Ақша нарығының және валюталық биржалардың ерекшеліктері

МАЗМҰНЫ

Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..5

І Ақша нарығы және валюталық биржалар

1. Ақша пайда болуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 8
1.1. Ақшаның нарығының пайда болуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...11

ІІ Ақша нарығының және валюталық биржалардың ерекшеліктері
2.1. Ақша нарығының принциптері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...15
2.2. Ақша нарығының қызметтері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .19

ІІІ Қ.Р. Ақша нарығы және валюталық биржалардың дамуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 26

Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .29
Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 31

Кіріспе
Ақша дегеніміз — тауардың жалпы эквивалентінің тиянақталған түрі, құнның эквиваленттік формасы мен тұтыну құны біте қайнасқан ерекше тауар. Яғни ақша — тауар өндіру мен оны айырбастау үрдісінде басқа тауарлардан бөлініп шыққан ерекше тауар, оның айрықша қызметі - барлық тауарларға ортақ балама (эквивалент) рөлін атқару. Осыдан келіп ақшаның жаппай күші болады. Ақшаның қоғамдағы мәнін К. Маркс "жеке адам өзінің қоғамдық билігін де, қоғаммен байланысын да өзінің қалтасына салып жүреді" деген афоризммен сипаттады. Ол мынадан айқын көрінеді:
Біріншіден, тек ақшаға айырбастау арқылы ғана тауарлар қоғамдық еңбектің нәтижесі екенін анықтауға болады. Мысалы, ақшаның тауар айырбасында делдалдық етуі арқылы қоғамдық еңбектің сапалық деңгейі айқындалып, сандық есебі жүргізіледі.
Екіншіден, әр адамның еңбектегі, яғни қоғамдық өндірістегі үлесін де ақша арқылы анықтауға болады. Себебі адам қоғамдық еңбектегі үлесін жалақы ретінде алғанда, ақша төлем құралы қызметін атқарғаны.
Үшіншіден, айырбас үрдісінде ақшаның делдалдық етуімен тауардың ішкі қайшылықтары да шешіледі. Тек ақшаның пайда болуына байланысты бүкіл тауарлар тұтыну құны түрінде айырбас қатынасының бір жағында тұрады да, ал екінші жағында бүкіл тауарларға қарама-қарсы ақша тұрады.
Тауарлар дүниесінің тауар және ақша болып екіге бөлінуі оның тұтыну құны мен құнының, яғни тауардың ішкі қарама-қарсы жақтарының қайшылығын шешуге жол салады. Өйткені, егерде тауар сатылса, оның тұтыну құнының біреудің қажетін өтеуге керек болғандығы. Бұл бір жағынан, ал екінші жағынан оның құнының бар екендігі дәлелденгені. Сатылған құн енді ақша түрінде тауар өндірушінің қолына түседі. Сөйтіп, тауар өндіруідіге түскен ақшаның мөлшеріне қарай өз өндірісіне басқа кез келген қажетті тұтыну құнын алуға мүмкіндік туады. Қазақстанның Ұлттық Банкі ақша-кредит саясатының жанама құралдарын пайдалана отырып, ақша базасының деңгейін реттеу жолымен инфляцияның төмен қарқынын ұстауға бағытталған тәуелсіз ақша-кредит саясатын жүргізеді.
1998 жылдан бастап Ұлттық Банк бюджет тапшылығын тікелей кредиттеу практикасын доғарды.
Соңғы 5 жылдың (1996-2000 жж.) қорытындысы бойынша девальвация мен инфляция сияқты көрсеткіштер бойынша Қазақстан Шығыс Еуропаның Польша және Венгрия тәрізді елдерімен бір қатарда тұр. Инфляцияның төмен қарқыны және ұлттық валютаның нақты қайта бағалануының болмауы өндірістің және экспорттың өсуіне оң ықпал етеді.
Бай табиғи ресурстарды ұтымды пайдалану теңге бағамын нығайтуға және төлем балансының ағымдағы шотының оң сальдосын қолдауға ықпал ететін шетел валютасының елге жеткілікті келуін қамтамасыз етуге мүмкіндік береді.
Қазақстанда екі деңгейлі банк жүйесі тұрақты қалыптасты, ол таяу шетелдердегі банк жүйесімен салыстырғанда неғұрлым дамыған болып табылады. Екінші деңгейдегі банктердің қызметтің және есептіліктің ха-лықаралық стандарттарына көшуі, шетел банктерін ішкі нарыққа жіберу, банк капиталын шоғырландыру және банк секторын капиталдандыруды одан әрі арттыру банктеріміздің бәсекеге қабілеттілігін арттырады, Қазақстанның банк капиталының әлемдік қаржы ағынына интеграциялануын ынталандырады. Халықаралық рейтингілік агенттіктердің кредиттік рейтингіне ие отандық банктердің саны 8-ге дейін өсті. Тауар өндірісінің өсуіне байланысты неғұрлым жиі айыр-басталатын тауар - барлық басқа тауарлардың бір-бірімен өзара айырбасталу құралы бола бастады. Осыдан келіп, құнның толық немесе кең көлемдегі формасынан жалпы құндық формасына жасырын түрде өту басталды. Бірақ оның ролі бір тауарға нық бекітілмеген еді. Біртіндеп жалпы құндық эквивалент ролін белгілі бір тауарлар көптеп атқара бастады және осы тауарлар ақша деп аталынды. Құнның жалпы құндық формасы ақша формасына айналды. Тауар айналысының тарихи эволюциялық процесінде жалпы құндық эквивалент немесе ресімделінбеген ақша формасын, әр түрлі тауарлар қабылдады. Әрбір тауарлы шаруашылық уклад өз эквивалентін алға тартады. Бір халықтың өзінде әр түрлі уақыттарда және әр түрлі халықтарда бір мезгілде әр түрлі эквиваленттер болды. Сонымен, бірінші , ірі еңбек бөлінісінің нәтижесінде мал бағушылардың шығуымен мал (ірі қара) айырбас құралына айналды. Олардың белгілі түрлері табиғи-климаттық жағдайларға байланысты нақты сол ортада айырбас құралы болды. Шалғынды аудандарда - жылқы, сиыр және қой; ал шөл және шөлейт аудандарда - түйе; тундрада - бұғы жалпы құнды эквивалент қызметін атқарады. Малды жалпы эквиваленті ретінде пайдаланылғаны туралы нақты дәлелдер әр түрлі қолжазбаларда, қазба жұмыстарының нәтижелерінде табылған заттарда, поэзияларда кездеседі.
Банктік сектордың тұрақтылығы, жеке тұлғалардың депозиттерін міндетті ұжымдық сақтандыру жүйесінің жүмыс істеуі коммерциялық банктердің жүмысына халықтың сенімін біртіндеп нығайтады, мұның өзі банктердің ресурстық базасының ұлғаюына ықпал етеді.Өз кезегінде олардың ресурстық базасының өсуі, банктер арасындағы бәсекенің күшеюі және қайта қаржыландыру ставкаларының бірнеше мәрте төмендеуі экономиканы кредиттеуді кеңейту үшін қолайлы жағдайлар жасайды.
Қазіргі кезде таза халықаралық резервтер ақша базасынан 2,3 есе асып түседі, мұның өзі ұлттық валютаның тұрақтылығын қамтамасыз етеді. Оның үстіне Қазақстан алтын өндіретін ел болып табылады және алтын-валюта резервтерін ішкі тауар өндірушілерінен алтын сатып алу есебінен толықтыру мүмкіндігіне ие.

Пайданылған әдебиеттер тізімі

1.2002 жылы 3 маусымдағы Ұлттық банк Басқармасының № 213 қаулысымен бекітілген «Екінші деңгейдегі банктерге арналған пруденциялық нормативтер туралы» ереже-Актілер жинағы,2002,18құжат.
2.Валюталарды айырбастаудың нарықтық бағамын анықтау тәртібін белгілеу-Актілер жинағы,2003 N8.
3."Ұлттық банктің статистикалық бюллетені"-1999-2004жж-Ақиқат,1999,N5.
4.Коммерциялық банк құрылымы.- "АльПари" 2002ж, 6.
5."Коммерциялық банктер операциялары", Мақыш С.Б., Алматы-2004ж.
6.Валюта түсінігі.-"Банки Казахстана", 2005-ж., N6.
7.Банковское дело / Под ред. Лаврушина О.И. — М., 1992.
8.«ҚР ұлттық банкі туралы» ҚР заңы.-Егемен Қазақстан, 1995,5шілде.
9."Ұлттық банктің статистикалық бюллетені"-1999-2004жж-Ақиқат,1999,N5.
10.Коммерциялық банк құрылымы.- "АльПари" 2002ж, 6.

Пән: Қаржы
Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 27 бет
Таңдаулыға:

МАЗМҰНЫ

Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..5

І Ақша нарығы және валюталық биржалар

1. Ақша пайда
болуы ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... .8
1. Ақшаның нарығының пайда
болуы ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... .11

ІІ Ақша нарығының және валюталық биржалардың ерекшеліктері
2.1. Ақша нарығының
принциптері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 1
5
2. Ақша нарығының
қызметтері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ..
... ..19

ІІІ Қ.Р. Ақша нарығы және валюталық биржалардың
дамуы ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..26

Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...29
Пайдаланылған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ..31

Кіріспе

Ақша дегеніміз — тауардың жалпы эквивалентінің тиянақталған түрі, құнның
эквиваленттік формасы мен тұтыну құны біте қайнасқан ерекше тауар. Яғни
ақша — тауар өндіру мен оны айырбастау үрдісінде басқа тауарлардан бөлініп
шыққан ерекше тауар, оның айрықша қызметі - барлық тауарларға ортақ балама
(эквивалент) рөлін атқару. Осыдан келіп ақшаның жаппай күші болады. Ақшаның
қоғамдағы мәнін К. Маркс "жеке адам өзінің қоғамдық билігін де, қоғаммен
байланысын да өзінің қалтасына салып жүреді" деген афоризммен сипаттады. Ол
мынадан айқын көрінеді:
Біріншіден, тек ақшаға айырбастау арқылы ғана тауарлар қоғамдық еңбектің
нәтижесі екенін анықтауға болады. Мысалы, ақшаның тауар айырбасында
делдалдық етуі арқылы қоғамдық еңбектің сапалық деңгейі айқындалып, сандық
есебі жүргізіледі.
Екіншіден, әр адамның еңбектегі, яғни қоғамдық өндірістегі үлесін де
ақша арқылы анықтауға болады. Себебі адам қоғамдық еңбектегі үлесін жалақы
ретінде алғанда, ақша төлем құралы қызметін атқарғаны.
Үшіншіден, айырбас үрдісінде ақшаның делдалдық етуімен тауардың ішкі
қайшылықтары да шешіледі. Тек ақшаның пайда болуына байланысты бүкіл
тауарлар тұтыну құны түрінде айырбас қатынасының бір жағында тұрады да, ал
екінші жағында бүкіл тауарларға қарама-қарсы ақша тұрады.
Тауарлар дүниесінің тауар және ақша болып екіге бөлінуі оның тұтыну құны
мен құнының, яғни тауардың ішкі қарама-қарсы жақтарының қайшылығын шешуге
жол салады. Өйткені, егерде тауар сатылса, оның тұтыну құнының біреудің
қажетін өтеуге керек болғандығы. Бұл бір жағынан, ал екінші жағынан оның
құнының бар екендігі дәлелденгені. Сатылған құн енді ақша түрінде тауар
өндірушінің қолына түседі. Сөйтіп, тауар өндіруідіге түскен ақшаның
мөлшеріне қарай өз өндірісіне басқа кез келген қажетті тұтыну құнын алуға
мүмкіндік туады. Қазақстанның Ұлттық Банкі ақша-кредит саясатының жанама
құралдарын пайдалана отырып, ақша базасының деңгейін реттеу жолымен
инфляцияның төмен қарқынын ұстауға бағытталған тәуелсіз ақша-кредит
саясатын жүргізеді.
1998 жылдан бастап Ұлттық Банк бюджет тапшылығын тікелей кредиттеу
практикасын доғарды.
Соңғы 5 жылдың (1996-2000 жж.) қорытындысы бойынша девальвация мен
инфляция сияқты көрсеткіштер бойынша Қазақстан Шығыс Еуропаның Польша және
Венгрия тәрізді елдерімен бір қатарда тұр. Инфляцияның төмен қарқыны және
ұлттық валютаның нақты қайта бағалануының болмауы өндірістің және
экспорттың өсуіне оң ықпал етеді.
Бай табиғи ресурстарды ұтымды пайдалану теңге бағамын нығайтуға және
төлем балансының ағымдағы шотының оң сальдосын қолдауға ықпал ететін шетел
валютасының елге жеткілікті келуін қамтамасыз етуге мүмкіндік береді.
Қазақстанда екі деңгейлі банк жүйесі тұрақты қалыптасты, ол таяу
шетелдердегі банк жүйесімен салыстырғанда неғұрлым дамыған болып табылады.
Екінші деңгейдегі банктердің қызметтің және есептіліктің ха-лықаралық
стандарттарына көшуі, шетел банктерін ішкі нарыққа жіберу, банк капиталын
шоғырландыру және банк секторын капиталдандыруды одан әрі арттыру
банктеріміздің бәсекеге қабілеттілігін арттырады, Қазақстанның банк
капиталының әлемдік қаржы ағынына интеграциялануын ынталандырады.
Халықаралық рейтингілік агенттіктердің кредиттік рейтингіне ие отандық
банктердің саны 8-ге дейін өсті. Тауар өндірісінің өсуіне байланысты
неғұрлым жиі айыр-басталатын тауар - барлық басқа тауарлардың бір-бірімен
өзара айырбасталу құралы бола бастады. Осыдан келіп, құнның толық немесе
кең көлемдегі формасынан жалпы құндық формасына жасырын түрде өту басталды.
Бірақ оның ролі бір тауарға нық бекітілмеген еді. Біртіндеп жалпы құндық
эквивалент ролін белгілі бір тауарлар көптеп атқара бастады және осы
тауарлар ақша деп аталынды. Құнның жалпы құндық формасы ақша формасына
айналды. Тауар айналысының тарихи эволюциялық процесінде жалпы құндық
эквивалент немесе ресімделінбеген ақша формасын, әр түрлі тауарлар
қабылдады. Әрбір тауарлы шаруашылық уклад өз эквивалентін алға тартады.
Бір халықтың өзінде әр түрлі уақыттарда және әр түрлі халықтарда бір
мезгілде әр түрлі эквиваленттер болды. Сонымен, бірінші , ірі еңбек
бөлінісінің нәтижесінде мал бағушылардың шығуымен мал (ірі қара) айырбас
құралына айналды. Олардың белгілі түрлері табиғи-климаттық
жағдайларға байланысты нақты сол ортада айырбас құралы болды. Шалғынды
аудандарда - жылқы, сиыр және қой; ал шөл және шөлейт аудандарда - түйе;
тундрада - бұғы жалпы құнды эквивалент қызметін атқарады. Малды жалпы
эквиваленті ретінде пайдаланылғаны туралы нақты дәлелдер әр түрлі
қолжазбаларда, қазба жұмыстарының нәтижелерінде табылған заттарда,
поэзияларда кездеседі.
Банктік сектордың тұрақтылығы, жеке тұлғалардың депозиттерін міндетті
ұжымдық сақтандыру жүйесінің жүмыс істеуі коммерциялық банктердің жүмысына
халықтың сенімін біртіндеп нығайтады, мұның өзі банктердің ресурстық
базасының ұлғаюына ықпал етеді.Өз кезегінде олардың ресурстық базасының
өсуі, банктер арасындағы бәсекенің күшеюі және қайта қаржыландыру
ставкаларының бірнеше мәрте төмендеуі экономиканы кредиттеуді кеңейту үшін
қолайлы жағдайлар жасайды.
Қазіргі кезде таза халықаралық резервтер ақша базасынан 2,3 есе асып
түседі, мұның өзі ұлттық валютаның тұрақтылығын қамтамасыз етеді. Оның
үстіне Қазақстан алтын өндіретін ел болып табылады және алтын-валюта
резервтерін ішкі тауар өндірушілерінен алтын сатып алу есебінен толықтыру
мүмкіндігіне ие.

I. Ақша нарығы және валюталық биржалар
1.1. Ақшаның пайда болуы
Ежелгі Русьта да ақша металл ақшаларға ауысқаннан кейін де "мал"
атауға ие болды. Ярослав Мудрый 1018 ж. былай деген дің жинаған малдарымыз:
ерлерден 4 күн, старостылардан гривен және боярлардан 18 гривенен тұрады".
Ол кездегі қазынашы "малшы", қазына, қазына жинау орны - "мал ұстайтын
орын" деп аталынды.
"Капитал" сөзінің шығуы да малменен байланысты, өйткені ескі герман
тілінде бұл сөз мал басы санының көптігін білдіре отырып, меншік иесінің
байлығын көрсетті.
Солтүстік халықтары ең бірінші тауар ретінде айырбас үшін жүнді
пайдаланды. Ежелгі скандинавтар көлемі бойынша әр түрлі тауарлар сатып алу
барысында құстардың, андардың жүндерін пайдаланды (үкі, түлкі, және т.б.).
Құс жүндері Солтүстік Сібір халықтарында, ал аң жүндері Солтүстік Америка
халықтарында жалпы құндық эквивалент ретінде қолданылды. Жүн ақшалар
Монғолияда, Тибетте және Памир аудандарында кең көлемде таралды. Ежелгі
Русьтардың арабтармен, хазарлармен, Византиямен сауда-саттық жасауы
барысында жүн ең басты құралдардың бірі болды. Ежелгі Русь елінде жүн ақша
жүйесінің бүгіні болып саналды. 1610 жылы жаулап алынан орыстардың әскери
кассасында 5450 руб. күміс пен 7000 руб. жүн табылды.
Жылы теңіздердің жағасын мекендеген тайпалар айналыс құралы ретінде
бақалшақ (раковинді) ақшаларды пайдаланды. Тарихта бақалшақ алқалардың
келесі атаулары сақталынды, бұлар: чангос, цимбис, бонгез, хайква және т.б.
Көлемі түймедей ақшыл-қызғылт бақалшақ Кари көптеп таралды. Безендірулер
түрінде жіпке тізілгендері Ежелгі Үнді елінде, Қытайда, Үндіқытайда,
Африканың Шығыс жағалауларында, Цейлонда және Филиппин аралдарына алғашқы
ақшалардың қызметін атқарды. Американдық үнділердің белдіктерінде бақалшақ
ақшалар құстардың, жыртқыш аңдардың келбет-кескінін көрсете өрнектеліп,
былғары белдіктерге көрік берді. Бақалшақтарды Солтүстік Американың
Тынық мұхит жағалауларында, Полинезияда, Каролин және Соломон
аралдарында айырбасу құралы ретінде пайдаланылды.
Бақалшақ ақшалар тауар ақшалардың ең бір тұрақты формасы болып табылады.
Біздің бүгінгі күндерімізге дейін өмір сүре отырып, олар ешқандай өзгеріске
ұшыраған жоқ. XX ғасырдың 70-жылдарының басында Соломон аралдарының кейбір
тұрғылықты тұрғындарының ақша айналысы ретінде бақалшақтардың үш түрі: ең
арзаны - қара түсті (курила), ақ түсті (галиа), аса қымбат - қызыл түсті
(ронго) пайдаланылды.
Әлемде әр түрлі "экзотикалық" ақшалар болған. Каролин аралдары тобына
кіретін Яв аралында осы күнге дейін фея ақша айналысында қызмет етеді.
Олардың формасы дөңгелекше тас түрінде келе отырып, диірменнің тасын еске
түсіреді. Мұндай "монеталардың" диаметрі бірнеше метрге, ал массасы тоннаға
дейін жетеді. Сауда мәмілесі орындалғаннан кейін сатушы феяға бұрынғы
иесінің белгісін өшіріп, өзінің белгісін соғады.
Юлий Цезарь патшалығының тұсында ақша ретінде құлдарды пайдаланды.
Сонымен, бір құлдың құны үш сиыр, алты бұзау, он екі қойға теңестірілді.
Өнер мен жер игерушілердің бөлінуімен эквиваленттің жетілуі жалғасты.
Бөлінушілік, бірігушілік, біркелкілік мінездемелері бар эквиваленттер пайда
болды. Бұл аз бұзылатын өсімдік өнімдері - зәйтүн майы, күріш, кофе, какао,
құйма түріндегі тұздар, т.б.
Жалпы эквивалент ретінде металдар да пайдалана бастады. Ежелгі Спартта,
Жапонияда, Африкада темір, мырыш, қорғасын, мыс, күміс, алтын түріндегі
ақшалар пайдаланылды. Рим императоры Дионисий, Сиракуз және орта ғасырдағы
ағылшын корольдары мырыш ақшаларды құйды. Қытайда және Ежелгі Римде мыс
ақша ретінде пайдаланылды. ХҮІІ ғасыр Солтүстік Америкада (Массачусец
штатында) ұсақ төлемдерге қорғасын дөңгелекшелер қолданылды.
Металл ақшаларының артықшылығы, олар -біркелкі, төзімді, ұсақталынады,
және т.б. Металл ақшалардың кең таралуымен ақша есебінің салмақтық жүйесі
нақтылана түсті. Кейін келе металдардың арасында басты роль алтын мен
күміске өте бастады, өйткені олар жалпы эквивалент үшін аса қажетті сапаға
ие. Әрине, металдар бұған дейінгі ақша формаларын бірден ығыстырып шығарып
тастаған жоқ. Ұзақ уақыт бойы металл ақшалар тауар формасын сақтап келді.
Темір ақшалар күрек, таға, шеге, шынжыр және т.б. формаларда ұзақ уақыт
бойына сақталынды. Грек ақшасының атауы "драхма" "бір уыс шеге" деген
мағынаны білдіреді. Мыс ақшалар қазандық, қалқан түрлерінде айналыста
болды. Күміс және алтын ақшалар жүзік, сырға, білезік түрінде пайдаланылды.
Бірақ б.э. дейін XIII ғасырда салмағы көрсетілген құймалар пайда бола
бастаған. Осындай себепке байланысты көптеген ақша бірліктері фунт
стерлинг, ливр (жарты фунт), марка (жарты фунт) салмақ бірліктері атауымен
аталады. Алғашқыдағы белгілі массасы бар формасыз металл ақшаларды кейін
келе әр түрлі массадағы біркелкі формасы бар металл ақшалар ауыстыра
бастады. Монеталардың пайда болуы - ақшаның құрылуындағы соңғы кезең болып
табылады.
Ақшаның өмір сүруіндегі объективті қажеттілік ол тауар өндірісі және
тауар айналысының болуына негізделеді. Кез келген тауар айналысында ақша
айырбас құралы болып табылады. Тауар және ақша бір-бірінен бөлінбейді. Ақша
айналысы болмаса, онда тауар айналысы да болмайды.
Бірақ XVI ғасырдың басында (1516 ж.) утопиялық социализмнің негізін
қалаушы Томас Моор өзінің "Жаңа утопия аралы және мемлекеттің үздік
құрылымы туралы алтын кітап" деген еңбегінде: "Алдау, ұрлау, тонау... кісі
өлтіру зан тәртібімен қатаң жазаланатынын кім білмейді, әйтсе де бұл
жөнінде алдын ала ескертілмеу мүмкіндігі бар жерде алдымен ақша құрымай,
олар да жоғалмайды, сонымен бірге, ақшаның жоғалуына байланысты адамдардың
алаңдаушылығы, қайғысы, қиыншылықтары және ұйқысыз түндері де ұмытылар еді.
Егер ақша адам өмірінен алысталынатын болса, онда тіпті ақша қажеттілігінен
туған кедейліктің өзі де жойылар еді".
Ол аздай Т. Моор тағы былай деді: "Қай жерде болсын барлық нәрсені ақша
өлшемімен өлшейтін болса, онда ол жерде мемлекеттік істердің табысты және
дұрыс ағысының болуы мүмкін емес".
XIX ғ. Социал утопистері - Прудон, Оуэн, Грей және басқалар ақшаға теріс
көзқараста болды. Прудон тауар өндірісін сақтай отырып, ақшаны жоюдың
жобасын ұсынды және оны дәлелдемек болды.
Мұндай ойлар Ресейде де айтылды. Қазан революциясынан (1917) кейін,
азамат соғысы жылдарында ақшаның құнсыздануы байқала бастаған кезде ақшаны
жою сәті келеді, яғни тарихтың өзі осыған алып келді деген тұжырымдар пайда
бола бастады. Керек десеңіз ауыл шаруашылық өнімдерін өнеркәсіп өнімдеріне
тікелей айырбастауды ұйымдастыруға тырысты. Шындығында, оның бәрі сәтсіз
аяқталды. С.Г. Струмилин ақшаның орнына еңбек бірліктері -тредаларды, ал
ағылшын экономисі Смит Фальтнер энерг-етикалық бірліктерді - энедаларды
пайдалануды ұсынды.
Осыған байланысты К. Маркс былай дейді: ақшаларды жоя отырып, біз
қоғамдық дамудың ең жоғары сатысында (коммунизмде) болуымыз мүмкін немесе
ең төменгі сатыға (алғашқы қауымдық құрылысқа) қайта оралар едік. Қанша
дегенмен де коммунизм - ол қиял, сондықтан да ақша болған, олар бар және
бола береді.

1.2. Ақша нарығының пайда болуы
Ақша нарығының пайда болуы. Олар тауар өндірісінің дамуындағы
бірден-бір шарт және өнім болып табылады. Тауар - бұл сату немесе
айырбастау үшін жасалынған еңбек өнімі. Адам еңбегінің өнімі
(зат), оны өндірушілердің белгілі қоғамдық қатынастарын тудыра
отырып, тауар формасын қабылдайды. Заттардың тауарға ай-налуы ақшаның
пайда болуындағы объективті алғышарттарды құрайды. Бірақ кез келген зат
тауар бола алмайды. Егер (нақты еңбекпен белгіленген) тұтыну құны өз сатып
алушысын таппаса немесе қоғам тарапынан мойындалмаса, онда оны
дайындауға кеткен уақыттың рәсуә болғаны; мұндай бұйым тауарлық
формаға ие емес, өйткені оның қоғамға қажеті шамалы. Сондықтан да әрбір
тауар қажетті тұтыну құнын алу құралы бола отырып, өзінің өндірушісіне
қатынасы бойынша айырбас құны ретінде көрінеді. "Айырбас құн тауарлардың
өзінен бөлініп шыққан және олармен бірге өз бетінше өмір сүретін тауар, ол
ақша"'.
Ақша өзінің дамуы барысында екі түрге бөлінеді: толык кұнды ақшалар
және толық құнсыз акшалар.

Толық құнды ақшалар — номиналдық құны оны дайындауга кеткен нақты
құнымен сәйкес келетін ақшалар.
Мұндай ақшаларға металл ақшалар, соның ішінде: мыстан, күмістен және
алтыннан жасалғандары жатады. Металл ақшалар әр түрлі формада болған.
Монета түріндегі формасы — бұл олардың соңғы формасы. Монетаның бет жағы —
аверс, артқы жағы — реверс және жаны гурт деп аталады.
Монета сөзінің шығуын римдіктердің жүрегі саналатын шіркеу құдайы
Юнона-Монета есімімен байланыстырады, яғни сол шіркеуден берілген акшалай
қаражаттың көмегімен Римнің эпир ханы Пиррмен соғыста (б.э.д. 275 ж.)
жеңіске жеткендігі туралы аңыз бар. Монета сөзі латынша mоnео — кеңес
беремін, көңіліңнен шығамын дегенді білдіреді.
Алғашқы монеталар VII ғ. б.э.б Ертедегі Қытайда және Ертедегі Лидия
мемлекетінде пайда болды. Киев Русінде алғашқы монеталардың пайда болуы IX
— Хғғ. жатады. Бастапқы кездері айналыста алтын монеталармен қатар, күміс
монеталар да қоса жүреді.
Алтын айналысына бірқатар елдер де XIX ғ. екінші жартысында өтті. Бұл
елдердің ішінде алтын өндіру жағынан бірінші орынды, өзінің отарларымен
бірге ағылшын елі алған. Алтын айналысы тұсында құнның қағаздай
белгілерінің пайда болуының мынадай объективті қажеттіліктері болған:
* алтын өндірісі тауар өндірісінің артынан ілесе алмай,нәтижесінде
айналыстағы ақшаға деген қажеттілікті толық өтей алмады;
* жоғары қүнды алтын ақшалар ұсаң құнды айналымға қызмет көрсете алмады;
* алтын стандарты, жалпы алғанда өндірісті және тауарайналымын
ынталандырмады.
Алтын айналысы не бары бірінші дүниежүзілік соғысқа дейін болды және
соғысушы елдер өздерінің шығыстарын жабу мақсатында құнның қағаздай
белгілерін шығаруды ұлғайтты. Соның нәтижесінде, біртіндеп алтын айналыстан
шыға бастайды.
Толық құнсыз ақшалар (құннын белгілері) — номиналдық құны нақты құнынан,
яғни олардын өндірісіне кеткен қоғамдық еңбектен жоғары болып келетін
ақшалар.Оларға мыналар жатады:
құнның металдық белгілері — арзан бағалы металдардан жасалған ұсақ
монеталар, мысалға жез, алюминий т.б. монеталар;
құнның қағаздан жасалган белгілері.
Құнның қағаздай белгілері екіге бөлінді: қағаз ақшалар және несиелік
ақшалар.
Қағаз ақшалар — бұл нағыз ақшалардын өкілдері.Қағаз ақшалар (қазыналық
билеттер) — бюджет тапшылығын жабу мақсатында шығарылатын және металға
ауыстырылмайтын, сондай-ақ мемлекет белгілеген өзіндік номиналыбар құнның
белгілері.Қағаз ақшалар тек қана айналыс құралы және төлем күрс қызметін
атқарады.
Несиелік ақшалар — тауар өндірісінін дамуын яғни тауарларды сатып алу
және сатудын уақытын кешіктіріп төлеуге (несиеге) берілуімен байланысты
пайда болған ақшалар.Несиелік ақшалардың мынадай түрлері бар: вексель,
банкнота және чек.
Вексель — белгілі бір соманы алдын ала келісілген мерзімде және
белгіленген жерде төлейтіндігі туралы борышқордын қарыздық міндеттемесі.
Қазакстанда жоғарыда аталған заң ңабылданға дейін және онан кейін де
вексель айналысы дамып келеді.
Банкнота (ағыл. сөзінде Ваnk-nоtе аударғанда банк билеті) — орталық
банктін айналысқа шығарған әр түрлі номиналдағы ақша бірліктері.
Чек — ағымдағы шот иесінің чекті ұстаушыға белгілі бір ақшалай соманы
төлеу туралы немесе басқа ағымдық шотқа аудару туралы өзінің банкісіне
берген жазбаша бұйрығы.
Электрондық ақшалар — компыотер торабының ақпараттарды автоматты түрде
өндеу құралдарын қолданатын байланыс жүйелері арқылы жүзеге асыратын
банктер және олардын клиенттері, сатушылар мен сатып алушылар арасындағы
төлемдер жынтығы.Электронды ақшалар пластикалық карточка формасында болады.
Олар екі түрлі болып келеді:
Дебеттік (төлем) карточка — банкте арнайы карточкалық қаражаты бар,
клиент арасындағы келісімшартқа сәйкес шоттағы қаражатты пайдалануға,
банкомат арқылы колма-қол ақша алуға, сондай-ақ тауарлар мен қызметтер үшін
төлеуге арналған төлем құралы.
Кредиттік карточка — онын эмитенті мен карточка иесі арасындағы
келісімшартка сәйкес, несиелік көлемінде тауарлар мен қызметтер үшін
төлемді жасауға, не қолма-қол ақша алуға арналған карточка.

ІІ. Ақша нарығының және валюталық биржалардың ерекшеліктері
2.1. Ақша нарығының принциптері
Нарықтың қатысушы барлық мүшелерін екі негізгі топқа бөлуге болады.
Бірінші топқа пассивті қатысушылар, яғни оларда валюталық операциялар
жүргізу қажеттілігі әр кездерде туындайды да, баға белгіленімін білу үшін
олар басқа банктерге өтініш жасайды (маркетюзерлер). Активті қатысушылар
(екінші топ) өздеріне баға белгіленімін білуге өтініш жасайтын банктер үшін
бағаны белгілейді (маркет-мэйкерлер). Осы қатысушылар арасында әлемнің
барлық жерлеріне таралған бөлімше тораптары және үлкен дилерлер штаты бар
20-ға жуық банктер ерекше бөлінеді. Бұл банктер 100 млн. АҚШ долларындағы
(мәміленің стандартты сомасы - 5 немесе 10 млн.) ірі сомаға мәміле жасай
отырып, валюталық нарыққа маңызды ықпал етеді.
Дүниежүзінің тек өте ірі банктерінде валюталық департаменттер және
валюталық операциялармен айналысатын білікті дилерлер бар. Өз клиенттерінің
тапсырмаларын ғана орындайтын және валюталық операцияларды өз қаражаттары
есебінен жүргізбейтін, халықаралық валюталық нарықта жасайтын банктерге,
өздерінің клиенттері мен банк арасындағы делдалдық ролді жетістіктермен
атқару үшін, валюталық операциялар туралы жалпы түсінігі бар банктік
қызметкер болса жеткілікті. Мысалға, 2000-ға жуық бөлімшелері мен кеңсесі
бар, бірақ та үш бөлімінде ғана (Франкфурт -на-Майнеде, Дюсельдорфта және
Гамбургте) халықаралық банкаралық валюталық нарықта операциялар жүргізетін
валюталық департаменті бар Германияның ірі коммерциялық банкі - Дойче
Банкті алуға болады. Қалған бөлімшелері валюталық операцияларды шектеулі
сомалар бойынша, Дойче Банктің үш бөлімшесінің бірінің "Сименс" каналы
арқылы берілетін бағамдар бойынша жүргізе алады.
Банктердің басқа да топтары ірі, бірақ азырақ диверсификацияланған
банктер болып табылады. Әдетте, олар бір, екі-үш валюталармен операциялар
жүргізуге маманданады және стандартты сомаларға баға қояды. Күнделікті
жұмыстарында бұл банктер брокерлік фирмалардың қызметтерін пайдаланады.
Брокерлік фирмалар 30%-ға жуық валюталық операцияларға қызмет етеді және
сол банкпен жұмыс жасайтын нақты брокер тұлғасында, екі банкінің арасында -
валюта-ларды сатушы және сатып алушы банктер арасында делдал ролінде де
жүреді.
Ақша-несие саясатының бұл құралы 1993 жылы 1 қаңтарда еңгізілген ҚР
коммерциялық, кооперативтік және жеке банктердің қызметін реттеу туралы
нұсқауға сәйкес, міңдетгі резерв нормативі 18—20% мөлшерінде бекітілген
болатын. Қазіргі уақытга ол төмендеп, 10,5%-ды құрайды. Банктер
резервтерінің артық болуы яғни Ұлттық банктегі корреспонденттік шоттардағы
қаражаттардың өсуіне байланысты резервтік талаптар шамасын төмендетіп қана
қоймай, сол сияқты резервтеудің баламалы тәртібіне етуге, яғни бұл
банктердің нормативтерін орындау барысында корреспонденттік шоттағы
қаражаттар сомасын ең төменгі резервтер мөлшерінен төмен болмауын сақтап
отыруға тиістілігін білдіреді.
Әлемдік тәжірибеде міндетті резервтердің өте жоғары деңгейде болуы,
банк жүйесінің қаржы делдалы ретіндегі тиімділігін нашарлатып, ал ең
төменгі резервтер нормасының артуы несиелік ресурстардың экономикаға
құйылуына тосқауыл болатындығын көрсетеді.
АҚШ пен Германияда міндетті резервтік нормалар біршама жоғары деңгейде
бекітілген. АҚШ-та міндетті резервтер банктер санатына, депозиттердің
шамасы мен түрлеріне байланысты болып келеді. Міндетті резервтер федералдық
резервтік банктердің пайызсыз депозиттік шоттарында сақталады және
резервтердің артық мөлшері федералды резервтік банктердің АҚШ ақша
нарығында маңызды үрдістерге байланысты операциялардың басты бір көзін
құрайды. Заңмен бекітілген резервтер коммерциялық банктердің несиелеу
қабілеті әсер ететін федералды резервтік банктік жүйенің басқарукеңесінің
басты құралы болып табылады. Резервтердің басты мақсаты банк несиесінің
артықшылығынан немесе жеткіліксіздігінен тұрады. Дәл осылай, жанама жолмен
коммерциялық банктердің несиесіне жасалатын бақылау құралы және экономиканы
түрақтандыру барысында бұл резервтер салым иелерінің мүдделерін қорғау
құралы болып табылады.
Федералды резервтік жүйе экономикалық құлдырау кезеңінде міндетті
резервтердің іскерлік белсенділігін арттыру және ынталандыру үшін міндетті
резервтің деңгейін жиі қысқартып отырған. Ұлттық банк екінші деңгейдегі
банктер үшін, олардың нормативтерді орындауына байланысты ең төменгі
резервтік талаптарды орындау барысында банктерге келесідей екі тәсілді
қолданады:
1) міндетті резервтер;
2) резервтеудің баламалы тәртібі.
Орталық банк ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.