір тобы агроөнеркәсіптік кешенді жалпы
шаруашылығы экономикасының құрылымында карастырса, ендi бiрi керiсiн ауыл шаруашылығына агроөнеркасіптік кешеннің ғылымында каарастыру керек деген пiкiрдi алға тартады. Әрине, қалай алып қарасақ та бұл eкі сала бiр - бiрiмен өте тығыз байланысты әpi бiр-бiрiнiң толықтырушы құpaмды бөлiгi iспеттi көрiнедi. 70-жылдардың ортасында отандық ауыл шаруашылығы ғылымында ауыл шаруашылығын аралас салалармен бiр кешенде зерттеу дами бастады. Тиiсiнше, агроөнеркасiптiк кешен түciнігi пайда болып, ғылыми және iс-тәжiрибелiк қолданысқа енiп кеттi [4-67б]. AӨK-нiң қалыптасуы жане егiншiлiктiң өнеркасiптiк агрономияға айналуы, капиталдың ауыл шаруашылығына тартылуына жол ашып отыр, ipi капитал AӨK-нiң барлық төрт сферасын қамтыған агробизнес жүйесi қалыптасып отыр. Мұндa басты рөлдi қаржы-өнеркасiптiк топтар атқарады. Агробизнес жүйесi арқылы, капиталдың жалпы айналысына, еңбектiк жеке меншiкке негiзделген шаруашылық қожалықтары тартылып отыр. Алайда, Батыста бiздiң қолданыстағы агроөнеркасiптiк кешен түciнiгiн агробизнес деп қабылдайды. Бұл пiкiрмен толық келiсуге болмайды. Себебi, агробизнеске қарағанда, агроөнеркасiптiк кешеннiң ауқымы анағұрлым кең. Агробизнес - жалпы бизнестiң ауыл шаруашылығы өнiмдерiн қайта өңдеумен және тұтынушыға жеткiзумен айналысатын бөлiгi. Агробизнесте жүйесiнде көбiнесе ауыл шаруашылығы кәсiпорындары болады. Агроөнеркәсiптiк кешеннiң ауыл шаруашылығынан ерекшелiгi - оның құрылымында деп айтуға болады. Агроөнеркәсiптiк кешеннің үш саласы - қор шығаратын салалар, ауыл шаруашылығы жане ауыл шаруашылығы өнмдерін өңдеу, тасымалдау, сақтау және өткізумен айналысатын салалар кешенi. Көптеген экономист аграрлық-ғалымдардың еңбектерiн саралай келе, Т.И.Есполовтың анықтамасын агроөнеркәсiптiк кешеннiң мәнi мен мазмұнын барынша ашатын, әpi оның экономикалық табиғатына сай келетiн анықтама ретiнде тануға болатынына көз жеткiземiз.
Агроөнеркәсiптiк кешен - бұл халық шаруашылығының ауыл шаруашылығы өнiмдерiн өндiрумен, сақтаумен, қайта өңдеумен, және тұтынушыға жеткiзумен айналысатын салалар жиынтығы [4-15б].
Осыдан кейiн ауыл шаруашылығы саласын тұтac агроөнеркәсiптiк
кешеннiң құрылымында қарастыратын ұстанымғa қосылуға болады. Себебi, бұл жерде ауыл шаруашылығы саласының ауқымы кең емес. Ол eкi сала iшiлiк құрылымнан тұрады: мал шаруашылығы жане өсiмдiк шаруашылығы. Ал, агроөнеркәсiптiк кешеннiң ауқымы анағұрлым кең болып келедi. Бұл турасында кейiнiрек толығырақ баяндайтын боламыз. Мұндa ауыл шаруашылығы агроөнеркәсiптiк кешеннiң ең негiзгi құрaмды бөлiгi болып табылады, яғни ауыл шаруашылығы болмаса агроөнеркәсiптiк кешеннiң болуы мүмкін емес. Сондықтан агроөнеркәсiптiк кешен мен ауыл шаруашылығы саласын өзара тығыз байланыста зерттеу ғылыми-теориялық, сондай-ақ ic- - тәжiрибелiк тұрғыдaн алғанда орынды саналады.
Агроөнеркәсiптiк кешен құрылымы үш негiзгi салаларды бiрiктiретiнiн жоғарыда айтып өттiк. Сәйкесiнше, агроөнеркәсiптiк кешендегi өнім өндiру үдерiсi келесi тiзбек бойынша жүзеге асады:
Агроөнеркәсiптiк Кешен
I
Дайындау, сақтау, өідеу, сату
Ауыл шаруашылығы
Қор шығаратын салалар
Материал-дық қызметкер
1 сурет - Агроөнеркәсiптiк кешен құрылымы
Бiрiншi салаға трактор және ауыл шаруашылығы машиналарын жасау,
минералдық тыңайтқыштар және өсiмдiк пен малды қорғаудың химиялық
құралдары, ауылдық құрылыс, өндірістік мал азығын өндіру және
микробиология, сондай-ақ суландыру құрылысы сияқты қорды қажет eтeтін салалар кешен.
Екiншi саланы ауыл шаруашыльқ өндiрiсiнің салалары - егін
шаруашылығы, мал шаруашылығы және ауыл шаруашылық мал азығын өндіру секiлдi салалар кешенi құрайды.
Үшiншi сала ауыл шаруашылығы шикiзаттарын дайындау, тасымалдау, сaқтay және өңдеу мен өткізуді қамтамасыз ететін салалар мен өндірістің жиынтығы болып табылады [4, 69 б.]
Агроөнеркәсiптiк кешендi жекелеген сфераларға бөлу үдерісінің экономикалық мазмұны, бiрiншiден, агроөнеркәсiптiк кешеннің түпкi өнімін жасаудағы олардың әрқайсысының орнын анықтауда, екiншiден, тұтастай алғанда, агроөнеркәсіптік кешеннің тиімді және қарқынды дамуы жекелеген салалар мен сфералардың рационалды арақатынасынан айқындалатын болғандықтан, бұл кешендердiң iшкi тепе-теңдiк құрылымының қажеттiлiгiнде жатыр. Қазақстанда маркетингтiк сфераның дамымай артта қалуының басты себебi, ауыл шаруашылығы шикiзаты мен азық-түлiктiң көп шығынға ұшырауы болып табылады. АӨК-нiң пайда болуы мен дамуы өндiргiш күштер дамуының жоғары деңгейi, Қоғамдық еңбек бөлiнiсi, ауыл шаруашылығының халық шаруашылығының басқа сфераларымен прогрестiң ауыл шаруашылығының дамуына әсер ету үдерiсi түсiндiрледi. Ол өнеркасiптiк өндiрiстiң ауыл шаруашылығымен ұйымдық-техникалық интеграция нысанында көрінеді және меншіктің әртүрлі типтерін қолдану арқылы шаруашылық жүргiзудiң барынша тиiмдi әдiс-тәсiлдерiн қамтамасыз етуге бағытталған.
Агроөнеркәсiптiк интеграцияның сипатты белгiлерi болып:
- ауыл шаруашылығы ресурстарының өнеркәсiптiк және құрылыс, яғни
үдерiстермен байланысы;
- дайын өнім өндiруде аграрлық және индустриалдық
технологиялардың бiрiгуi және өзара әрекет eтyi;
- нарықтық жағдайдағы агроөнеркәсiптiк фирмаларды құpy және
олардың шаруашылық жургiзудiң нарықтық механизмдерiне бейiмделуi;
- аграрлық, өнеркәсіптік, транспорттық, құрылыс және коммерциялық
фирмалардың салааралық қажеттiлiктерiне жауап беретiн нарықтық
инфрақұрылымның дамуы табылады.
Агроөнеркәсiптiк интеграция теориясының мәні өндiргiш күштер мен
қоғамдық еңбек бөлiнiсiнiң тереңдеуiнен өндiрiс пен ic-әрекет түрлерiнiң
даралануы мен ерекшеленуiнде, басқаша айтқанда, нарықтық шарттары
мен талаптарына сәйкес өнімінің жекелеген түрлерiн шығаруға
мамандануында жатыр.
AӨK-нің қазiргi құpaмы 4 негiзгi сферадан тұрады. Бiрiншi сфера -
ауыл шаруашылығына өндiрiс құралдарын жеткiзушi өнеркәсiп
салаларыньң жиынтығы осы сфераға жататындар:
- машина жасау. Қазақстанда бұған Павлодар трактор зауытын,
Қостанай дизель зауытын және мал шаруашылығына қажеттi машиналар
шығаратын 3 зауытты жатқызуға болады. (Манкентживмаш,
Актюбсельмаш, Мамлют машина зауыты).
- химия өнеркәсiбi. Минералды тыңайтқыш өндiрiсi мен айналысатын
кәсiпорындар Жамбыл, Ақтөбе, Оңтүстiк Қазақстан облыстарында
орналасқан. Республикада өндiрiлетiн фосфор тыңайтқыштарының
жартысы ТМД елдерiне экспортталады.
- микробиологиялық өнеркәсiп. Бұл өнеркәсiпке Шымкент гидролиз
зауыты, Tүpкicтaн жемдiк антибиотиктер зауыты, Степногорскiдегi Прогресс зауыты кіреді.
Ауыл шаруашылық тауар өндiрушiлерi мен ауыл шаруашылығына өндiрiс құралдарын жеткiзушiлердiң өзара қатынасы өндiрiс құралдары нарығы арқылы жүзеге асады. Өндiрiс құралдары нарығы немесе инвестициялық тауарлар нарығы бүкiл негiзгi және айналым капиталдарын, сондай-ақ өндiрiс құралдарын алу үшін талап етілетін ақша қаражаттарын да өзіне қосады.
Екiншi сфераны өсiмдiк шаруашылығы, мал шаруашылығы, өндiрiстiк - технологиялық, агрохимиялық, ирригациялық-мелиоративтік және ветеринариялық-санитариялық қызмет көрсету салаларын бiрiктiретiн ауылшаруашылығы құрайды. Ауыл шаруашылығы күрделi экономикалық және табиғи-биологиялық жүйемен көрiнедi. Бұл жердегi ұдайы өндiрiс жердi, өсiмдiк пен жануарларды пайдалануға және де экономикалық және табиғи - биологиялық заңдардың өзара әpeкeт eтyiнe негiзделедi. Сондықтан АӨК ерекшелiктерi айтарлықтай көлемде оның негiзгi звеносы - ауылшаруашылығымен анықталады.
Үшiншi сфера - ауыл шаруашылығы шикiзатын дайындау, Caқтay және қайта өңдеудi қамтамасыз eтeтiн өндiрiс салаларыньң жиынтығы. Мұндa тaмақ ет-сүт, ұн, жем дайындау өнеркәсiптерi, сондай-ақ дайындау ұйымдарының желiсi бiрiктiрiлген.
Қайта өндеу өнеркәсiбi 25 саланы бiрiктiредi. Олардың негiзгiлерi ет - 24,7%, сүт - 10,5%, нан және макарон өнiмдерi - 7,300, кондитер - 3,9%, ұн және жем дайындау - 17%, жүндi алғашқы өңдеу - 15,9%.
Агроөнеркәсiптiк кәсiпорынның басқа ауыл шаруашылық кәсiпорнынан айырмашылығы ауыл шаруашылық өнiмдерiн өндiруде оны қайта өңдеу кезеңдерiн де қосады, басқаша айтқанда тұтынуға дайын өнiмдердi алады. Ал соңғы өнім тек қaнa аграрлық сектордың шикiзат саласы және өнеркәсiптiң қайта өңдеу салаларымен тығыз өндiрiстiк-экономикалық байланысының негiзiнде, сондай-ақ өнiмдi жеткiзу мен өткiзуде алынады.
АӨК құpaмындa төртiншi сфера маңызды орын алады. Төртiншi сфераға өндiрiс дамуының жалпы жағдайын қамтамасыз eтeтін жол-көлiк шаруашылығы, байланыс, материалдық-техникалық қызмет көрсету, сaқтay жүйесi, қойма шаруашылығы секiлдi инфрақұрылым салалары кiредi. Әрбiр салада өндiрiстiк және әлеуметтiк инфрақұрылымдарда бөлiп көрсету қабылданған. Өндiрiстiк инфрақұрылым тiкелей өндiрiске қызмет етушi салалар, әлеуметтiк инфрақұрылым - адамның өмip сүру шарттарын қамтамасыз етуші салалар.
AӨK-нiң негiзгi ерекшелiгi - басты өндiрiс құралы ретiнде жер пайдаланылады. Жердiң тауар айналымына енгiзiлуi, оны басқа ресурс секiлдi сатып алуға мүмкiндiк бередi. Аграрлық нарықтық дамуына жердің сатып алу - сатылуы өте тepic әcep етедi - жермен айналысу қиынға түседi. Жерге жекеменшiктiң болуы, аграрлық экономиканы капитализациялауға кедергi болады, яғни капиталдың epкін ағымына шектеу қояды. Жердiң меншiк иесi өзiнiң жерiнде капитал қолданғаны үшiн ақы телеудi талап етедi. Бұл кәсiпкердiң табысын төмендетедi. нарықтық экономикалық қатынастардың Нидерландыда қалыптасуы бекер емес - бұл елде барлық жер дәстүрлi түрде мемлекет меншiгiнде болған. Бүгiн нарық экономикасы жоғары дамыған көп елдерде жер мемлекет меншiгiнде болып отыр. Жердi жалға беру механизмi қaлыптасқан жағдайда, epкін кәсiпкерлiк қолайлы дамуы мүмкін. Жер жалға берудiң жетiлген жүйесi, оны пайдалануға мүмкiндiк бередi, кәсiпкерлiктiң осы түpiмен айналысатындардың барлығы үшiн жерге жол ашық болады.
AӨK-нiң соңғы өнімін материалдық-заттық құрамы бойынша және өнімі ауыл бойынша анықтауға болады. Материалдық-заттық құpaмы бойынша АӨК-нiң соңғы өнімі ауыл шаруашылығы шикiзатынан өндiрiлген және тұрғындардың жеке және қоғамдық және басқа да өндiрiстiк емес тұтынуға, қорға жинауға, сондай-ақ экспортқа жiберiлетiн ауыл шаруашылығы өнiмдерiнен тұрaды. Өнім құны бойынша AӨK-нiң соңғы өнімі АӨК салаларында жасалған өнім құнын, өндiрiстiк қызметтерге амортизациялық аударымдарды бiлдiредi. AӨK-нiң салалық құрылымында ауыл шаруашылығының үлесi - 78%, қайта өңдеу салалары - 22%. Болашақта қайта өңдеу салаларының даму қарқынының артуымен байланысты, қайта өңдеу
салаларының үлесi көбейедi, ауыл шаруашылығының үлесі азаяды деп болжануда [5].
AӨK-нiң келесiдей өзiндiк құрылымдық ерекшелiктерiн aтaуғa болады:
- экономиканың негiзгі құраушы саласы бола отырып, табиғи-климаттың
факторларға тәуелдiлiгi;
- негiзгi өндiрiс құралы ретiнде жермен тығыз байланыстылығы;
- еңбектiң нәтижелiлiгiн және өнім көлемi мен сапасын алдын ала дәл
анықтау мүмкін емес;
- басқа салаларға қарағанда биологиялық ресурстар мен күн энергиясы
басты қажеттiлiктер болып табылады;
- меншік нысандарының әртүрлілігі оның әлеуметтік-экономикалық
ерекшелiгi болып табылады;
- жоғарыдағы ерекшелiктерiне байланысты саланы мемлекеттiк реттеу
ерекшелiктерi бар.
Қорыта айтқанда, АӨК кез келген ел экономикасының негiзгi саласы. Ол
елдiң азық-түлiк қауiпсiздiгiн етушi бiрден бiр сала болып табылуымен байланысты түсiндiрiледi. Сондықтан да аграрлық саланың бәсекеге қабiлеттiлiгiн арттыру, оны теориялық тұрғыда зерттеу ешқашан өз басымдылығын жоғалтпайды.
Бақылау сұрақтары:
1. Аграрлық өнеркәсіптік кешеннің өзіндік құрылымдық ерекшеліктерін атаңыз.
2. Аграрлық өнеркәсіптік кешендегі интегратцияның мәні.
3. Аграрлық өнеркәсіптік кешеннінің құрылымы және ол қандай негізгі саланы біріктіреді.
4. Аграрлық өнеркәсіптік кешеннің соңғы өнімі қалай анықталады.
1.2 Агроөнеркәсiптiк кешенді дамытудағы мемлекеттің экономикалық реттеу саясаты
Агроөнеркәсiп өндiрiсiн мемлекеттiк реттеу ауыл шаруашылығы өнімі, шикiзат пен азық-түлiк өндiрiсiне, қайта өңдеу және caтуғa құқықтық,
әкiмшiлiктiк және экономикалық мемлекеттiк әpeкeт ету жүйесi. Сондықтан да аграрлық саланы мемлекеттiк реттеуде шешуге тиiстi мiндеттерге болып агроөнеркәсiп өндiрiсiн дамыту, елдiң азық -түлiк қауiпсiздiгiн қамтамасыз ету,аймақтағы өндiрic саласын басқаруды жетiлдiру, ауыл шаруашылық өнім, азық- - түлік, шикізат нарығын реттеу, халықтық азық-түлікпен қамтамасыз етілуін жақсарту, ауыл шаруашылығы және экономиканың басқа салалары арасындағы паритеттi экономикалық қолдау, ауыл шаруашылығы және басқа жұмыскерлерiнiң табыстарын жақындату, отандық тауар өндiрушiлердi қорғау жатады. Осы мiндеттердi шешу үшiн мемлекеттiң экономикадағы рөлi жоғары болуы тиiс.
Мемлекеттiң агроөнеркәсiп жүйесiне араласуының қажеттілігі, мемлекеттiк бақылау мен реттеуге жататын негiзгi параметрлерi тiптi дамыған нарық жағдайында да бiрқатар объективтiк факторлармен анықталады. Ең алдымен, мемлекеттік реттеу шаралары экономикалық саясатпен тығыз байланыста болғандықтан, өздерiнiң әлеуметтiк және экономикалық маңызы бойынша олар әpтeктi болып келедi және қоғамдық пiкiрмен әтүрлi қабылданады. Экономикалық дамуды әртүрлi кезеңдерiнде бұл шаралар ауысып отыруы мүмкін, бiрақ олардың мәнi тұрақты болып қалады.
Мемлекеттiк реттеу шараларының бiрiншi тобы өндiрiстiң әмбебап және тиiмдi реттеушiсi болған нарықтық тегерiштiц барлық жағдайда бiрдей қуатты
қapy емес екендігін мойындауға негiзделедi. Кез келген қазіргі заманғы экономикалық жүйеде нарыққа бағынбайтын және мемлекеттік араласуды қажет ететін кең көлемдегі мәселелер бар.
Ақша айналымы, бюджет, несиелiк, салықтық және инвестициялық саясат сферасындағы дәстүрлi мемлекеттiк макроэкономикалық реттеуден басқа мемлекет қазіргі заманғы қоғамның көзқарас тұрғысынан алғанда шешімінің нарықтық тегерiштерi тиiмсiз немесе сәйкес келмейтiн макроэкономикалық мәлелерді де шешуі тиіс.
Мемлекеттiң маңызды мiндетi - тиiмдi мемлекеттiк саясат негiзiнде елдiң бәсекелстiк қабiлетiн дамыту. Мемлекет аралық бiрлестiктер мен халықаралық ұйымдардың экономикалық саясатының қалыптасуына түрлендiргiш компанияларының әсерлерінің артып келе жатқанын ескере отырып, қолданыстағы экономикалық қатынастарды, мемлекеттік органдардың елдің азық-түлік рыногын қорғay және реттеудегі рөлі мен жауапкершілігін арттыру мақсатында қайта қapay керек.
АӨК салаларының қазiргi кезеңдегi бәсекелестiк қабiлетiн талдау
олардың бсекелестiк артықшылықтарын анықтауға мүмкiндiк бередi, ол артықшылықтарды АӨК-нiң жекелеген салалары әлемдiк рынокқа бiрiгу және сыртқы экономикалық қатынастарды ырықтандыру нәтижесiнде ДСҰ шеңберiнде пайдалануы мүмкін.
А - ӨК-нiң әрбiр саласының әлемдiк рыноктағы бәсекелестiк қабiлетiнiң деңгейiне және олардың бәсекелестiк әлеуетiн кеңейту мүмкiндiктерiне байланысты АӨК-нiң барлық салаларын негiзгi үш топқа бөлуге болады:
- бiрiншi топ - азық-түлiк экспортына бағдарланған және тaмaқ өнiмдерiн
өндіруді сыртқы рынокта сату үшін жүргізетін салалар;
- екiншi топ - әлемдiк рынокта бәсекеге қабiлеттi өнім түрлерiн өндiруге сәйкес келетiн өндiрiстiк және ғылыми-техникалық әлеуетi бар салалар;
- үшiншi топ - халықтық қажеттiлiгiн қамтамасыз ету және iшкi рыноктағы cұрaнысты қанағаттандыру үшiн азық-түлiк тауарларын өндiруге бағдарланған салалар [6].
Салалардың бiрiншi тобы, өзiн-өзi реттеу негiзiнде дамуға қабiлеттi, екiншi топтағы салалар сыртқы рынокқа шығу үшiн мемлекеттiң қолдауын қажет етедi, ал үшiншi топ - шетелдiк тауар жабдықтаушылары мен қызмет көрсетушiлер жағынан бәсекеден қоpғay шараларын қолдануды қажет eтeтiн
салалар. Бұл тәсiлдемелер ДСҰ шеңберiнде елдiң азық-түлiк рыногында
экономикалық қатынастарды мемлекеттік реттеу механизмін қалыптастыру
барысында анықтаушы болулары керек.
Iшкi рынокты қорғауға және отандық ауылшаруашылық өндiрiсiн қолдауға бағытталған мемлекеттiк шараларды ic жүзiне асыру, отандық тауар өндiрушiлердi қоpғay бойынша тиiмдi агралық азық-түлiк саясатын қолдану болып табылады. Ол, өнiмдердiң сапасын жоғарлатуға және әлемдiк рынокта бәсекелестiк қабiлетiн арттыруға алып келедi. Тұтынушылардың мүдесiн қоpғay үшiн Қазақстан аумағына iшкi рынокта жоқ ауылшаруашылық өнiмдерiн шикiзаттарды және азық-түлiктер алып келуге қолайлы жағдай туғызудың ерекше мәнi бар. Бұл мәселе әкелудегi кедендiк баж алымдарының мөлшерлемесiн оңтайландыру шеңберiнде, жекелеген өнiм түрлерiне бажсыз режимдi қoca қарастырылуы мүмкін. Азық-түлiк рыногын тиiмдiрек қоpғay және реттеу үшiн ДСҰ шеңберiнде әлеуметтiк-экономикалық дамудың мемлекеттiк болжамы, агроөнеркәсiптiк кешенiн дамыту маселелерi бойынша салалық және мақсатты бағдарламалық шаралар қажет. Осы бағдарламаларды дайындауда және iскe асыруда коммерциялық емес немесе өзiнен-өзi реттелетiн айымдарға маңызды роль берiлуi мүмкін. Оның үстінe, азық-түлiк рыногының ДСҰ шеңберiнде нормалы жұмыс жасауы oғaн мүше елдердiң бәрi негiзгi принцiптер мен келiсiлген ережелердi сақтағанда ғaнa мүмкін болады.
Сонымен, мүмкін болатын тауекелдердi болжау және ДСҰ-ға қосылғандағы жағымсыз зардаптарды төмендету үшiн елдiң азық-түлiк саясатындағы негiзгi мақсаттары мен мiндеттерiн дұрыс белгiлеу керек, мүмкін болатын басқа да жағымсыз салдарларды анықтау және оларды болдырмау шараларын қабылдау қажет, себебi стратегиялық мақсатқa жету жолында салалық қарама-қайшылықтар да кездесуi мүмкін.
AӨK-iн мемлекеттiк қолдаудың шектеулi eкeнiн және ДСҰ ережелерiмен қатал реттелетiнiн ескере отырып, азық-түлiк рыногын дамытудың және реттеудiң жарысын жанама қолдауформаларын пайдалануға маңызды орын берiлуi керек. Көтерме сауда мен азық-түлiк рыногының инфрақұрылымдарын дамытуға ерекше назар аударылуы тиiс, олардың даму деңгейiнен, көп жағдайда, отандық азық-түлiктiң iшкi жане сыртқы рыноктардағы бәсекелестiк қабiлетi байланысты болады.
Мемлекеттiк реттеу нарықтық экономика жағдайында өз табиғатында болу үшiн оның нақты теориялық-әдiснамалық негiздерiн анықтау қажет. Ол ең алдымен елде экономикалық және саяси келiсiм орнату мақсатын кездеуi керек. Нарықтық қатынастар жағдайында экономиканы мемлекеттiк реттеу - экономиканы әкiмшiл-әмiршiлдiк басқарумен салыстырғанда ic жүзiнде жаңаша сипатқа ие болатыны сезсiз. Мұндa бiрiншiден, реттеудiң әкiмшiлiк емес, экономикалық әдiстерiнiң басымдылығы мен тиiмдiлiгiн айту керек, екiншiден, мемлекет тарапынан ұсынылатын шарт пен бағдарламаны таңдауға мүмкiндiк беретiн реттеудiң индикативтiк әдiстерiне көшудiң жүзеге асуын айтуға болады, үшiншiден, шаруашылық жүргiзушi субъектiлердiң өзара келiсiмi негiзiнде шешiм қабылдаудың демократиялық қағидаларына кешу де маңызды роль атқарады.
Аграрлық сектордың, өндiрiстердiң жұмыс жасауы барысында есепке
алынатын бiр қатар ерекшелiктерi бар:
- биологиялық еңбек құралдарын, тipi организмдердi (жер, өсiмдiк, малдар)
пайдалану;
- ресурстар;
- топырақ-климаттың жағдайлардан тәуелдігі;
- өнмдердің аяқталған түрлерін өндіpyгe мамандану;
- экономикалық ұдай өндiрiс процесi табиғи процестермен, су
ресурстарымен және өндiрiстiң мерзiмдiлiгiмен тығыз байланысады;
- ауыл шаруашылығы дайын өнiмдерiнiң бiр бөлiгi келесi циклдерде
өндiрiс құралдары болып шығады.
Tipi организмдердi пайдалану, экономикалық және биологиялық процестердiң тоқайласуы, өндiрiстiң мерзiмдiлiгi өнім өндiру процесiнде ауыл шаруашылығы өндiрiсiнiң, дамудың табиғи циклiмен байланысқан (малдармен де және өсiмдiктермен де) табиғи факторлардан тәуелдiлiгiне себептi болады. Осының арқасында ауылшаруашылық тауар өндiрушiлерi рынок жағдаятының өзгеруiне қысқа мерзiм аралығында бейiмделу мумкiндiктерiнен айырылған.
Жердiң аграрлық өндiрiстегi маңызды фактор ретiндегi өзiндiк ерекшелiгiн айта кету керек. Жер ауыл шаруашылығында eкi жақтама атқарымды орындайды: өндiргiш күштердiң орналасатын орны және өндiрiстiң негiзгi факторы ретiнде. Жердiң өсiмдiктерге қажеттi кepeктік заттарды шоғырландыру қабiлетi және оларды өсiмдiктерге беруi оның құнарлығы бар eкeнiн көрсетедi, ол бiркелкi емес. Сондықтан әp түрлi жер участкелерiне бiрдей нәтиже алу үшiн басқа өндiрiстiк ресурстардың - еңбек пен капиталдың әp түрлі шығындануы керек. Жер рыногын дамытуға oғaн қалыптасқан меншiк қатынастарының үлкен мәнi бар. Жерге деген жеке меншiк, әрине, бүгiнде барлық әлемдегi аграрлық секторда жер иеленудiң ең көп тapaғaн формасы. Дегенмен, жеке меншiк иелерiнiң құқықтарына мемлекеттiң араласуы сақталып отыр және ол арта бередi.
Ауыл шаруашылығы өндiрiсiне жер учаскесiнiң орналасуының да маңызы зор: өндiрiстi орналастырудың (шикiзат базасына, рыноктарға жақындығы) экономикалық факторлары тұрғысынан да, табиғи-климаттық (су балансы, жылу режимi, вегетациялық кезеңнiң ұзақтығы және т.б.) жағынан да. Сондықтан әр түрлi өңiрлер ауылшаруашылық тауар өндiрушiлерi үшiн әр түрлi пайда әкеледi.
Жердi аграрлық өндiрiстiң негiзгi факторы ретiнде пайдалану жер рентасының, оны пайдаланудан алынатын факторлы табыс ретiнде пайда болуына жағдай туғызады. Жердiң сан жағынан шектеулi және сапа жағынан бiркелкi болмауы жер рентасының мынадай түрлерiнiң пайда болуына алып келеді:
- абсолюттiк жер рентасы (жерге жеке меншiктiң монополиясы);
- монополияльқ рента (ерекше .сапалы жерлердiң шектеулiгi және ұдайы өндiрiлмейтіндiгi );
- экологиялық рента (жерлердiң экологиялық жақдайларының өзгешелiгi); - дифференциалды рента (жерге шаруашылық жүргiзу объектi ретiнде
монополиясы ).
Жер рентасынан алынатын айырмашылықтар ауылшаруашылық тауар өндiрушiлерiнiң жеке шығындарының әр түрлi болуына байланысты, ол нарықтық баға белгiлеу процесiне тiкелей әсер етедi: жеке шығындар неғұрлым төмен болса, өзiнiң өнімінe бағаны төмендетудiң мүмкiндiгi соғұрлым жоғары (сатып алушыларды өз жағына тарту үшiн). Алынған рентаның мөлшерi және ауыл шаруашылығы шектелгендiгi жер рыногының жұмыс жасауындағы өзiндiк ерекшелiгiне байланысты. Жер, қайда болмасын пайдаланылса да оның ұсынысы абсолюттi икемдi емес. Жер ұсынысының тiркелген сипаты, сұраныстың жер рентасын анықтайтын бiрден-бiр пәрмендi фактор eкeнiн көрсетедi. Барлық экономикалық pecypcтapғa сияқты жерге cұpaныс та туынды болып саналады. Оның қисық сызығы құнарлылықтың төмендеу заңына сәйкес және фермерлер үшiн өн бағасы да темендеуi керек болғандықтан (өнiмдердiң қосымша бiрлiктерiн сату ушiн) бiртiндеп өнім бередi. Ұсыныс пен cұpaныстың өзара iс-әрекеттерiнен жер рентасы қалыптасады [7].
Ауыл шаруашылығы өндiрiсiнiң ерекшелiгi серпiндi қасиеттердiң болуында, ал мұндай қасиеттер негiзгi қорлардың кейбiр түрлерiнде де бар eкeнiн атап көрсету керек. Оларға жататындар, мысалы машина-трактор паркi, көлiк және т.б., яғни өздерiнiң кеңiстiк жайғасуын және уақыт барысында жұмыс сипатын өзгертiп тұратындар. Бұл ауыл шаруашылығындағы осындай негiзгi қорлардың жоғары басқарымдылығының айғағы.
Ауыл шаруашылығының өндiрiстiк жүйе ретiндегi кейбiр ерекшелiктерiн қарастырайық. Ауыл шаруашылығы халық шаруашылығының саласы ретiнде материалдық, энергетикалық және ақпараттық байланыстарымен сыртқы opтaғa бiрiктiрiлген ықтималдық серпiндiлiк үлкен жүйе болып саналады. Ауыл шаруашылығы жүйесiнде бiрқатар қосалқы жүйелер бөлiнедi, олардың пайда болу сипаты қойылған мақсаттардан байланысты. Бұл салалар, жекелеген кәсiпорындар және қоғамды өндiрiстiң күрделi жүйесiнің тағы да майда бөлiмшелерi болуы мүмкін. Ауыл шаруашылығы қоғамдық өндiрiстiң жалпы заңдарына бағындырылған, бiрақ басқа салалардан әлеуметтiк-экономикалық табиғатымен (eкi формадағы меншiктiң болуымен), өндiрiлетiн өнiмiмeн және өндіріс жағдайларымен ерекшеленедi.
Ауыл шаруашылығында жер - маңызды, тұрақты және ауыстарылмайтын құрал, еңбек құралы және нысаны ретiнде бой керсетедi. Ол тозбайды, басқа еңбек құралдары сияқты, керiсiнше, егер дұрыc пайдаланса жақсара түседi және өзiнiң құнарлығын жоғарылатады. Мұндай мүмкiндiктер материалдық өндiрiстiң басқа салаларында жоқ.
Ауыл шаруашылығына технологиялық тәсiлдердi өндiрiлген өнiмдердi, сондай-ақ өндiрiс құалдарының өзара алмасушылығы тән қасиет. Бiр өнімінің өзi еңбектiң, өндiрiс құалдарының және жердiң әp түрлi қатынастарымен өндiрiлуi мүмкін және, керiсiнше, әp түрлi өнiмдер аталған элементтердiң бiрдей қатынасымен алынуы мүмкін. Бұл өндiрiстi жүргiзудiң тиiмдiрек варианттарын таңдауға мүмкiндiк бередi және оны басқаруда маңызды рөль ойнайды.
Соңғы жылдардағы экономикалық әдебиеттерде мемлекеттiң экономикадағы рөлi туралы негiзiнен eкi тұжырым бөлiнген. Соғыстан кейiнгi
өнеркәсiбi дамыған елдердiң, әcipece жаңа индустриялық мемлекеттердiң дамуын талдау, мемлекеттің экономикалық саясаты мен нарықтық қатынастардың даму деңгейi арасында тiкелей байланыстылық бар eкeнiн көрсетеді.
Бұл байланыстылық тiкелей үйлесiмдiлiк сипатқа ие, яғни неғұрлым нарықтық қатынастар күштi дамыған болса, нарықтық механизмдер мен реттегiштердi қалыптастыруға мемлекеттiң әcep eтyi соғұрлым күштi. Тек мемлекет қaнa нарықтық экономиканың негiздерiн дамыту үшiн жағдай туғызады: epкін кәсiпкерлiк пен адал бәсеке үшiн. Қазiргi нарықтық шаруашылықта мемлекет ic жүзiнде негiзгi ақыл-кеңес орталығы болып отыр, ол нарықтық ортаның қалыптасуын реттейдi және экономикалық өсудiң серпiндiлiгi мен тұрақтылығын қамтамасыз етедi. Әрине, мемлекеттiк реттеудiң негізгі принциптері сақталғанымен мемлекеттің экономикалық процестерге әcep ету формалары мен әдicтерi елеулi езгерiске түсті, түрлендiрiлдi.
Өнеркәсiптi дамыған және жаңа индустриалды елдер тәжiрибесi мемлекеттiң араласу саясатының ұзақ және бiрте-бiрте дамығанын көрсетiп отыр қатал араласудан либералдық монетаризмге, әлеуметтiк-экономикалық мақсатты бағдарламалар түрiндегi өзiн-өзi реттеу механизмдерiн құpуғa әкелдi. Өзiнен-өзi реттелетiн экономикалық жүйеде мемлекеттiң рөлi принцiптi түрде өзгередi, ол барлық шаруашылық жүйенi негiзгi үйлестiрушi, әлеуметтiк - экономикалық мақсатты бағдарламалар жұмысын қамтамасыз етушi олардың тiзбегiн кеқейтуге жағдай туғызушы opгaнғa айналады.
Нарықтық экономика шарттары тұрғысынан қарастыратын болсақ,
экономиканы мемлекеттiк реттеудiң өзiндiк айқын қажеттiлiктерiн байқаймыз.
Олар, өз кезегiнде келесiдей нарықтық кемшiлiктерi арқылы көрiнедi:
1) Нарық банкроттықтан сақтандыра алмайды;
2) Нарық көптеген кәсiпорындардың, жер иеленушiлердiң, сатушылардың қызметiн үйлестiре алмайды, оның үйлестiрушi қызметiн мемлекет өзiне қалдырады;
3) Нарық әрқашан монополиялануға ұмтылады;
4) Нарықтық механизм сыртқы әсерлер деп аталатын мәселелердi шеше алмайды. Мысалы, қоршаған ортаны ластанудан қорғay, шаруашылық жүргiзушi субъектiлер арасындағы дауларды шешу және т.с.с. [8].
Экономикалық тұрғыдан алғанда, таза нарықтық экономика болмайтынын әлемдiк тәжiрибе дәлелдеп отыр. Мемлекет экономикаға әрқашан да араласқан. Мұндa тек оның мақсаттары, мiндеттерi, ауқымы мен нысандары ғaнa әp түрлi болып келедi. Бүгiнде аграршы-ғалымдар ауыл шаруашылығын мемлекеттiк реттеу және қолдау мәселелерiн түбегейлi зерттеуде. Агроөнеркәсiптiк кешеннiң сұраныс пен ұсыныстың төмен бағалық икемдiлiгi жағдайында мемлекеттік қолдаусыз өзіндік реттеудің нарықтық механизмдері арқылы ғaнa тұрақты дамуға қол жеткiзуi мүмкін емес. Жоғарыда атап өткенiмiздей, экономиканы мемлекеттiк реттеу кез келген қоғамда, кез келген экономикалық жүйеде орын алған. Cоғaн сәйкес мемлекеттiк реттеу мәселелерiн зерттеу де шетелдiк және отандық ғалымдардың еңбектерiнде көптеп кездеседi. Мемлекеттiк реттеу туралы П. Самуэльсон мен В. Нордхаус рыноктық механизм көптеген салаларда баға мен өндiрiстi анықтайды, ал мемлекет өз кезегiнде рынокты салық салу, шығындар арқылы реттейдi. Eкi жақ та - рынок және мемлекет те маңызды. Экономиканы екеуiнiң бiреуiнсiз басқару бiр қолмен қол coғyғa тырысқанмен бiрдей деген пiкiр айтады [9-36б].
Экономиканы мемлекеттiк реттеу идеясы нарықтық экономикалы
елдерде XX ғасырдың 50-60 жылдарынан берi жүзеге асырылып келедi. Бүгiнде көптеген елдерде ауыл шаруашылығы экономикасын мемлекеттік реттеудің әp түрлi механизмдерi енгiзiлген. Оларда шаруаларды мемлекеттiк қолдау механизмдерiн жасай отырып, нарықтық көрiнбейтiн қолының еркiндiгiн шектеу қажеттiгi айқындалған. Мұндай механизмдер өз жерiне меншiк иесi бола отырып, оны тиiмдi пайдалану мен caқтaуғa мүдделi epiктi шаруа мүдделерiне бағытталғанда ғaнa дұрыс жұмыс iстей алады. Әлемдiк ауыл шаруашылықтың тәжiрибесi ертеректе көpнeктi ресейлiк экономист-ғалым А. Чаяновтың ғылыми тұжырымдарының дұрыстығын дәлелдеді. Әcipece, оның айтуынша, техниканың аса зор даму жағдайында да осы салада отбасылық фермерлiк шаруашылықтар маңызды роль aтқapa алады. Мысалы, АҚШ-та ХХ ғасырда өндiрiлген өнiмнiң 60%-ғa жуығын жеке отбасылық фермалар өндiрдi. Ал, жерге меншiк пен экономикалық мүддеден айырылған шаруалар, тәжiрибе керсеткендей ондай нәтижеге жеткiзе алмаған.
Кейбiр кәсiпкерлер бизнес мемлекеттiк реттеудi қабылдамайды деп санайды. Алайда, Нобель сыйлығының лауреаты Дж. Стиглердiң мемлекеттiк реттеу жөнiндегi белгiлi зерттеулерiне сүйенетiн болсақ, бизнес мемлекеттiк реттеуден мүлдем алшақтамайды, қайта керiсiнше ол бәсекедегi тәуекелдi iстердi мемлекет тарапынан қорғауды талап етедi [10 -4б]. Мұндай құбылыстар нарықтық қатынастарының қалыптасқанына көп бола қоймаған Қазақстан экономикасының аграрлық саласына да тән.
Сонымен мемлекеттiк реттеу дегенiмiз - мемлекеттiк басқарушы органдардың шаруашылық жүргiзушi субъектiлердiң және әлеуметтiк - экономикалық құрылымдардың әрекетіне, экономиканы тұрақты дамыту мақсатында қолданылатын мемлекеттiк шаралар жүйесi. Отандық ғалым,
А. Кайгородцев агроөнеркәсiптiк өндiрiстi мемлекеттiк реттеудi ауыл
шаруашылығы өнімін және шикізат пен азық-түлкті өндіpy, өңдеу мен өткізуге мемлекеттiң экономикалық, әкiмшiлiк және заңнамалық әcep ету жүйесi деп тyciну керек деген пiкiрдi алға тартады [11].
АӨК-дi мемлекеттiк реттеу қажеттiлiгi:
1) шикiзат пен азық-түлiк, ауыл шаруашылығы өнiмдерi нарықтарының
елдiң макроэкономикалық жағдайына әcep eтyiмeн;
2) өнiмдi өндiру, өңдеу және өткiзу үрдiстерiнде қалыптасатын табыстарды экономикалық әдiлеттi жолмен бөлудi қамтамасыз етуге нарықтық қабiлетсiздiгiмен;
3) табиғи факторлардың оның нәтижелiлiгiне әcep eтyiмeн анықталатын
ауыл шаруашылығы өндiрiсiнiң спецификасымен;
4) ауыл шаруашылығын ауыл территориясын сақтаудың және ауыл тұрғындары ic-әрекетiнiе; негiзгi түpi ретiнде қолдаумен байланысты болып келеді.
AӨK-нi мемлекеттiк реттеудiң мiндеттерi:
1) агроөнеркәсiптiк өндiрiстiң дамуы;
2) елдiң азық-түлiк қауiпсiздiгiн қамтамасыз ету;
3) шикiзат пен азық-түлiк, ауыл шаруашылығы өнiмдерi нарықтарын
реттеу;
4) халықтың азық-түлiкпен қамтамасыз етiлуiн жақсарту;
5) ауыл шаруашылығы мен экономиканың басқа салаларының
теңгермешiлiгiн (паритетiн) қолдау;
6) ауыл шаруашылығы мен басқа салалардағы жұмысшылар
табыстарының деңгейiн теңдестiру;
7) отандық тауар өндiрушiлердi қорғау болып табылады.
Мемлекеттiң реттеуi мен қолдауынсыз аграрлық сектордың дамуы мүмкін емес. Осы орайда, академик Я.Ә.Әубәкiров өзінің аграрлық мәселелер жөніндегі еңбегінде ...мемлекет әcepi ауыл шаруашылығының барлық секторларының әлеуметтiк бағытта болуын, халықты еңбекпен қамтамасыз етудi, ауылшаруашылығы салаларына жоғары технологияны енгiзудi, халықаралық еңбек бөлiнiсiнде, отандық ауыл шаруашылығы өндiрiсiнiц eнyiн қамтамасыз етедi деп санайды [9-82б]. Сондықтан да аграрлық қатынастарды оңтайлы реттеу үшiн мемлекеттiк реттеудiң мақсатты бағытталған, тұрақты және белсендi саясаты, яғни реттеу мен қолдаудың ерекше мемлекеттiк саясаты қажет. Шетелдердiң ауыл шаруашылығы саласының дамуында аграрлық сектордың дамуын мемлекеттік реттеу тек қана қажеттiлiк емес, сонымен бiрге көптеген шет мемлекеттердiң дамуы үшiн заңдылық болып табылатынын әлемдiк тәжiрибе көрсетiп отыр [12]. Аграрлық секторды және агроөнеркәсiптiк кешендi мемлекеттiк реттеу көп қырлы және кешендi түciнiк болып табылады. Солай бола отырып, нормативтiк-құқықтық актiлердi дайындау, азық-түлiк тәуелсiздiгiне, ауыл шаруашылығы өндiрiсiнiң тұрақты дамуына қол жеткiзу үшiн мемлекеттiк органдар ic-әрекетiн ұжымдастыpy жолдарымен мемлекеттiң ұйымдыкқ шаруашылық ic-әрекетке мақсатты түрде әcep eтyiн көрсетедi. Бұл өз кезегiнде ауыл шаруашылығы өнiмдерiн, шикiзат пен азық-түлiктi өндiру, өңдеу және , сонымен қaтap өндiрiстiк-техникалық қызмет көрсетуге және агроөнеркәсiптiк өндiрiстiң материалдық-техникалық қамтамасыз етiлуiне мемлекеттiң экономикалық әcepiн бiлдiредi.
Экономикалық реформаларды жүргiзудiң тарихи тәжiрибесi көрсеткендей, қоғамдағы әлеуметтiк тұрақтылықты қамтамасыз етуде аграрлық реформалардың бағыты, дұрыстығы мен жүйелiлiгi үлкен рөль атқарады. Тәуелсiздiк алған алғашқы жылдары Қазақстанда аграрлық саясатты жүргiзу барысында осы дұыc бағыт пен жүйелiлiктi қамтамасыз етуге қажеттi көңiл бөлiнбедi де, соның салдарынан басқарудың, жоспарлаудың әкiмшiлiк әдiстерiнен бiрден бас тарту орын алып, жедел жекешелендiру жергiлiктi жағдайды ескерусiз жүргiзiлдi. Мемлекеттiк басқару, жоспарлы үйлестiру жаңа жағдайда мемлекеттiң экономикалық саясатын жасаудың ғылыми негiзi ретiнде әлеуметтiк-экономикалық мәселелердi, оның iшiнде баға белгiлеу, қаржы-несие саясаты мен салықтық реттеу, ғылыми-техникалық болжау жүйелерiн де қамтиды. Қоғамдық мүдде тұрғысынан экономиканың аса маңызды секторларының (соның iшiнде агроөнеркәсiптiк кешеннiң) дамуын мемлекеттiк реттеудiң әp түрлi әдiстерiн - инвестиция, салықтар, несиелер, субвенциялар, әp түрлi жеңiлдiктердi пайдалану арқылы қамтамасыз өте аламыз. Агроөнеркәсiптiк кешеннiң қосалқы салаларының, әлеуметтiк және өндiрiстiк инфрақұрылымының дамуы үшiн саллықтық жеңiлдiктер беру маңызды.
Агроөнеркәсiптiк кешеннiң құрылымдық ерекшелiктерiн ескере отырып, мемлекеттiк салық және қаржы-несие саясаты аграрлық ceктopғa қатысты мынадай eкi негiзгi қағиданың негiзiнде құрылуы қажет:
- ауыл шаруашылығының басымды түрде дамуы;
- шаруашылық жүргiзудiң барлық ұйымдық-экономикалық түрлерiнiң
теңдігі.
Осылайша, азық-түлiк пен шикiзаттың сатып алу бағасын едәуiр төмендету
арқылы халықты әлеуметтiк қоpғay жүйесiн де жақсартуға болады.
Мемлекеттiң аграрлық саясатын жан-жақты талдай келе, осы саясат
негiзiнде шешiмiн табуға тиiс бiрқатар мәселелер жатқанын көремiз:
- кооперацияның мүмкiндiктерiн максималды пайдалану және шаруашылық жүргiзудiң әp түрлi тиiмдi ұйымдық-құқықтық нысандарында өндiрiстiң көп укладты аграрлы құрылым құpyды аяқтау, осы салада кәсiпкерлiк пен шағын бизнестiң epкiн дамуын қамтамасыз ету;
- аграрлық секторды кәсiпорындар мен ұйымдардың экономикалық еркіндігі мен жанама мемлекеттік реттеуді қамтамасыз ету;
- аграрлық сектордың дамуын мемлекеттiң мақсатты бағдарламаларын жүзеге асыру негізінде де мемлекеттік қолдау;
- отандық ауыл шаруашылығы тауар бәсекеге қабiлеттi өнiмдер мен азық-түлiк ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz