Жүсіпбек Шайхисламұлының әдеби мұрасы
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 3
1 ЖҮСІПБЕК ШАЙХИСЛАМҰЛЫНЫҢ ӨМІРБАЯНЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... 7 1.1 Ж.Шайхисламұлының өмірі мен ол туралы пікірлер арасындағы қарама.қайшылық ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 7 1.2 Ж.Шайхисламұлының Қытайдағы жылдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 11 1.3 Ж.Шайхисламұлы шығармашылығының зерттелу дәрежесі ... ... ... ... ... ... 16
2ЖҮСІПБЕК ШАЙХИСЛАМҰЛЫНЫҢ ШЫҒАРМАШЫЛЫҒЫ ... ... ... ... ... 20 2.1 Ж.Шайхисламұлы өлеңдерінің тәрбиелік мәні ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 20 2.2 Ж.Шайхисламұлының айтыс өнерінде алар орны мен айтыстары туралы..25 2.3 Ж.Шайхисламұлының “жоқтауы” ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 30
3 ЖҮСІПБЕК ШАЙХИСЛАМҰЛЫНЫҢ ҚИССА.ДАСТАНДАРЫ ... ... ... ... 32 3.1 Ж.Шайхисламұлы жырлаған “Қыз Жібек” жыры мен ондағы ескі салт.дәстүрлердің көрініс табуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 35 3.2 “Мұңлық.Зарлық” дастанын алғаш хатқа түсіруші ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 42 3.3 Ж.Шайхисламұлының “Қасым жомарт” дастаны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 43 3.4 Жүсіпбек қожаның “Қисса Наурызбай төре” дастаны ... ... ... ... ... ... ... ... .. 46
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 50
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 53
1 ЖҮСІПБЕК ШАЙХИСЛАМҰЛЫНЫҢ ӨМІРБАЯНЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... 7 1.1 Ж.Шайхисламұлының өмірі мен ол туралы пікірлер арасындағы қарама.қайшылық ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 7 1.2 Ж.Шайхисламұлының Қытайдағы жылдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 11 1.3 Ж.Шайхисламұлы шығармашылығының зерттелу дәрежесі ... ... ... ... ... ... 16
2ЖҮСІПБЕК ШАЙХИСЛАМҰЛЫНЫҢ ШЫҒАРМАШЫЛЫҒЫ ... ... ... ... ... 20 2.1 Ж.Шайхисламұлы өлеңдерінің тәрбиелік мәні ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 20 2.2 Ж.Шайхисламұлының айтыс өнерінде алар орны мен айтыстары туралы..25 2.3 Ж.Шайхисламұлының “жоқтауы” ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 30
3 ЖҮСІПБЕК ШАЙХИСЛАМҰЛЫНЫҢ ҚИССА.ДАСТАНДАРЫ ... ... ... ... 32 3.1 Ж.Шайхисламұлы жырлаған “Қыз Жібек” жыры мен ондағы ескі салт.дәстүрлердің көрініс табуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 35 3.2 “Мұңлық.Зарлық” дастанын алғаш хатқа түсіруші ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 42 3.3 Ж.Шайхисламұлының “Қасым жомарт” дастаны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 43 3.4 Жүсіпбек қожаның “Қисса Наурызбай төре” дастаны ... ... ... ... ... ... ... ... .. 46
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 50
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 53
Қазақ халқының бай көркем қазынасының ұзақ та күрделі даму жолында, тарихында ХХ ғасырдың бас кезіндегі жазба әдебиет қомақты орын алады. Бұл кезеңдегі әдебиет қайраткерлері өткен ғасырларда қалыптасып, орныққан ақыл-ой ізденістерінің тәжірибесін, жетістіктерін пайдалана отырып, идеялық-көркемдік деңгейі биік асыл мұралар жасады, жаңа тарихи жағдайларда оларды жалғастыра дамытты. Сөйтіп, замана қажет-мүдделеріне ілесе алды, қоғам қалпын реалистік әрі романтикалық әдіспен бейнелеп, келелі де салмақты ой-тұжырымдар айтты. Қазақ көркем әдебиеті қоғамдық, әлеуметтік, саяси жағдайлардың аясында дамыған замана бейнесін өрнектей алғанымен де аса құнды. ХІХ ғасырдың соңы мен ХХ ғасырдың бас кезінде қазақ халқының экономикалық, әлеуметтік, саяси, мәдени, жалпы рухани өмірінде болған аса маңызды өзгерістер көркем сөз өнері арқылы өзінің тиісті көрінісін тапты. Әрине, көркемдік көріністердің, бейнелердің деңгейі де, ауқымы да әртүрлі болуы заңды. Шым-шытырық қоғамдық құбылыстарды әр қаламгер өзінше түсініп, пайымдап, өз мүмкіндігіне сәйкес бейнелеп көрсетуге әрекет жасауы нәтижесінде идеялық көркемдік бағыт-бағдары, дәрежесі әр алуан және әр жанрдағы әдеби туындылар жарық көрді де, қазына қорын байытты.
1.Дәуітұлы С., Б.Атыханұлы // ХХғасырдың басындағы қазақ әдебиеті. Алматы: Ғылым, 1994. – 312 б. 2.Жүсіпбек Шайхисламов // Қаз. Сов. Энциклопедиясы. Алматы: ҚЭ Бас редакциясы, 1974. 4-т. – 671 б. 3.Шайхисламов Ж. Өлеңдері // Қазақ ақындарының антологиясы (ХХ ғасырдың бас кезі). Алматы: Ғылым, 1992. – 488 б. 4.Шайхисламов Ж. Үш үзік. Үрімжі: Шыңжан халық баспасы, 1993. – 300б. 5.Шайхисламұлы Жүсіпбек қожа. Топтама өлеңдері // Шалқар, 1991, 28 қаңтар 6.Жүсіпбек қожа шығармалары // ОҒК. 305, 370-бумалар; 187-бума, 4-дәптер. 7.Дәуітұлы С. Жүсіпбек Шайхисламұлы // Қазақ әдебиеті. 1987, 15 мамыр. 8.Рақымов Б.С., Әлібеков С.Т. Жүсіпбек ақынның әдеби мұралары // Л.Н.Гумилев атындағы Еуразия Ұлттық университеті Хабаршысы. – 2004. - № 2. – 6-11б. 9.Дәуітов С. Жүсіпбек Шайхысламұлы: Ақынның өмірі мен сворчествосынан деректер // Қазақ әдебиеті. – 1987. – 15 май, 10-11б. 10.Әлібек Т. Ақындық айналасы // Құланаян Құлмамбет. – Алматы: Әсем-Систем, 2004. – 121-211 б. 11.Әлібек Т. Жүсіпбек ақын // ҚР ҰҒА хабарлары. Тіл, әдебиет сериясы. = Известия НАН РК. Сер.филологическая. – 2003. - № 3. – 44-51б. 12.Қазыбек Н. Жүсіпбекқожа Шайхысламұлы [Ақынның шығармашылығы туралы] // Түркістан. – 1999. – 21 шілде. 13.Мәсімхан Д. Жетісудың жетелі ғұламасы: [Ақын Жүсіпбек қожа Шайхисламұлы туралы] // Жетісу. – 2000. – 6 қаңтар. – 5б. 14.Мәсімхан Д. Жүсіпбектің Қытайдағы жылдары: Ақын Жүсіпбек Шайхсламұлы жайлы // Сарап. – Астана: Елорда, 2001. – 180-190 б. 15.Әлібек Т. Биік мақсат, бұралаң тағдыр // Әдебиет айдыны. – 2008. – 6 қараша (№ 45) – 7 б. 16.Мұсаұлы А. “Қиса сөз, қалам алсам болады оңай”: Ақын Ж.Шайқысламұлы мен оның ұрпақтары хақында // Парасат. – 1991. - № 4. – 22-23 б. 17.Қанарбаева Б. Ұлт мдениетіндегі алтын тамырлар: Ж.Шайхысламұлы жырлаған “Қыз Жібек” жыры // Ақиқат. – 2006. - № 3. – 18-21 б. 18.Жүсіпбекқожаның Өзипа қызбен (Шүкей) айтысы: [Ж.Шайхисламұлының айтысы] // Түркістан. – 1999. – 21 шілде. 19.Райханұлы Е. Жүсіпбек Шайхысламұлы туралы // Жас Қазақ үні. – 2007. – 30 қараша (№ 47-48). – 12 б. 20.Жүсіпбек қожа. Көк бұзау // Мұра. Үрімжі, 1990. № 2. 21.Қазыбек Н. Халқы сүйген қаламгерлер. – Алматы: Өлке, 2006. – 160 б. 22. Шайхысламұлы Ж. Қасым Жомарт: Дастан // Алдаспан. – 2002. - №7-8, 9-10. 23. Қасенұлы Т. Халық қазынасының қамқоры еді // Президент және Халық. – 2008. – 4 сәуір (№ 14) – 8 б. 24. Кірішбаев А. Қазақ әдебиеті тарихынан таңдамалы үзінділер. Үрімжі, 1989. 2-т. 960 б. 25. Шайхысламұлы Ж. Қиса Наурызбай төре // Хан Кене. – Алматы, 1993. – 61-145б. 26. Ауезов М. Казахское народное творчество и поэтическая среда. «Әуезов үйі» Ғылыми-Мәдени орталығы, 286-бума. 27. Шәкен Ж. Қытайдағы қазақ әдебиетін зерттейтін кез келді / әңг.Әбділдаханқызы // Айқын. – 2009. – 7 ақпан. № 7. – 5б. 28. Шайхысламұлы Ж. Қисса-и Анхазірет Расулдың Миғражға қонақ болғаны: Дастан // Азия. – 1994. – ақпан, наурыз. - № 8,9. 29. Шайхысламұлы Ж. Шахмаран; Жеті қаған: Дастан // Лениншіл жас. – 1991. – 19сәуір. Шалқар. – 2005. – ақпан (№ 122/123). – 8 б. 30. Шайхысламұлы Ж. Шахмаран; Жеті қаған; Қорқыт ата: Дастандар // Шалқар. – 2. – 2006. – қаңтар (№ 1,2). – 7 б.; наурыз (№ 5/6, 7/8). – 10б.: шілде (№ 15/16). – 11б.
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
ӘЛ-ФАРАБИ АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
Филология факультеті
Қазақ әдебиеті кафедрасы
Диплом (Бітіру) жұмысы
ЖҮСІПБЕК ШАЙХИСЛАМҰЛЫНЫҢ ӘДЕБИ МҰРАСЫ
Орындаған 4-курс студенті: А.Оралбек
Ғылыми жетекшісі: Қ. Жаңабаев
Норма бақылаушы: С.Дәрібайұлы
Кафедра меңгерушісінің рұқсатымен қорғауға жіберілді: Ө.Әбдиманұлы ___ ____________ 2011 ж.
Алматы, 2011
Р е ф е р а т
Жұмыстың құрылымы: кіріспеден, үш тараудан, қорытындыдан және қолданылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Жұмыстың көлемі: 52 бет
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі: 30
Жұмыстың өзектілігі: Жүсіпбек қожа Шайхисламұлы туралы сөз болғанда, Қазақ Совет Энциклопедиясында берілген "қазақтың ауыз әдебиеті үлгілерін жинаушы, бастырып таратушы, насихаттаушы, әйгілі ақын" дегеннен әрі аса алмаймыз. Себебі, ақынның өмірі мен шығармалары түрлі себептерге байланысты қазақ әдебиеті тарихынан қағыс қалды және оның еңбектері ойдағыдай бағаланбады. Жүсіпбектің есімі Шыңжандағы жазба қазақ әдебиетінің негізін қалаушылардың бірі ретінде де аталады. Жүсіпбек соңғы өмірінде көптеген әдеби шығармалар жазғанымен олардың дені бүгінгі күнде қолға толығымен жеткені саусақпен санарлықтай. Аман қалғандары кейінгі жылдары ғана халық арасынан жиналып жеке кітап болып шыға бастады. Ақын Жүсіпбек қожа Шайхисламұлының қазақ әдебиетінде өзіндік орны бар. Оның жазып қалдырған еңбегі ұшан-теңіз. Десек те, оның шығармаларына көңіл бөлініп, арнайы зерттелмей келеді. Ақын өмірі туралы ғалымдардың пікірі де ұштаспай жүргені белгілі. Ал шығармашылығы зерттеуді қажет етіп тұрған құнды дүние. Біз Жүсіпбекті қазақ жазба әдебиетінің негізін салушылардың қатарында қарауымыз керек. Ақынның шығармашылығын зерттеу - оның замана шындығын қандай деңгейде көрсете алғандығын, сол жолдағы шеберлігін сараптауға жетелейді. Ақын поэзиясының негізгі көркемдік ұстанымдарын белгілі бір дәрежеде нақтылы айқындауға мүмкіндік береді.
Жұмыстың мақсаты мен міндеті: Жүсіпбек Шайхисламұлының қазақ әдебиетінен алатын орны, Қытай қазақ жазба әдебиетін қалыптастырудағы рөлі, шығармашылығындағы ерекшеліктер, шешендік пен көркемдік көріністері, ақын туралы зерттеушілер арасындағы пікірлер қайшылығы туралы қарастыру.
Жұмыстың пәні мен нысаны: Зерттеу жұмысының негізгі нысаны ретінде ХІХ ғасырдың соңы мен ХХ ғасырдың бас кезіндегі қазақ поэзиясына қатысты әдебиетшілердің, ғалымдардың, зерттеушілердің еңбектері және Ж.Шайхисламұлының өлеңдері мен қисса-дастандары алынды.
Г л о с с а р и й
Идея - әдебиет шығармасында өмірдегі жай-жағдайлар, адам тағдыры баяндалғанда, суреттелгенде жазушының сөз болып отырған мәселелерге қатынасы, көзқарасы да аңғарылады. Ол автордың өмір құбылыстарын, жекелеген уақиға, жағдайларды қалай іріктеп, реттеп көрсетуінен, кейіпкерлердің халін қалай сезінуден, соларды бейнелеу қалпынан-ақ белгі беріп тұрады.
Поэзия - көркем әдебиеттің ертеден қалыптасқан үлкен бір саласы, өлең, жыр түрінде шығарылған әдеби шығармалар. Поэзия деген ұғым қазіргі кезде өлеңмен жазылған шығармаларды көркем прозадан, қара сөзбен жазылған әдеби шығармалардан ажырату үшін қолданылады.
Қисса - ауыз әдебиетіне тән эпикалық жанр, сюжетті жыр, дастан, кітаби эпос. Мазмұны, құрылысы жағынан ғашықтық жырларға жақын. Махаббатты, ізгілік пен адамгершілікті жырлайтын шытырман оқиғалы поэтикалық жанр. Қисса араб, парсы әдебиетінде кең дамыған.
Дастан - әдеби-эпикалық жанр. Шығыс халықтары, әсіресе, парсы және түркі әдебиеттерінде кең тараған. Дастан белгілі сюжетке құрылады. Құрылымында кейде өлең мен қара сөз араласып келе береді. Дастанның классикалық үлгілері: Ләйлі-Мәжнүн, Хұсрау-Шырын, Мұңлық-Зарлық т.б. Дастан өлең өрнегі жағынан он бір буынды болады, кейде жеті-сегіз буынды болып келеді.
Жоқтау - қазақ халқының дәстүрлі ғұрыптық салты; тұрмыс-салт жырларының бір түрі. Түркі әдебиетіндегі жоқтаудың ең көне үлгілерінің бірі - Алып Ер Тоңғаны жоқтау. Жоқтаулар ауыз әдебиетіндегі Қобыланды батыр, Алпамыс батыр, Ер Тарғын сияқты қаһармандық эпостарда кездеседі.
Айтыс - әдебиет жанры болғанымен ертеден қалыптасқан халықтық дәстүрдің үлкен түрі. Ойын, той, ас, қыз ұзату, келін түсіру сияқты қазақ тойлары жүйрік ат, білекті палуандармен бірге айтыс ақындары да қатысып, олар айтыс арқылы той қызығы мен мәртебесін көтере түскен. Әрине мұндай жерде айтыстардың өз мақсаты, талабы, шарты бар. Айтыстың түрлері де көп. Айтыс - ақынның талантын шыңдайтын үлкен өнер жарысы. Өткен ғасырда Жанақ, Сабырбай, Шөже, Сүйінбай сияқты ғажайып айтыс ақындары болған.
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1 ЖҮСІПБЕК ШАЙХИСЛАМҰЛЫНЫҢ ӨМІРБАЯНЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... .7 1.1 Ж.Шайхисламұлының өмірі мен ол туралы пікірлер арасындағы қарама-қайшылық ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 7 1.2 Ж.Шайхисламұлының Қытайдағы жылдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 11 1.3 Ж.Шайхисламұлы шығармашылығының зерттелу дәрежесі ... ... ... ... ... ... 16
2ЖҮСІПБЕК ШАЙХИСЛАМҰЛЫНЫҢ ШЫҒАРМАШЫЛЫҒЫ ... ... ... ... ... 20 2.1 Ж.Шайхисламұлы өлеңдерінің тәрбиелік мәні ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 20 2.2 Ж.Шайхисламұлының айтыс өнерінде алар орны мен айтыстары туралы..25 2.3 Ж.Шайхисламұлының "жоқтауы" ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 30
3 ЖҮСІПБЕК ШАЙХИСЛАМҰЛЫНЫҢ ҚИССА-ДАСТАНДАРЫ ... ... ... ... 32 3.1 Ж.Шайхисламұлы жырлаған "Қыз Жібек" жыры мен ондағы ескі салт-дәстүрлердің көрініс табуы ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 35 3.2 "Мұңлық-Зарлық" дастанын алғаш хатқа түсіруші ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 42 3.3 Ж.Шайхисламұлының "Қасым жомарт" дастаны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 43 3.4 Жүсіпбек қожаның "Қисса Наурызбай төре" дастаны ... ... ... ... ... ... ... ... .. 46
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 50
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... . 53
КІРІСПЕ
Қазақ халқының бай көркем қазынасының ұзақ та күрделі даму жолында, тарихында ХХ ғасырдың бас кезіндегі жазба әдебиет қомақты орын алады. Бұл кезеңдегі әдебиет қайраткерлері өткен ғасырларда қалыптасып, орныққан ақыл-ой ізденістерінің тәжірибесін, жетістіктерін пайдалана отырып, идеялық-көркемдік деңгейі биік асыл мұралар жасады, жаңа тарихи жағдайларда оларды жалғастыра дамытты. Сөйтіп, замана қажет-мүдделеріне ілесе алды, қоғам қалпын реалистік әрі романтикалық әдіспен бейнелеп, келелі де салмақты ой-тұжырымдар айтты. Қазақ көркем әдебиеті қоғамдық, әлеуметтік, саяси жағдайлардың аясында дамыған замана бейнесін өрнектей алғанымен де аса құнды. ХІХ ғасырдың соңы мен ХХ ғасырдың бас кезінде қазақ халқының экономикалық, әлеуметтік, саяси, мәдени, жалпы рухани өмірінде болған аса маңызды өзгерістер көркем сөз өнері арқылы өзінің тиісті көрінісін тапты. Әрине, көркемдік көріністердің, бейнелердің деңгейі де, ауқымы да әртүрлі болуы заңды. Шым-шытырық қоғамдық құбылыстарды әр қаламгер өзінше түсініп, пайымдап, өз мүмкіндігіне сәйкес бейнелеп көрсетуге әрекет жасауы нәтижесінде идеялық көркемдік бағыт-бағдары, дәрежесі әр алуан және әр жанрдағы әдеби туындылар жарық көрді де, қазына қорын байытты. ХХ ғасырдың басындағы әдебиет өзінің даму жолында талай қиындық-кедергілерді, тартыс-таластарды, қызу айтыстарды, прогрессивтік және реакциялық керітартпа ағым-бағыттар айқастарын басынан кеше отырып, бұрын қалыптасқан гуманистік-демократтық, ағартушылық, реалистік сыр-сипаттарды сақтап, дамыта алды. Әдебиет өкілдері реалистік дәстүрлерді жалғастырып, байытты, халықты жаңалыққа, прогреске шақыратын бүкіл азаматтық сарындарды күшейтті, көркем сөз қорын поэзия, проза, публицистика, драматургия жанрларымен молайтты. Бұл кездегі әдебиет тез дамуымен бірге, ұлттық тар шеңберде қалып қоймай, кең арнаға шықты, көршілес шығыс елдері әдебиетімен, орыс классикасымен, батыс европа халықтарының қазынасымен өзара байланысып, нығая түсті. ХХ ғасырдың басындағы қазақ әдебиеті екі онжылдыққа толмайтын қысқа мерзімнің ішінде дамыса да, күрделі белестерден өтіп, сан алуан ұлылы-кішілі таланттарды туғызды. Осы тарихи кезең әдебиетін тұтас алғанда асқар таудай болып көрінетін ұлы тұлғалардың көпшілігінің өмірі мен шығармашылығы туралы оқушылар едәуір хабардар, біледі. Олардың шығармалары әркез жарияланып, түбегейлі болмаса да біршама зерттелді. ХІХ ғасырдың басы мен ХХ ғасырдың басында қазақ әдебиетінде зерттеушілер Кітаби ақындар деп атаған бір топ қалам қайраткерлері - Нұржан Наушабаев, Мәшһүр Жүсіп Көпеев , Шәді Жәңгіров, Жүсіпбек Шайхисламов, Омар Шораяқұлы, Нұралы Нысанбаев, т.б.шыққаны белгілі. Олардың көбіне тән ерекшеліктер - Шығыстың классикалық әдебиетінен үлгі алып, оны насихаттау болды. "Назира" дәстүрімен өздері де оған еліктеп шығармалар жазып, әдебиеттер байланысына, қазақ сөз өнерінің көкжиегі кеңеюіне қызмет етті. "Кітаби ақындардың" бірсыпырасы халық мұрасын жинап, бастыру ісіне құлшына араласты. "Кітаби ақындардың" кейбір шығармаларында діни-патриархалдық көзқарасты қуаттау кездесетіні біржақты сынауға ұшырағандықтан, олардың туындыларында өз заманы ізденістерінің ізі қалғаны бейнеленгені, әдеби процесте өзіндік орны, үлесі барлығы ескерілмей, толық зерттелмей келді. Олардың мұрасы қазақ әдебиетіндегі "Назира" дәстүрінің даму жолы мен ерекшеліктерін, оның халықтың көркем ойлау жүйесін шығыстық әуендермен байыта түскенін зерттеу мақсатында қыруар материалдар, деректер береді. Асылы, бір немесе екі өлең жазу, сол арқылы бір немесе екі сыр аңғарту, шындық таныту кез келген өлеңшінің қолынан келуі мүмкін. Ал өзі жазған өлеңдер арқылы өзінің өзгелерден бөлек ақындық бітімі мен мінезін таныту, сол арқылы өзінің өнер әлеміндегі тұтас творчестволық беті мен бағытын таныту кез келген қаламгердің қолынан келе бермейді. Сол секілді Шығыс Түркістан қазақтарының ғана емес, күллі қазақ әдебиетінің тарихында елеулі орны бар, Жетісу өңірінде өмір сүріп, ауыз әдебиеті мен жазба әдебиетін ұштастыра отырып, соңында мол қазына қалдырған айтулы ақын - Жүсіпбек Шайхисламұлы Айтқожин. Ол өзінің ғасырға таяу ғұмырында артында мол мұра, өшпес, тіпті тот шалмас еңбек қалдырып кетті. Ғұлама ақынның жазған жырлары, жинаған фольклорлық дүниелері басылып та, қолжазба күйінде де жалпақ қазақ даласына кеңінен таралып, қазақ даласының рухани өсуіне ерекше ықпал еткені белгілі. Тақырыптың өзектілігі. Жүсіпбек қожа Шайхисламұлы туралы сөз болғанда, Қазақ Совет Энциклопедиясында берілген "қазақтың ауыз әдебиеті үлгілерін жинаушы, бастырып таратушы, насихаттаушы, әйгілі ақын" дегеннен әрі аса алмаймыз. Себебі, ақынның өмірі мен шығармалары түрлі себептерге байланысты қазақ әдебиеті тарихынан қағыс қалды және оның еңбектері ойдағыдай бағаланбады. Жүсіпбектің есімі Шыңжандағы жазба қазақ әдебиетінің негізін қалаушылардың бірі ретінде де аталады. Жүсіпбек соңғы өмірінде көптеген әдеби шығармалар жазғанымен олардың дені бүгінгі күнде қолға толығымен жеткені саусақпен санарлықтай. Аман қалғандары кейінгі жылдары ғана халық арасынан жиналып жеке кітап болып шыға бастады. Ақын Жүсіпбек қожа Шайхисламұлының қазақ әдебиетінде өзіндік орны бар. Оның жазып қалдырған еңбегі ұшан-теңіз. Десек те, оның шығармаларына көңіл бөлініп, арнайы зерттелмей келеді. Ақын өмірі туралы ғалымдардың пікірі де ұштаспай жүргені белгілі. Ал шығармашылығы зерттеуді қажет етіп тұрған құнды дүние. Біз Жүсіпбекті қазақ жазба әдебиетінің негізін салушылардың қатарында қарауымыз керек. Міне, осындай мәселені көпшіліктің назарына ұсыну мақсатында осы тақырып алынып отыр. Жұмыстың мақсат-міндеттері: - Қазақ әдебиетінде орны ерек ауыз әдебиеті үлгілерін жинаушы, насихаттаушы, таратушы Жүсіпбек қожа Шайхисламұлы туралы мәліметтер жинақтау; - Жүсіпбек ақынның өмірі мен шығармашылығы туралы айтылған зерттеушілер пікірлері арасындағы айырмашылықтар мен ұқсастықтарды анықтау; - Ақын өлеңдеріндегі оқушы қауымға берерлік тәрбиелік мәнін ашып түсіндіру; - Жүсіпбек ақынның айтыскер ақын екендігін және өз заманындағы "көзі ашық, көкірегі ояу" сауаты бар бұл азаматтың хатқа түсірген өзге ақындар айтысын анықтау; - Ақын шығармашылығындағы жоқтау өлеңдердің орнын нақтылау; - Жүсіпбек қожаның қисса-дастандарының мазмұнын аша отырып, танымдық, тәрбиелік мәнін талдау; - Ж.Шайхисламұлын Қытайдағы қазақ жазба әдебиетінің негізін қалаушы ретінде қарастыру; Жұмыстың теориялық-әдіснамалық негіздері. Осы зерттеу жұмысының теориялық-әдіснамалық негіздері ретінде С.Дәуітовтің, Б.Атыханұлының, Т.Әлібектің, М.Әуезовтің, А.Кірішбаевтың т.б. еңбектерді айтуға болады. Бұл жұмыс зерттеушілердің ақын туралы зерттеу еңбектеріне негізделе отырып жасалды. Осы зерттеу жұмысының жоғарыда аты аталған еңбектерден ең басты айырмашылығы мынада: зерттеушілер еңбектерінде өздерінің жеке пікірлері мен ақын туралы жалаң көзқарастары қарастырылса, бұл жұмыс ақынды зерттеушілердің барлық еңбектері мен мақалаларын салыстырып, салғастырып, айырмашылығы мен ұқсастықтарын ажырата отырып, бір-бірімен байланыстырылған және де ақынның творчествосынан дәлел ретінде мысалдар келтіру болып табылады. Зерттеу жұмысының дерек көздері. Осы зерттеу жұмысының дерек көздері ретінде Д.Мәсімханның, Н.Қазыбектің, Б.Рақымовтың, Е.Райханұлының, Б.Қанарбаеваның, А.Мұсаұлының, Т.Қасенұлының зерттеу жұмыстары мен Ж.Шайхисламұлының шығармалар топтамасы танылады. Өлеңдерді түсіндіріп, тәрбиелік мәнін ашу мақсатында Ж.Шайхисламның Шығармалар жинағынан мысалдар келтіріліп, зерттеушілер қарастырған мәселелермен қатар қойылып, салыстырмалы түрде талданды. Теориялық-практикалық маңызы. Бұл зерттеу жұмысының нәтижелері ХІХ-ХХ ғасыр әдебиетін жеке пін ретінде өтетін жоғары оқу орындарындағы филология факультетінің студенттеріне, ХІХ ғасырдың аяғы мен ХХ ғасырдың басындағы қазақ әдебиеті оқу бағдарламасына енгізілген жоғары сынып оқушыларына, сондай-ақ дәстүрлі өнер саласында жүрген адамдар мен өнер институтының студенттеріне қатысты болып табылады. Жұмыстың құрылымы. Осы зерттеу жұмысы кіріспеден, негізгі бөлімнен, қорытындыдан және пайдаланылған әдебиеттерден тұрады. Кіріспе бөлімінде ХІХ ғасырдың аяғы мен ХХ ғасыр басындағы қазақ әдебиеті мен Жүсіпбек Шайхисламұлының бұл әдебиетте алар орны, жұмыстың өзектілігі, маңызы, мақсат-міндеті, теориялық негіз бен дерек көздері айтылса, негізгі бөлімі "Жүсіпбек Шайхисламұлының өмірбаяны" деп аталды. Бұл бөлім екі тараудан жіне алты ұсақ тараушалардан құралды. Мұнда ақынның өмірі және зерттеушілер пікірінің әр жақтылығы, Жүсіпбектің Қытайдағы жылдары, әдеби мұрасы, зерттелу дәрежесі, өлеңдері мен тәрбиелік мәні, айтыстары, жоқтау өлеңдері, қисса-дастандары қарастырылса, қорытындыда ақынның бағаланбай қалған еңбегі мен қазақ әдебиетінде алар орны, зерттеу маңызы сөз болса, пайдаланылған әдебиеттер тізімі осы зерттеу жұмысына негіз болған еңбектердің қатарынан құралған.
ЖҮСІПБЕК ШАЙХИСЛАМҰЛЫНЫҢ ӨМІРБАЯНЫ
1.1 Ж.Шайхисламұлының өмірі мен ол туралы пікірлер арасындағы қарама-қайшылық. Жүсіпбек Шайхисламұлы қазіргі Жамбыл облысының орталығы Тараз қаласының маңында дүниеге келген. Кейінгі жылдардағы зерттеулерде ақынның туған мен ғұмырнамалық даталарына байланысты керағар тұжырымдар айтылып келеді. Бұл орайда, Жүсіпбек туралы соңғы жылдары зерттеу жүргізген С.Дәуітұлы мәліметтеріне жүгінсек, Ақын Жүсіпбек қожа Шаихисламұлы 1854 жылы Оңтүстік Қазақстанның Сыр бойында, яғни Оңтүстік Қазақстан облысы, Қызылқұм ауданы, Қожатоғай аулында туып, 1936 жылы Шыңжан өлкесі, Іле облысы, Аттың тауы деп аталатын жерде қайтыс болған сыңайлы [1, 22]. Сондай-ақ, М.Ғұмарова [8, 6] мен Н.Катанов зерттеулерінде [8, 6] , "Қазақ совет энциклопедиясында" [2, 533] 1857-1936 жылдар аралығы көрсетіліп, Жетісуда туғаны айтылса, "Қазақ ақындарының антологиясында" [3, 83] С.Дәуітұлы даталары қайталанған. Енді Шыңжан өлкесінде басылған "Үш жүзік" жинағындағы тың деректерге сүйенсек: Ол Әулие ата маңында туған. Кейін қазіргі Іле қазақ автономиялы облысының Текес ауданына қоныс аударып келіп, сонда мекендеген. Марқұмның мүрдесі Шиліөзек аулының оңтүстік жағындағы жатағандау төбенің басында тұр. Зираттың басына биіктігі - 1.5 метр, ені - 90 сантиметр шамасында қолдан құйылып жасалған ақ сұр тас қойылып, оған араб әрпімен "Қазақтың ауыз әдебиеті үлгілерін жинаушы, бастырып таратушы, насихаттаушы әйгілі ақын Жүсіпбек қожа Шайхисламұлы [1857-1937]" - деген жазу ойылған [4, 1]. Ақын аруағын сыйлап, құлпы тас қойған ұрпақтарының туған туыстары мен ауылдастарының шындықтан ауытқи қоймағандығы анық. Ендігі жерде әдебиет тарихын зерттеушілерге соңғы дерекке тоқталған орынды сияқты [8, 6]. 1985 жылы құрастырылып, Шиңжан университеті тарапынан жарық көрген Қазақ әдебиеті тарихынан таңдамалы үлгілер деген Ахметбек Кірішбаевтың кітабындағы ақын өмірі мен шығармасына арналған мақала: "Ғұлама ақын туылған жері Жетісудағы Әулиеата (қазіргі Тараз) қаласының төңірегі екен. Жүсіпбекқожа Тәкестің Мыңбұлақ деген жерінде 80жасында қайтыс болған, бұған қарағанда 1857 жылы туылғандығы анық" [12, 5], - деп басталады. Менің әкем Қазыбек Әліпұлы 1906 жылы туған. 1990 жылы 85 жасынан асқан шағында осы Алматыда қайтыс болды. Кәдімгідей көзі ашық, сауатты адам болатын. Ол кісіні осы күні көзі тірі бірқатар ақын-жазушылар біледі. Сол кісі кезінде екі елде де Кеңестер одағы мен Қытайда Көдек Маралбайұлымен де, Жүсіпбекқожа Шайхисламұлымен де жақын таныс, алыс-берісі болыпты. Әкпар Өсербайұлы деген жездем екеуі Жүсіпбекқожаның қиссаларын мен ес білгенге дейін көшіріп жазып, жаттап, әлекке түсіп жүретін. Әсіресе, Әкпар жездемнің қисса оқығандағы үні, мақамы сондай жағымды еді, жұрт ұйып тыңдайтын [12, 5]. Ақын мұраларын зерттеп, ерекше көңіл бөлген С.Дәуітовтің ақын өмірі туралы жария еткен пікірлеріне назар аудармай кетуге болмас. Ол өз сөзінде: Жүсіпбек ақынның ауыз әдебиетін жинап, жарыққа шығарудағы еңбегі ерекше. Ол Қазан революциясына дейін де, одан кейін де әлденеше дастан, қисса, лиро-эпос жыры, айтыс өлеңдерін жинақтап, жеке-жеке кітап етіп жариялаған. Ғасырлар бойы ел есінде ұмытылмай сақталып келген асыл дүниелерді тауып, оны ерінбей-жалықпай хатқа түсіру, қайта жырлап өңдеу дегеннің өзі қаншама жұмыс екенін айтып жеткізу қиын. Осыншама қыруар еңбегі бар Жүсіпбек кім, қай жерде дүниеге келіп, қай жерде қандай қызмет атқарып, қай жерде қайтыс болған деген сұрақ көпшілігін біраздан бері мазалап келгені белгілі [7, 8]. Ал, Қазақ энциклопедиясында: Жүсіпбек қожа қазақ ақыны, қазақтың ауыз әдебиет үлгілерін жинаушы, бастырып таратушы, насихаттаушы [9, 10] дегеннен әрі аспайды. Жүсіпбек Шайхисламұлын біледі-ау деген кәрі құлақ қарттардан сұрастыра келіп, Алматы облысы, Жамбыл ауданы, Сүйінбай атындағы совхозда тұратын 88жасқа келген арысбек қариямен жолығып әңгімелескен сөздерін дәлелге алады: Ол: "Жүсекеңді өз көзіммен көрдім, қарлығаш құйрық ұзын сақалы бар, қара сұр, үлкен мұрын, көзі шүңірек, бүркіт қабақ, кім болса да о, ботам деп сөйлейтін кісі еді. Егер шынымен Жүсіпбекті зерттеуші болсаң, Жамбыл облысы, Шу ауданының тұрғыны Сәйділ ақсақалға жолықсаң, сол бәрін де айтады, керек десеңіз, қолжазбасы да бар" деп бағыт сілтеген болатын. Бұдан соң Тұрысбеков Сәйділ қарияның үйіне келіп сұрағанымызда: "Мен қазір жетпіс алтыға келдім, көп нәрсе ұмытылды... жүсіпбек қайда той, қайда жиын болса, сонда жүретін сері кісі еді. Жөні келсе айтысатын, оның жайы болмаса, жомбыраны шерте отырып, жыр толғайтын, мақалдап-мәтелдеп сөйлеп кетсе, алдына жан салуды білген емес. Қазірде Қыз Жібекті, Біржан сал мен Сара қыздың айтысын тыңдап жүрміз ғой, ал Жүсекеңнің аузынан естігеніміз бөлек еді. Қаумалаған халықтың бірде тына қалып, ішін тартқанын байқайсың, енді бірде о, жаса, өркенің өссін, жыр болса, осылай болсын деген қошемет сөзін жаудыратын деді де, ақынның 1854 жылы туғанын қалың қоңыр дәптерден оқып берді. Ал 1942 жылы Аттың тауы деп аталатын жерде қайтыс болғанын , әкесі Тұрысбектің елмен азалап қойысқанын өз аузынан естігенін тілге тиек етті. Дәл осы уақытқа дейінгі мәліметтерде Жүсіпбекті Жетісуда туылған делініп келген. Ақынның Шүкей қызбен айтысына және 1900жылғы Қыз Жібек жырына зер салсақ, ақынның Сейдекең берген мәліметтегідей Шымкент облысы, Қызылқұм ауданы, Қожатоғай совхозында дүниеге келгені анықталады" [19, 12], - деп мәлімдейді. Ақынның әкесі - Шайхислам жан-жақты білім алған өте сауатты адам екен. Ол баласы бес жасқа толғанда молдаға береді. Міне, осыдан келіп, Ж.Шайхисламұлы бала кезінде ең алғаш ауыл молдасынан сауаттанып, кейін Әулиеатадағы медреседен оқып, ескіше, діни білім алады. Мұнан әрі білімін Бұқара қаласына барып жалғастырады [13, 5]. Жас ақын білімін, пайым-парасатын әрі қарай өсіре түсу мақсатында, өз бетімен сол дәуірдегі шоқтығы биік араб, парсы, шағатай, түрік, орыс тілдерін үйрене бастайды. Әрі аталған тілдерді тыңғылықты меңгеріп, шығыс-батыс әдебиетінің классикалық үлгілерімен танысады. Шығыстың классикалық әдебиетін оқып, үйреніп, Фирдоуси, Хафиз, Низами, Жәми, Физули, Науаи, Сағди секілді классик ақындардың шығармалары өзіне баурай түсіп, жырларымен жете танысады. Ж.Шайхисламұлы аталған ақындарды өзіне ұстаз тұтып өседі. Ізденімпаз ақын шығыс елдері әдебиетімен қағаз жүзінде ғана танысып қоймастан, араб елдерін, Түркияны аралап қайтады. Бұндай сапарлар ақынның шығармашылығының өсуіне игі ықпалын тигізеді [21, 160]. Сол бозбала кезінің өзінде-ақ, ақын қыруар қысқа өлеңдер жазумен шектеліп қоймай, шығыс аңыздарының желісімен көптеген қисса, дастандар, айтыстар жазып, өз ортасына ақын бала ретінде таныла бастайды да, Қазан баспасынан кітап етіп шығарып отырады. Оқудан кейін дін қызметіне қызықпай, әдеби істермен шұғылданып, ақындық, серілік жолға түсіп, қазақтың сайын даласын шарлауға бел буады. Сыр сүлейлерімен, Сарыарқа мен Жетісудың әйгілі ақын-жазушыларымен жүздесіп, халықтың рухани мұраларын жинастырумен шұғылданады [13, 5]. Ата тегі дін иесі - қожа руынан. Жүсіпбек өзі жөнінде "Жүсіпбек Қожаның Ләзипа қызбен айтысы" атты шығармасында былай дейді. Шайхыслам әкем аты мен Жүсіпбек Сәулетті пайғамбардың нәсілімін [11, 45], - деп жырлау арқылы өзінің қожа тұқымынан екенін білдіреді. Осы тұжырымды ақын Шөкей қызбен айтысында да қуаттағандай болады: Шайхислам әкем аты, мен - Жүсіпбек, Осы елді іздеп келдім нағашым деп. Әулеті Пайғамбардың - нәсілім қожа, Жүруші ем жаман қызды баса көктеп [18, 8]. Ал Ахметбек Кірішбаевтың еңбегінде ақынның ұлы жүз, оның ішінде дулатқа жататыны [24, 367] тайға таңба басқандай көрсетілген. Сондай-ақ, Тұрымбек Қасенұлының зерттеуінде кездесетін мәліметтер де осыған жуықтайды: Танымал ақын Жүсіпбек Қожа Шайхисламұлын жұрт Қожекең деп атап кеткен. Кезінде Іле, Текес халқы оны тегіс құрметтеп, діни лауазымына қарай Қожекең деп атап кетсе керек. Ол кісінің нағыз есімі Жүсіпбек. Ілгеріде дін жолын қуған тарки адамдарды халық арасында молда, имам, ишан, қожа, халпе, хазірет деп айырған [23, 8]. Марқұм Қожекең 1857 жылы Қазақстанның Жамбыл облысы, Әулие ата (қазіргі Тараз) деген жерінде туылыпты. Ата-тегі ұлы ұлы жүздің Дулат руынан деседі, Матай еліне барғанда атты өлеңінде руым - Дулат төре, мен Жүсіпбек, келіп ем Матай елін көрейін деп деген жолдар кездеседі. Мұның қисыны бар. Демек, ақынның туылған жері ұлы жүз Дулаттың мекен еткен өңір екені рас [16, 22]. Ал келесі бір дерек: Қожекең Текесте 1930 жылдары өмірінің соңын өткізді. Текес орман алаңында 80 жастағы зейнеткер Тұрсынғазы Рақышұлы: "Қожекеңді көрген едім, ол кісі Ұшқұштайды аралағанда үйге келмей кетпейтін. Себебі әжем Торғын (Рақыштың шешесі) деген кісі Дулат руының қызы екен. Сол себепті Қожекең жиен деп жақын тартып жүруші еді" деп айтады. Бұған қарағанда, бұл кісінің тегі талассыз Дулат руынан. Ал Ләзипамен айтысына қарағанда нағашы жұрты Жетісудағы жалайырлар болғанға ұқсайды. Онда: Шайқыслам әкем аты, мен - Жүсіпбек, Бұл елді іздеп келдім нағашым деп, - дейді [10, 131]. Ал ақынның Өзифа (Шүкей) қызбен айтысында айтылған жолдарға назар аударған болсақ, ақынның біздің ұлы жүзге жиен, нәсілі қожа деген ойға кенелеріміз сөзсіз дейді [18, 8]. Жүсіпбек жас күнінен бастап қазақ даласын шарлап, Жетісу мен Сарыарқа, Сыр бойы мен Қаратау қатпарларында болып, от ауызды, орақ тілді шежіре шешендермен, атақты ақын-жыраулармен тілдесіп, халық ауызындағы хисса-дастан, аңыз-ертегілерді, өлең-жырларды молынан жинап, қағаз бетіне түсіреді. Ақынның орта жүз арасында жиі болуына Арғын нағашылары мұрындық болмай қалған жоқ. Сол себепті Арқадағы ұлы ақын Абай, Біржан сал ауылында айлап жатып дәмдес болады. 1982 жылы бір сапарында Біржан салдың ауылында сауық-сайранға қатысады. Бұл кезде Біржанның 60, Жүсіпбек Қожаның 35 жастағы (кейбір мәліметтерде 38 жаста деп көрсетілген) кезі екен. Сол сапарында Біржанның ауылынан аттанарда қатты тебіренген Жүсіпбек Қожа ат үстінде тұрып: Аман бол көріскенше Біржан аға, Жетпіс жеті ән шырқадың ырғалмада. Шіркін-ай, қырық жасың қайта оралып, Әніңді естір ме еді, жырғаламда, - деп қоштасқан екен. Жүсіпбек ақын, әрі халық ауыз әдебиетін жинаушы ғана емес, халықты білімге бастайтын ағартушылыққа да үгіттеген [19, 12]. Жүсіпбек Қожа 1937 жылы Текес ауданының Мыңбұлақ деген жерінде 80 жасында қайтыс болды. Сүйегі сол маңдағы Төрткүл қабырына жерленеді. Кейінгі жылдары ақын қабірінің басына ақсұр құлып тас орнатылып, онда "қазақтың ауыз әдебиеті үлгілерін жинаушы, бастырып таратушы, насихаттаушы, әйгілі ақын жүсіпбек Қожа Шайхысламұлы" деп жазылған [9,11]. Т.Қасенұлы да өсы пікірді нақтылайды: "Жүсіпбек қожа 1937 жылы көктемде Мұңғылкүренің Ағаязындағы Мазақ ақалақшының қайтыс болғанын естіп баласы Аманқожа екеуі Текестегі селкілдек көпірден өтіп Шоғансай маңына барғанда: "Ботам, үйге қайтайық, менің пірлерім қайт дегендей қылады" деп аттың басын қайта ауылға бұрған екен. Жол бойы бір малшы алдынан шығып, аулына үйіне бастап барып қонақ етіпті. Сол күні таңға жақын намаздың парызын өтеп, сүндетін өтей алмай жайнамаз үстінде қайтыс болыпты" [23, 8].
1.2 Ж.Шайхисламұлының Қытайдағы жылдары. Ақын өмірінің екінші бір кезеңі 1916 жылғы Ұлт-азаттық көтерілісінен бастау алады. Осы дүрбелең ақынның Қытай асуына себепші болған. Алайда ақынның сол кездегі қазақтың бетке ұстар ұлт зиялыларының қатарынан орын алғаны сөзсіз. Бірақ бұл жөнінде нақты нанымды дерек жоқ. Сол тұста дінді, имандылықты жаппай насихаттап, орыстың отарлау саясатына қарсы тұрып, өзіне келген қатерді күні ілгері сезіп, орыс қудалауына ұшыраған елмен бірге Қытай асқан болуы да мүмкін. Ақынның тура 1916 жылы Қытай асып қоныстануы жайдан жай емес. Қытайдың Іле өңіріндегі қазақтар ауылына ат басын тіреген ақын өмірінің соңына дейін осында тұрады. Мұнда ол оқу-ағарту ісімен айналысады. Мектеп ашып халықтың сауаты мен мәдени түсініктерін дамытуға үлкен еңбек сіңірді. Іле аймағының Текес ауданына қарасты Қамыстыбұлақ деген жерінде мектеп ашады. 1935 жылы Текес аудандық қазақ-қырғыз мәдени ағарту бөлімшесі ашқан мектепке мүдір қызметін атқарады. Жасының ұлғайып, денсаулығының нашарлауына да қарамастан, сахарада жас ұрпақ тәрбиелеу жұмысымен өмірінің соңына дейін айналысады. Жүсіпбек Қожаның қолынан тәлім алған адамдардың кейбіреуінің әлі көздері тірі [15, 7]. Ж.Шайхисламұлы Жетісуға есейген, жігіт шағында қоныс аударады. Бұл деректі "Қыз Жібек" жырының алғашқы басылымында ақынның өзі келтіріп өтеді: Үйсінге алғаш келгенде, Жиырма үш жасымда. Сол кездердің уақытында, Бар еді қайғы басымда [11, 47]. Соңғы жылдардың мәнісіне қарағанда, Жүсіпбек ата жұртынан жеке басының себептерімен кеткенін аңғаруға болады. Кей зерттеуге сүйенсек, ақынның туған анасы дулат қызы болғандықтан, нағашыларын пана тұтып келеді, өзі де осы жерде үйлі-баранды болады. Осы тұжырымды ақын Шөкей қызбен айтысында қуаттағандай болады: Шайхислам әкем аты, мен - Жүсіпбек, Осы елді іздеп келдім нағашым деп. Әулеті Пайғамбардың - нәсілім қожа, Жүруші ем жаман қызды баса көктеп [4, 161]. Болмаса Бақтыбаймен қақтығысында: "Бұл елді санаушы едім нағашым деп, Жолы үлкен Ұлы жүздің баласы деп" деп нақтылай түседі. Жүсіпбек 1880 жылы шамасында Құлмамбет еліне, қазіргі Алматы облысы, Райымбек ауданындағы Ақсай деген жерге көшіп келіп, тұрақтап қалады. Албан, бұғы елдерінде бала оқытып, кітап бастырумен шұғылданады. ХХ ғасырдың басындағы ұлт-азаттық көтірілістің кезінде шекара асуға мәжбүр болады [13, 5]. С.Дәуітұлының аталған еңбегінде өскен ортасына қайта оралмай, қалған өмірін сонда өткізгені айтылады [1, 144]. Алайда, М.Әуезовтің қолжазбасындағы: "В молодые годы посетил многие районы казакской степи. Наконец последние 20лет провел среди китайских казахов рода Қызай и только недавно вернулся в Россию и поселился среди албан. ...Разносторонний в своей прошлой деятельности, он не желает ограничиваться и в беседе с нами однообразным кругом тем о поэтическом творчестве"[26], - деген нақты деректерден ғалымның 1927 жылы Жүсіпбекпен Қарқара жайлауында жеке кездескенін аңғаруға болады. Дегенмен, 30 жылдардағы қожа, молдаларға қарсы саясат Жүсіпбекті Қытай жеріне қайта кетуге мәжбүр етеді. Пайғамбар жасына келгенде, 1916 жылдың дүрбелеңінде Қытай асып қоныстанады. Алайда ақынның сол 1916 жылғы ұлт-азаттық көтерілісімен нендей қатысы бар екендігі жөнінде нақты, нанымды дерек жоқ. Біздің пайымдауымызша, сол тұста ақын дінді, имандылықты жаппай насихаттап, жұртты орыстың отаршыл саясатына қарсы тұруға үгіттеп жүргендіктен, орыс отаршылдарынан өзіне келетін қауіп-қатерді күн-ілгері сезіп, орыстың қудалауына ұшыраған елмен бірге Қытай асқан болуы мүмкін. Қалай болғанда да ақынның 1916 жылы Қытай асып қоныстануы жайдан-жай емес. Ал Қытайдағы қазақтар арасында жиырма жылдық ғұмырын өткізген Жүсіпбек қожа онда да қыруар шығармалар жазып, қытайдағы қазақ әдебиетінің негізін қаласып қана қоймастан, мектеп ашып, халықтың сауатын, мәдени мағлұматын өсіруге де зор еңбек сіңірді [14, 185]. Сондықтан да Жүсіпбек ақынды: "қазақ ақыны, қазақтың ауыз әдебиеті үлгілерін жинаушы, бастырып таратушы, насихаттаушы" [2, 395] деумен ғана шектелмей, ең бастысы, оның қытай қазақтары әдебиетінің негізін салушы, ұлы ағартушы екенін тұрақтандыруымыз керек. Танымал ақын Жүсіпбектің есімі Қытайдағы қазақ әдебиеті мен мәдениетінің даму кезеңіне байланысты көп жерлерде аталып келеді. Шыңжандағы қазақ әдебиетінің қалыптасу төркіні ХІХ ғасырдың екінші жартысынан басталады. Әрине, тарих үшін бұл аса ұзақ мерзім емес, алайда жазба қазақ әдебиетінің даму кезеңі тұрғысынан қарағанда, ауыз толтырып айтуға тұрарлық кезең. Шыңжандағы жазба қазақ әдебиетінің негізін қалаушылар деп, сол өңірге танымал болған ақын-жазушылар - Ақыт Үлімжіұлы, Әсет Найманбайұлы, Жүсіпбек Шайхысламұлы, Таңжарық Жолдыұлы, Асқар Татанайұлы, Көдек Маралбайұлы сынды бірқатар қаламгерлер шоғырын атауға болады. Солардың ішінде Жүсіпбек Шайхысламұлы 1917 жылдары, ақ патшының тұсында, Қазан төңкерісінің алды-артында Қытай жеріне қашып өткен. Ол жай барған жоқ, осында бұрыннан сақталған ауыз әдебиеті мен енді-енді қалыптаса бастаған Абай мектебінің үлгілерін арғы жаққа ала барған. 1850-1900жылдар аралығында Қазан, Семей баспаларынан Жүсіпбек Шайхысламның көптеген кітартары жарық көрген. Содан кейін оның шығармалары ол жақта да, бұл жақта да кітап болып басылмаған. Бұл жақтан барған ақын-жазушыларды Қытайдағылар "Кеңес дағынан қашып келген" деп, ал мұндағы кеңестік социалистік әдебиет "Қытайға қашып кеткен" деп, бұл сынды тұлғалар екі ортада қалып кеткен. Ал, шын мәнінде, олардың әрқайсысының қазақ әдебиетінде өзіндік орны бар. Олардың жазып қалдырған еңбегі ұшан-теңіз. Десек те олардың шығармалары мүлдем зерттелмеген. Жүсіпбекті қазақ жазба әдебиетінің негізін салушылардың қатарында қарауымыз керек. Жүсіпбек Шайхысламның халық аузынан жинаған шығармалары бар, өз туындылары бар, кемінде 5-6 томдық еңбегі жарыққа шықпай жатыр [15, 7]. Ол жат өлкеде де сол кездегі рухани-әлеуметтік дағдарыстың құрбаны болған босқын елдің жанынан табылды. Ауған жұрты жайлаған жеті жұрттың бірі - жұқпалы дертке қарсы ем егеді. Шет жерде жүрген қазақтардың ақынға деген құрметін "Үш жүзік" кітабындағы Жүсіпбектің жүзін көрген Қожаназар қарттың естелігінен айқын аңғаруға болады: "1937 жылы болса керек, қожа Текестің арғы жағасын жайлайтын алжан деген елді аралап жүріп Кетпентау деген жерде қайтыс болады. Қожа қайтыс болған соң, сол елдің белді адамдары: "қожа тұқымы бәрімізге ортақ, сүйегін бермейміз, өзіміз арулап қоямыз" деп хабар айтыпты. Содан біздің елдегі Бораншай, Көпеш, Қасен деген адамдар араға жүріп әрең дегенде оларды иландырып, осы төбеге жерлеген еді" [4, 193]. Жүсіпбек қожа Шайхисламұлының тек қана ақын немесе жалаң халық мұраларын жинаушы ғана емес екендігін, оның үстіне бірегей ағартушы екенін жоғарыда айттық. Бұл сөзімізге, біріншіден, оның халықты өнер-білімге, сауаттылыққа үндеген өлең-жырлары дәлел болса, екіншіден, ақынның ел аралап халық мұраларын жинап, реттеп, өңдеп, баспадан шығарып, оны қайтадан халықтың қолына тигізіп, сол арқылы туған елінің сауат ашуына мұрындық болған ұлағатты істері айғақтайды. Үшіншіден, Қазақстаннан Қытайға асып барып, бүгінгі ШҰАР-дың Текес ауданында өткізген жиырма жылын Жүсіпбек қожа негізінен ағартушылық-ұстаздық жұмысқа сарп еткені жақсы дәлел. Мәселен, 1920 жылдардың басында Шиліөзек ауылынан Нақысбек ақалақшы (болыс) жаңаша һәм діни білім беретін мектеп салдырады. Осы мектепке Жүсіпбек қожаны мүдір (меңгеруші) етіп тағайындайды. Сөйтіп ақын жасының ұлғайып қалғандығына қарамастан, бала оқытып, шәкірт тәрбиелеу ісімен өмірінің соңына дейін шұғылданады. Бүгінде сол Текес (бұрынғы Қызылкүре) ауданы өңірінен Жүсіпбек қожаның алдын көріп, одан тәлім алған Қожаназар, Сәди, Болатбай, Әділбек сынды өте сауатты, білгір молдаларды кезіктіруімізге болады [14, 189]. Әсіресе, ұстазының жолын қуып, бала күнінен өлеңқұмар болған Сәди қарт өзінің Жүсіпбек қожаны еске алып жазған бір өлеңінде: Оқып ем Жүсіпбектен жас кезімде, Шал болдым аппақ қудай осы күнде. Есімнен талай сөздер қалды шығып, Бар әлі тағылымы көңілімде [3, 122], - деп толғайды. Ақын Ж.Шайхисламұлы халық жұртшылығына пайдалы деп білген игі істердің барлығымен шұғылданған сыңайлы. Бұл ретте оның араб, парсы елдерінің емшілік өнерін қазақтың халық емшілігімен ұштастыра пайдаланғанын , сол арқылы туған халқының жан саулығының ғана емес, денсаулығының да ақаусыз болуына өз деңгейінде тер төккенін атап айтқан орынды секілді. Ауыл адамдарында күнделікті, жиі кездесетін жел-құз сырқаттарын ол кісі өзі әзірлеген шөп дәрілермен емдейтін болған. Тіпті жаңаша емханасы болмаған Текес өңірінде Жүкең ылғи да көктем мезгілде жас балаларға шешек суын егу жұмысымен де шұғылданыпты. Мұның өзі медицинаны білмейтін сахарадағы малшы қауым үшін, Қытайдың отаршылдық езгісі астында емдеу, денсаулық сақтау істері дегенді мүлдем пайдаланып көрмеген ондағы қандастарымыз үшін Ж.Шайхисламұлының бұл істері оларды тозақ отынан құтқарғандай шапағатты, пайдалы шаруа еді. Ақынның суреті жоқ, сақталмаған [8, 10]. Жүсіпбек Қожаны көзімен көрген адамдардың айтуына қарағанда, сақалды, үлкен мұрын, шүңірек көз, бүркіт қабақты болыпты. Үлкен-кішіні тек "ботам" деп сөйлейтін қара сұр кісі екен. Жиын тойда топ жарып өлең айта жөнелетін, реті келгенде айтысатын, мақалдап сөйлеп кетсе алдына жан салмайтын шешен адам болған. Сонымен қатар, ақын өте мейірімді, ақкөңіл, сергек, сезімтал болып, айтқан сөзі адамды магниттей баурап кетуші еді. Жүсіпбектің қасына барып, оның оқыған өлеңдерін, жырларын, нақты сөздерін тыңдауға әркім-ақ құмар еді. Жүсіпбек Қожа ауқатты бай болған емес-ті. Тапқан тапауаты көп болмаса да, оны жия бермеген [10, 132]. Бұдан басқа ақын ғылыми-зерттеу жұмыстарымен де өз деңгейінде кірісе айналысып, айналасындағы жұртты ғылым-білімге жетелеп отырған. Сонымен қатар ақын тарихты зерттеу мен аударма жағында қыруар жұмыс атқарған екен. Өкініштісі, Қытайдағы мәдени төңкерістің тұсында оның бәрі хоңуейбиндар тарапынан отқа жағылып кетіпті. Дей тұрғанмен, бір дәтке қуат етерлік нәрсе, ел ішіндегі кейбір ұқыпты адамдардың жанашырлығының арқасында Ж.Шайхисламұлы аударған Құранның қазақшасы, сондай-ақ ұлы жүз тайпаларының тарихи шежіресі сақталып қалған. Бұл жәдігерлер бүгінде Текес ауданының мәдениет үйінде сақтаулы тұр. Бұның бәрін айтып, теріп жазып отырғандағы мақсатымыз Жүсекеңнің ғұлама ақын екендігін бүгінгі ұрпаққа дәлел дәйегімен көрсету. Бүгінде Ж.Шайхисламұлы онша дәріптелмей жүрсе, ол ақынның жамандығынан емес, қазақтың шылығының кесірінен [9, 11]. Жоғарыда айтып өткеніміздей, ақынның өміріне қатысты деректердің басым көпшілігі дау тудырып отыр, зерттеушілердің де пікірі сәйкес келе бермейтін тұстар көп кездеседі. Мәселен, кей мәліметтерге сүйенсек, Жүсіпбек Қожа өмірінде үш әйел алған адам екен. Үлкен әйелі Балжан Ақбайқызы 1941 жылы Текес ауданында дүние салған. Бұл әйелінен бала қалмаған. Ортаншы әйелі Марияның ұлты татар болыпты. Марияның әкесі аса мәдениетті, оқымысты адам болғандықтан Жүсіпбектің Қазан қаласынан көптеген кітап бастыруына көмектескен. Жүсіпбек 1916 жылы Қытайға өткенде Мария өз төркініне қалып қояды. Кіші әйелі Бәтиманы Қарқаралыдан алған. Бұдан бір ұл, екі қыз туылады. Ұлының аты Бекқожа, қазір Қытайдың Құлжа ауданында тұрады дейді [11, 46]. Ал енді зерттеуші Н.Қазыбек жинап терген мағлұматтарға сүйенер болсақ, ол Жүсіпбек ақынды өз әкесімен жақсы араласып өмір сүрген деп сендіреді: іштей араласы бар әкем: Жүсіпбекқожа семіздеу келген, дембілше сары кісі еді. Екі әйелінен төрт ұлы болды. Бір әйелінен Асанқожа, Қарақожа, енді бір әйелінен (қайсысы бәйбішесі, аты-жөндерін сұрамаппын) Нүсіпқожа, Жырыққожа туған. Бейіті Қобының аузындағы Төрткүл деген жерде. Бір әйелі қайтыс болғанда, өз тілегі бойынша көрін ашып, қасына қойылған [12, 5], - деп отыратын. Қолжазба қорындағы деректерде де ақынның екі әйелі болғанын көрсетеді: бірінші әйелі Сара - Матайдың, ал екіншісі - Бәтима Ағыбай деген Албанның қызы екен. Жүсіпбектің өз анасы дулат руының қызы көрінеді. Алайда Жүсіпбек қожаның жалғыз ғана Аман қожа есімді ұлы болған. Ол домбырамен ән де айтып, күй де тартатын, жатқа жыр соғатын өнерлі екен. Бұдан туған Бекқожа есімді немересі бар делінген. Зерттеуші Тұрымбек Қасенұлының жинаған материалдарына көңіл аударар болсақ, ол да Жүсіпбек қожаның көзін көрген Қалжатбай қартпен болған әңгімені көпшілікке ұсынады: "Ол кісімен бәріміз бір жерде, яғни осы Текестің Шиліөзек, Қамыстыбұлақ, Төрткүл деген жерлерінде қысы-жазы іргелес болдық. Жаз жайлауға шыққанда ой жайлауда бірге отырушы едік. Жүсіпбек қожа қартайған шағында біздің айт руы ішінде болды, ол туралы естігендерімді әрі Жөкеңнің өз аузынан тыңдағандарым мен есте қалған жайттарды қысқаша айтып берейін" [23, 8]. Ол кісі Сады руынан шыққан Жетен батырмен етене барыс-келісте болыпты. Жетен батыр шаррушшиаға қарсы адам болған. Жүсіпбек қожа саяси жақтан қысым көргендіктен шамамен 1920 жылдары өз інісі Жырыққожа, баласы Аманқожа үшеуі Қытай жеріне өтіп, айт Сады руы ішінде паналапты. Бұрынғы әйелі Балжан Шапырашты деген елдің қызы болып, ертеде дүние салған екен. Айт Сады ішіне келгенде Пәтима есімді қызбен некеленіпті. Бірақ бұл әйел бала көретмепті. Ал інісі Жырыққожа өмір бойы үйленбей бойдақ өтіпті [19, 12].
1.3 Ж.Шайхисламұлы шығармашылығының зерттелу дәрежесі. Ж.Шайхисламұлы өмірі мен шығармашылығы жете зерттелмей келгені көпке мәлім. Оның да өзіндік себептері аз емес. Біріншіден, ол қожа тұқымы болғандықтан "дін-апиын" принципін ұстанған кеңес идеологиясы дін біліміне жетік азаматтармен ымырасыз күресте болды. Екіншіден, Жүсіпбек отызыншы жылдардағы жасанды науқанның зардабынан Қытайға ауып, өмірінің соңғы 5-6 жылын жат өлкеде өткізді. Сонда дүние салып, сүйегі шет елде қалды. 60-70 жылдардағы кеңес-қытай мемлекеттері арасындағы саяси-салқындық та өз әсерін тигізбей қалмады. Ақынның туған халқына істеген қыруар еңбегі түгіл, есімі де ескерілмейтін болды. Айтыла қалғанның өзінде қазақ кітаптарының тарихын немесе жыр-дастандарын зерттеу барысында кітап бастырушы ретінде ғана назарға алынды [15, 7]. Ол жырлаған діни дастандар туралы сөз ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ӘЛ-ФАРАБИ АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
Филология факультеті
Қазақ әдебиеті кафедрасы
Диплом (Бітіру) жұмысы
ЖҮСІПБЕК ШАЙХИСЛАМҰЛЫНЫҢ ӘДЕБИ МҰРАСЫ
Орындаған 4-курс студенті: А.Оралбек
Ғылыми жетекшісі: Қ. Жаңабаев
Норма бақылаушы: С.Дәрібайұлы
Кафедра меңгерушісінің рұқсатымен қорғауға жіберілді: Ө.Әбдиманұлы ___ ____________ 2011 ж.
Алматы, 2011
Р е ф е р а т
Жұмыстың құрылымы: кіріспеден, үш тараудан, қорытындыдан және қолданылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Жұмыстың көлемі: 52 бет
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі: 30
Жұмыстың өзектілігі: Жүсіпбек қожа Шайхисламұлы туралы сөз болғанда, Қазақ Совет Энциклопедиясында берілген "қазақтың ауыз әдебиеті үлгілерін жинаушы, бастырып таратушы, насихаттаушы, әйгілі ақын" дегеннен әрі аса алмаймыз. Себебі, ақынның өмірі мен шығармалары түрлі себептерге байланысты қазақ әдебиеті тарихынан қағыс қалды және оның еңбектері ойдағыдай бағаланбады. Жүсіпбектің есімі Шыңжандағы жазба қазақ әдебиетінің негізін қалаушылардың бірі ретінде де аталады. Жүсіпбек соңғы өмірінде көптеген әдеби шығармалар жазғанымен олардың дені бүгінгі күнде қолға толығымен жеткені саусақпен санарлықтай. Аман қалғандары кейінгі жылдары ғана халық арасынан жиналып жеке кітап болып шыға бастады. Ақын Жүсіпбек қожа Шайхисламұлының қазақ әдебиетінде өзіндік орны бар. Оның жазып қалдырған еңбегі ұшан-теңіз. Десек те, оның шығармаларына көңіл бөлініп, арнайы зерттелмей келеді. Ақын өмірі туралы ғалымдардың пікірі де ұштаспай жүргені белгілі. Ал шығармашылығы зерттеуді қажет етіп тұрған құнды дүние. Біз Жүсіпбекті қазақ жазба әдебиетінің негізін салушылардың қатарында қарауымыз керек. Ақынның шығармашылығын зерттеу - оның замана шындығын қандай деңгейде көрсете алғандығын, сол жолдағы шеберлігін сараптауға жетелейді. Ақын поэзиясының негізгі көркемдік ұстанымдарын белгілі бір дәрежеде нақтылы айқындауға мүмкіндік береді.
Жұмыстың мақсаты мен міндеті: Жүсіпбек Шайхисламұлының қазақ әдебиетінен алатын орны, Қытай қазақ жазба әдебиетін қалыптастырудағы рөлі, шығармашылығындағы ерекшеліктер, шешендік пен көркемдік көріністері, ақын туралы зерттеушілер арасындағы пікірлер қайшылығы туралы қарастыру.
Жұмыстың пәні мен нысаны: Зерттеу жұмысының негізгі нысаны ретінде ХІХ ғасырдың соңы мен ХХ ғасырдың бас кезіндегі қазақ поэзиясына қатысты әдебиетшілердің, ғалымдардың, зерттеушілердің еңбектері және Ж.Шайхисламұлының өлеңдері мен қисса-дастандары алынды.
Г л о с с а р и й
Идея - әдебиет шығармасында өмірдегі жай-жағдайлар, адам тағдыры баяндалғанда, суреттелгенде жазушының сөз болып отырған мәселелерге қатынасы, көзқарасы да аңғарылады. Ол автордың өмір құбылыстарын, жекелеген уақиға, жағдайларды қалай іріктеп, реттеп көрсетуінен, кейіпкерлердің халін қалай сезінуден, соларды бейнелеу қалпынан-ақ белгі беріп тұрады.
Поэзия - көркем әдебиеттің ертеден қалыптасқан үлкен бір саласы, өлең, жыр түрінде шығарылған әдеби шығармалар. Поэзия деген ұғым қазіргі кезде өлеңмен жазылған шығармаларды көркем прозадан, қара сөзбен жазылған әдеби шығармалардан ажырату үшін қолданылады.
Қисса - ауыз әдебиетіне тән эпикалық жанр, сюжетті жыр, дастан, кітаби эпос. Мазмұны, құрылысы жағынан ғашықтық жырларға жақын. Махаббатты, ізгілік пен адамгершілікті жырлайтын шытырман оқиғалы поэтикалық жанр. Қисса араб, парсы әдебиетінде кең дамыған.
Дастан - әдеби-эпикалық жанр. Шығыс халықтары, әсіресе, парсы және түркі әдебиеттерінде кең тараған. Дастан белгілі сюжетке құрылады. Құрылымында кейде өлең мен қара сөз араласып келе береді. Дастанның классикалық үлгілері: Ләйлі-Мәжнүн, Хұсрау-Шырын, Мұңлық-Зарлық т.б. Дастан өлең өрнегі жағынан он бір буынды болады, кейде жеті-сегіз буынды болып келеді.
Жоқтау - қазақ халқының дәстүрлі ғұрыптық салты; тұрмыс-салт жырларының бір түрі. Түркі әдебиетіндегі жоқтаудың ең көне үлгілерінің бірі - Алып Ер Тоңғаны жоқтау. Жоқтаулар ауыз әдебиетіндегі Қобыланды батыр, Алпамыс батыр, Ер Тарғын сияқты қаһармандық эпостарда кездеседі.
Айтыс - әдебиет жанры болғанымен ертеден қалыптасқан халықтық дәстүрдің үлкен түрі. Ойын, той, ас, қыз ұзату, келін түсіру сияқты қазақ тойлары жүйрік ат, білекті палуандармен бірге айтыс ақындары да қатысып, олар айтыс арқылы той қызығы мен мәртебесін көтере түскен. Әрине мұндай жерде айтыстардың өз мақсаты, талабы, шарты бар. Айтыстың түрлері де көп. Айтыс - ақынның талантын шыңдайтын үлкен өнер жарысы. Өткен ғасырда Жанақ, Сабырбай, Шөже, Сүйінбай сияқты ғажайып айтыс ақындары болған.
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1 ЖҮСІПБЕК ШАЙХИСЛАМҰЛЫНЫҢ ӨМІРБАЯНЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... .7 1.1 Ж.Шайхисламұлының өмірі мен ол туралы пікірлер арасындағы қарама-қайшылық ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 7 1.2 Ж.Шайхисламұлының Қытайдағы жылдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 11 1.3 Ж.Шайхисламұлы шығармашылығының зерттелу дәрежесі ... ... ... ... ... ... 16
2ЖҮСІПБЕК ШАЙХИСЛАМҰЛЫНЫҢ ШЫҒАРМАШЫЛЫҒЫ ... ... ... ... ... 20 2.1 Ж.Шайхисламұлы өлеңдерінің тәрбиелік мәні ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 20 2.2 Ж.Шайхисламұлының айтыс өнерінде алар орны мен айтыстары туралы..25 2.3 Ж.Шайхисламұлының "жоқтауы" ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 30
3 ЖҮСІПБЕК ШАЙХИСЛАМҰЛЫНЫҢ ҚИССА-ДАСТАНДАРЫ ... ... ... ... 32 3.1 Ж.Шайхисламұлы жырлаған "Қыз Жібек" жыры мен ондағы ескі салт-дәстүрлердің көрініс табуы ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 35 3.2 "Мұңлық-Зарлық" дастанын алғаш хатқа түсіруші ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 42 3.3 Ж.Шайхисламұлының "Қасым жомарт" дастаны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 43 3.4 Жүсіпбек қожаның "Қисса Наурызбай төре" дастаны ... ... ... ... ... ... ... ... .. 46
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 50
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... . 53
КІРІСПЕ
Қазақ халқының бай көркем қазынасының ұзақ та күрделі даму жолында, тарихында ХХ ғасырдың бас кезіндегі жазба әдебиет қомақты орын алады. Бұл кезеңдегі әдебиет қайраткерлері өткен ғасырларда қалыптасып, орныққан ақыл-ой ізденістерінің тәжірибесін, жетістіктерін пайдалана отырып, идеялық-көркемдік деңгейі биік асыл мұралар жасады, жаңа тарихи жағдайларда оларды жалғастыра дамытты. Сөйтіп, замана қажет-мүдделеріне ілесе алды, қоғам қалпын реалистік әрі романтикалық әдіспен бейнелеп, келелі де салмақты ой-тұжырымдар айтты. Қазақ көркем әдебиеті қоғамдық, әлеуметтік, саяси жағдайлардың аясында дамыған замана бейнесін өрнектей алғанымен де аса құнды. ХІХ ғасырдың соңы мен ХХ ғасырдың бас кезінде қазақ халқының экономикалық, әлеуметтік, саяси, мәдени, жалпы рухани өмірінде болған аса маңызды өзгерістер көркем сөз өнері арқылы өзінің тиісті көрінісін тапты. Әрине, көркемдік көріністердің, бейнелердің деңгейі де, ауқымы да әртүрлі болуы заңды. Шым-шытырық қоғамдық құбылыстарды әр қаламгер өзінше түсініп, пайымдап, өз мүмкіндігіне сәйкес бейнелеп көрсетуге әрекет жасауы нәтижесінде идеялық көркемдік бағыт-бағдары, дәрежесі әр алуан және әр жанрдағы әдеби туындылар жарық көрді де, қазына қорын байытты. ХХ ғасырдың басындағы әдебиет өзінің даму жолында талай қиындық-кедергілерді, тартыс-таластарды, қызу айтыстарды, прогрессивтік және реакциялық керітартпа ағым-бағыттар айқастарын басынан кеше отырып, бұрын қалыптасқан гуманистік-демократтық, ағартушылық, реалистік сыр-сипаттарды сақтап, дамыта алды. Әдебиет өкілдері реалистік дәстүрлерді жалғастырып, байытты, халықты жаңалыққа, прогреске шақыратын бүкіл азаматтық сарындарды күшейтті, көркем сөз қорын поэзия, проза, публицистика, драматургия жанрларымен молайтты. Бұл кездегі әдебиет тез дамуымен бірге, ұлттық тар шеңберде қалып қоймай, кең арнаға шықты, көршілес шығыс елдері әдебиетімен, орыс классикасымен, батыс европа халықтарының қазынасымен өзара байланысып, нығая түсті. ХХ ғасырдың басындағы қазақ әдебиеті екі онжылдыққа толмайтын қысқа мерзімнің ішінде дамыса да, күрделі белестерден өтіп, сан алуан ұлылы-кішілі таланттарды туғызды. Осы тарихи кезең әдебиетін тұтас алғанда асқар таудай болып көрінетін ұлы тұлғалардың көпшілігінің өмірі мен шығармашылығы туралы оқушылар едәуір хабардар, біледі. Олардың шығармалары әркез жарияланып, түбегейлі болмаса да біршама зерттелді. ХІХ ғасырдың басы мен ХХ ғасырдың басында қазақ әдебиетінде зерттеушілер Кітаби ақындар деп атаған бір топ қалам қайраткерлері - Нұржан Наушабаев, Мәшһүр Жүсіп Көпеев , Шәді Жәңгіров, Жүсіпбек Шайхисламов, Омар Шораяқұлы, Нұралы Нысанбаев, т.б.шыққаны белгілі. Олардың көбіне тән ерекшеліктер - Шығыстың классикалық әдебиетінен үлгі алып, оны насихаттау болды. "Назира" дәстүрімен өздері де оған еліктеп шығармалар жазып, әдебиеттер байланысына, қазақ сөз өнерінің көкжиегі кеңеюіне қызмет етті. "Кітаби ақындардың" бірсыпырасы халық мұрасын жинап, бастыру ісіне құлшына араласты. "Кітаби ақындардың" кейбір шығармаларында діни-патриархалдық көзқарасты қуаттау кездесетіні біржақты сынауға ұшырағандықтан, олардың туындыларында өз заманы ізденістерінің ізі қалғаны бейнеленгені, әдеби процесте өзіндік орны, үлесі барлығы ескерілмей, толық зерттелмей келді. Олардың мұрасы қазақ әдебиетіндегі "Назира" дәстүрінің даму жолы мен ерекшеліктерін, оның халықтың көркем ойлау жүйесін шығыстық әуендермен байыта түскенін зерттеу мақсатында қыруар материалдар, деректер береді. Асылы, бір немесе екі өлең жазу, сол арқылы бір немесе екі сыр аңғарту, шындық таныту кез келген өлеңшінің қолынан келуі мүмкін. Ал өзі жазған өлеңдер арқылы өзінің өзгелерден бөлек ақындық бітімі мен мінезін таныту, сол арқылы өзінің өнер әлеміндегі тұтас творчестволық беті мен бағытын таныту кез келген қаламгердің қолынан келе бермейді. Сол секілді Шығыс Түркістан қазақтарының ғана емес, күллі қазақ әдебиетінің тарихында елеулі орны бар, Жетісу өңірінде өмір сүріп, ауыз әдебиеті мен жазба әдебиетін ұштастыра отырып, соңында мол қазына қалдырған айтулы ақын - Жүсіпбек Шайхисламұлы Айтқожин. Ол өзінің ғасырға таяу ғұмырында артында мол мұра, өшпес, тіпті тот шалмас еңбек қалдырып кетті. Ғұлама ақынның жазған жырлары, жинаған фольклорлық дүниелері басылып та, қолжазба күйінде де жалпақ қазақ даласына кеңінен таралып, қазақ даласының рухани өсуіне ерекше ықпал еткені белгілі. Тақырыптың өзектілігі. Жүсіпбек қожа Шайхисламұлы туралы сөз болғанда, Қазақ Совет Энциклопедиясында берілген "қазақтың ауыз әдебиеті үлгілерін жинаушы, бастырып таратушы, насихаттаушы, әйгілі ақын" дегеннен әрі аса алмаймыз. Себебі, ақынның өмірі мен шығармалары түрлі себептерге байланысты қазақ әдебиеті тарихынан қағыс қалды және оның еңбектері ойдағыдай бағаланбады. Жүсіпбектің есімі Шыңжандағы жазба қазақ әдебиетінің негізін қалаушылардың бірі ретінде де аталады. Жүсіпбек соңғы өмірінде көптеген әдеби шығармалар жазғанымен олардың дені бүгінгі күнде қолға толығымен жеткені саусақпен санарлықтай. Аман қалғандары кейінгі жылдары ғана халық арасынан жиналып жеке кітап болып шыға бастады. Ақын Жүсіпбек қожа Шайхисламұлының қазақ әдебиетінде өзіндік орны бар. Оның жазып қалдырған еңбегі ұшан-теңіз. Десек те, оның шығармаларына көңіл бөлініп, арнайы зерттелмей келеді. Ақын өмірі туралы ғалымдардың пікірі де ұштаспай жүргені белгілі. Ал шығармашылығы зерттеуді қажет етіп тұрған құнды дүние. Біз Жүсіпбекті қазақ жазба әдебиетінің негізін салушылардың қатарында қарауымыз керек. Міне, осындай мәселені көпшіліктің назарына ұсыну мақсатында осы тақырып алынып отыр. Жұмыстың мақсат-міндеттері: - Қазақ әдебиетінде орны ерек ауыз әдебиеті үлгілерін жинаушы, насихаттаушы, таратушы Жүсіпбек қожа Шайхисламұлы туралы мәліметтер жинақтау; - Жүсіпбек ақынның өмірі мен шығармашылығы туралы айтылған зерттеушілер пікірлері арасындағы айырмашылықтар мен ұқсастықтарды анықтау; - Ақын өлеңдеріндегі оқушы қауымға берерлік тәрбиелік мәнін ашып түсіндіру; - Жүсіпбек ақынның айтыскер ақын екендігін және өз заманындағы "көзі ашық, көкірегі ояу" сауаты бар бұл азаматтың хатқа түсірген өзге ақындар айтысын анықтау; - Ақын шығармашылығындағы жоқтау өлеңдердің орнын нақтылау; - Жүсіпбек қожаның қисса-дастандарының мазмұнын аша отырып, танымдық, тәрбиелік мәнін талдау; - Ж.Шайхисламұлын Қытайдағы қазақ жазба әдебиетінің негізін қалаушы ретінде қарастыру; Жұмыстың теориялық-әдіснамалық негіздері. Осы зерттеу жұмысының теориялық-әдіснамалық негіздері ретінде С.Дәуітовтің, Б.Атыханұлының, Т.Әлібектің, М.Әуезовтің, А.Кірішбаевтың т.б. еңбектерді айтуға болады. Бұл жұмыс зерттеушілердің ақын туралы зерттеу еңбектеріне негізделе отырып жасалды. Осы зерттеу жұмысының жоғарыда аты аталған еңбектерден ең басты айырмашылығы мынада: зерттеушілер еңбектерінде өздерінің жеке пікірлері мен ақын туралы жалаң көзқарастары қарастырылса, бұл жұмыс ақынды зерттеушілердің барлық еңбектері мен мақалаларын салыстырып, салғастырып, айырмашылығы мен ұқсастықтарын ажырата отырып, бір-бірімен байланыстырылған және де ақынның творчествосынан дәлел ретінде мысалдар келтіру болып табылады. Зерттеу жұмысының дерек көздері. Осы зерттеу жұмысының дерек көздері ретінде Д.Мәсімханның, Н.Қазыбектің, Б.Рақымовтың, Е.Райханұлының, Б.Қанарбаеваның, А.Мұсаұлының, Т.Қасенұлының зерттеу жұмыстары мен Ж.Шайхисламұлының шығармалар топтамасы танылады. Өлеңдерді түсіндіріп, тәрбиелік мәнін ашу мақсатында Ж.Шайхисламның Шығармалар жинағынан мысалдар келтіріліп, зерттеушілер қарастырған мәселелермен қатар қойылып, салыстырмалы түрде талданды. Теориялық-практикалық маңызы. Бұл зерттеу жұмысының нәтижелері ХІХ-ХХ ғасыр әдебиетін жеке пін ретінде өтетін жоғары оқу орындарындағы филология факультетінің студенттеріне, ХІХ ғасырдың аяғы мен ХХ ғасырдың басындағы қазақ әдебиеті оқу бағдарламасына енгізілген жоғары сынып оқушыларына, сондай-ақ дәстүрлі өнер саласында жүрген адамдар мен өнер институтының студенттеріне қатысты болып табылады. Жұмыстың құрылымы. Осы зерттеу жұмысы кіріспеден, негізгі бөлімнен, қорытындыдан және пайдаланылған әдебиеттерден тұрады. Кіріспе бөлімінде ХІХ ғасырдың аяғы мен ХХ ғасыр басындағы қазақ әдебиеті мен Жүсіпбек Шайхисламұлының бұл әдебиетте алар орны, жұмыстың өзектілігі, маңызы, мақсат-міндеті, теориялық негіз бен дерек көздері айтылса, негізгі бөлімі "Жүсіпбек Шайхисламұлының өмірбаяны" деп аталды. Бұл бөлім екі тараудан жіне алты ұсақ тараушалардан құралды. Мұнда ақынның өмірі және зерттеушілер пікірінің әр жақтылығы, Жүсіпбектің Қытайдағы жылдары, әдеби мұрасы, зерттелу дәрежесі, өлеңдері мен тәрбиелік мәні, айтыстары, жоқтау өлеңдері, қисса-дастандары қарастырылса, қорытындыда ақынның бағаланбай қалған еңбегі мен қазақ әдебиетінде алар орны, зерттеу маңызы сөз болса, пайдаланылған әдебиеттер тізімі осы зерттеу жұмысына негіз болған еңбектердің қатарынан құралған.
ЖҮСІПБЕК ШАЙХИСЛАМҰЛЫНЫҢ ӨМІРБАЯНЫ
1.1 Ж.Шайхисламұлының өмірі мен ол туралы пікірлер арасындағы қарама-қайшылық. Жүсіпбек Шайхисламұлы қазіргі Жамбыл облысының орталығы Тараз қаласының маңында дүниеге келген. Кейінгі жылдардағы зерттеулерде ақынның туған мен ғұмырнамалық даталарына байланысты керағар тұжырымдар айтылып келеді. Бұл орайда, Жүсіпбек туралы соңғы жылдары зерттеу жүргізген С.Дәуітұлы мәліметтеріне жүгінсек, Ақын Жүсіпбек қожа Шаихисламұлы 1854 жылы Оңтүстік Қазақстанның Сыр бойында, яғни Оңтүстік Қазақстан облысы, Қызылқұм ауданы, Қожатоғай аулында туып, 1936 жылы Шыңжан өлкесі, Іле облысы, Аттың тауы деп аталатын жерде қайтыс болған сыңайлы [1, 22]. Сондай-ақ, М.Ғұмарова [8, 6] мен Н.Катанов зерттеулерінде [8, 6] , "Қазақ совет энциклопедиясында" [2, 533] 1857-1936 жылдар аралығы көрсетіліп, Жетісуда туғаны айтылса, "Қазақ ақындарының антологиясында" [3, 83] С.Дәуітұлы даталары қайталанған. Енді Шыңжан өлкесінде басылған "Үш жүзік" жинағындағы тың деректерге сүйенсек: Ол Әулие ата маңында туған. Кейін қазіргі Іле қазақ автономиялы облысының Текес ауданына қоныс аударып келіп, сонда мекендеген. Марқұмның мүрдесі Шиліөзек аулының оңтүстік жағындағы жатағандау төбенің басында тұр. Зираттың басына биіктігі - 1.5 метр, ені - 90 сантиметр шамасында қолдан құйылып жасалған ақ сұр тас қойылып, оған араб әрпімен "Қазақтың ауыз әдебиеті үлгілерін жинаушы, бастырып таратушы, насихаттаушы әйгілі ақын Жүсіпбек қожа Шайхисламұлы [1857-1937]" - деген жазу ойылған [4, 1]. Ақын аруағын сыйлап, құлпы тас қойған ұрпақтарының туған туыстары мен ауылдастарының шындықтан ауытқи қоймағандығы анық. Ендігі жерде әдебиет тарихын зерттеушілерге соңғы дерекке тоқталған орынды сияқты [8, 6]. 1985 жылы құрастырылып, Шиңжан университеті тарапынан жарық көрген Қазақ әдебиеті тарихынан таңдамалы үлгілер деген Ахметбек Кірішбаевтың кітабындағы ақын өмірі мен шығармасына арналған мақала: "Ғұлама ақын туылған жері Жетісудағы Әулиеата (қазіргі Тараз) қаласының төңірегі екен. Жүсіпбекқожа Тәкестің Мыңбұлақ деген жерінде 80жасында қайтыс болған, бұған қарағанда 1857 жылы туылғандығы анық" [12, 5], - деп басталады. Менің әкем Қазыбек Әліпұлы 1906 жылы туған. 1990 жылы 85 жасынан асқан шағында осы Алматыда қайтыс болды. Кәдімгідей көзі ашық, сауатты адам болатын. Ол кісіні осы күні көзі тірі бірқатар ақын-жазушылар біледі. Сол кісі кезінде екі елде де Кеңестер одағы мен Қытайда Көдек Маралбайұлымен де, Жүсіпбекқожа Шайхисламұлымен де жақын таныс, алыс-берісі болыпты. Әкпар Өсербайұлы деген жездем екеуі Жүсіпбекқожаның қиссаларын мен ес білгенге дейін көшіріп жазып, жаттап, әлекке түсіп жүретін. Әсіресе, Әкпар жездемнің қисса оқығандағы үні, мақамы сондай жағымды еді, жұрт ұйып тыңдайтын [12, 5]. Ақын мұраларын зерттеп, ерекше көңіл бөлген С.Дәуітовтің ақын өмірі туралы жария еткен пікірлеріне назар аудармай кетуге болмас. Ол өз сөзінде: Жүсіпбек ақынның ауыз әдебиетін жинап, жарыққа шығарудағы еңбегі ерекше. Ол Қазан революциясына дейін де, одан кейін де әлденеше дастан, қисса, лиро-эпос жыры, айтыс өлеңдерін жинақтап, жеке-жеке кітап етіп жариялаған. Ғасырлар бойы ел есінде ұмытылмай сақталып келген асыл дүниелерді тауып, оны ерінбей-жалықпай хатқа түсіру, қайта жырлап өңдеу дегеннің өзі қаншама жұмыс екенін айтып жеткізу қиын. Осыншама қыруар еңбегі бар Жүсіпбек кім, қай жерде дүниеге келіп, қай жерде қандай қызмет атқарып, қай жерде қайтыс болған деген сұрақ көпшілігін біраздан бері мазалап келгені белгілі [7, 8]. Ал, Қазақ энциклопедиясында: Жүсіпбек қожа қазақ ақыны, қазақтың ауыз әдебиет үлгілерін жинаушы, бастырып таратушы, насихаттаушы [9, 10] дегеннен әрі аспайды. Жүсіпбек Шайхисламұлын біледі-ау деген кәрі құлақ қарттардан сұрастыра келіп, Алматы облысы, Жамбыл ауданы, Сүйінбай атындағы совхозда тұратын 88жасқа келген арысбек қариямен жолығып әңгімелескен сөздерін дәлелге алады: Ол: "Жүсекеңді өз көзіммен көрдім, қарлығаш құйрық ұзын сақалы бар, қара сұр, үлкен мұрын, көзі шүңірек, бүркіт қабақ, кім болса да о, ботам деп сөйлейтін кісі еді. Егер шынымен Жүсіпбекті зерттеуші болсаң, Жамбыл облысы, Шу ауданының тұрғыны Сәйділ ақсақалға жолықсаң, сол бәрін де айтады, керек десеңіз, қолжазбасы да бар" деп бағыт сілтеген болатын. Бұдан соң Тұрысбеков Сәйділ қарияның үйіне келіп сұрағанымызда: "Мен қазір жетпіс алтыға келдім, көп нәрсе ұмытылды... жүсіпбек қайда той, қайда жиын болса, сонда жүретін сері кісі еді. Жөні келсе айтысатын, оның жайы болмаса, жомбыраны шерте отырып, жыр толғайтын, мақалдап-мәтелдеп сөйлеп кетсе, алдына жан салуды білген емес. Қазірде Қыз Жібекті, Біржан сал мен Сара қыздың айтысын тыңдап жүрміз ғой, ал Жүсекеңнің аузынан естігеніміз бөлек еді. Қаумалаған халықтың бірде тына қалып, ішін тартқанын байқайсың, енді бірде о, жаса, өркенің өссін, жыр болса, осылай болсын деген қошемет сөзін жаудыратын деді де, ақынның 1854 жылы туғанын қалың қоңыр дәптерден оқып берді. Ал 1942 жылы Аттың тауы деп аталатын жерде қайтыс болғанын , әкесі Тұрысбектің елмен азалап қойысқанын өз аузынан естігенін тілге тиек етті. Дәл осы уақытқа дейінгі мәліметтерде Жүсіпбекті Жетісуда туылған делініп келген. Ақынның Шүкей қызбен айтысына және 1900жылғы Қыз Жібек жырына зер салсақ, ақынның Сейдекең берген мәліметтегідей Шымкент облысы, Қызылқұм ауданы, Қожатоғай совхозында дүниеге келгені анықталады" [19, 12], - деп мәлімдейді. Ақынның әкесі - Шайхислам жан-жақты білім алған өте сауатты адам екен. Ол баласы бес жасқа толғанда молдаға береді. Міне, осыдан келіп, Ж.Шайхисламұлы бала кезінде ең алғаш ауыл молдасынан сауаттанып, кейін Әулиеатадағы медреседен оқып, ескіше, діни білім алады. Мұнан әрі білімін Бұқара қаласына барып жалғастырады [13, 5]. Жас ақын білімін, пайым-парасатын әрі қарай өсіре түсу мақсатында, өз бетімен сол дәуірдегі шоқтығы биік араб, парсы, шағатай, түрік, орыс тілдерін үйрене бастайды. Әрі аталған тілдерді тыңғылықты меңгеріп, шығыс-батыс әдебиетінің классикалық үлгілерімен танысады. Шығыстың классикалық әдебиетін оқып, үйреніп, Фирдоуси, Хафиз, Низами, Жәми, Физули, Науаи, Сағди секілді классик ақындардың шығармалары өзіне баурай түсіп, жырларымен жете танысады. Ж.Шайхисламұлы аталған ақындарды өзіне ұстаз тұтып өседі. Ізденімпаз ақын шығыс елдері әдебиетімен қағаз жүзінде ғана танысып қоймастан, араб елдерін, Түркияны аралап қайтады. Бұндай сапарлар ақынның шығармашылығының өсуіне игі ықпалын тигізеді [21, 160]. Сол бозбала кезінің өзінде-ақ, ақын қыруар қысқа өлеңдер жазумен шектеліп қоймай, шығыс аңыздарының желісімен көптеген қисса, дастандар, айтыстар жазып, өз ортасына ақын бала ретінде таныла бастайды да, Қазан баспасынан кітап етіп шығарып отырады. Оқудан кейін дін қызметіне қызықпай, әдеби істермен шұғылданып, ақындық, серілік жолға түсіп, қазақтың сайын даласын шарлауға бел буады. Сыр сүлейлерімен, Сарыарқа мен Жетісудың әйгілі ақын-жазушыларымен жүздесіп, халықтың рухани мұраларын жинастырумен шұғылданады [13, 5]. Ата тегі дін иесі - қожа руынан. Жүсіпбек өзі жөнінде "Жүсіпбек Қожаның Ләзипа қызбен айтысы" атты шығармасында былай дейді. Шайхыслам әкем аты мен Жүсіпбек Сәулетті пайғамбардың нәсілімін [11, 45], - деп жырлау арқылы өзінің қожа тұқымынан екенін білдіреді. Осы тұжырымды ақын Шөкей қызбен айтысында да қуаттағандай болады: Шайхислам әкем аты, мен - Жүсіпбек, Осы елді іздеп келдім нағашым деп. Әулеті Пайғамбардың - нәсілім қожа, Жүруші ем жаман қызды баса көктеп [18, 8]. Ал Ахметбек Кірішбаевтың еңбегінде ақынның ұлы жүз, оның ішінде дулатқа жататыны [24, 367] тайға таңба басқандай көрсетілген. Сондай-ақ, Тұрымбек Қасенұлының зерттеуінде кездесетін мәліметтер де осыған жуықтайды: Танымал ақын Жүсіпбек Қожа Шайхисламұлын жұрт Қожекең деп атап кеткен. Кезінде Іле, Текес халқы оны тегіс құрметтеп, діни лауазымына қарай Қожекең деп атап кетсе керек. Ол кісінің нағыз есімі Жүсіпбек. Ілгеріде дін жолын қуған тарки адамдарды халық арасында молда, имам, ишан, қожа, халпе, хазірет деп айырған [23, 8]. Марқұм Қожекең 1857 жылы Қазақстанның Жамбыл облысы, Әулие ата (қазіргі Тараз) деген жерінде туылыпты. Ата-тегі ұлы ұлы жүздің Дулат руынан деседі, Матай еліне барғанда атты өлеңінде руым - Дулат төре, мен Жүсіпбек, келіп ем Матай елін көрейін деп деген жолдар кездеседі. Мұның қисыны бар. Демек, ақынның туылған жері ұлы жүз Дулаттың мекен еткен өңір екені рас [16, 22]. Ал келесі бір дерек: Қожекең Текесте 1930 жылдары өмірінің соңын өткізді. Текес орман алаңында 80 жастағы зейнеткер Тұрсынғазы Рақышұлы: "Қожекеңді көрген едім, ол кісі Ұшқұштайды аралағанда үйге келмей кетпейтін. Себебі әжем Торғын (Рақыштың шешесі) деген кісі Дулат руының қызы екен. Сол себепті Қожекең жиен деп жақын тартып жүруші еді" деп айтады. Бұған қарағанда, бұл кісінің тегі талассыз Дулат руынан. Ал Ләзипамен айтысына қарағанда нағашы жұрты Жетісудағы жалайырлар болғанға ұқсайды. Онда: Шайқыслам әкем аты, мен - Жүсіпбек, Бұл елді іздеп келдім нағашым деп, - дейді [10, 131]. Ал ақынның Өзифа (Шүкей) қызбен айтысында айтылған жолдарға назар аударған болсақ, ақынның біздің ұлы жүзге жиен, нәсілі қожа деген ойға кенелеріміз сөзсіз дейді [18, 8]. Жүсіпбек жас күнінен бастап қазақ даласын шарлап, Жетісу мен Сарыарқа, Сыр бойы мен Қаратау қатпарларында болып, от ауызды, орақ тілді шежіре шешендермен, атақты ақын-жыраулармен тілдесіп, халық ауызындағы хисса-дастан, аңыз-ертегілерді, өлең-жырларды молынан жинап, қағаз бетіне түсіреді. Ақынның орта жүз арасында жиі болуына Арғын нағашылары мұрындық болмай қалған жоқ. Сол себепті Арқадағы ұлы ақын Абай, Біржан сал ауылында айлап жатып дәмдес болады. 1982 жылы бір сапарында Біржан салдың ауылында сауық-сайранға қатысады. Бұл кезде Біржанның 60, Жүсіпбек Қожаның 35 жастағы (кейбір мәліметтерде 38 жаста деп көрсетілген) кезі екен. Сол сапарында Біржанның ауылынан аттанарда қатты тебіренген Жүсіпбек Қожа ат үстінде тұрып: Аман бол көріскенше Біржан аға, Жетпіс жеті ән шырқадың ырғалмада. Шіркін-ай, қырық жасың қайта оралып, Әніңді естір ме еді, жырғаламда, - деп қоштасқан екен. Жүсіпбек ақын, әрі халық ауыз әдебиетін жинаушы ғана емес, халықты білімге бастайтын ағартушылыққа да үгіттеген [19, 12]. Жүсіпбек Қожа 1937 жылы Текес ауданының Мыңбұлақ деген жерінде 80 жасында қайтыс болды. Сүйегі сол маңдағы Төрткүл қабырына жерленеді. Кейінгі жылдары ақын қабірінің басына ақсұр құлып тас орнатылып, онда "қазақтың ауыз әдебиеті үлгілерін жинаушы, бастырып таратушы, насихаттаушы, әйгілі ақын жүсіпбек Қожа Шайхысламұлы" деп жазылған [9,11]. Т.Қасенұлы да өсы пікірді нақтылайды: "Жүсіпбек қожа 1937 жылы көктемде Мұңғылкүренің Ағаязындағы Мазақ ақалақшының қайтыс болғанын естіп баласы Аманқожа екеуі Текестегі селкілдек көпірден өтіп Шоғансай маңына барғанда: "Ботам, үйге қайтайық, менің пірлерім қайт дегендей қылады" деп аттың басын қайта ауылға бұрған екен. Жол бойы бір малшы алдынан шығып, аулына үйіне бастап барып қонақ етіпті. Сол күні таңға жақын намаздың парызын өтеп, сүндетін өтей алмай жайнамаз үстінде қайтыс болыпты" [23, 8].
1.2 Ж.Шайхисламұлының Қытайдағы жылдары. Ақын өмірінің екінші бір кезеңі 1916 жылғы Ұлт-азаттық көтерілісінен бастау алады. Осы дүрбелең ақынның Қытай асуына себепші болған. Алайда ақынның сол кездегі қазақтың бетке ұстар ұлт зиялыларының қатарынан орын алғаны сөзсіз. Бірақ бұл жөнінде нақты нанымды дерек жоқ. Сол тұста дінді, имандылықты жаппай насихаттап, орыстың отарлау саясатына қарсы тұрып, өзіне келген қатерді күні ілгері сезіп, орыс қудалауына ұшыраған елмен бірге Қытай асқан болуы да мүмкін. Ақынның тура 1916 жылы Қытай асып қоныстануы жайдан жай емес. Қытайдың Іле өңіріндегі қазақтар ауылына ат басын тіреген ақын өмірінің соңына дейін осында тұрады. Мұнда ол оқу-ағарту ісімен айналысады. Мектеп ашып халықтың сауаты мен мәдени түсініктерін дамытуға үлкен еңбек сіңірді. Іле аймағының Текес ауданына қарасты Қамыстыбұлақ деген жерінде мектеп ашады. 1935 жылы Текес аудандық қазақ-қырғыз мәдени ағарту бөлімшесі ашқан мектепке мүдір қызметін атқарады. Жасының ұлғайып, денсаулығының нашарлауына да қарамастан, сахарада жас ұрпақ тәрбиелеу жұмысымен өмірінің соңына дейін айналысады. Жүсіпбек Қожаның қолынан тәлім алған адамдардың кейбіреуінің әлі көздері тірі [15, 7]. Ж.Шайхисламұлы Жетісуға есейген, жігіт шағында қоныс аударады. Бұл деректі "Қыз Жібек" жырының алғашқы басылымында ақынның өзі келтіріп өтеді: Үйсінге алғаш келгенде, Жиырма үш жасымда. Сол кездердің уақытында, Бар еді қайғы басымда [11, 47]. Соңғы жылдардың мәнісіне қарағанда, Жүсіпбек ата жұртынан жеке басының себептерімен кеткенін аңғаруға болады. Кей зерттеуге сүйенсек, ақынның туған анасы дулат қызы болғандықтан, нағашыларын пана тұтып келеді, өзі де осы жерде үйлі-баранды болады. Осы тұжырымды ақын Шөкей қызбен айтысында қуаттағандай болады: Шайхислам әкем аты, мен - Жүсіпбек, Осы елді іздеп келдім нағашым деп. Әулеті Пайғамбардың - нәсілім қожа, Жүруші ем жаман қызды баса көктеп [4, 161]. Болмаса Бақтыбаймен қақтығысында: "Бұл елді санаушы едім нағашым деп, Жолы үлкен Ұлы жүздің баласы деп" деп нақтылай түседі. Жүсіпбек 1880 жылы шамасында Құлмамбет еліне, қазіргі Алматы облысы, Райымбек ауданындағы Ақсай деген жерге көшіп келіп, тұрақтап қалады. Албан, бұғы елдерінде бала оқытып, кітап бастырумен шұғылданады. ХХ ғасырдың басындағы ұлт-азаттық көтірілістің кезінде шекара асуға мәжбүр болады [13, 5]. С.Дәуітұлының аталған еңбегінде өскен ортасына қайта оралмай, қалған өмірін сонда өткізгені айтылады [1, 144]. Алайда, М.Әуезовтің қолжазбасындағы: "В молодые годы посетил многие районы казакской степи. Наконец последние 20лет провел среди китайских казахов рода Қызай и только недавно вернулся в Россию и поселился среди албан. ...Разносторонний в своей прошлой деятельности, он не желает ограничиваться и в беседе с нами однообразным кругом тем о поэтическом творчестве"[26], - деген нақты деректерден ғалымның 1927 жылы Жүсіпбекпен Қарқара жайлауында жеке кездескенін аңғаруға болады. Дегенмен, 30 жылдардағы қожа, молдаларға қарсы саясат Жүсіпбекті Қытай жеріне қайта кетуге мәжбүр етеді. Пайғамбар жасына келгенде, 1916 жылдың дүрбелеңінде Қытай асып қоныстанады. Алайда ақынның сол 1916 жылғы ұлт-азаттық көтерілісімен нендей қатысы бар екендігі жөнінде нақты, нанымды дерек жоқ. Біздің пайымдауымызша, сол тұста ақын дінді, имандылықты жаппай насихаттап, жұртты орыстың отаршыл саясатына қарсы тұруға үгіттеп жүргендіктен, орыс отаршылдарынан өзіне келетін қауіп-қатерді күн-ілгері сезіп, орыстың қудалауына ұшыраған елмен бірге Қытай асқан болуы мүмкін. Қалай болғанда да ақынның 1916 жылы Қытай асып қоныстануы жайдан-жай емес. Ал Қытайдағы қазақтар арасында жиырма жылдық ғұмырын өткізген Жүсіпбек қожа онда да қыруар шығармалар жазып, қытайдағы қазақ әдебиетінің негізін қаласып қана қоймастан, мектеп ашып, халықтың сауатын, мәдени мағлұматын өсіруге де зор еңбек сіңірді [14, 185]. Сондықтан да Жүсіпбек ақынды: "қазақ ақыны, қазақтың ауыз әдебиеті үлгілерін жинаушы, бастырып таратушы, насихаттаушы" [2, 395] деумен ғана шектелмей, ең бастысы, оның қытай қазақтары әдебиетінің негізін салушы, ұлы ағартушы екенін тұрақтандыруымыз керек. Танымал ақын Жүсіпбектің есімі Қытайдағы қазақ әдебиеті мен мәдениетінің даму кезеңіне байланысты көп жерлерде аталып келеді. Шыңжандағы қазақ әдебиетінің қалыптасу төркіні ХІХ ғасырдың екінші жартысынан басталады. Әрине, тарих үшін бұл аса ұзақ мерзім емес, алайда жазба қазақ әдебиетінің даму кезеңі тұрғысынан қарағанда, ауыз толтырып айтуға тұрарлық кезең. Шыңжандағы жазба қазақ әдебиетінің негізін қалаушылар деп, сол өңірге танымал болған ақын-жазушылар - Ақыт Үлімжіұлы, Әсет Найманбайұлы, Жүсіпбек Шайхысламұлы, Таңжарық Жолдыұлы, Асқар Татанайұлы, Көдек Маралбайұлы сынды бірқатар қаламгерлер шоғырын атауға болады. Солардың ішінде Жүсіпбек Шайхысламұлы 1917 жылдары, ақ патшының тұсында, Қазан төңкерісінің алды-артында Қытай жеріне қашып өткен. Ол жай барған жоқ, осында бұрыннан сақталған ауыз әдебиеті мен енді-енді қалыптаса бастаған Абай мектебінің үлгілерін арғы жаққа ала барған. 1850-1900жылдар аралығында Қазан, Семей баспаларынан Жүсіпбек Шайхысламның көптеген кітартары жарық көрген. Содан кейін оның шығармалары ол жақта да, бұл жақта да кітап болып басылмаған. Бұл жақтан барған ақын-жазушыларды Қытайдағылар "Кеңес дағынан қашып келген" деп, ал мұндағы кеңестік социалистік әдебиет "Қытайға қашып кеткен" деп, бұл сынды тұлғалар екі ортада қалып кеткен. Ал, шын мәнінде, олардың әрқайсысының қазақ әдебиетінде өзіндік орны бар. Олардың жазып қалдырған еңбегі ұшан-теңіз. Десек те олардың шығармалары мүлдем зерттелмеген. Жүсіпбекті қазақ жазба әдебиетінің негізін салушылардың қатарында қарауымыз керек. Жүсіпбек Шайхысламның халық аузынан жинаған шығармалары бар, өз туындылары бар, кемінде 5-6 томдық еңбегі жарыққа шықпай жатыр [15, 7]. Ол жат өлкеде де сол кездегі рухани-әлеуметтік дағдарыстың құрбаны болған босқын елдің жанынан табылды. Ауған жұрты жайлаған жеті жұрттың бірі - жұқпалы дертке қарсы ем егеді. Шет жерде жүрген қазақтардың ақынға деген құрметін "Үш жүзік" кітабындағы Жүсіпбектің жүзін көрген Қожаназар қарттың естелігінен айқын аңғаруға болады: "1937 жылы болса керек, қожа Текестің арғы жағасын жайлайтын алжан деген елді аралап жүріп Кетпентау деген жерде қайтыс болады. Қожа қайтыс болған соң, сол елдің белді адамдары: "қожа тұқымы бәрімізге ортақ, сүйегін бермейміз, өзіміз арулап қоямыз" деп хабар айтыпты. Содан біздің елдегі Бораншай, Көпеш, Қасен деген адамдар араға жүріп әрең дегенде оларды иландырып, осы төбеге жерлеген еді" [4, 193]. Жүсіпбек қожа Шайхисламұлының тек қана ақын немесе жалаң халық мұраларын жинаушы ғана емес екендігін, оның үстіне бірегей ағартушы екенін жоғарыда айттық. Бұл сөзімізге, біріншіден, оның халықты өнер-білімге, сауаттылыққа үндеген өлең-жырлары дәлел болса, екіншіден, ақынның ел аралап халық мұраларын жинап, реттеп, өңдеп, баспадан шығарып, оны қайтадан халықтың қолына тигізіп, сол арқылы туған елінің сауат ашуына мұрындық болған ұлағатты істері айғақтайды. Үшіншіден, Қазақстаннан Қытайға асып барып, бүгінгі ШҰАР-дың Текес ауданында өткізген жиырма жылын Жүсіпбек қожа негізінен ағартушылық-ұстаздық жұмысқа сарп еткені жақсы дәлел. Мәселен, 1920 жылдардың басында Шиліөзек ауылынан Нақысбек ақалақшы (болыс) жаңаша һәм діни білім беретін мектеп салдырады. Осы мектепке Жүсіпбек қожаны мүдір (меңгеруші) етіп тағайындайды. Сөйтіп ақын жасының ұлғайып қалғандығына қарамастан, бала оқытып, шәкірт тәрбиелеу ісімен өмірінің соңына дейін шұғылданады. Бүгінде сол Текес (бұрынғы Қызылкүре) ауданы өңірінен Жүсіпбек қожаның алдын көріп, одан тәлім алған Қожаназар, Сәди, Болатбай, Әділбек сынды өте сауатты, білгір молдаларды кезіктіруімізге болады [14, 189]. Әсіресе, ұстазының жолын қуып, бала күнінен өлеңқұмар болған Сәди қарт өзінің Жүсіпбек қожаны еске алып жазған бір өлеңінде: Оқып ем Жүсіпбектен жас кезімде, Шал болдым аппақ қудай осы күнде. Есімнен талай сөздер қалды шығып, Бар әлі тағылымы көңілімде [3, 122], - деп толғайды. Ақын Ж.Шайхисламұлы халық жұртшылығына пайдалы деп білген игі істердің барлығымен шұғылданған сыңайлы. Бұл ретте оның араб, парсы елдерінің емшілік өнерін қазақтың халық емшілігімен ұштастыра пайдаланғанын , сол арқылы туған халқының жан саулығының ғана емес, денсаулығының да ақаусыз болуына өз деңгейінде тер төккенін атап айтқан орынды секілді. Ауыл адамдарында күнделікті, жиі кездесетін жел-құз сырқаттарын ол кісі өзі әзірлеген шөп дәрілермен емдейтін болған. Тіпті жаңаша емханасы болмаған Текес өңірінде Жүкең ылғи да көктем мезгілде жас балаларға шешек суын егу жұмысымен де шұғылданыпты. Мұның өзі медицинаны білмейтін сахарадағы малшы қауым үшін, Қытайдың отаршылдық езгісі астында емдеу, денсаулық сақтау істері дегенді мүлдем пайдаланып көрмеген ондағы қандастарымыз үшін Ж.Шайхисламұлының бұл істері оларды тозақ отынан құтқарғандай шапағатты, пайдалы шаруа еді. Ақынның суреті жоқ, сақталмаған [8, 10]. Жүсіпбек Қожаны көзімен көрген адамдардың айтуына қарағанда, сақалды, үлкен мұрын, шүңірек көз, бүркіт қабақты болыпты. Үлкен-кішіні тек "ботам" деп сөйлейтін қара сұр кісі екен. Жиын тойда топ жарып өлең айта жөнелетін, реті келгенде айтысатын, мақалдап сөйлеп кетсе алдына жан салмайтын шешен адам болған. Сонымен қатар, ақын өте мейірімді, ақкөңіл, сергек, сезімтал болып, айтқан сөзі адамды магниттей баурап кетуші еді. Жүсіпбектің қасына барып, оның оқыған өлеңдерін, жырларын, нақты сөздерін тыңдауға әркім-ақ құмар еді. Жүсіпбек Қожа ауқатты бай болған емес-ті. Тапқан тапауаты көп болмаса да, оны жия бермеген [10, 132]. Бұдан басқа ақын ғылыми-зерттеу жұмыстарымен де өз деңгейінде кірісе айналысып, айналасындағы жұртты ғылым-білімге жетелеп отырған. Сонымен қатар ақын тарихты зерттеу мен аударма жағында қыруар жұмыс атқарған екен. Өкініштісі, Қытайдағы мәдени төңкерістің тұсында оның бәрі хоңуейбиндар тарапынан отқа жағылып кетіпті. Дей тұрғанмен, бір дәтке қуат етерлік нәрсе, ел ішіндегі кейбір ұқыпты адамдардың жанашырлығының арқасында Ж.Шайхисламұлы аударған Құранның қазақшасы, сондай-ақ ұлы жүз тайпаларының тарихи шежіресі сақталып қалған. Бұл жәдігерлер бүгінде Текес ауданының мәдениет үйінде сақтаулы тұр. Бұның бәрін айтып, теріп жазып отырғандағы мақсатымыз Жүсекеңнің ғұлама ақын екендігін бүгінгі ұрпаққа дәлел дәйегімен көрсету. Бүгінде Ж.Шайхисламұлы онша дәріптелмей жүрсе, ол ақынның жамандығынан емес, қазақтың шылығының кесірінен [9, 11]. Жоғарыда айтып өткеніміздей, ақынның өміріне қатысты деректердің басым көпшілігі дау тудырып отыр, зерттеушілердің де пікірі сәйкес келе бермейтін тұстар көп кездеседі. Мәселен, кей мәліметтерге сүйенсек, Жүсіпбек Қожа өмірінде үш әйел алған адам екен. Үлкен әйелі Балжан Ақбайқызы 1941 жылы Текес ауданында дүние салған. Бұл әйелінен бала қалмаған. Ортаншы әйелі Марияның ұлты татар болыпты. Марияның әкесі аса мәдениетті, оқымысты адам болғандықтан Жүсіпбектің Қазан қаласынан көптеген кітап бастыруына көмектескен. Жүсіпбек 1916 жылы Қытайға өткенде Мария өз төркініне қалып қояды. Кіші әйелі Бәтиманы Қарқаралыдан алған. Бұдан бір ұл, екі қыз туылады. Ұлының аты Бекқожа, қазір Қытайдың Құлжа ауданында тұрады дейді [11, 46]. Ал енді зерттеуші Н.Қазыбек жинап терген мағлұматтарға сүйенер болсақ, ол Жүсіпбек ақынды өз әкесімен жақсы араласып өмір сүрген деп сендіреді: іштей араласы бар әкем: Жүсіпбекқожа семіздеу келген, дембілше сары кісі еді. Екі әйелінен төрт ұлы болды. Бір әйелінен Асанқожа, Қарақожа, енді бір әйелінен (қайсысы бәйбішесі, аты-жөндерін сұрамаппын) Нүсіпқожа, Жырыққожа туған. Бейіті Қобының аузындағы Төрткүл деген жерде. Бір әйелі қайтыс болғанда, өз тілегі бойынша көрін ашып, қасына қойылған [12, 5], - деп отыратын. Қолжазба қорындағы деректерде де ақынның екі әйелі болғанын көрсетеді: бірінші әйелі Сара - Матайдың, ал екіншісі - Бәтима Ағыбай деген Албанның қызы екен. Жүсіпбектің өз анасы дулат руының қызы көрінеді. Алайда Жүсіпбек қожаның жалғыз ғана Аман қожа есімді ұлы болған. Ол домбырамен ән де айтып, күй де тартатын, жатқа жыр соғатын өнерлі екен. Бұдан туған Бекқожа есімді немересі бар делінген. Зерттеуші Тұрымбек Қасенұлының жинаған материалдарына көңіл аударар болсақ, ол да Жүсіпбек қожаның көзін көрген Қалжатбай қартпен болған әңгімені көпшілікке ұсынады: "Ол кісімен бәріміз бір жерде, яғни осы Текестің Шиліөзек, Қамыстыбұлақ, Төрткүл деген жерлерінде қысы-жазы іргелес болдық. Жаз жайлауға шыққанда ой жайлауда бірге отырушы едік. Жүсіпбек қожа қартайған шағында біздің айт руы ішінде болды, ол туралы естігендерімді әрі Жөкеңнің өз аузынан тыңдағандарым мен есте қалған жайттарды қысқаша айтып берейін" [23, 8]. Ол кісі Сады руынан шыққан Жетен батырмен етене барыс-келісте болыпты. Жетен батыр шаррушшиаға қарсы адам болған. Жүсіпбек қожа саяси жақтан қысым көргендіктен шамамен 1920 жылдары өз інісі Жырыққожа, баласы Аманқожа үшеуі Қытай жеріне өтіп, айт Сады руы ішінде паналапты. Бұрынғы әйелі Балжан Шапырашты деген елдің қызы болып, ертеде дүние салған екен. Айт Сады ішіне келгенде Пәтима есімді қызбен некеленіпті. Бірақ бұл әйел бала көретмепті. Ал інісі Жырыққожа өмір бойы үйленбей бойдақ өтіпті [19, 12].
1.3 Ж.Шайхисламұлы шығармашылығының зерттелу дәрежесі. Ж.Шайхисламұлы өмірі мен шығармашылығы жете зерттелмей келгені көпке мәлім. Оның да өзіндік себептері аз емес. Біріншіден, ол қожа тұқымы болғандықтан "дін-апиын" принципін ұстанған кеңес идеологиясы дін біліміне жетік азаматтармен ымырасыз күресте болды. Екіншіден, Жүсіпбек отызыншы жылдардағы жасанды науқанның зардабынан Қытайға ауып, өмірінің соңғы 5-6 жылын жат өлкеде өткізді. Сонда дүние салып, сүйегі шет елде қалды. 60-70 жылдардағы кеңес-қытай мемлекеттері арасындағы саяси-салқындық та өз әсерін тигізбей қалмады. Ақынның туған халқына істеген қыруар еңбегі түгіл, есімі де ескерілмейтін болды. Айтыла қалғанның өзінде қазақ кітаптарының тарихын немесе жыр-дастандарын зерттеу барысында кітап бастырушы ретінде ғана назарға алынды [15, 7]. Ол жырлаған діни дастандар туралы сөз ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz